5-сыныптың «Ежелгі дүние тарихы» оқулығымен оқушылардың жұмыс істеуі
Кіріспе. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Негізгі бөлім.
1.ші тарау.Тарихи білім негіздерін оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеу тәсілдері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1.Тарих пәні, маңызы және міндеттерін оқыту. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2. Тарихи деректерді оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеу тәсілдері. ... ... ... 15
1.3. Жыл санау жүйесін оқыту. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.ші тарау. Алғашқы қауымдық қоғам тарихын оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеуі. ... ... ... ... 26
2.1. Адамның қалыптасуы туралы мәселелерді оқыту. ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2. Тобырлық қауым тарихын оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеу. ... ... ... ... ... 29
2.3. Рулық қауым тарихын оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеуі. ... ... ... 37
Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Пайдаланған әдебиеттер тізімі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Негізгі бөлім.
1.ші тарау.Тарихи білім негіздерін оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеу тәсілдері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1.Тарих пәні, маңызы және міндеттерін оқыту. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2. Тарихи деректерді оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеу тәсілдері. ... ... ... 15
1.3. Жыл санау жүйесін оқыту. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.ші тарау. Алғашқы қауымдық қоғам тарихын оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеуі. ... ... ... ... 26
2.1. Адамның қалыптасуы туралы мәселелерді оқыту. ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2. Тобырлық қауым тарихын оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеу. ... ... ... ... ... 29
2.3. Рулық қауым тарихын оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеуі. ... ... ... 37
Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Пайдаланған әдебиеттер тізімі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
5-сыныптың Ежелгі дүние тарихы оқулығымен оқушылардың жұмыс істеуі
Мазмұны
Кіріспе.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Негізгі бөлім.
1-ші тарау.Тарихи білім негіздерін оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеу
тәсілдері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...8
1.1.Тарих пәні, маңызы және міндеттерін оқыту.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2. Тарихи деректерді оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеу
тәсілдері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3. Жыл санау жүйесін оқыту.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
2
2-ші тарау. Алғашқы қауымдық қоғам тарихын оқыту барысында оқулықпен жұмыс
істеуі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...26
2.1. Адамның қалыптасуы туралы мәселелерді оқыту.
... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2. Тобырлық қауым тарихын оқыту барысында оқулықпен
жұмыс істеу.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 29
2.3. Рулық қауым тарихын оқыту барысында оқулықпен
жұмыс істеуі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 37
Қорытынды.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 44
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстан Республикасындағы Жалпы
білім беретін негізгі мектепте дүние жүзі тарихын оқытудың білімдік,
тәрбиелік, сондай-ақ оқушылардың таным қызметін дамытушылық маңызы зор.
Ежелгі заманнан осы күнге дейінгі адамзат тарихының аса маңызды
құбылыстарымен, оқиғаларымен таныстыра отырып, ол алдымен жас
жеткіншектерді оқытып, тәрбиелеуде қазіргі мектептер алдына қоғам қойып
отырған міндеттерді – жеке тұлғаның күш-қуат мүмкіндіктерін барынша ашуға,
адамгершілік пен салауатты өмір салтының негіздерін қалыптастыруға, әрбір
оқушының қабілетіне сай интелектін байытуға, халық, қоғам және мемлекет
алдындағы жеке адамның азаматтық құқылары мен міндеттерін ұқтыруға, өз
елінің мәдени, экономикалық және халықаралық мүдделерін толығырақ түсінуге
көмектеседі.
Қазіргі кездегі тәуелсіз еліміздің білім жүйесінде реформалық
өзгерістер жасау қажеттілігінен туындаған Қазақстан Республикасының
2015жылға дейінгі білім беруді дамыту Тұжырымдамасы 1 мемлекеттік
тәуелсіздікті қалыптастыру мен нығайтудың, елдің прогресшіл дамуының
негізін құрайтын Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесін дамытудың
мақсаттары мен міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын және негізгі стратегиялық
бағыттарын айқындайтын ғылыми теориялық, әдіснамалық құжат болып табылады.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев Мұғалімдер – қоғамның ең білімді, ең
ойшыл, білгілерініз келсе, ең сынампаз бөлігі болып табылады. Білім
саласы қызметкерлерінің отаншылдығы халықтың басқа буындарымен
салыстырғанда анағұрлым ауыр қиындықтарды бастан кеше отырып, жастарға
өзінің бойындағы бар білімін беріп қана, оларды адамдық, адалдық, тазалық,
гуманизм, отан сүйе білу секілді асқақ сезімдерге тәрбиеленуінен де
танылады, – деп, ұстаздардың қоғам өміріндегі алатын орны мен атқарып
отырған асқаралы міндеттердің айрықша маңызын ашып көрсеткені мәлім.
Оқу-тәрбие үрдісі ұйымшылдықпен жүргізуде – мұғалім басты тұлға.
Осындай талапқа сай жұмыс істеу үшін ол алдымен өзінің теория
және әдістемелік білімін ұдайы толықтырып, үздіксіз ізденуі, өз мамандығын
барынша жетілдіру және қызметі саласындағы жаңалықтар мен озық тәжірибені
үнемі пайдалануы тиіс. Сонда ғана мұғалім қызметі бүгінгі күннің талабына
сай болады.
Қазіргі кезеңде Қазақстанның әлемнің білім кеңістігімен
ықпалдасуы Қазақстан Республикасында 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы және Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдарда білім
беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы талаптарына сәйкес отандық білім
беруді модернизациялау мен орта 12 жылдық оқудың ұлттық моделін орнықтыру –
білімдік шоғыр нышанын өзгерту және оның әдіснамасына пара-пар
біліктілікке, мемлекеттегі білім беру мазмұнын түбегейлі өзгертуге және
жаңартуға ұластыра шешілуі тиіс.
Оқытудың ұлттық принциптері және ондағы оқулықтың атқаратын рөлі
де түбегейлі өзгеріп отыр: оқушы , білім, білік және дағдыларды енжар
қабылдаушыдан таным процесінің белсенді субъектісіне айналуы тиіс. Демек
жалпы білім беретін мектеп теориясы мен тәжірибесінде тиянақталған
ғылымилық көрнекілік, саналылық, білімді берік игеру, оқытудың жүиелілігін
және қол жетерлігін, дамыта оқыту, оқытудың жеке дара және ұғымдық
түрлерінің оңтайлы алмасуы және т.б.- сияқты негізгі дидактикалық
прициптерімен қосу тұлғаға бағдарланған оқыту желісін іске асыру қажет.
Жалпы орта білім беру мазмұнын білім берудің тұлғаға
бағдарланған нышанына сәйкес болуы және білім берудің қазіргі саясатының
мына сияқты бағыттарын аиқындауы тиіс.
- Сапалы білім алу үшін барлық азаматтарға тау мүмкіншіліктер беру;
- Қазақстандық отаншылдыққа, адамның жеке құқығы мен бостандығын сыйлауға,
азаматтық жауапкершілікке және жеке құқықтық өзіндік санаға тәрбиелеу;
- Ұлттық мәдениетті құрметтеуге, толеранттілікке, басқа мәдени көзздерге
қатысты ашықтыққа тәрбиелеу;
- Оқушының пәндік, әлеуметтік құқықтық, қатысымдық және ақпараттық
біліктілігін қамтамасыз ету;
- Қоғамдағы сәтті әлеуметтену қабілеттерін қалыптастыру;
- Академиялық жетістіктерді қамтамасыз ете отырып, интеллектуалдық және
шығармашылық әлеуетті іске асыру;2
Осы айтылған міндеттер мен бағыттарды іске асыру барысында
пайдаланылуға тиісті бірден-бір тиімді тәсіл – жеке тұлға ретінде оқушының
оқулықпен жұмыс істеу мүмкіндіктерін айқындау.
Еліміздің тәуелсіздік алғаннан кейінгі білім саласындағы ірі
жетістіктерінің бірі – отандық төл оқулықтардың жазылып, пайдаланылуға
берілуі болды. Солардың ішінде жас ұрпақтың дүниетанымдық қөзқарасымен
қалыптастыруда оларды отансүйгіштікке тәрбиелеуде терең білім ала отырып,
қоғамдағы өз орнын таба білуіне үйренуінде тарих пәндері бойынша
оқулықтардың маңызы зор. Әсіресе орта мектептегі тарихи білімнің бастауы
болып отырған Ежелгі дүние тарихы пәнін оқып үйрену барысында оқулықпен
жұмыс жасау тәсілдерін меңгерудің орны ерекше. Жаңа буын оқулықтарының
негізінде көптеген методикалық еңбектер жазылып, олар ғылыми тұрғыда
жүйеленуі қажет. Тарих пәндерінің ішінде бұрынғы кеңестік кезеңдегі
оқулықтардын құрылымы мен мазмұны бойынша мүлде өзгеше Ежелгі дүние
тарихы әдістемелік негізде бірнеше бағытта жаңаша зерттеуді қажет етеді.
Сондай бағыттардың бірі оқушылардың оқулықпен жұмыс істеу тәсілдерін
зерттеу болып табылады. Бұл тақырыптың өзектілігі мен маңыздылығын
айқындайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Тақырыптың зерттелу деңгейіне
тоқталсақ, бұл тақырып бүгінгі күнге дейін методикалық әдіс-тәсілдерді
қолдану түрінде арнайы зерттелмеген. Орта мектептерде тарихты оқытудың әдіс-
тәсілдері туралы көптеген еңбектерде тарихи білім берудің маңызы, құрылымы,
тәрбиелік міндеттері, сабақ өту тәсілдері, пәнаралық байланыстар, олардың
ерекшеліктері мен сабақтан, мектептен тыс жұмыстарда пайдалану жолдары
туралы мәселелер Н.Г. Дайридің редакторлық басшылығымен 1978 жылы Москвада
шыққан Методика обучения истории в средней школе3, Г.А.Щукинаның 1979
жылы Москвадан шыққан Активизация познавательной деятельности учащихся в
учебном процессе4, Т.А.Кулагинаның 1967 жылы шыққан Сто игр по истории
5, Г.В. Гораның 1991 жылы Москвадан шыққан Методическое приемы и
средства наглядного обучения истории в средней школе6 және 1988 жылы
шыққан Повышение эффективности обучения истории всредней школе7,
А.С.Макаренконың Воля, мужество, целеустремленность8, А.Г. Колосковтың
басшылығымен шыққан Актуальные вопросы методики обучения истории в
средней школе9, С.А.Ежова т.б. Методика преподавании в средней
школе10, Ш.А.Амонашвилидің 1984 жылы шыққан Воспитательная и
образавательная функция оценки учения школьников11 т.б. еңбектерінде
қарастырылған.
Оқушылардың оқулықпен жұмыс істеуі туралы мәселелер Ф.П.
Коровкиннің басшылығымен шыққан Методика обучения истории в средней
школе12еңбегінің 7-ші бөлім, Оқушылардың тарихты оқу барысында біліми
деректермен жұмыс істеуі атты тарауының 1-ші параграфында оқушы
жұмысындағы оқулықтың ролі, тарих оқулығымен оқушылардың алғашқы танысуы,
оқулық мәтініндегі термин сөздермен және жеке элементтерімен жұмыс,
түсіндіре оқу, оқулық ішіндегі құжаттармен жұмыс және оқушылардың
өздігімен жұмыс жасауы, оқулық, оқулықтағы тақырып соңындағы сұрақтар мен
тапсырмалармен жұмыс туралы айтылған.
Г.И.Годердің 1977жылы шыққан Методическое пособие по истории
древнего мира еңбегінде мектеп курсындағы ежелгі дүние тарихының басты
мәселелерін өтуде мұғалімнің рөлі жөнінде: Одним из путей осмысления курса
начинающим учителем является ознакомление с тем, как раскрываются в курсе
важнейшие исторические проблемы. Данный раздел пособия ставит своей целью
помочь учителью представить себе перспективу изучения той или иной
проблемы: каково ее полное на уровне 5-класса содержание, на каком уроке
она рассматривается впервые, где в курсе работа надней продолжается и где
находит свое завершение13
Тәуелсіздік алғаннан бері қарай кезеңде жазылған Т.Тұрлұғұлдың,
14 Тарих сабағын жетілдіру жолдарыт.б. еңбектерінде оқулықты пайдалану
жөнінде біраз мәселелер айтылған.
Х.Тұрсынның Мектепте тарихты оқыту әдістемесі15 еңбегінде
Тарих сабағында оқулықпен жұмыс істеу жүйесі жөнінде оқулықпен жұмыс
істеудің бастапқы дағдылары: түсіндіре оқу тәсілін қолдану, оқулық бойынша
тапсырма беру, Мұғалімнің оқушыларды оқулықтарының түсініксіз жерлерін,
белгісіз терминдерді таба білуге, қорытынды жасауға, қорытындылаудың немесе
пайымдаудың дәлелдеуін оқулықтан табуға үйретуі және безендіру жұмыстары
қарастырылған.
Оқулықпен жұмыс барысында оқушыларда мынадай қорытынды дағдылар
қалыптасуы тиіс; 5-сынып – мәтін үзіндісінен ең бастысын бөліп алу;
оқулықты пайдаланғанда бағдар алу үшін оның мазмұнын пайдалану; бзендіруді
қолданып, әңгімелеудің жай жоспарын құрастыру, мәтінді мазмұндап беру.
15.31
Жұмыстың деректік негізі: Бітіру жұмысын жазу барысында басты
дерек көзі Ежелгі дүние тарихы16 оқулығы болып табылады. Оқулық
материалдарын мынандай топтарға бөлу арқылы пайдалану қарастырылған:
1. Тарихи тақырыптағы хронологиялық жүйе негізінде сипатталған тарихи
оқиғалар туралы мәтін;
2. Параграфтар соңында берілген қосымша пайдалануға арналған құжаттар;
3. Үйге берілетін тапсырмалар мен сұрақтар;
4. Оқулықтағы суреттер, кестелер, сызбалар және т.б.
Тақырыптың мазмұны осылармен жұмыс жасау тәсілдерін зерттеу,
сипаттау, баяндау негізінде ашылады.
Мақсаты мен міндеттері: Бітіру жұмысының негізгі мақсаты 5-
сынып оқушыларының Ежелгі дүние тарихы оқулығын сабақта жне үйге
берілген тапсырмаларды орындау барысында пайдаланып, мүмкіндіктер мен әдіс-
тәсілдерін зерттеу. Осы мақсатты орындау үшін мынандай міндеттер
айқындалды:
Тарихи білім негіздерін оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеу
тәсілдерін көрсету, соның ішінде:
- Тарих пәні, маңызы және міндеттерін оқыту.
- Тарихи деректерді оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеу тәілдері.
- Жыл санау жүйесін оқыту.
Алғашқы қауымдық қоғам тарихын оқыту барысында оқулықпен жұмыс
істеуін зерттеу, негізінен: адамның қалыптасуы туралы мәселелерді,
тобырлық қауым тарихын, рулық қауым тарихын оқыту барысында оқулықпен жұмыс
істеуі тәсілдерін зерттеу.
Зерттеу тақырыбының методологиясы мен әдістері: Методика
саласындағы әртүрлі әдіс-тәсілдер басшылыққа алынды.
Хронологиялық шеңбері. Бітіру жұмысымда 5-сыныптың Ежелгі дүние тарихы
оқулығы қарастырылғандықтан, адамның пайда болуынан бастап ежелгі өркениет
ошақтарының қалыптасуына дейінгі, яғни шамамен б.з.д.2млн. жыл мен б.з.д.5
мыңжылдықтың аралығын қамтиды.
Жұмыстың құрылымы. Бітіру жұмысым кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде бітіру
жұмысының өзектілігі, тақырыптың зерттелу деңгейі, жұмысты жазу барысында
пайдаланған методологиясы мен әдістері, жұмыстың мақсат-міндеттері туралы
айтылған. 1-тарау Тарихи білім негіздерін оқыту барысында оқулықпен жұмыс
істеу тәсілдері деп алынды. Бұл тарау үш бөлімнен тұрады: 1.1. Тарих
пәні, маңызы және міндеттерін оқыту,
1.2. Тарихи деректерді оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеу тәсілдері,
1.3. Жыл санау жүйесін оқыту. Бұл тарауда оқушылардың оқулықты пайдалану
жолдары көрсетілген. 2-тарау Алғашқы қауымдық қоғам тарихын оқыту
барысында оқулықпен жұмыс істеуі деп аталды. Бұл тарау үш бөлімнен тұрады:
2.1.Адамның қалыптасуы туралы мәселелерді оқыту, 2.2.Тобырлық қауым
тарихын оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеу, 2.3. Ру-қауым тарихын
оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеуі. Бұл тарауда Ежелгі дүние
тарихы оқулығымен жұмыс істеу барысында
әдіс-тәсілдерді пайдалану арқылы түсіндіру көрсетілді.
1-тарау. Тарихи білім негіздерін оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеу
тәсілдері.
1.1.Тарих пәні, маңызы және міндеттерін оқыту.
Мұғалім бастауыш мектептен сыныпты қабылдап алғанда ең алдымен
оқушылардың оқу сауаттылығын тексеруі тиіс. Оқу сауаты төмен оқушылармен
дербес жұмыс жүргізуге тура келеді. Оқу техникасы оқулық параграфын
оқушылардың кезектесіп оқуы арқылы тексеріледі.
Оқулықпен алғашқы танысу оны мазмұндап, оқушылардың нені
үйренетіндігі, оқулықпен хронологиялық шеңбері туралы ұғымдарды
түсіндірумен басталады. Содан соң барып мұғалім оқушыларды оқулықытың
құралымымен, жасалу ерекшеліктерімен, сұрақтар мен тапсырмалар, безендіру
және карталармен таныстырады.
Алғашқы сабақтарда оқушыларға бастауыш сыныптан белгілі
түсіндіре оқу тәсілін қолдануға болады. Ол тәсіл бір-бірімен тығыз
байланыста оқу, түсіндіру,оқығанды толықтыру және безендіруді талдап,
әңгімелеуді қамтиды. Бұл тәсіл оқушылардың оқыған материалды игеріп, есте
сақтауына көмектеседі, оның алдында әңгімелесу тәсілін қолданған тиімді.
Түсіндіре оқыту кезінде азат жолдары, оларды құрайтын жекелеген
сөйлемдерді бөліп алып, олардың басты ой, мағыналық байланыстары
айқындалады.
Оқулық бойынша тапсырма біртіндеп күрделене түседі. Оқушылар
деректік материалды табуды , оларды жазып алуды; сұрақтарға жазбаша жауап
дайындап, оны оқып беруді; оқулықта дайын күйінде кездеспейтін жауаптарды
өз бетінше құрастыруды үйренеді.
Оқулық оқушыларға үй тапсырмасын тексеру кезінде де қажет
болады. Сұрау кезінде олар кітаптан анықтама іздеп, жолдастарының жауабын
тексеріп отырады. Жауап беруші оқушы да оқулықтан қажетті мәтінді оқып, өз
жауабын түзете алады. Мұғалімнің ең бірінші кезектегі міндеті - оқушыларды
оқулықтарының түсініксіз жерлерін, белгісіз терминдерді таба білуге
үйрету. Оқушыларды белгісіз сөздер мен терминдерді қалт жібермей, олардың
түсінігін анықтама, сөздіктен мұғалім баяндауынан іздеуге баулудың маңызы
зор.
Оқулық параграфымен оқушылардың жүргізетін жұмыстарын
ұйымдастыруда мынадай жадынаманы қолдануға болады:
1. Параграфты түгел оқып шық, ондағы оқиғалар мен құбылыстар туралы
тұтас ұғым қалыптастыр арпа, сұлба, безендіруді мұқият қарап
шық.
2. Әсіресе оқулықта ерекшеленген деректер, тұжырым, идеяларға баса
назар аудар.
3. Кеңейтілген жоспар жаса, ол үй тапсырмасын орындауды жеңілдетеді.
4. Сабақта естігеніңді параграф материалдарымен байланыстыр.
5. Тақырып бойынша не оқығаныңды, қандай фильм, экспонат
көргеніңді еске түсір.
6. Қажеттілігінше өткен параграфтарды қарап шық.
7. Түсінбеген сөз, мәселелер бойынша сөздік, энциклопедия
көмегіне сүйен.
8. Жоспардың көмегімен, кейін тақырып материалын мазмұнда.
9.Параграф соңындағы сұрақтар мен тапсырмаларға жауап дайында.
Мұғалім ұсынған тапсырмаларды орында.
Егер мұғалім жұмысты жаңа сыныппен бастаған жағдайда да ол
оқушылардың оқу әрекетінің деңгейін, негізгі дағдыларын анықтау тиіс.
Жаңа материалдарды түсіндіруде оқулықтың көмегі мол. Тақырыпты оқып-
үйрену барысында мұғалім оқушыларға оның атауын, сосын параграфтың,
тақырыптардың аттарын оқыту арқылы жаңа материалдың жоспарымен
таныстырады.
Оқулықпен жұмыста мазмұнда және нақты жауап беруге арнайы
тапсырмаларды орындау көмектеседі. Ол тапсырмалар: оқу мәтінінен сұраққа
жауап тауып оны дауыстап оқу, өз сөздерімен баяндау, бірнеше сұраққа жауап
беру үшін материал таңдау және т.б. болып келеді.Оқулықтар оқушылардың
зейінін дамытуға да көмектеседі. Мысалы, түсіндіруден соң мұғалім
оқыушыларға оқулықтағы парграфты оқып шығып, мәтіннен қандай мәселені
тастап кетті және одан тыс қандай материал қосты деген тапсырма
береді.
Мұғалім оқушыларды қорытынды жасауға үйреткенде де оқулықтың
көмегіне сүйенеді. Мұғалім басшылығымен оқушылар бұрынғы бір немесе
бірнеше тұжырымның негізінде жаңа қорытынды жасайды, өз қорытындыларын
оқулықпен салыстырады. Кейін олар қорытындыны бір-екі параграф, тұтас
тақырыптар бойынша жасайтын болады да, ол тарихи құбылыс себебінің,
маңызы мен оқиға салдарының қорытындысына айналады.
Оқушылар мұғалім жасаған қорытындының немесе әлдебір
пайымдаудың дәлелдеуін оқулықтан іздейді.
Тарихқа барынша қызығатын оқушылар көркем әдебиетте баяндалған
тарихи деректердің шындығына көз жеткізуге құлшынады.Оқушылардың
тақырыпты мұғалімнің алдын-ала түсіндіруінсіз өз беттерінше оқып-үйренуі
мүмкін. Мұндай жағдайда мұғалім жаңа тақырыптың материалын, сұрақтар мен
тапсырмаларды алдынала ұсынып, негізгі ережелерді қысқаша түсіндіруі
мүмкін.
Сабақта оқулыққа енгізілген карта үнемі паидаланылуы керек.
Қабырғалық карта да көрсетілген нысанды оқулықтағы картадан іздеп табу
қатар қолданылуы тиіс.
Төменгі және орта буын оқушыларына оқулық мәтінін әңгімелеп беру
көп уақыт алады. Ол әңгіме байланысты және бірізді болуы тиіс. Әңгімелеу
барысында оқулықта безендірулер қолданылады. Оқушыларға безендірулерді
түсіндіргенде ол суреттердің нақты тарихи шындық емес, адамдардың қиялға
негізделген түсінігі, шарты сипаттағы құрал екендігіне көзін жеткізу
керек. Оқушыларға безендірудің түсіндірме мәтінін оқып, оның бейнелеу
сипатын анықтау ( фото әлде сурет, тарихи құжат әлде қайта құрастырылған
ақиқат), қайта құрастыруды құжатты сипаттаумен салыстыру ұсынылады. Бұл
тапсырманы орындауға қабырғалық картина, кино үзінді, диапозитивтерді
қолдануға болады.
Оқулық безендіру бойынша көптеген тапсырмалар орындалады,
мысалы, безендіру бойынша әңгіме құрастыру; желі құрастырушы деректерді
түсіндіру; күрделі емес суреттерді қайта салу, диаграмма, картаграммаларды
қалпына келтіру; әртүрлі халықтардың әртүрлі дәуіріндегі еңбек құралдары,
қарулары бойынша безендіруді салыстыру. Немесе оқулықтарға суретте
бейнеленгенді анықтау туралы тапсырма беруге болады.
Оқулықпен жұмыс істеу барысында оқушыларда мынадай қорытынды
дағдылар қалыптасуы тиіс. 5-сынып –мәтін үзіндісінен ең бастысын бөліп
алу; оқулықты пайдаланғанда бағдар алу үшін оның мазмұнын пайдалану;
безендіруді қолданып, әңгімелеудің жай жоспарын құрастыру, мәтінді
мазмұндап беру.15.31.
5-сыныпқа арналған Ежелгі дүние тарихы оқулығында Тарихи
білім негіздерін оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеу тәсілдері
мәселелері 4-64 беттер аралығында жазылған тақырыптар бойынша
қарастырылады.
Бұл бөлімде тарих пәнінің мазмұнын, ерекшеліктерін, деректік
негіздерін және халықаралық жүйесін оқытып үйрету төмендегідей мәселелер
негізінде іске асырылуы жүйеленген: Тарих деген не, Ежелгі дүние нені
оқытады, Табиғат, адам және қоғам, Тарихты қалай зерттеп оқытады,
Археология негіздері, Этнография негіздері, Тастағы тарих, Жазба
деректер, Жер-судың аты-тарихтың хаты, Шежіре сыр шерткенде, Жыл
санау жүйесі, Дәуірлер тоғысында.16.175.
5-сыныптың Ежелгі дүние тарихы оқулығында тарих пәні, маңызы
және міндеттерін оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеу тәсілдері ондағы
алғашқы үш параграф бойынша іске асырылуы қажет.
Оқулықтың 4-8 беттер аралықтарын қамтитын Тарих деген не? атты
параграфте негізгі 3 мәселе ерекшеленген. Олар: Тарих ұғымы; Жалпы тарих
пәндері және Қазақ тарихы – жалпы тарихтың құрамдас бөлімі атты
тақырыпшалар. Мұғалім оқушылардың осы тақырып бойынша оқулықпен жумыс
істеу барысында аталған тақырыпшаларға олардың жүйелену ерекшеліктіріне мән
беру қажеттігін атап өтуі керек. Өйткені бұл тақырыпшалар параграф
мәселелерін оқып-үйрену мен жүйелену ерекшеліктерінен де хабар бере отырып,
оқушылардың мәтінмен жұмыс істеу жүйесін айқын түсінуіне мүмкіндік береді.
Оқулықта тақырып мазмұнына қатысты екі түрлі-түсті сурет, бір сызба
берілген. Бұл суреттер мен сызба мәселері оқушылардың түсінуіне мәтіндегі
оларға қатысты ұғымдарды жеңілірек түсінуіне мүмкіндік береді. Мұғалім
сонымен қатар параграфтың соңында көрсетілген сұрақтар мен тапсырмалар және
Д.Нерудің Дүние жүзі тарихына көзқарасы атты еңбегінен қосымша деректік
мәліметтер келтіргендігін оқушыларды оқулықпен жұмыс істету барысында кең
түрде пайдалануға болады.
Бірінші параграфтағы ерекшеленген үш мәселенің ішіндегі
көлемдісі де және күрделілеуі де Тарих ұғымы туралы тақырыпша. Оқулықта
тарих ұғымының, жазбаша тарихтың, тарихи пәндердің және тарих ғылымының
пайда болу мен қалыптасу мәселелері туралы қарапайым түсініктер беру
мақсаты көіделген. 5-сынып оқушылары тарих сөзі мен ұғымын айқын түсінуі
үшін оқулықтың алғашқы сөйлемдерін оқи отырып, өздеріне белгілі оқиғаларды,
болған жерін, уақытын айқындай отырып осылар туралы мәтіндегі сөйлемдер мен
салыстыра қарастырған дұрыс. Мұғалім оқушылардың тарих ұғымының бірден
емес, бірте-бірте, тіпті ұзақ жылдардан кейін ғана қалыптасқандығына мән
беру қажет екендігін атап өтуі керек. Оқушылардың келесі бір осы тақырыпша
бойынша көңіл аударуына тиісті мәселесі жазбаша тарихтың әсіресе жылнаманың
қалыптасуы жөніндегі түсінік. Оқушы жылнаманы оқулық мәтінінде
көрсетілгендей жыл сайын болып отырған оқиғалардың жазылуы негізірде
қалыптасуына мән беруі қажет.
Оқушының келесі бір басты назар аударатын нәрсесі тарих пәні,
оның ерекшеліктері мен қалыптасуы туралы түсініктер. Оқушы пәндердің ең
алдымен мектептерде арнайы оқытыла бастағанда пайда болатындығы туралы және
тарих пәнінің ең ежелгі пәндердің бірі екендігін айқын түсінгені дұрыс.
Оқулықта бұл мәселе айқын жазылған, мұғалім сондықтан да тарих пәнінің
қаыптасуын түсіну үшін оқулықтағы бұған қатысты сөйлемдерге баса мән беру
керек екендігін айтуы қажет. Оқулықта сондай-ақ, археология, тарихи
география, нумизматика, демография, шежіретану т.б., сияқты терминдермен
жаңа сөздер кездеседі.16.6 Оқушылар бұл жерде бұл сөздермен атауларды
қайталап оқып айтып үйренсе де жеткілікті. Өйткені оларды тарих пәндері
бойынша алда өтілетін сабақтарда және кеңірек түрде қарастыратын болады.
Бұны мұғалімнің түсіндіре тұрып ескерткені дұрыс. Бұл тақырыпшаны оқыған
кездеоқушыларды тарих пәні туралы айқын түсінік қалыптасуы, оның қызық та
күрделі мәселерді оқытатындығын ойға түйгені дұрыс, сонда ғана оқушылардың
тарих пәніне деген қызығушылығы мен үйренуге ұмтылысының негізі дұрыс
қалыптасады.
Бұл параграфтың екінші мәселесі Жалпы тарих пәндері туралы
түсінік беруге арналған. Оқулықты жалпы тарих деп дүние жүзіндегі халықтар
мен мемлекеттердің тарихы айтылатындығы нақты жазылған. Оқушы бұл пәннің 4
кезеңге бөлініп, жеке пәндер ретінде оқылатындығын есте сақтау қажет. Ол
үшін әрбір кезеңнің жеке-жеке азатжол ретінде берілген сипаттамасына көңіл
бөліп, олар қамтитын уақыт аралығын, сол кезеңдердің ерекшеліктерін мән
бере түсіне оқығаны дұрыс. Оқулықтың дұл мәселе сипатталатын бетінде Жалпы
тарих пәндері атты сызба бар.13.6 Оны оқушы сабақ үстінде де және үй
жұмысын орындау барысында да пайдалана алады. Осы сызбадағы жалпы тарих
кезеңдерінің әр түспен берілуі оқушының қызығушылығын арттырып есте сақтау
қабілетін дамытады.
Ал параграфтың 3-ші мәселесі Қазақ тарихы – Жалпы тарихтың
құрамдас бөлімі деп аталады. Бұл тақырыпшаны өту барысында мұғалімнің
дайындаған көрнекі құралдары: Қазақстан картасы, альбом, буклеттер, әртүрлі
үлестірмелі материалдар, Қазақстанның рәміздерін қолдану арқылы балаларға
Отан деген не? Қазақ елінің отаны – Қазақстан Республикасы екендігін,
адаммның жақсы бағытты, өмір сүруі көп жағдайда Отанға деген
сүйіспеншілігіне байланысты болатындығы, Отанын сүйе білген адамда бәрі де:
үй-жай да, құрмет те, жұмыс та, арман да болатындығын, әркімнің туып өскен
ауылы қыстағы, қаласы – оның Отаны екендігін, Отан - адамзаттың құтты
мекені, алтын ұя – бесігі, құт-береке екендігі жөнінде ден қоя түсіндіру
қажет. Бұл оқушылардың Отанға деген сүйіспеншілігін арттырады. Өз тарихына
деген қызығушылығын тереңдете түседі.
Үй тапсырмасын жұмыс дәптері бойынша тарих сөзінің мағынасын,
тарих пәні нені үйрететіндігін және жалпы тарих кезеңдерінің кестесін
толтырып, жалпы параграфты қайталауға беру керек.17.19
Ежелгі дүние тарихы тарихы нені оқытады? деп аталатын параграф
Ежелгі дүние тарихы пәнінің ерекшеліктері; Алғашқы қауымдық қоғам тарихы;
Алғашқы таптық қоғамдар мен мемлекеттер; атты тақырыпшалардан тұрады.
Оқулықта мәтін мазмұнына қатысты соның ішінде бірінші мәселесіне байланысты
зіл(момонт)тісіне бедерлеп салынған өрнек суреті, ежелгі адамдардың аң
аулауы бейнеленген тастағы суреттер, екінші мәселеге сәйкес Солоха
қорғанынан табылғаналтын тарақ суретті, үшінші мәселеге байланысты б.з.б. 2-
ші мыңжылдықтағы тайпалардың орналасуы мен таптық қоғамдардың қалыптасуын
айқындауға арналған түрлі-түсті карта және оқушының назарын аудару мен тез
қабылдауы үшін көкшіл түспен ерекшеленген жаңа сөздер берілген. Параграф
соңында пысықтау сұрақтары және Д.Нерудің Дүние жүзі тарихына көзқарас
атты еңбегінен алынған қысқаша қосымша деректер келтірілген.16.8
Сабақтың бірінші кезеңінің мақсаты – үй тапсырмасының орындалуын
тексеру және оның түпкілікті нәтижеге қаншалықты әсер тигізгеніне қол
жеткізу. Әр сабақ сайын үй тапсырмасын тексеріп отыру қажет. Мұның өзі
оқушылардың қаншасының өтілген материалды қандай дәрежеде білетіндігін,
олардың біліміндегі кемшілік пен олқылықты анықтауға, мүмкіндік
береді.11.52
Үй тапсырмасы сұралғаннан кейін мұғалім жаңа оқу материалын
оқушыларға белсенді түрде, саналы игертуге дайындық жасау керек. Ол үшін үй
тапсырмасын тексеріп болғаннан кейін бұрын өтілген материалды қорытып, оның
есте сақтайтын негізгі мәселелерін оқушылардың есіне салып, өткен тақырып
пен жаңаны байланыстырып, бүгінгі сабақтың тақырыбын хабарлағаны
дұрыс.18.112
Мұғалім жаңа сабақты өту барысында ежелгі дүние тарихы
адамдардың пайда болуынан бастап, орта ғасырларға дейінгі кезеңді қамтитын,
жер бетіндегі тіршіліктің, адамдардың пайда болуы, алғашқы қауымдық
қоғамның, таптық қоғамдар мен мемлекеттердің қалыптасуы осы кезеңге тән
екенін оқушыларға айқын әрі тиянақты түрде түсіндіруі керек.
Оқулықтағы суреттерді пайдалана отырып жұмыс жасау
қажет.
Мұғалім жер бетінде тіршіліктің, адамдардаң пайда болуы, алғашқы
қауымдық қоғамның, таптық қоғамдар мен мемлекеттердің қалыптасу кезеңі,
әсіресе алғашқы қоғамдық жер бетінде кең таралып, әр жер әр түрлі дәрежеде
өткені туралы баяндайды. Сондай-ақ, ежелгі дүние татихы ұзақ уақытқа
созылған, жер бетінің барлық аймағын қамтитын және көптеген тарихи
пәндермен тығыз байланысты, қызықты пән екенін, оның екі үлкен дәуірге
бөлінетінін баса айту керек.17.24
Жаңа материалды шәкірттерге берік меңгертудің басты шарты – оны
оқып үйренуге оқушылардың өздерін белсенді қатыстыру болып табылады.4.67
Мұғалім мына төмендегі мәселелерді тақтаны пайдалана, оқушылармен бірге
жұмыс істей отырып, сұрақ-жауап және пікірталастыру арқылы өткізген дұрыс.
Алғашқы қауымдық қоғам тарихымен ежелгі дүние тарихы адамзат
қоғамы тарихының бірінші дәуірі басталатынын айта келіп, қоғам дамуының
төмендегідей даму жүйесін тақтаға жазу керек: 1) жер бетіндегі тіршіліктің
пайда болуы; 2)адамның қалыптасуы; 3) еңбек құрал-жабдықтарының және
шаруашылық пен меншік түрлерінің қалыптасуы; 4) рудың пайда болуы және
дамуы; 5) мәдениет салаларындағы алғашқы жетістіктері; 6)таптар мен
мемлекеттердің пайда болуы.16.10
Мұғалім алғашқы таптық қоғамдар мен мемлекеттердің қалыптасып,
дамуы жер бетінің әр аймағында әр түрлі уақытта әр түрлі дәрежеде жүргенін,
Азия мен Солтүстік Африкада ертерек пайда болғанын түсіндіріп оқыту
барысында баланың танымдық қабілетін арттырады.
Оқушының оқу-танымдық әрекет үстінде ұстанымы өзгеріп отырады,
сонымен қатар ол жеке тұлға ретінде дами түседі. Таным әрекетінің әсерінен
ой-сана үрдістерінің бәрі дамиды. Таным тек ойлау үрдісінің белсенділігі
ғана емес, саналы әрекеттің барлық үрдістерінің белсенділігін қажет етеді.
Білімді меңгеру үшін, тек оларды есте сақтап қалу ғана емес, салыстыру,
жүйелеу, анықтау, жалпылау, талдау сияқты жұмыстар жүргізілуі керек. Сонда
ғана оқушының таным әрекетін еңбек әрекеті сияқты ірекеттің негізгі
түрлерінің бірі деп есептеуге болады.4.72
Оқушылардың жаңа оқу материалын түсіну деңгейін тексеру
барысында мүмкін болғанша оқушыларды көбірек қатыстырған, әсіресе орташа
үлгеретін оқушыларды басқалардың жауаптарын толықтыруға жиі-жиі шақырып
отырған дұрыс.11.46 Өтілген әңгіменің ең маңызды мәселері жөнінде
оқушылардың түсінігін тыңдауға болады, оның өзінде де бұл тәсіл оқулықты,
көрнекі құралды т.б. пайдалана отырып жүзеге асырылса пайдалы болмақ. Бұл
тәсілді қолдануда пысықтау сұрақтары ұсақталып берілуі керек. Сонда
балалардың қызығушылығы артып, жауап беруге бірнеше оқушы қатысып, соңы
әңгімелесуге дейін ұласады.14.147
Үй тапсырмасына жалпы тақырыпты мазмұндап,Жұмыс дәптері
бойынша ежелгі дүние тарихының қандай дәуірлерден тұратынын және оқулықтың
9-бетіндегі сурет бойынша әңгіме құрастыруға беру керек.
Оқулықтың 13-17беттер аралығын қамтитын шағын әрі қызықты
параграф Табиғат, адам және қоғам деп аталады. Бұл параграфта мынандай үш
мәселе ерекшеленеді: Табиғат тарихынан; Өсімдіктер мен жануарлар дүниесі
және адам; Табиғаттағы адамзаттың рөлі және Қоғам туралы түсінік.
Мәтінде Табиғат тарихынан атты мәселеге сәйкес табиғат пен адамның қарым-
қатынасы көрсетілген.Мұғалімнің сабақ түсіндіру барысында оқушылардың
сабаққа қатысу белсенділігін көтеруге барынша ықпал жасайтын түрлі-түсті
сызба нұсқа берілген. Екінші, үшінші тақырыпшаларға сәйкес аққудың, бұғы
жеккен шаңғышының тасқа салынған суреттері және адам мен жануардың
табиғатпен бірлігі атты оқушылардың мұғалімнің жақсы түсіндіруінің
нәтижесінде оқушыларды ертегі әлеміне жетелейтін суреттер бейнеленген.
Параграф соңында оқушылардың жаңа материалдан алған білімін пысықтауға
арналған сұрақтар мен тапсырмалар берілген.
Бұл сабақты өту барысында мұғалімнің алдына қойған мақсаты –
өсімдіктер мен жануарлар сияқты адамдардың да табиғаттың жемісі екенін,
табиғаттағы барлық тірі дүниелер сияқты адам да ауасыз, сусыз өмір сүре
алмайтынын оқушыларға баяндау арқылы оқушылардың логикалық ойлау жүйесін
дамыту үшін, өсімдіктердің табиғаттағы, адам өміріндегі маңызы зор екенін,
өсімдіктерді қорғау керек екенін айта келе, табиғаттағы бар дүниелерді
сақтап, аялап күту керек екендігін айтып экологиялық тәрбие беру
қажет.17.24
Педагогтік шеберлік пен тәрбие беру өнерін меңгеруге үлкен мән
берген, оқу-ағарту саласындағы аса ірі қайраткер, әлемдік педагогика
тарихының төрінен орын алатын тамаша педагог А.С. Макаренко Менің
тәжірибем туралы баяндамасында Тәрбиеші шеберлігі ... дәрігерді өз
шеберлігіне үйретуқандай керек болса, музыкантты үйрету қандай керек болса,
сондай үйретуге тиіс мамандық деді. Ол тәрбие бере білу – өнер деген
құнды түйін жасады.19.267 Біздің тарихымызда, – деп жазды ол, – өзінің
тікелей шаруашылық немесе әскери, саяси мәнінен басқа, жаңа этикаға үлес
болмайтын және жаңа моралдық тәрбиенің өсе түсуін тудырмайтын, тәрбиелік
мәні болмайтын бірде-бір акт, бірде-бір сөз, бірде-бір факт
жоқ.8.421
Мұғалімнің бұл сабақты сұрақ-жауап беру арқылы биология, әдебиет
және бейнелеу өнері пәндерімен байланыстыра отырып, кіріктірілген сабақ
әдісін қолдану арқылы жүргізуі оқушылардың параграфты толық меңгеруіне
әсер етеді. Көрнекілік материалдар ретінде биология пәніне қатысты
кептірілген өсімдіктер жинақтамалары, жануарлардың қатырылған бейнелері,
тау жыныстары, қазба байлықтардың үлгілерінің жинақтамаларын, әдебиет
пәніне қатысты табиғат құбылыстарын, әсем көріністерін, өсімдіктер мен
жануарларды, оларды қорғау қажеттігін бейнелейтін шығармалар, жұмбақтар,
мақал-мәтелдер, ертегілер, аңыз әңгімелер, өлеңдер, бейнелеу өнері пәнінен
суретшілердің табиғат жайындағы туындылары қолданылуы балалардың пәнге
ынтасын арттырары даусыз.20.104
Оқушыларға биология пәні мұғалімі Жер бетіндегі тіршіліктің
пайда болуы жайлы әңгімелеп беруі керек. Мұғалім одан әрі оқушылар назарын
экологиялық проблемаларға, атап айтқанда, өсімдіктерді орынды пайдаланып,
қорғай білудің өмірлік маңызы зор екеніне аударғаны жөн. Өйткені адам
баласы өзіне қажетті қорек, ауа, киім, баспана, дәрі-дәрмек және басқа
қажетті нәрселердің көбін өсімдіктерден алады.
Халқымыз өсімдіктер пайдасын, қадір-қасиетін жоғары бағалаған.
Мысалы, Атаңнан мал алғанша, тал қалсын, Ер – елдің көркі, орман-тоғай
жердің көркі, Бір тал кессең, он тал ек, Дәрі – шөптен шығады, дана
көптен шығады, Бағбан болсаң – бақ өсір, балама деп тағы өсір, Бабалар
еккен шынарды балалар саялайды.17.20
Осыдан кейін әңгімеге тарих пәні мұғалімі араласып, жоғарыда
айтылған мақал-мәтелдерді оқушылардың қалай түсінгендігін қадағалайды,
көмектеседі.
Одан әрі тарих пәні мұғалімі қоғам ұғымына сипаттама беру
қажет. Мұғалім оқушылардың танымдық іс-әрекет белсенділігін арттыру
мақсатында сыныпқа мынадай сұрақтар қояды: Адам жеке дара жалғыз өмір сүре
ала ма? Адамсыз қоғам жоқ, қоғамсыз адам жоқ деген тұжырымды қалай
түсінесің?
Оқушылар жауабын тыңдап болған соң, мұғалім әлеуметтік ортаның
ролі туралы әңгімені жалғастыра келе, әрбір адамның ішкі рухани
адамгершілік дүниесінің негізгі формалары – үміт пен сенім үстінде
болатынды, адам өзін-өзі дамытып тәрбиелеу барысында өз күшінің іс-
әрекетінің арқсында қалыптасатын ең басты мақсат – нағыз адам болу керек
екендігін балаға әсерлі етіп отырып ұғындыру керек.21.96
Пысықтау және жаңа материалдарды саналылықпен меңгерту барысында
басты талап жаңа материалды оқушылар берік, яғни, оның ең басты мәселелерін
ұмытпайтындай дәрежеде меңгеруі тиіс. Пысықтау үшін барлық материалды
қамтитындай сұрақтар қою міндетті емес. Қойылған сұрақтар оқушыларды
ойландыратындай болғаны дұрыс.3.112
Үй тапсырмасын беруде алдыменен өтілген сабақтың тақырыбы,
параграфтың рет саны, оның оқулықтағы беттері дәл көрсетілуі керек. Сонымен
қатар, тапсырманы орындау ретінде, яғни, қандай басты мәселелерге көңіл
аудару қажеттігін айқын және тиянақты түрде түсіндірген дұрыс.9.85
1.2. Тарихи деректерді оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеу тәсілдері.
Тарихи деректер дегеніміз- адамзат қоғамының дамуын
бейнелейтін және оны ғылыми тануға негіз болатынның бәрі, яғни адамзаттың
іс-әрекеттің барысында жасағанның бәрі. Тарихи білім берудің ең басты
элементі ол – білім. Білім адамзаттың әлеуметтік тәжірибесін жинақтаған
тарих саласындағы мәлімет, танымдардан құралады. Білім қоғамның дамуы
туралы ғылыми түсінік қалыптастырады, тарихи шындық және адамзаттың оған
қол жеткізу жолдары туралы дүниетанымды негіздейді.
Тарихи білімнің құрылымы тарих ғылымының өзін танудан басталады.
Оқу мазмұны мыналар: ғылымның мазмұны, тарихи материалмен теориялық және
әдістемелік (ғылыми танымның түрлері мен әдістері, құрылымының қағидалары
туралы ғылым) негіздеріменжұмыс жасай алу. Оқу процесінде оқушылар дерек,
құбылыс, оқиға, процесс сияқты санаттарды қолдану арқылы тарихи білім
элементтерін игереді. Олар, мысалы, оқиғаның мәнін анықтап, оларды
салыстырады.
Дерек деген сөз латын тілінен аударғанда жасалынған, іске
асқан, деген ұғымды білдіреді. М.Горький дерек үйретеді, тәрбиелейді
деген. Тарихта деген нақты жағдайдың, тарихи шындықтың фрагменті ретінде
қарастырылады15.41
Дерек қайталанбайды, оны бақылау, қайта қалпына келтіру мүмкін
емес. Бұл оның өзіндік ерекшелігі. Тарихты тану процесінде деректің маңызы
зор, ол тарихи байланыстарды айқындау, салыстыру және жинақтауда аса қажет.
Деректерді жинақтау және жүйелеу – тарихи танымның құралы. Нақты
деректермен тарихи материалды баяндау бейнелікке қол жеткізеді.
Сабаққа дайындық барысында негізгі тірек болатын
фактілерді анықтап,оны оқушы есінде сақтап қалатындай етіп көрсету
керек.Негізгі деректер тарих пәні курсының негізгі идеясын көтеретін
болғандықтан ол жан-жақты және толық қамтылып, түсіндірілуі керек. Олар
маңызды оқиғаларды жақсы есте сақтау, өзгелермен байланыстыру үшін қажет.
Демек, деректі түсіндіру оның маңыздылығына байланысты.
Сабақта деректі қолдану үшін оның ғылыми дәлелдігін, нақтылығын,
бейнелігін, эмоциялығын айқындап алған жөн. Тарихты оқытуда дерек пен
жинақтаудың арақатынасының жігін білген жөн.35.182
Тарихты тану – ол деректерді игеруден басталады. К.Д Ушинский
Адам санасы біртіндеп деректерді көбейту, екіншіден оны өңдеу арқылы
байиды. Деректік білім неғұрлым парасатты болған сайын, ол шикі материал
неғұрлым жақсы өңделген сайын дами түседі, күшейе түседі,-
деді.22.154
Оқып үйренген деректердің негізінде оқушы санасында белгілі бір
тарихи ұғымдар жүйесінің нақты түсінігі қалыптасады. К.Д Ушинский
оқушыларды алаңдату емес, нақты бейнелікке көрнекілікке негізделген түсінік
қалыптастыруды ұсынады. Оқушының санасында дұрыс, толық түсінік
қалыптастыру үшін бейне картинаны көрсетіп, оны ауызша түсіндіру
жеткіліксіз. Оған қоса ол ұғымды нақтылап, бекітуге көмектесетін әдістерді
қолдану керек. Ондай әдістердің қатарында бейнелеу, суретін салу немесе
нысанды кескіндемелік тұрғыдан қайта жаңғартуды атауға
болады.22.155.
Дәуірге тән бейне қалыптастыру 5-сынып оқушылары үшін аса қажет.
Бұл жерде тарихи картиналар мен образдар сияқты білім элементтері негізінде
пайда болған қиял тарихи ұғым қалыптастыруымызға ұласатын болғандықтан оны
түсінікті етіп, барынша тәптіштеуге тура келеді. Ондай болмаған жағдайда
оқушылар өткен шақты бүгінмен шатастырады.
Егер оқушы оқу материалын нақты түсінікке негіздемей игеретін
болса, бұл оқытудағы вербализмге (вербалис (лат) –ауызша ауызекі )
соқтырады. Сөз жүзінде оқыту кезінде тарихи деректер, жалаң баяндалып, оның
маңызы, адамдардың тағдырына ықпалы назардан тыс қалып, оқушыны
қызықтырмайды.
Тарихи ұғым деректерді түсіндіру мен жүйелеуде, басқа
ұғымдарды қорытуда аса қажет. Жетекші ұғымдардың мазмұнын нақтылап және
кеңейту нәтижесі біртіндеп іске асқаны орынды. Бір сабақтан келесі сабаққа
өткенде ұғымдардың жаңа қыры ашылып, оның басқа ұғымдардан ерекшелігі,
олармен байланысы дйқындала түседі.33.320
Негізінен алғанда 1-тараудың 2-ші бөлімі 7 параграфтан тұрады.
Олар: Тарихты қалай зерттеп оқытады?, Археология негіздері, Этнография
негіздері, Тастағы тарих, Жазба деректер, Жер-судың аты –
Тарихтың хаты.
Тарихты қалай зерттеп, оқытады? атты параграфте негізінен 4
мәселе ерекшеленген. Олар: Тарихи дерек деген не?, Заттай деректер,
Жазбаша деректер, Дерексіз ғылым жоқ, ғылымсыз білім жоқ атты
тақырыпшалар. 16.17
Бұл тақырыпты өту барысында мұғалімнің көрнекі құралдар, яғни,
заттай және жазбаша деректерді заттай немесе суреттер арқылы көрсетіп,
таныстыруы оқушылардың есте сақтау қабілетін арттырып, заттай деректер мен
жазбаша деректердің айырмашылығын түсінуге мүмкіндік береді.
Жаңа сабақ өту барысында мұғалім жаңа тарихи материалды баяндап,
алдымен өткізілетін кіріспе-әңгіме оқушыларды жаңа материалды қабылдауға
әзірлейді. Сабақты бастарда оқушылар назарын дұрыс ұйымдастыру, үзілістің
соңы мен сабақ арасын айқындай ашып, оқу пәніне жедел шұғылданатын
психологиялық жедел ахуал туғызу – мұғалім біліктілігінің
белгісі.23.36
Мұғалім өзі түсіндіретін материалдың ғылымилығына,
түсініктілігіне назар аударады. Оқу материалының тәрбиелік, дамытушылық
құндылығын анықтайды. Сабақтың дүниетанымдық негізгі идеясын айқындап,
бірлікпен аша білуге, оның шынайылығына оқушылардың көзін
жеткізуге тырысады.
Мұғалім тарих ғылымы үшін деректер аса қажет екенін, бірақ
оларды
тарихты жазу
барысында қалай болса солай пайдалануға болмайтынын, үлкен талдау, таңдау
жұмыстарын жүргізу керек екенін оқушыларға баяндап береді. Сонда ғана
нағыз дұрыс, шынайы тарих жазылатынына
оқушылардың көзін жеткізеді.
Бұл тақырыпты өткенде тақтаны пайдалануға болады. Тақтаны екіге
бөліп заттай деректерге не жататынын және жазбаша деректерге не жататынын
кесте сызып көрсетуі керек. Кесте оқушылардың көмегімен толтырылуы тиіс.
Мәтіндегі суреттерге назар аударар болсақ, онда археологиялық қазба кезінде
табылған заттар: пышақ, қанжар, жебе, ауыздық, орақ, балға, айбалта, бұғы
бейнесі және ат бейнесіндегі бедерлі мөр бейнеленген.16.20 Мұғалімнің
сабақты суреттерді пайдалана отырып түсіндіруі, оқушылардың пәнге деген
қызығушылығын арттырады.
Мұғалім оқушы түсінігін анықтау үшін құбылыстар арасындығы
байланыстарды, игерілген білім негіздерін, олардың қандай дәрежеде
білетіндігін айқындап, оқушылардың сөйлеу мәнеріне, білімін жинақтап,
жүйеге келтіріп, өзінше, жаңа тәсілдермен баяндай білуіне мән беруі
қажет.11.69
Мұғалім жаңа сабақты пысықтау барысында оқушыны ойлану қабілетін
дамытуға ынталандырып отырғанда ғана оқушы өз ойын еркін түрде жеткізе
алады. Тақырып соңында ақын ағамыз М.Мақатаевтың Бабаларым рақмет
сендерге! атты өлеңінен үзінді келтірілген. Мұғалім осы өлеңнің әрбір
сөзіне мән бере отырып, оқушылардың ойын басқа жаққа бұрмайтындай етіп,
мәнерлеп оқып беріп, сабақты аяқтауына болады. Сонда бұл өлең оқушы есінде
жақсы сақталады.
Үйге тапсырма берерде оқушыларға нені орындау керектігін ғана
айтып қоймай, оны қалай орындайтынын тусіндіру керек. Үйге жұмыс дәптері
бойынша оқулық материалын пайдалана отырып кестені толтыруға
және тарихи деректі қалай паидалану туралы түсінігін қысқаша
жазуға беріп, қосымша әр бала өзіне ұнаған суретті салып келуіне
болатындығын ескерткен жөн.
Археология негіздері параграфы оқулықтың ең көлемді
тақырыптарының бірі болып саналады. Тақырыпта үш тақырыпша: Археология
деген не? Көне дүние күнәлары; Еңбек құралдары – археологиялық дәуірлеудің
негіздері мәселелері қаралған. Параграф соңында Т.Мәмиевтің Туған өлке –
тұнған шежіре еңбегінен қосымша деректік мәліметтер келтірілген. Және
оқулықта тақырып мазмұнына қатысты Қытайдың алғашқы императоры жерленген
қорғаннан табылған сарбаздар мен ат арбалардың қыш мүсіндері, аю бейнелі
тас балға, бұлан бейнелі тас балға, тастан жасалған ежелгі еңбек
құралдары, қырғыш, кескіш, тескіштер және Жосер перғауынының
текшелі Египет пирамидасы бейнеленген суреттер бар.
16.21
Тақырыпты өту барысында археологиялық қазба жұмысы кезінде
табылған әртүрлі еңбек құралдарының, басқа да заттай деректердің суреттерін
міндетті түрде пайдалану керек немесе мұражайға саяхат сабағын
өткізген жөн.
Жалпы бұл тақырыпты өту барысында қосымша материалды кеңінен
пайдалану керек. Қосымша материал дәйекті, тұжырымдары жаңашыл болса, онда
оқушы үшін жаңа бір кітап оқығандай әсер қалдырады. Сондықтан да әр
сабақ үшін мұғалімнің қосымша материалы оқушыны білімге,
ғылымға бастар жол болуы тиісті.Қосымша материалдарды мейлінше
молынан пайдалану – мұғалімнің шығармашылықпен жұмыс істеуін
көрсететін көрсеткіш.24.67
Мұғалім елді мекендердің орнына қазба жұмыстарын жүргізу арқылы
адамдардың өмірі мен тіршілігі туралы заттай деректерді тауып, зерттейтін
ғылым саласы – археология екенін, ал онымен айналысатын адамдар –
археологтар екендігін, Археология атауы ежелгі гректің архайос - ежелгі,
логос - ғылым немесе сөз деген екі сөзінен құралғандығын түсіндіре тұрып,
оның қызық та күрделі мәселелерді оқытатындығын ойға түйгені дұрыс. Сонда
ғана оқушының білуге ұмтылысы арта түседі.
Сабатың алдыңғы екі кезеңіндегі нақтылы нәтижелерге қарай жаңа
жетістіктерді айқындау қажет, өйткені білім сапасы өткен сабақты пысықтауға
байланысты болады. Мынандай байланыстылық айқындалу қажет: білімнің сапалы
игерілуі – есте сақталуы.7.94
Мұғалім берілген білім, өткен дәріс-сабақтарды пысықтау
әдістерін байланыстыра отырып, оқушылардың білімін тексеріп, бақылап
отыру қажет.
Этнография негіздері параграфында мынандай 3 мәселе қамтылған:
Этнография нені оқытады? Ата мұраң – асыл қазынаң; Халықтардың қалыптасуы
туралы; Ұлттар мен нәсілдер. Мәтінде этнография нені оқытады атты
тақырыпшаға сәйкес киелі бұғы үңгірдегі бояулы сурет бейнеленген. Ата
мұраң асыл қазынаң тақырыпшасына сәйкес майкоп қорғанынан табылған күміс
тостақ суреті берілген. Мәтіннің төртінші мәселесі Ұлттар мен нәсілдер
атты тақырыпшаға сәйкес барлық адамзаттың сыртқы түріндегі ерекшеліктеріне
қарай үш ірі топқа: еуропоид, монғолоид, негроид нәсілдерінің түрлі-түсті
суреттері бейнеленген. Және осы мәселеге байланысты адамзаттың алғашқы
қонысы және нәсілдік шоғырлану ерекшеліктерін айқындауға арналған түрлі-
түсті карта түсірілген. Параграф соңында көлемді тақырып болғандықтан
мұғалімнің оқушы білімінің айқын және тиянақты болуына қол жеткізуге
арналған 6 сұрақ берілген.16.26
Бұл кезеңнің көрсеткіштері мынадай: сабақтың жаңа тақырыбы
мәтінін оқушылардың білуге, жаңаны тануға деген қызығушылығы, оған
ұйымшылдықпен кірісіп, оның өзіне пайдалылығын түсінуі. Сабақтың бұл
кезеңінің мәні мұғалімнің оқу материалын баяндауында емес, педагогтің
басшылығымен білім берудің түрлі арналары мен тиімді әдістерін пайдалана
отырып, оқушылардың белсенділігін арттыру.17.36
Мұғалім оқушылардың назарын сабаққа аудару үшін Археология
деген не? деген сұрақ қойып, дұрыс жауап алғаннан кейін, тарихты толық
және дұрыс жазу үшін бұл мәселелер туралы деректер де қажет екенін, осындай
деректерді жинастырып, тарихты кеңейте, толықтыра отырып жазуға
көмектесетін ғылым саласы екенін, бұл ғылыммен айналысатын адамды этнограф
деп айтатынын айта келе, байланыстыра кету қажет.16.23
Мұғалім адамдардың кәсібіне, наным-сеніміне, дүниетанымына
байланысты салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары қалыптасқанын, сондықтан да
салт-дәстүрлердің әрбір ұлт пен халықтың өткенін зерттеп, оқып-үйренуде
үлкен маңызы бар екенін түсіндіру керек. Бастауыш сыныпта өткен салт-
дәстүрге байланысты материалдардан кім не айтып бере алады? деген
мұғалімнің сұрағына оқушылар асар, наурыз мейрамы т.б. ертеден келе жатқан
мейрамдар туралы әңгімелеп береді. Балаларға өзіне бұрын беймәлім болған
дүние етене жақын болып көрінеді. Мұғалім сабақ мазмұнынан неғұрлым
маңыздыларын, атап айтқанада, ұлттық маңызды белгісі - өз аумағының болуы,
оған ешкімнің қол сұғуына, басқа халықтар мен ұлттардың өктемдік етуіне жол
берілмейтіндігі туралы баса айта кетуі керек.14.62 Осы жерде
М.Шахановтың:
Тағдырыңды тамырсыздық індетіне қалқала!
Ар адамда өз анасынан басқа да
Жебеп жүрер, демеп жүрер арқада
Болу керек құдіретті төрт ана:
Туған жері – түп қазығы айбыны,
Туған тілі – сатылмайтын байлығы
Туған дәстүр, салт-санасы тірегі деген өлең шумағын мысалға келтіру керек.
17.37
Жер шарын мекендейтін халықтар мен ұлттар – өздерінің сыртқы түр
ерекшеліктеріне қарай негізінен 3 топқа жіктелетінін, олардың өзіндік
ерекшеліктерін түсіндіру барысында міндетті түрде оқулықтағы нәсіл
өкілдерінің түр-түсі бейнеленген суретке бала назарын аудару керек. Және әр
топтың қай континентте мекендейтінін картадан көрсетуі қажет. Мұғалім
сабақты пысықтау барысында параграфтың соңындағы сабақтармен оқушының
қаншалықты түсінгендігін тексере келе, өздерінің қай нәсілге жататындығын
да тиянақты түрде ескерте кеткен жөн.
Тастағы тарих атты параграфін өту барысында оқушыларды
оқулықпен жұмыс істету үшін мәтінге қатысты суреттерді көптеп қолдану
қажет. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Негізгі бөлім.
1-ші тарау.Тарихи білім негіздерін оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеу
тәсілдері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...8
1.1.Тарих пәні, маңызы және міндеттерін оқыту.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2. Тарихи деректерді оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеу
тәсілдері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3. Жыл санау жүйесін оқыту.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
2
2-ші тарау. Алғашқы қауымдық қоғам тарихын оқыту барысында оқулықпен жұмыс
істеуі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...26
2.1. Адамның қалыптасуы туралы мәселелерді оқыту.
... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2. Тобырлық қауым тарихын оқыту барысында оқулықпен
жұмыс істеу.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 29
2.3. Рулық қауым тарихын оқыту барысында оқулықпен
жұмыс істеуі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 37
Қорытынды.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 44
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіз Қазақстан Республикасындағы Жалпы
білім беретін негізгі мектепте дүние жүзі тарихын оқытудың білімдік,
тәрбиелік, сондай-ақ оқушылардың таным қызметін дамытушылық маңызы зор.
Ежелгі заманнан осы күнге дейінгі адамзат тарихының аса маңызды
құбылыстарымен, оқиғаларымен таныстыра отырып, ол алдымен жас
жеткіншектерді оқытып, тәрбиелеуде қазіргі мектептер алдына қоғам қойып
отырған міндеттерді – жеке тұлғаның күш-қуат мүмкіндіктерін барынша ашуға,
адамгершілік пен салауатты өмір салтының негіздерін қалыптастыруға, әрбір
оқушының қабілетіне сай интелектін байытуға, халық, қоғам және мемлекет
алдындағы жеке адамның азаматтық құқылары мен міндеттерін ұқтыруға, өз
елінің мәдени, экономикалық және халықаралық мүдделерін толығырақ түсінуге
көмектеседі.
Қазіргі кездегі тәуелсіз еліміздің білім жүйесінде реформалық
өзгерістер жасау қажеттілігінен туындаған Қазақстан Республикасының
2015жылға дейінгі білім беруді дамыту Тұжырымдамасы 1 мемлекеттік
тәуелсіздікті қалыптастыру мен нығайтудың, елдің прогресшіл дамуының
негізін құрайтын Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесін дамытудың
мақсаттары мен міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын және негізгі стратегиялық
бағыттарын айқындайтын ғылыми теориялық, әдіснамалық құжат болып табылады.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев Мұғалімдер – қоғамның ең білімді, ең
ойшыл, білгілерініз келсе, ең сынампаз бөлігі болып табылады. Білім
саласы қызметкерлерінің отаншылдығы халықтың басқа буындарымен
салыстырғанда анағұрлым ауыр қиындықтарды бастан кеше отырып, жастарға
өзінің бойындағы бар білімін беріп қана, оларды адамдық, адалдық, тазалық,
гуманизм, отан сүйе білу секілді асқақ сезімдерге тәрбиеленуінен де
танылады, – деп, ұстаздардың қоғам өміріндегі алатын орны мен атқарып
отырған асқаралы міндеттердің айрықша маңызын ашып көрсеткені мәлім.
Оқу-тәрбие үрдісі ұйымшылдықпен жүргізуде – мұғалім басты тұлға.
Осындай талапқа сай жұмыс істеу үшін ол алдымен өзінің теория
және әдістемелік білімін ұдайы толықтырып, үздіксіз ізденуі, өз мамандығын
барынша жетілдіру және қызметі саласындағы жаңалықтар мен озық тәжірибені
үнемі пайдалануы тиіс. Сонда ғана мұғалім қызметі бүгінгі күннің талабына
сай болады.
Қазіргі кезеңде Қазақстанның әлемнің білім кеңістігімен
ықпалдасуы Қазақстан Республикасында 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы және Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдарда білім
беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы талаптарына сәйкес отандық білім
беруді модернизациялау мен орта 12 жылдық оқудың ұлттық моделін орнықтыру –
білімдік шоғыр нышанын өзгерту және оның әдіснамасына пара-пар
біліктілікке, мемлекеттегі білім беру мазмұнын түбегейлі өзгертуге және
жаңартуға ұластыра шешілуі тиіс.
Оқытудың ұлттық принциптері және ондағы оқулықтың атқаратын рөлі
де түбегейлі өзгеріп отыр: оқушы , білім, білік және дағдыларды енжар
қабылдаушыдан таным процесінің белсенді субъектісіне айналуы тиіс. Демек
жалпы білім беретін мектеп теориясы мен тәжірибесінде тиянақталған
ғылымилық көрнекілік, саналылық, білімді берік игеру, оқытудың жүиелілігін
және қол жетерлігін, дамыта оқыту, оқытудың жеке дара және ұғымдық
түрлерінің оңтайлы алмасуы және т.б.- сияқты негізгі дидактикалық
прициптерімен қосу тұлғаға бағдарланған оқыту желісін іске асыру қажет.
Жалпы орта білім беру мазмұнын білім берудің тұлғаға
бағдарланған нышанына сәйкес болуы және білім берудің қазіргі саясатының
мына сияқты бағыттарын аиқындауы тиіс.
- Сапалы білім алу үшін барлық азаматтарға тау мүмкіншіліктер беру;
- Қазақстандық отаншылдыққа, адамның жеке құқығы мен бостандығын сыйлауға,
азаматтық жауапкершілікке және жеке құқықтық өзіндік санаға тәрбиелеу;
- Ұлттық мәдениетті құрметтеуге, толеранттілікке, басқа мәдени көзздерге
қатысты ашықтыққа тәрбиелеу;
- Оқушының пәндік, әлеуметтік құқықтық, қатысымдық және ақпараттық
біліктілігін қамтамасыз ету;
- Қоғамдағы сәтті әлеуметтену қабілеттерін қалыптастыру;
- Академиялық жетістіктерді қамтамасыз ете отырып, интеллектуалдық және
шығармашылық әлеуетті іске асыру;2
Осы айтылған міндеттер мен бағыттарды іске асыру барысында
пайдаланылуға тиісті бірден-бір тиімді тәсіл – жеке тұлға ретінде оқушының
оқулықпен жұмыс істеу мүмкіндіктерін айқындау.
Еліміздің тәуелсіздік алғаннан кейінгі білім саласындағы ірі
жетістіктерінің бірі – отандық төл оқулықтардың жазылып, пайдаланылуға
берілуі болды. Солардың ішінде жас ұрпақтың дүниетанымдық қөзқарасымен
қалыптастыруда оларды отансүйгіштікке тәрбиелеуде терең білім ала отырып,
қоғамдағы өз орнын таба білуіне үйренуінде тарих пәндері бойынша
оқулықтардың маңызы зор. Әсіресе орта мектептегі тарихи білімнің бастауы
болып отырған Ежелгі дүние тарихы пәнін оқып үйрену барысында оқулықпен
жұмыс жасау тәсілдерін меңгерудің орны ерекше. Жаңа буын оқулықтарының
негізінде көптеген методикалық еңбектер жазылып, олар ғылыми тұрғыда
жүйеленуі қажет. Тарих пәндерінің ішінде бұрынғы кеңестік кезеңдегі
оқулықтардын құрылымы мен мазмұны бойынша мүлде өзгеше Ежелгі дүние
тарихы әдістемелік негізде бірнеше бағытта жаңаша зерттеуді қажет етеді.
Сондай бағыттардың бірі оқушылардың оқулықпен жұмыс істеу тәсілдерін
зерттеу болып табылады. Бұл тақырыптың өзектілігі мен маңыздылығын
айқындайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Тақырыптың зерттелу деңгейіне
тоқталсақ, бұл тақырып бүгінгі күнге дейін методикалық әдіс-тәсілдерді
қолдану түрінде арнайы зерттелмеген. Орта мектептерде тарихты оқытудың әдіс-
тәсілдері туралы көптеген еңбектерде тарихи білім берудің маңызы, құрылымы,
тәрбиелік міндеттері, сабақ өту тәсілдері, пәнаралық байланыстар, олардың
ерекшеліктері мен сабақтан, мектептен тыс жұмыстарда пайдалану жолдары
туралы мәселелер Н.Г. Дайридің редакторлық басшылығымен 1978 жылы Москвада
шыққан Методика обучения истории в средней школе3, Г.А.Щукинаның 1979
жылы Москвадан шыққан Активизация познавательной деятельности учащихся в
учебном процессе4, Т.А.Кулагинаның 1967 жылы шыққан Сто игр по истории
5, Г.В. Гораның 1991 жылы Москвадан шыққан Методическое приемы и
средства наглядного обучения истории в средней школе6 және 1988 жылы
шыққан Повышение эффективности обучения истории всредней школе7,
А.С.Макаренконың Воля, мужество, целеустремленность8, А.Г. Колосковтың
басшылығымен шыққан Актуальные вопросы методики обучения истории в
средней школе9, С.А.Ежова т.б. Методика преподавании в средней
школе10, Ш.А.Амонашвилидің 1984 жылы шыққан Воспитательная и
образавательная функция оценки учения школьников11 т.б. еңбектерінде
қарастырылған.
Оқушылардың оқулықпен жұмыс істеуі туралы мәселелер Ф.П.
Коровкиннің басшылығымен шыққан Методика обучения истории в средней
школе12еңбегінің 7-ші бөлім, Оқушылардың тарихты оқу барысында біліми
деректермен жұмыс істеуі атты тарауының 1-ші параграфында оқушы
жұмысындағы оқулықтың ролі, тарих оқулығымен оқушылардың алғашқы танысуы,
оқулық мәтініндегі термин сөздермен және жеке элементтерімен жұмыс,
түсіндіре оқу, оқулық ішіндегі құжаттармен жұмыс және оқушылардың
өздігімен жұмыс жасауы, оқулық, оқулықтағы тақырып соңындағы сұрақтар мен
тапсырмалармен жұмыс туралы айтылған.
Г.И.Годердің 1977жылы шыққан Методическое пособие по истории
древнего мира еңбегінде мектеп курсындағы ежелгі дүние тарихының басты
мәселелерін өтуде мұғалімнің рөлі жөнінде: Одним из путей осмысления курса
начинающим учителем является ознакомление с тем, как раскрываются в курсе
важнейшие исторические проблемы. Данный раздел пособия ставит своей целью
помочь учителью представить себе перспективу изучения той или иной
проблемы: каково ее полное на уровне 5-класса содержание, на каком уроке
она рассматривается впервые, где в курсе работа надней продолжается и где
находит свое завершение13
Тәуелсіздік алғаннан бері қарай кезеңде жазылған Т.Тұрлұғұлдың,
14 Тарих сабағын жетілдіру жолдарыт.б. еңбектерінде оқулықты пайдалану
жөнінде біраз мәселелер айтылған.
Х.Тұрсынның Мектепте тарихты оқыту әдістемесі15 еңбегінде
Тарих сабағында оқулықпен жұмыс істеу жүйесі жөнінде оқулықпен жұмыс
істеудің бастапқы дағдылары: түсіндіре оқу тәсілін қолдану, оқулық бойынша
тапсырма беру, Мұғалімнің оқушыларды оқулықтарының түсініксіз жерлерін,
белгісіз терминдерді таба білуге, қорытынды жасауға, қорытындылаудың немесе
пайымдаудың дәлелдеуін оқулықтан табуға үйретуі және безендіру жұмыстары
қарастырылған.
Оқулықпен жұмыс барысында оқушыларда мынадай қорытынды дағдылар
қалыптасуы тиіс; 5-сынып – мәтін үзіндісінен ең бастысын бөліп алу;
оқулықты пайдаланғанда бағдар алу үшін оның мазмұнын пайдалану; бзендіруді
қолданып, әңгімелеудің жай жоспарын құрастыру, мәтінді мазмұндап беру.
15.31
Жұмыстың деректік негізі: Бітіру жұмысын жазу барысында басты
дерек көзі Ежелгі дүние тарихы16 оқулығы болып табылады. Оқулық
материалдарын мынандай топтарға бөлу арқылы пайдалану қарастырылған:
1. Тарихи тақырыптағы хронологиялық жүйе негізінде сипатталған тарихи
оқиғалар туралы мәтін;
2. Параграфтар соңында берілген қосымша пайдалануға арналған құжаттар;
3. Үйге берілетін тапсырмалар мен сұрақтар;
4. Оқулықтағы суреттер, кестелер, сызбалар және т.б.
Тақырыптың мазмұны осылармен жұмыс жасау тәсілдерін зерттеу,
сипаттау, баяндау негізінде ашылады.
Мақсаты мен міндеттері: Бітіру жұмысының негізгі мақсаты 5-
сынып оқушыларының Ежелгі дүние тарихы оқулығын сабақта жне үйге
берілген тапсырмаларды орындау барысында пайдаланып, мүмкіндіктер мен әдіс-
тәсілдерін зерттеу. Осы мақсатты орындау үшін мынандай міндеттер
айқындалды:
Тарихи білім негіздерін оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеу
тәсілдерін көрсету, соның ішінде:
- Тарих пәні, маңызы және міндеттерін оқыту.
- Тарихи деректерді оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеу тәілдері.
- Жыл санау жүйесін оқыту.
Алғашқы қауымдық қоғам тарихын оқыту барысында оқулықпен жұмыс
істеуін зерттеу, негізінен: адамның қалыптасуы туралы мәселелерді,
тобырлық қауым тарихын, рулық қауым тарихын оқыту барысында оқулықпен жұмыс
істеуі тәсілдерін зерттеу.
Зерттеу тақырыбының методологиясы мен әдістері: Методика
саласындағы әртүрлі әдіс-тәсілдер басшылыққа алынды.
Хронологиялық шеңбері. Бітіру жұмысымда 5-сыныптың Ежелгі дүние тарихы
оқулығы қарастырылғандықтан, адамның пайда болуынан бастап ежелгі өркениет
ошақтарының қалыптасуына дейінгі, яғни шамамен б.з.д.2млн. жыл мен б.з.д.5
мыңжылдықтың аралығын қамтиды.
Жұмыстың құрылымы. Бітіру жұмысым кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде бітіру
жұмысының өзектілігі, тақырыптың зерттелу деңгейі, жұмысты жазу барысында
пайдаланған методологиясы мен әдістері, жұмыстың мақсат-міндеттері туралы
айтылған. 1-тарау Тарихи білім негіздерін оқыту барысында оқулықпен жұмыс
істеу тәсілдері деп алынды. Бұл тарау үш бөлімнен тұрады: 1.1. Тарих
пәні, маңызы және міндеттерін оқыту,
1.2. Тарихи деректерді оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеу тәсілдері,
1.3. Жыл санау жүйесін оқыту. Бұл тарауда оқушылардың оқулықты пайдалану
жолдары көрсетілген. 2-тарау Алғашқы қауымдық қоғам тарихын оқыту
барысында оқулықпен жұмыс істеуі деп аталды. Бұл тарау үш бөлімнен тұрады:
2.1.Адамның қалыптасуы туралы мәселелерді оқыту, 2.2.Тобырлық қауым
тарихын оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеу, 2.3. Ру-қауым тарихын
оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеуі. Бұл тарауда Ежелгі дүние
тарихы оқулығымен жұмыс істеу барысында
әдіс-тәсілдерді пайдалану арқылы түсіндіру көрсетілді.
1-тарау. Тарихи білім негіздерін оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеу
тәсілдері.
1.1.Тарих пәні, маңызы және міндеттерін оқыту.
Мұғалім бастауыш мектептен сыныпты қабылдап алғанда ең алдымен
оқушылардың оқу сауаттылығын тексеруі тиіс. Оқу сауаты төмен оқушылармен
дербес жұмыс жүргізуге тура келеді. Оқу техникасы оқулық параграфын
оқушылардың кезектесіп оқуы арқылы тексеріледі.
Оқулықпен алғашқы танысу оны мазмұндап, оқушылардың нені
үйренетіндігі, оқулықпен хронологиялық шеңбері туралы ұғымдарды
түсіндірумен басталады. Содан соң барып мұғалім оқушыларды оқулықытың
құралымымен, жасалу ерекшеліктерімен, сұрақтар мен тапсырмалар, безендіру
және карталармен таныстырады.
Алғашқы сабақтарда оқушыларға бастауыш сыныптан белгілі
түсіндіре оқу тәсілін қолдануға болады. Ол тәсіл бір-бірімен тығыз
байланыста оқу, түсіндіру,оқығанды толықтыру және безендіруді талдап,
әңгімелеуді қамтиды. Бұл тәсіл оқушылардың оқыған материалды игеріп, есте
сақтауына көмектеседі, оның алдында әңгімелесу тәсілін қолданған тиімді.
Түсіндіре оқыту кезінде азат жолдары, оларды құрайтын жекелеген
сөйлемдерді бөліп алып, олардың басты ой, мағыналық байланыстары
айқындалады.
Оқулық бойынша тапсырма біртіндеп күрделене түседі. Оқушылар
деректік материалды табуды , оларды жазып алуды; сұрақтарға жазбаша жауап
дайындап, оны оқып беруді; оқулықта дайын күйінде кездеспейтін жауаптарды
өз бетінше құрастыруды үйренеді.
Оқулық оқушыларға үй тапсырмасын тексеру кезінде де қажет
болады. Сұрау кезінде олар кітаптан анықтама іздеп, жолдастарының жауабын
тексеріп отырады. Жауап беруші оқушы да оқулықтан қажетті мәтінді оқып, өз
жауабын түзете алады. Мұғалімнің ең бірінші кезектегі міндеті - оқушыларды
оқулықтарының түсініксіз жерлерін, белгісіз терминдерді таба білуге
үйрету. Оқушыларды белгісіз сөздер мен терминдерді қалт жібермей, олардың
түсінігін анықтама, сөздіктен мұғалім баяндауынан іздеуге баулудың маңызы
зор.
Оқулық параграфымен оқушылардың жүргізетін жұмыстарын
ұйымдастыруда мынадай жадынаманы қолдануға болады:
1. Параграфты түгел оқып шық, ондағы оқиғалар мен құбылыстар туралы
тұтас ұғым қалыптастыр арпа, сұлба, безендіруді мұқият қарап
шық.
2. Әсіресе оқулықта ерекшеленген деректер, тұжырым, идеяларға баса
назар аудар.
3. Кеңейтілген жоспар жаса, ол үй тапсырмасын орындауды жеңілдетеді.
4. Сабақта естігеніңді параграф материалдарымен байланыстыр.
5. Тақырып бойынша не оқығаныңды, қандай фильм, экспонат
көргеніңді еске түсір.
6. Қажеттілігінше өткен параграфтарды қарап шық.
7. Түсінбеген сөз, мәселелер бойынша сөздік, энциклопедия
көмегіне сүйен.
8. Жоспардың көмегімен, кейін тақырып материалын мазмұнда.
9.Параграф соңындағы сұрақтар мен тапсырмаларға жауап дайында.
Мұғалім ұсынған тапсырмаларды орында.
Егер мұғалім жұмысты жаңа сыныппен бастаған жағдайда да ол
оқушылардың оқу әрекетінің деңгейін, негізгі дағдыларын анықтау тиіс.
Жаңа материалдарды түсіндіруде оқулықтың көмегі мол. Тақырыпты оқып-
үйрену барысында мұғалім оқушыларға оның атауын, сосын параграфтың,
тақырыптардың аттарын оқыту арқылы жаңа материалдың жоспарымен
таныстырады.
Оқулықпен жұмыста мазмұнда және нақты жауап беруге арнайы
тапсырмаларды орындау көмектеседі. Ол тапсырмалар: оқу мәтінінен сұраққа
жауап тауып оны дауыстап оқу, өз сөздерімен баяндау, бірнеше сұраққа жауап
беру үшін материал таңдау және т.б. болып келеді.Оқулықтар оқушылардың
зейінін дамытуға да көмектеседі. Мысалы, түсіндіруден соң мұғалім
оқыушыларға оқулықтағы парграфты оқып шығып, мәтіннен қандай мәселені
тастап кетті және одан тыс қандай материал қосты деген тапсырма
береді.
Мұғалім оқушыларды қорытынды жасауға үйреткенде де оқулықтың
көмегіне сүйенеді. Мұғалім басшылығымен оқушылар бұрынғы бір немесе
бірнеше тұжырымның негізінде жаңа қорытынды жасайды, өз қорытындыларын
оқулықпен салыстырады. Кейін олар қорытындыны бір-екі параграф, тұтас
тақырыптар бойынша жасайтын болады да, ол тарихи құбылыс себебінің,
маңызы мен оқиға салдарының қорытындысына айналады.
Оқушылар мұғалім жасаған қорытындының немесе әлдебір
пайымдаудың дәлелдеуін оқулықтан іздейді.
Тарихқа барынша қызығатын оқушылар көркем әдебиетте баяндалған
тарихи деректердің шындығына көз жеткізуге құлшынады.Оқушылардың
тақырыпты мұғалімнің алдын-ала түсіндіруінсіз өз беттерінше оқып-үйренуі
мүмкін. Мұндай жағдайда мұғалім жаңа тақырыптың материалын, сұрақтар мен
тапсырмаларды алдынала ұсынып, негізгі ережелерді қысқаша түсіндіруі
мүмкін.
Сабақта оқулыққа енгізілген карта үнемі паидаланылуы керек.
Қабырғалық карта да көрсетілген нысанды оқулықтағы картадан іздеп табу
қатар қолданылуы тиіс.
Төменгі және орта буын оқушыларына оқулық мәтінін әңгімелеп беру
көп уақыт алады. Ол әңгіме байланысты және бірізді болуы тиіс. Әңгімелеу
барысында оқулықта безендірулер қолданылады. Оқушыларға безендірулерді
түсіндіргенде ол суреттердің нақты тарихи шындық емес, адамдардың қиялға
негізделген түсінігі, шарты сипаттағы құрал екендігіне көзін жеткізу
керек. Оқушыларға безендірудің түсіндірме мәтінін оқып, оның бейнелеу
сипатын анықтау ( фото әлде сурет, тарихи құжат әлде қайта құрастырылған
ақиқат), қайта құрастыруды құжатты сипаттаумен салыстыру ұсынылады. Бұл
тапсырманы орындауға қабырғалық картина, кино үзінді, диапозитивтерді
қолдануға болады.
Оқулық безендіру бойынша көптеген тапсырмалар орындалады,
мысалы, безендіру бойынша әңгіме құрастыру; желі құрастырушы деректерді
түсіндіру; күрделі емес суреттерді қайта салу, диаграмма, картаграммаларды
қалпына келтіру; әртүрлі халықтардың әртүрлі дәуіріндегі еңбек құралдары,
қарулары бойынша безендіруді салыстыру. Немесе оқулықтарға суретте
бейнеленгенді анықтау туралы тапсырма беруге болады.
Оқулықпен жұмыс істеу барысында оқушыларда мынадай қорытынды
дағдылар қалыптасуы тиіс. 5-сынып –мәтін үзіндісінен ең бастысын бөліп
алу; оқулықты пайдаланғанда бағдар алу үшін оның мазмұнын пайдалану;
безендіруді қолданып, әңгімелеудің жай жоспарын құрастыру, мәтінді
мазмұндап беру.15.31.
5-сыныпқа арналған Ежелгі дүние тарихы оқулығында Тарихи
білім негіздерін оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеу тәсілдері
мәселелері 4-64 беттер аралығында жазылған тақырыптар бойынша
қарастырылады.
Бұл бөлімде тарих пәнінің мазмұнын, ерекшеліктерін, деректік
негіздерін және халықаралық жүйесін оқытып үйрету төмендегідей мәселелер
негізінде іске асырылуы жүйеленген: Тарих деген не, Ежелгі дүние нені
оқытады, Табиғат, адам және қоғам, Тарихты қалай зерттеп оқытады,
Археология негіздері, Этнография негіздері, Тастағы тарих, Жазба
деректер, Жер-судың аты-тарихтың хаты, Шежіре сыр шерткенде, Жыл
санау жүйесі, Дәуірлер тоғысында.16.175.
5-сыныптың Ежелгі дүние тарихы оқулығында тарих пәні, маңызы
және міндеттерін оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеу тәсілдері ондағы
алғашқы үш параграф бойынша іске асырылуы қажет.
Оқулықтың 4-8 беттер аралықтарын қамтитын Тарих деген не? атты
параграфте негізгі 3 мәселе ерекшеленген. Олар: Тарих ұғымы; Жалпы тарих
пәндері және Қазақ тарихы – жалпы тарихтың құрамдас бөлімі атты
тақырыпшалар. Мұғалім оқушылардың осы тақырып бойынша оқулықпен жумыс
істеу барысында аталған тақырыпшаларға олардың жүйелену ерекшеліктіріне мән
беру қажеттігін атап өтуі керек. Өйткені бұл тақырыпшалар параграф
мәселелерін оқып-үйрену мен жүйелену ерекшеліктерінен де хабар бере отырып,
оқушылардың мәтінмен жұмыс істеу жүйесін айқын түсінуіне мүмкіндік береді.
Оқулықта тақырып мазмұнына қатысты екі түрлі-түсті сурет, бір сызба
берілген. Бұл суреттер мен сызба мәселері оқушылардың түсінуіне мәтіндегі
оларға қатысты ұғымдарды жеңілірек түсінуіне мүмкіндік береді. Мұғалім
сонымен қатар параграфтың соңында көрсетілген сұрақтар мен тапсырмалар және
Д.Нерудің Дүние жүзі тарихына көзқарасы атты еңбегінен қосымша деректік
мәліметтер келтіргендігін оқушыларды оқулықпен жұмыс істету барысында кең
түрде пайдалануға болады.
Бірінші параграфтағы ерекшеленген үш мәселенің ішіндегі
көлемдісі де және күрделілеуі де Тарих ұғымы туралы тақырыпша. Оқулықта
тарих ұғымының, жазбаша тарихтың, тарихи пәндердің және тарих ғылымының
пайда болу мен қалыптасу мәселелері туралы қарапайым түсініктер беру
мақсаты көіделген. 5-сынып оқушылары тарих сөзі мен ұғымын айқын түсінуі
үшін оқулықтың алғашқы сөйлемдерін оқи отырып, өздеріне белгілі оқиғаларды,
болған жерін, уақытын айқындай отырып осылар туралы мәтіндегі сөйлемдер мен
салыстыра қарастырған дұрыс. Мұғалім оқушылардың тарих ұғымының бірден
емес, бірте-бірте, тіпті ұзақ жылдардан кейін ғана қалыптасқандығына мән
беру қажет екендігін атап өтуі керек. Оқушылардың келесі бір осы тақырыпша
бойынша көңіл аударуына тиісті мәселесі жазбаша тарихтың әсіресе жылнаманың
қалыптасуы жөніндегі түсінік. Оқушы жылнаманы оқулық мәтінінде
көрсетілгендей жыл сайын болып отырған оқиғалардың жазылуы негізірде
қалыптасуына мән беруі қажет.
Оқушының келесі бір басты назар аударатын нәрсесі тарих пәні,
оның ерекшеліктері мен қалыптасуы туралы түсініктер. Оқушы пәндердің ең
алдымен мектептерде арнайы оқытыла бастағанда пайда болатындығы туралы және
тарих пәнінің ең ежелгі пәндердің бірі екендігін айқын түсінгені дұрыс.
Оқулықта бұл мәселе айқын жазылған, мұғалім сондықтан да тарих пәнінің
қаыптасуын түсіну үшін оқулықтағы бұған қатысты сөйлемдерге баса мән беру
керек екендігін айтуы қажет. Оқулықта сондай-ақ, археология, тарихи
география, нумизматика, демография, шежіретану т.б., сияқты терминдермен
жаңа сөздер кездеседі.16.6 Оқушылар бұл жерде бұл сөздермен атауларды
қайталап оқып айтып үйренсе де жеткілікті. Өйткені оларды тарих пәндері
бойынша алда өтілетін сабақтарда және кеңірек түрде қарастыратын болады.
Бұны мұғалімнің түсіндіре тұрып ескерткені дұрыс. Бұл тақырыпшаны оқыған
кездеоқушыларды тарих пәні туралы айқын түсінік қалыптасуы, оның қызық та
күрделі мәселерді оқытатындығын ойға түйгені дұрыс, сонда ғана оқушылардың
тарих пәніне деген қызығушылығы мен үйренуге ұмтылысының негізі дұрыс
қалыптасады.
Бұл параграфтың екінші мәселесі Жалпы тарих пәндері туралы
түсінік беруге арналған. Оқулықты жалпы тарих деп дүние жүзіндегі халықтар
мен мемлекеттердің тарихы айтылатындығы нақты жазылған. Оқушы бұл пәннің 4
кезеңге бөлініп, жеке пәндер ретінде оқылатындығын есте сақтау қажет. Ол
үшін әрбір кезеңнің жеке-жеке азатжол ретінде берілген сипаттамасына көңіл
бөліп, олар қамтитын уақыт аралығын, сол кезеңдердің ерекшеліктерін мән
бере түсіне оқығаны дұрыс. Оқулықтың дұл мәселе сипатталатын бетінде Жалпы
тарих пәндері атты сызба бар.13.6 Оны оқушы сабақ үстінде де және үй
жұмысын орындау барысында да пайдалана алады. Осы сызбадағы жалпы тарих
кезеңдерінің әр түспен берілуі оқушының қызығушылығын арттырып есте сақтау
қабілетін дамытады.
Ал параграфтың 3-ші мәселесі Қазақ тарихы – Жалпы тарихтың
құрамдас бөлімі деп аталады. Бұл тақырыпшаны өту барысында мұғалімнің
дайындаған көрнекі құралдары: Қазақстан картасы, альбом, буклеттер, әртүрлі
үлестірмелі материалдар, Қазақстанның рәміздерін қолдану арқылы балаларға
Отан деген не? Қазақ елінің отаны – Қазақстан Республикасы екендігін,
адаммның жақсы бағытты, өмір сүруі көп жағдайда Отанға деген
сүйіспеншілігіне байланысты болатындығы, Отанын сүйе білген адамда бәрі де:
үй-жай да, құрмет те, жұмыс та, арман да болатындығын, әркімнің туып өскен
ауылы қыстағы, қаласы – оның Отаны екендігін, Отан - адамзаттың құтты
мекені, алтын ұя – бесігі, құт-береке екендігі жөнінде ден қоя түсіндіру
қажет. Бұл оқушылардың Отанға деген сүйіспеншілігін арттырады. Өз тарихына
деген қызығушылығын тереңдете түседі.
Үй тапсырмасын жұмыс дәптері бойынша тарих сөзінің мағынасын,
тарих пәні нені үйрететіндігін және жалпы тарих кезеңдерінің кестесін
толтырып, жалпы параграфты қайталауға беру керек.17.19
Ежелгі дүние тарихы тарихы нені оқытады? деп аталатын параграф
Ежелгі дүние тарихы пәнінің ерекшеліктері; Алғашқы қауымдық қоғам тарихы;
Алғашқы таптық қоғамдар мен мемлекеттер; атты тақырыпшалардан тұрады.
Оқулықта мәтін мазмұнына қатысты соның ішінде бірінші мәселесіне байланысты
зіл(момонт)тісіне бедерлеп салынған өрнек суреті, ежелгі адамдардың аң
аулауы бейнеленген тастағы суреттер, екінші мәселеге сәйкес Солоха
қорғанынан табылғаналтын тарақ суретті, үшінші мәселеге байланысты б.з.б. 2-
ші мыңжылдықтағы тайпалардың орналасуы мен таптық қоғамдардың қалыптасуын
айқындауға арналған түрлі-түсті карта және оқушының назарын аудару мен тез
қабылдауы үшін көкшіл түспен ерекшеленген жаңа сөздер берілген. Параграф
соңында пысықтау сұрақтары және Д.Нерудің Дүние жүзі тарихына көзқарас
атты еңбегінен алынған қысқаша қосымша деректер келтірілген.16.8
Сабақтың бірінші кезеңінің мақсаты – үй тапсырмасының орындалуын
тексеру және оның түпкілікті нәтижеге қаншалықты әсер тигізгеніне қол
жеткізу. Әр сабақ сайын үй тапсырмасын тексеріп отыру қажет. Мұның өзі
оқушылардың қаншасының өтілген материалды қандай дәрежеде білетіндігін,
олардың біліміндегі кемшілік пен олқылықты анықтауға, мүмкіндік
береді.11.52
Үй тапсырмасы сұралғаннан кейін мұғалім жаңа оқу материалын
оқушыларға белсенді түрде, саналы игертуге дайындық жасау керек. Ол үшін үй
тапсырмасын тексеріп болғаннан кейін бұрын өтілген материалды қорытып, оның
есте сақтайтын негізгі мәселелерін оқушылардың есіне салып, өткен тақырып
пен жаңаны байланыстырып, бүгінгі сабақтың тақырыбын хабарлағаны
дұрыс.18.112
Мұғалім жаңа сабақты өту барысында ежелгі дүние тарихы
адамдардың пайда болуынан бастап, орта ғасырларға дейінгі кезеңді қамтитын,
жер бетіндегі тіршіліктің, адамдардың пайда болуы, алғашқы қауымдық
қоғамның, таптық қоғамдар мен мемлекеттердің қалыптасуы осы кезеңге тән
екенін оқушыларға айқын әрі тиянақты түрде түсіндіруі керек.
Оқулықтағы суреттерді пайдалана отырып жұмыс жасау
қажет.
Мұғалім жер бетінде тіршіліктің, адамдардаң пайда болуы, алғашқы
қауымдық қоғамның, таптық қоғамдар мен мемлекеттердің қалыптасу кезеңі,
әсіресе алғашқы қоғамдық жер бетінде кең таралып, әр жер әр түрлі дәрежеде
өткені туралы баяндайды. Сондай-ақ, ежелгі дүние татихы ұзақ уақытқа
созылған, жер бетінің барлық аймағын қамтитын және көптеген тарихи
пәндермен тығыз байланысты, қызықты пән екенін, оның екі үлкен дәуірге
бөлінетінін баса айту керек.17.24
Жаңа материалды шәкірттерге берік меңгертудің басты шарты – оны
оқып үйренуге оқушылардың өздерін белсенді қатыстыру болып табылады.4.67
Мұғалім мына төмендегі мәселелерді тақтаны пайдалана, оқушылармен бірге
жұмыс істей отырып, сұрақ-жауап және пікірталастыру арқылы өткізген дұрыс.
Алғашқы қауымдық қоғам тарихымен ежелгі дүние тарихы адамзат
қоғамы тарихының бірінші дәуірі басталатынын айта келіп, қоғам дамуының
төмендегідей даму жүйесін тақтаға жазу керек: 1) жер бетіндегі тіршіліктің
пайда болуы; 2)адамның қалыптасуы; 3) еңбек құрал-жабдықтарының және
шаруашылық пен меншік түрлерінің қалыптасуы; 4) рудың пайда болуы және
дамуы; 5) мәдениет салаларындағы алғашқы жетістіктері; 6)таптар мен
мемлекеттердің пайда болуы.16.10
Мұғалім алғашқы таптық қоғамдар мен мемлекеттердің қалыптасып,
дамуы жер бетінің әр аймағында әр түрлі уақытта әр түрлі дәрежеде жүргенін,
Азия мен Солтүстік Африкада ертерек пайда болғанын түсіндіріп оқыту
барысында баланың танымдық қабілетін арттырады.
Оқушының оқу-танымдық әрекет үстінде ұстанымы өзгеріп отырады,
сонымен қатар ол жеке тұлға ретінде дами түседі. Таным әрекетінің әсерінен
ой-сана үрдістерінің бәрі дамиды. Таным тек ойлау үрдісінің белсенділігі
ғана емес, саналы әрекеттің барлық үрдістерінің белсенділігін қажет етеді.
Білімді меңгеру үшін, тек оларды есте сақтап қалу ғана емес, салыстыру,
жүйелеу, анықтау, жалпылау, талдау сияқты жұмыстар жүргізілуі керек. Сонда
ғана оқушының таным әрекетін еңбек әрекеті сияқты ірекеттің негізгі
түрлерінің бірі деп есептеуге болады.4.72
Оқушылардың жаңа оқу материалын түсіну деңгейін тексеру
барысында мүмкін болғанша оқушыларды көбірек қатыстырған, әсіресе орташа
үлгеретін оқушыларды басқалардың жауаптарын толықтыруға жиі-жиі шақырып
отырған дұрыс.11.46 Өтілген әңгіменің ең маңызды мәселері жөнінде
оқушылардың түсінігін тыңдауға болады, оның өзінде де бұл тәсіл оқулықты,
көрнекі құралды т.б. пайдалана отырып жүзеге асырылса пайдалы болмақ. Бұл
тәсілді қолдануда пысықтау сұрақтары ұсақталып берілуі керек. Сонда
балалардың қызығушылығы артып, жауап беруге бірнеше оқушы қатысып, соңы
әңгімелесуге дейін ұласады.14.147
Үй тапсырмасына жалпы тақырыпты мазмұндап,Жұмыс дәптері
бойынша ежелгі дүние тарихының қандай дәуірлерден тұратынын және оқулықтың
9-бетіндегі сурет бойынша әңгіме құрастыруға беру керек.
Оқулықтың 13-17беттер аралығын қамтитын шағын әрі қызықты
параграф Табиғат, адам және қоғам деп аталады. Бұл параграфта мынандай үш
мәселе ерекшеленеді: Табиғат тарихынан; Өсімдіктер мен жануарлар дүниесі
және адам; Табиғаттағы адамзаттың рөлі және Қоғам туралы түсінік.
Мәтінде Табиғат тарихынан атты мәселеге сәйкес табиғат пен адамның қарым-
қатынасы көрсетілген.Мұғалімнің сабақ түсіндіру барысында оқушылардың
сабаққа қатысу белсенділігін көтеруге барынша ықпал жасайтын түрлі-түсті
сызба нұсқа берілген. Екінші, үшінші тақырыпшаларға сәйкес аққудың, бұғы
жеккен шаңғышының тасқа салынған суреттері және адам мен жануардың
табиғатпен бірлігі атты оқушылардың мұғалімнің жақсы түсіндіруінің
нәтижесінде оқушыларды ертегі әлеміне жетелейтін суреттер бейнеленген.
Параграф соңында оқушылардың жаңа материалдан алған білімін пысықтауға
арналған сұрақтар мен тапсырмалар берілген.
Бұл сабақты өту барысында мұғалімнің алдына қойған мақсаты –
өсімдіктер мен жануарлар сияқты адамдардың да табиғаттың жемісі екенін,
табиғаттағы барлық тірі дүниелер сияқты адам да ауасыз, сусыз өмір сүре
алмайтынын оқушыларға баяндау арқылы оқушылардың логикалық ойлау жүйесін
дамыту үшін, өсімдіктердің табиғаттағы, адам өміріндегі маңызы зор екенін,
өсімдіктерді қорғау керек екенін айта келе, табиғаттағы бар дүниелерді
сақтап, аялап күту керек екендігін айтып экологиялық тәрбие беру
қажет.17.24
Педагогтік шеберлік пен тәрбие беру өнерін меңгеруге үлкен мән
берген, оқу-ағарту саласындағы аса ірі қайраткер, әлемдік педагогика
тарихының төрінен орын алатын тамаша педагог А.С. Макаренко Менің
тәжірибем туралы баяндамасында Тәрбиеші шеберлігі ... дәрігерді өз
шеберлігіне үйретуқандай керек болса, музыкантты үйрету қандай керек болса,
сондай үйретуге тиіс мамандық деді. Ол тәрбие бере білу – өнер деген
құнды түйін жасады.19.267 Біздің тарихымызда, – деп жазды ол, – өзінің
тікелей шаруашылық немесе әскери, саяси мәнінен басқа, жаңа этикаға үлес
болмайтын және жаңа моралдық тәрбиенің өсе түсуін тудырмайтын, тәрбиелік
мәні болмайтын бірде-бір акт, бірде-бір сөз, бірде-бір факт
жоқ.8.421
Мұғалімнің бұл сабақты сұрақ-жауап беру арқылы биология, әдебиет
және бейнелеу өнері пәндерімен байланыстыра отырып, кіріктірілген сабақ
әдісін қолдану арқылы жүргізуі оқушылардың параграфты толық меңгеруіне
әсер етеді. Көрнекілік материалдар ретінде биология пәніне қатысты
кептірілген өсімдіктер жинақтамалары, жануарлардың қатырылған бейнелері,
тау жыныстары, қазба байлықтардың үлгілерінің жинақтамаларын, әдебиет
пәніне қатысты табиғат құбылыстарын, әсем көріністерін, өсімдіктер мен
жануарларды, оларды қорғау қажеттігін бейнелейтін шығармалар, жұмбақтар,
мақал-мәтелдер, ертегілер, аңыз әңгімелер, өлеңдер, бейнелеу өнері пәнінен
суретшілердің табиғат жайындағы туындылары қолданылуы балалардың пәнге
ынтасын арттырары даусыз.20.104
Оқушыларға биология пәні мұғалімі Жер бетіндегі тіршіліктің
пайда болуы жайлы әңгімелеп беруі керек. Мұғалім одан әрі оқушылар назарын
экологиялық проблемаларға, атап айтқанда, өсімдіктерді орынды пайдаланып,
қорғай білудің өмірлік маңызы зор екеніне аударғаны жөн. Өйткені адам
баласы өзіне қажетті қорек, ауа, киім, баспана, дәрі-дәрмек және басқа
қажетті нәрселердің көбін өсімдіктерден алады.
Халқымыз өсімдіктер пайдасын, қадір-қасиетін жоғары бағалаған.
Мысалы, Атаңнан мал алғанша, тал қалсын, Ер – елдің көркі, орман-тоғай
жердің көркі, Бір тал кессең, он тал ек, Дәрі – шөптен шығады, дана
көптен шығады, Бағбан болсаң – бақ өсір, балама деп тағы өсір, Бабалар
еккен шынарды балалар саялайды.17.20
Осыдан кейін әңгімеге тарих пәні мұғалімі араласып, жоғарыда
айтылған мақал-мәтелдерді оқушылардың қалай түсінгендігін қадағалайды,
көмектеседі.
Одан әрі тарих пәні мұғалімі қоғам ұғымына сипаттама беру
қажет. Мұғалім оқушылардың танымдық іс-әрекет белсенділігін арттыру
мақсатында сыныпқа мынадай сұрақтар қояды: Адам жеке дара жалғыз өмір сүре
ала ма? Адамсыз қоғам жоқ, қоғамсыз адам жоқ деген тұжырымды қалай
түсінесің?
Оқушылар жауабын тыңдап болған соң, мұғалім әлеуметтік ортаның
ролі туралы әңгімені жалғастыра келе, әрбір адамның ішкі рухани
адамгершілік дүниесінің негізгі формалары – үміт пен сенім үстінде
болатынды, адам өзін-өзі дамытып тәрбиелеу барысында өз күшінің іс-
әрекетінің арқсында қалыптасатын ең басты мақсат – нағыз адам болу керек
екендігін балаға әсерлі етіп отырып ұғындыру керек.21.96
Пысықтау және жаңа материалдарды саналылықпен меңгерту барысында
басты талап жаңа материалды оқушылар берік, яғни, оның ең басты мәселелерін
ұмытпайтындай дәрежеде меңгеруі тиіс. Пысықтау үшін барлық материалды
қамтитындай сұрақтар қою міндетті емес. Қойылған сұрақтар оқушыларды
ойландыратындай болғаны дұрыс.3.112
Үй тапсырмасын беруде алдыменен өтілген сабақтың тақырыбы,
параграфтың рет саны, оның оқулықтағы беттері дәл көрсетілуі керек. Сонымен
қатар, тапсырманы орындау ретінде, яғни, қандай басты мәселелерге көңіл
аудару қажеттігін айқын және тиянақты түрде түсіндірген дұрыс.9.85
1.2. Тарихи деректерді оқыту барысында оқулықпен жұмыс істеу тәсілдері.
Тарихи деректер дегеніміз- адамзат қоғамының дамуын
бейнелейтін және оны ғылыми тануға негіз болатынның бәрі, яғни адамзаттың
іс-әрекеттің барысында жасағанның бәрі. Тарихи білім берудің ең басты
элементі ол – білім. Білім адамзаттың әлеуметтік тәжірибесін жинақтаған
тарих саласындағы мәлімет, танымдардан құралады. Білім қоғамның дамуы
туралы ғылыми түсінік қалыптастырады, тарихи шындық және адамзаттың оған
қол жеткізу жолдары туралы дүниетанымды негіздейді.
Тарихи білімнің құрылымы тарих ғылымының өзін танудан басталады.
Оқу мазмұны мыналар: ғылымның мазмұны, тарихи материалмен теориялық және
әдістемелік (ғылыми танымның түрлері мен әдістері, құрылымының қағидалары
туралы ғылым) негіздеріменжұмыс жасай алу. Оқу процесінде оқушылар дерек,
құбылыс, оқиға, процесс сияқты санаттарды қолдану арқылы тарихи білім
элементтерін игереді. Олар, мысалы, оқиғаның мәнін анықтап, оларды
салыстырады.
Дерек деген сөз латын тілінен аударғанда жасалынған, іске
асқан, деген ұғымды білдіреді. М.Горький дерек үйретеді, тәрбиелейді
деген. Тарихта деген нақты жағдайдың, тарихи шындықтың фрагменті ретінде
қарастырылады15.41
Дерек қайталанбайды, оны бақылау, қайта қалпына келтіру мүмкін
емес. Бұл оның өзіндік ерекшелігі. Тарихты тану процесінде деректің маңызы
зор, ол тарихи байланыстарды айқындау, салыстыру және жинақтауда аса қажет.
Деректерді жинақтау және жүйелеу – тарихи танымның құралы. Нақты
деректермен тарихи материалды баяндау бейнелікке қол жеткізеді.
Сабаққа дайындық барысында негізгі тірек болатын
фактілерді анықтап,оны оқушы есінде сақтап қалатындай етіп көрсету
керек.Негізгі деректер тарих пәні курсының негізгі идеясын көтеретін
болғандықтан ол жан-жақты және толық қамтылып, түсіндірілуі керек. Олар
маңызды оқиғаларды жақсы есте сақтау, өзгелермен байланыстыру үшін қажет.
Демек, деректі түсіндіру оның маңыздылығына байланысты.
Сабақта деректі қолдану үшін оның ғылыми дәлелдігін, нақтылығын,
бейнелігін, эмоциялығын айқындап алған жөн. Тарихты оқытуда дерек пен
жинақтаудың арақатынасының жігін білген жөн.35.182
Тарихты тану – ол деректерді игеруден басталады. К.Д Ушинский
Адам санасы біртіндеп деректерді көбейту, екіншіден оны өңдеу арқылы
байиды. Деректік білім неғұрлым парасатты болған сайын, ол шикі материал
неғұрлым жақсы өңделген сайын дами түседі, күшейе түседі,-
деді.22.154
Оқып үйренген деректердің негізінде оқушы санасында белгілі бір
тарихи ұғымдар жүйесінің нақты түсінігі қалыптасады. К.Д Ушинский
оқушыларды алаңдату емес, нақты бейнелікке көрнекілікке негізделген түсінік
қалыптастыруды ұсынады. Оқушының санасында дұрыс, толық түсінік
қалыптастыру үшін бейне картинаны көрсетіп, оны ауызша түсіндіру
жеткіліксіз. Оған қоса ол ұғымды нақтылап, бекітуге көмектесетін әдістерді
қолдану керек. Ондай әдістердің қатарында бейнелеу, суретін салу немесе
нысанды кескіндемелік тұрғыдан қайта жаңғартуды атауға
болады.22.155.
Дәуірге тән бейне қалыптастыру 5-сынып оқушылары үшін аса қажет.
Бұл жерде тарихи картиналар мен образдар сияқты білім элементтері негізінде
пайда болған қиял тарихи ұғым қалыптастыруымызға ұласатын болғандықтан оны
түсінікті етіп, барынша тәптіштеуге тура келеді. Ондай болмаған жағдайда
оқушылар өткен шақты бүгінмен шатастырады.
Егер оқушы оқу материалын нақты түсінікке негіздемей игеретін
болса, бұл оқытудағы вербализмге (вербалис (лат) –ауызша ауызекі )
соқтырады. Сөз жүзінде оқыту кезінде тарихи деректер, жалаң баяндалып, оның
маңызы, адамдардың тағдырына ықпалы назардан тыс қалып, оқушыны
қызықтырмайды.
Тарихи ұғым деректерді түсіндіру мен жүйелеуде, басқа
ұғымдарды қорытуда аса қажет. Жетекші ұғымдардың мазмұнын нақтылап және
кеңейту нәтижесі біртіндеп іске асқаны орынды. Бір сабақтан келесі сабаққа
өткенде ұғымдардың жаңа қыры ашылып, оның басқа ұғымдардан ерекшелігі,
олармен байланысы дйқындала түседі.33.320
Негізінен алғанда 1-тараудың 2-ші бөлімі 7 параграфтан тұрады.
Олар: Тарихты қалай зерттеп оқытады?, Археология негіздері, Этнография
негіздері, Тастағы тарих, Жазба деректер, Жер-судың аты –
Тарихтың хаты.
Тарихты қалай зерттеп, оқытады? атты параграфте негізінен 4
мәселе ерекшеленген. Олар: Тарихи дерек деген не?, Заттай деректер,
Жазбаша деректер, Дерексіз ғылым жоқ, ғылымсыз білім жоқ атты
тақырыпшалар. 16.17
Бұл тақырыпты өту барысында мұғалімнің көрнекі құралдар, яғни,
заттай және жазбаша деректерді заттай немесе суреттер арқылы көрсетіп,
таныстыруы оқушылардың есте сақтау қабілетін арттырып, заттай деректер мен
жазбаша деректердің айырмашылығын түсінуге мүмкіндік береді.
Жаңа сабақ өту барысында мұғалім жаңа тарихи материалды баяндап,
алдымен өткізілетін кіріспе-әңгіме оқушыларды жаңа материалды қабылдауға
әзірлейді. Сабақты бастарда оқушылар назарын дұрыс ұйымдастыру, үзілістің
соңы мен сабақ арасын айқындай ашып, оқу пәніне жедел шұғылданатын
психологиялық жедел ахуал туғызу – мұғалім біліктілігінің
белгісі.23.36
Мұғалім өзі түсіндіретін материалдың ғылымилығына,
түсініктілігіне назар аударады. Оқу материалының тәрбиелік, дамытушылық
құндылығын анықтайды. Сабақтың дүниетанымдық негізгі идеясын айқындап,
бірлікпен аша білуге, оның шынайылығына оқушылардың көзін
жеткізуге тырысады.
Мұғалім тарих ғылымы үшін деректер аса қажет екенін, бірақ
оларды
тарихты жазу
барысында қалай болса солай пайдалануға болмайтынын, үлкен талдау, таңдау
жұмыстарын жүргізу керек екенін оқушыларға баяндап береді. Сонда ғана
нағыз дұрыс, шынайы тарих жазылатынына
оқушылардың көзін жеткізеді.
Бұл тақырыпты өткенде тақтаны пайдалануға болады. Тақтаны екіге
бөліп заттай деректерге не жататынын және жазбаша деректерге не жататынын
кесте сызып көрсетуі керек. Кесте оқушылардың көмегімен толтырылуы тиіс.
Мәтіндегі суреттерге назар аударар болсақ, онда археологиялық қазба кезінде
табылған заттар: пышақ, қанжар, жебе, ауыздық, орақ, балға, айбалта, бұғы
бейнесі және ат бейнесіндегі бедерлі мөр бейнеленген.16.20 Мұғалімнің
сабақты суреттерді пайдалана отырып түсіндіруі, оқушылардың пәнге деген
қызығушылығын арттырады.
Мұғалім оқушы түсінігін анықтау үшін құбылыстар арасындығы
байланыстарды, игерілген білім негіздерін, олардың қандай дәрежеде
білетіндігін айқындап, оқушылардың сөйлеу мәнеріне, білімін жинақтап,
жүйеге келтіріп, өзінше, жаңа тәсілдермен баяндай білуіне мән беруі
қажет.11.69
Мұғалім жаңа сабақты пысықтау барысында оқушыны ойлану қабілетін
дамытуға ынталандырып отырғанда ғана оқушы өз ойын еркін түрде жеткізе
алады. Тақырып соңында ақын ағамыз М.Мақатаевтың Бабаларым рақмет
сендерге! атты өлеңінен үзінді келтірілген. Мұғалім осы өлеңнің әрбір
сөзіне мән бере отырып, оқушылардың ойын басқа жаққа бұрмайтындай етіп,
мәнерлеп оқып беріп, сабақты аяқтауына болады. Сонда бұл өлең оқушы есінде
жақсы сақталады.
Үйге тапсырма берерде оқушыларға нені орындау керектігін ғана
айтып қоймай, оны қалай орындайтынын тусіндіру керек. Үйге жұмыс дәптері
бойынша оқулық материалын пайдалана отырып кестені толтыруға
және тарихи деректі қалай паидалану туралы түсінігін қысқаша
жазуға беріп, қосымша әр бала өзіне ұнаған суретті салып келуіне
болатындығын ескерткен жөн.
Археология негіздері параграфы оқулықтың ең көлемді
тақырыптарының бірі болып саналады. Тақырыпта үш тақырыпша: Археология
деген не? Көне дүние күнәлары; Еңбек құралдары – археологиялық дәуірлеудің
негіздері мәселелері қаралған. Параграф соңында Т.Мәмиевтің Туған өлке –
тұнған шежіре еңбегінен қосымша деректік мәліметтер келтірілген. Және
оқулықта тақырып мазмұнына қатысты Қытайдың алғашқы императоры жерленген
қорғаннан табылған сарбаздар мен ат арбалардың қыш мүсіндері, аю бейнелі
тас балға, бұлан бейнелі тас балға, тастан жасалған ежелгі еңбек
құралдары, қырғыш, кескіш, тескіштер және Жосер перғауынының
текшелі Египет пирамидасы бейнеленген суреттер бар.
16.21
Тақырыпты өту барысында археологиялық қазба жұмысы кезінде
табылған әртүрлі еңбек құралдарының, басқа да заттай деректердің суреттерін
міндетті түрде пайдалану керек немесе мұражайға саяхат сабағын
өткізген жөн.
Жалпы бұл тақырыпты өту барысында қосымша материалды кеңінен
пайдалану керек. Қосымша материал дәйекті, тұжырымдары жаңашыл болса, онда
оқушы үшін жаңа бір кітап оқығандай әсер қалдырады. Сондықтан да әр
сабақ үшін мұғалімнің қосымша материалы оқушыны білімге,
ғылымға бастар жол болуы тиісті.Қосымша материалдарды мейлінше
молынан пайдалану – мұғалімнің шығармашылықпен жұмыс істеуін
көрсететін көрсеткіш.24.67
Мұғалім елді мекендердің орнына қазба жұмыстарын жүргізу арқылы
адамдардың өмірі мен тіршілігі туралы заттай деректерді тауып, зерттейтін
ғылым саласы – археология екенін, ал онымен айналысатын адамдар –
археологтар екендігін, Археология атауы ежелгі гректің архайос - ежелгі,
логос - ғылым немесе сөз деген екі сөзінен құралғандығын түсіндіре тұрып,
оның қызық та күрделі мәселелерді оқытатындығын ойға түйгені дұрыс. Сонда
ғана оқушының білуге ұмтылысы арта түседі.
Сабатың алдыңғы екі кезеңіндегі нақтылы нәтижелерге қарай жаңа
жетістіктерді айқындау қажет, өйткені білім сапасы өткен сабақты пысықтауға
байланысты болады. Мынандай байланыстылық айқындалу қажет: білімнің сапалы
игерілуі – есте сақталуы.7.94
Мұғалім берілген білім, өткен дәріс-сабақтарды пысықтау
әдістерін байланыстыра отырып, оқушылардың білімін тексеріп, бақылап
отыру қажет.
Этнография негіздері параграфында мынандай 3 мәселе қамтылған:
Этнография нені оқытады? Ата мұраң – асыл қазынаң; Халықтардың қалыптасуы
туралы; Ұлттар мен нәсілдер. Мәтінде этнография нені оқытады атты
тақырыпшаға сәйкес киелі бұғы үңгірдегі бояулы сурет бейнеленген. Ата
мұраң асыл қазынаң тақырыпшасына сәйкес майкоп қорғанынан табылған күміс
тостақ суреті берілген. Мәтіннің төртінші мәселесі Ұлттар мен нәсілдер
атты тақырыпшаға сәйкес барлық адамзаттың сыртқы түріндегі ерекшеліктеріне
қарай үш ірі топқа: еуропоид, монғолоид, негроид нәсілдерінің түрлі-түсті
суреттері бейнеленген. Және осы мәселеге байланысты адамзаттың алғашқы
қонысы және нәсілдік шоғырлану ерекшеліктерін айқындауға арналған түрлі-
түсті карта түсірілген. Параграф соңында көлемді тақырып болғандықтан
мұғалімнің оқушы білімінің айқын және тиянақты болуына қол жеткізуге
арналған 6 сұрақ берілген.16.26
Бұл кезеңнің көрсеткіштері мынадай: сабақтың жаңа тақырыбы
мәтінін оқушылардың білуге, жаңаны тануға деген қызығушылығы, оған
ұйымшылдықпен кірісіп, оның өзіне пайдалылығын түсінуі. Сабақтың бұл
кезеңінің мәні мұғалімнің оқу материалын баяндауында емес, педагогтің
басшылығымен білім берудің түрлі арналары мен тиімді әдістерін пайдалана
отырып, оқушылардың белсенділігін арттыру.17.36
Мұғалім оқушылардың назарын сабаққа аудару үшін Археология
деген не? деген сұрақ қойып, дұрыс жауап алғаннан кейін, тарихты толық
және дұрыс жазу үшін бұл мәселелер туралы деректер де қажет екенін, осындай
деректерді жинастырып, тарихты кеңейте, толықтыра отырып жазуға
көмектесетін ғылым саласы екенін, бұл ғылыммен айналысатын адамды этнограф
деп айтатынын айта келе, байланыстыра кету қажет.16.23
Мұғалім адамдардың кәсібіне, наным-сеніміне, дүниетанымына
байланысты салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары қалыптасқанын, сондықтан да
салт-дәстүрлердің әрбір ұлт пен халықтың өткенін зерттеп, оқып-үйренуде
үлкен маңызы бар екенін түсіндіру керек. Бастауыш сыныпта өткен салт-
дәстүрге байланысты материалдардан кім не айтып бере алады? деген
мұғалімнің сұрағына оқушылар асар, наурыз мейрамы т.б. ертеден келе жатқан
мейрамдар туралы әңгімелеп береді. Балаларға өзіне бұрын беймәлім болған
дүние етене жақын болып көрінеді. Мұғалім сабақ мазмұнынан неғұрлым
маңыздыларын, атап айтқанада, ұлттық маңызды белгісі - өз аумағының болуы,
оған ешкімнің қол сұғуына, басқа халықтар мен ұлттардың өктемдік етуіне жол
берілмейтіндігі туралы баса айта кетуі керек.14.62 Осы жерде
М.Шахановтың:
Тағдырыңды тамырсыздық індетіне қалқала!
Ар адамда өз анасынан басқа да
Жебеп жүрер, демеп жүрер арқада
Болу керек құдіретті төрт ана:
Туған жері – түп қазығы айбыны,
Туған тілі – сатылмайтын байлығы
Туған дәстүр, салт-санасы тірегі деген өлең шумағын мысалға келтіру керек.
17.37
Жер шарын мекендейтін халықтар мен ұлттар – өздерінің сыртқы түр
ерекшеліктеріне қарай негізінен 3 топқа жіктелетінін, олардың өзіндік
ерекшеліктерін түсіндіру барысында міндетті түрде оқулықтағы нәсіл
өкілдерінің түр-түсі бейнеленген суретке бала назарын аудару керек. Және әр
топтың қай континентте мекендейтінін картадан көрсетуі қажет. Мұғалім
сабақты пысықтау барысында параграфтың соңындағы сабақтармен оқушының
қаншалықты түсінгендігін тексере келе, өздерінің қай нәсілге жататындығын
да тиянақты түрде ескерте кеткен жөн.
Тастағы тарих атты параграфін өту барысында оқушыларды
оқулықпен жұмыс істету үшін мәтінге қатысты суреттерді көптеп қолдану
қажет. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz