Шығармашылықтағы еркіндік пен қажеттілік арасындағы өзара қатынас
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1. Шығармашылық түсінігі және оның маңызы ... ... ... ... ... .7
1.1 Философия тарихындағы шығармашылыққа берілген анықтамалар ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Эвристика . шығармашылық туралы ғылым ретінде...11
1.3 Ғылыми шығармашылық пен шығармашылық психологиясы ... ... ... ... ... ... 15
2. Шығармашылықтағы еркіндік пен қажеттілік арасындағы өзара қатынас ... ... .21
2.1 Шығармашылық еркіндігі еркіндіктің ең жоғарғы түрі ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2 Шығармашылық тұлғасының өзгешелігі ... ... ... ... ... ... ...24
2.3 Еркін шығармашылықтың қоғамның рухани өміріндегі гуманистік аспектісі ... ... .30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42 Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
Қосымша әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
1. Шығармашылық түсінігі және оның маңызы ... ... ... ... ... .7
1.1 Философия тарихындағы шығармашылыққа берілген анықтамалар ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Эвристика . шығармашылық туралы ғылым ретінде...11
1.3 Ғылыми шығармашылық пен шығармашылық психологиясы ... ... ... ... ... ... 15
2. Шығармашылықтағы еркіндік пен қажеттілік арасындағы өзара қатынас ... ... .21
2.1 Шығармашылық еркіндігі еркіндіктің ең жоғарғы түрі ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2 Шығармашылық тұлғасының өзгешелігі ... ... ... ... ... ... ...24
2.3 Еркін шығармашылықтың қоғамның рухани өміріндегі гуманистік аспектісі ... ... .30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42 Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
Қосымша әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Еркін шығармашылық – қоғам жетілуінің рухани шарты ретінде.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 3
1. Шығармашылық түсінігі және оның маңызы ... ... ... ... ... .7
1.1 Философия тарихындағы шығармашылыққа берілген
анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...7
1.2 Эвристика – шығармашылық туралы ғылым ретінде...11
1.3 Ғылыми шығармашылық пен шығармашылық
психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..15
2. Шығармашылықтағы еркіндік пен қажеттілік арасындағы өзара
қатынас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .21
2.1 Шығармашылық еркіндігі еркіндіктің ең жоғарғы
түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2 Шығармашылық тұлғасының өзгешелігі ... ... ... ... ... ... . ..24
2.3 Еркін шығармашылықтың қоғамның рухани өміріндегі гуманистік
аспектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 42
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .45
Қосымша әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
КІРІСПЕ
Еркін шығармашылық мәселесі философиядағы мәңгілік мәселелер қатарына
жатады. Жалпы мәселелерді негізінен – философиялық және жеке ғылымдық
мәселелер деп екіге бөлуге болады. Жеке ғылымдардың мәселелеріне қарағанда
философиялық мәселелер өзінің жалпылығы және мәңгілігімен ерекшеленеді.
Философияның мәселелері нақты шешілмеген, олар әр уақытта өз заманына, сол
қоғамдағы жағдайларға байланысты түрлі шешім тауып отырған. Мысалы ежелгі
антика заманында Аристотель, Сократ, Платон, Гераклид, Парменид және тағы
басқалар қарастырған ақиқат, болмыс және оның мәні мен мақсаты, рух, тән,
адам өмірінің мәні, жаратылыс сияқты мәселелер өз актуальдылығын осы
уақытқа дейін жоғалтқан жоқ.
Жеке ғылымдардағы мәселенің өзі шешілуі керек есеп секілді. Ол есеп
ертелі-кеш шешімін тапқан соң, оған қайта ешкім оралмайды. Мысалы, XXғасыр
теоретикалық механикасы Ньютон заманындағы мәселелерді (формулаларды) қайта
қарастырмайды. Сонда жеке ғылымдар ілгері дамиды да, философияда прогресс
жоқ деуге болмайды, философтар жаңа білім мен тәжірибеге сүйене отырып
мәселелерді қайта қарастырып, одан әрі шыңдай түседі. Сол сияқты
шығармашылық мәселесін қарастырып, өз шешімдерін берген философтар ежелгі
Грециядан (б.з.д.) басталып кейінгі Бердяев, А.Осборн, Гордон (Gordon WJ),
Г.С. Альтшуллер және т.б. аяқталады. Бірақ соңғы сөз әлі де айтылған жоқ.
Танымдық қабілет негізінде адамның шығармашылық әрекеті ашылып, оның
жасампаздығы дами түседі. Адамның сезімдік әлемі немесе қабылдауы құрамында
шығармашылық сарқыншақтары болады. Танымда параллель екі механизм –
қайталау (отражение) және шығармашылық болады. Бұл екі механизм – әр түрлі,
бірақ бір-бірімен тығыз байланысты. Кейбір ғалымдар қайталау механизмінің
болу мүмкіндігін жоққа шығарып, бір ғана шығармашылық механизмі болады деп
тұжырымдайды. Алексеев П.В. пікірінше кез келген таным таза көшіру
болмайды, әр адам өздігінше қабылдайды, бұл процесс таза индивидуалды.[1]
Көпшілігі шығармашылықты объективті заңдар негізінде адамның және
адамзаттың мақсаты мен қажеттіліктеріне сәйкес қоршаған табиғи және
әлеуметтік ортаны өзгертетін іс әрекет деп түсінеді. Бірақ, мұндағы
объективтік заңдарға сүйене отырып деген шығармашылықтың бір белгісі
міндетті болып табылмайды. Егер олай дейтін болсақ, дін, мифология және
өнердің басқа түрлеріндегі шығармашылық қалып қояды. Шығармашылықтың
объективті заңдылықтарға негізделуі шарт емес.
Ендігі бір анықтамада шығармашылық деп, қоғамға пайдалы болып келетін
және адамзаттың прогрессивті дамуына себеп болатын жаңаны айтады.
Шығармашылықты бір прогрессивке байлап қою да дұрыс емес. Прогресс деген
сөздің анықтамасын алсақ, ол өндіргіш күштер, экономика, ғылыми
жаңалықтармен байланысты. Ал мәдениет, яғни рухани құндылықтар бір шетте
қалып қояды. Менің ойымша келесі анықтама басқаларына қарағанда дәлірек
берілген, яғни шығармашылық – сапалы жаңа материалдық және рухани
құндылықтар өндіретін адам әрекетінің процесі. Тек процесі, кейбір
түсініктерде шығармашылық нәтижесі деп те келтірілген, нәтиже негізінен
екінші орында.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Адамның ерте замандардан бері тілеп келе жатқан бір арманы
–еркіндік.Еркіндік адамға ғана өзге де қасиеттердің қатарында
елеулі орын алады . Адам өзіндігін сезіну үшін , тұлғалығын таныту үшін
еркін әрекеттер жүзеге асырып отыруы қажет . Сол себепті де еркін
шығармашылық мәселесі мәңгі қаралып келе жатқандардың есебінде .
Еркін шығармашылықтың мәнін ашу, оның қаншалықты дәрежеде болатындығын
анықтау маңызды. Сондықган да адам баласы өмір сүретін қай уақытта, қандай
кеңістікте болмасын еркін шығармашылық мәселесі қойылып отырады.Сол
себепті, осы маңызды мәселенің мәнін дұрыс ашу жолында жүмыстар
жүргізілуі тиіс. Қазіргі философияның оқулықтары толығымен аударылып
болмаған, қысқаша мәліметтер берілген оқулықтар студенттерге толық мағлұмат
бермейді.
Жұмыстың зерттелу деңгейі мен қойылу бағыттары.
Дүние жүзілік философия өкілдерінің қай - қайсысы болмасын
еркіндік және шығармашылық мәселесіне көңіл бөлген. Дегенмен де, осы мәселе
тұрғысынан жүйеге түсірілген, топтастырылған еңбек жоқ. Ал , қазақ
философиясы бойынша жазылып жатқан еңбектер, зерттеліп жатқан дүниелер
өте аз. Көбіне ресейлік философтар еңбектерін пайдалануға тура келеді.
Ресейлік философтардың ішінде Н.Бердяев шығармашылық тақырыбын өзінің
өмірлік тақырыбы деп есептейді. Оның жазбалары бойынша адам жаратылған және
жарату қабілетіне ие. Адам өзінің өмір сүріп жатқандығы үшін құдай алдында
қарыздар, сол себептен өзгелерге арнап өшпес дүние қалдыруға тырысу
керек.[2]
Шығармашылық мәселесі бүгінгі таңда да, осыған дейін де маңызды
болғандығын таныту жұмыстың негізгі мақсаты. Сонымен қоса, әлемдік
философияның көрнекті өкілдері мәселені қалай қарастырған, Шығыс пен Батыс
философтарының шығармашылық мәселесін қарастырудағы ерекшелігі мен
ұқсастығын қарастыру, олардың осы мәселені кеңінен қарап , терең
түсінгендігін байқату .
Бітіру жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан(шығармашылық түсінігі
және шығармашылықтағы еркіндік пен қажеттілік арасындағы өзара қатынас),
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Бітіру жұмысы мәселесін қарастыруына көңіл бөлу . Осы ретте
зерттеудің басты міндеттеріне мыналарды жатқызуға болады ;
- шығармашылық мәселесінің маңыздылығын ашу;
- мәселенің философия тарихында қарастырылуына назар аудару;
- шығармашылық түрлері мен деңгейлеріне көңіл бөлу;
- шығармашылық тұлғасының ерекшелігін анықтау;
- жаңа әдістемелер мен болжамдарды қарастыру;
- еркіндік пен қажеттілік диалектикасы;
- шығармашылық мәселесін философиялық тұрғыдан талдау;
Бітіру жұмысының әдіснамалық және теориялық негізі. Әлемдік
философия тарихи өкілдерінің шығармашылық туралы ойлары тікелей
беріліп, сонымен қатар қазіргі уақыттағы ғалымдар ілімдегі еркін
шығармашылық мәселесінің қарастырылу әдістерін жан-жақты қарау, осы
ойшылдар еңбегі нұсқау болған.Теориялық талдау тұрғысынан талдау
және синтез, жалпылау мен жекелік әдістері қолданылады .
Зерттеуде қазіргі кезде саяси, экономикалық, ғылыми мәселелерді шешуде
қолданылатын жаңа әдістер туралы мағлұматтар ашық жазылған(метод мозовой
штурм и т.д.). Негізінен меніңше мәселенің философиялық тұрғыдан
қарастырылуы дұрыс. Бірақ жұмыста психологиялық, психоанализ, кибернетика
теориялары қарастырылған. Философиясының тарихы мен саяси қоғамдық ой
- санасын теориялық зерттеу, оны әрі қарай тереңдете түсу үшін
қолдануға болады . Бұл жұмыс еркін шығармашылық мәселесінің бірқатар
қырларын ашады . Бірқатар әлемдік философияның көрнекті өкілдерінің
озық ойлары мен пікірлері бірдей орын алып, салыстыру жасауға , бірге
қарастыруға мүмкіндік береді . Сонымен қоса тәуелсіздіктің таңы
арайлап атып келе жатқан біздер үшін еркіндік және шығармашылық
мәнін шынайы түсіне білу артық емес.
Адамзаттың жинақтаған рухани қазынасында философиялық ой кешудің мәні
терең. Философияны толғандыратын мәселелер қатарының ауқымы шексіз. Даналық
ой ағымы дүниенің барша қыр-сырына өз тұрғысынан қанық болғысы келеді.
Сондай мәселелер қатарына шығармашылық мәселесін жатқызуға болады. Адам
баласы сонау Адам Ата мен Хауа анадан өмірі басталып, өзінің ұзақ ғұмыр
кешуінде әрдайым осы мәселемен, яғни, шығармашылық түсінігімен ұшырасып
отырған десек, артық айтпаған болар едік. Ықылым замандардан бері қаншама
құндылықтар жүйесі, мәдениет туындылары адамның осы бір қабілетінің
арқасында дүниеге келді. Бұл қабілетке жер бетінде тіршілік етушілердің
ішінде адам ғана ие.
Философия тарихында да шығармашылық мәселесінің орын алуы сонау ерте
замандардан басталады. Дана ойдың иелері барша адамға ғана қатысты ерекше
қасиеттерді қарастыру барысында бұл мәселені де еш тастамаған.
Алдымен, шығармашылық түсінігін тарамдап айтып алған жөн болар. Осы
бір сөзді естігенде ең алдымен оның жазушылар шығармашылығымен
байланыстыратыны белгілі. Ал екіншіден жарату деп те түсінеді.
Философия шығармашылықтың дүниетанымдық, яғни гуманистік, әлеуметтік-
аксиологиялық, мәдени-тәрбиелік, ақпараттық және танымдық, әдістемелік
мәселелерін зерттейді. Шығармашылық бір текті емес: шығармашылық
көріністерінің көп түрлілігі оларды негіздері бойынша классификациялауға
мүмкіндік береді. Шығармашылықтың бірнеше түрлері бар: өндірістік-
техникалық, ғылыми, саяси, ұйымдастырушылық, философиялық, көркемдік,
мифологиялық, діни, күнделікті-тұрмыстық және тағы басқалары.
Шығармашылық мәселесімен соңғы жылдары айналысып жүрген және оны
рационализациялауға тырысатын Альтшуллер бойынша шығармашылық процесі:
Біріншіден, жалпы, басқарылмайтын, адамға белгісіз күштерге байланысты
құбылыс.
Екіншіден, болжауға, программалауға келетін және саналы түрде
басқарылатын құбылыс.
Былайша екіге бөліп, көрсеткенмен өмірде (біздің практикамызда)
шығармашылықтың бұл екі сипаттамасы белгілі бір мөлшерде араласып кетеді.
1.Шығармашылық түсінігі және оның маңызы.
1.1 Философия тарихындағы шығармашылыққа берілген анықтамалар.
Еркін шығармашылық тек философияның маңызды мәселесінің бірі емес сонымен
қатар философиядан бөлініп шыққан: мәдениеттану, әлеуметтану, өнертану,
психология, педагогика және тағы басқаларының маңызды мәселесі. Көп жылдар
бойы шығармашылық тақырыбы әлеуметтік зерттеу пәні болған жоқ. Бірақ, соңғы
XIX-XX ғасырларда оған жаппай көңіл аударыла бастады.
Еркін шығармашылық мәселесі туралы айтқанда біз іс-әрекеттің ерекше түрін
қарастырамыз. Алдымен еркіндік пен шығармашылық арасындағы қатынасты жалпы
философиялық деңгейде анықтап алсақ, өйткені тек философияда ол өзінің
барынша жалпы, дұрыс шешімін табады. Шығармашылықты тек ғылым немесе бір
ғана ғылым саласы тұрғысынан түсіндіру - Батищев бойынша дөрекілеу болу
қаупі бар.[3] Шынында да жеке ғылымдар шығармашылықтың тек бір ғана қырын
көрсетіп береді, ал философия мәселеге жалпы негізде көңіл аударады.
Сондықтан шығармашылықтың тек философиялық теориясы психология, педаогика
және басқа ғылымдарға негізгі болу керек. Осы мәселеге байланысты нақты
келісілген концепция жоқ болғандықтан, жеке концепцияларды қарауға тура
келеді.
Шығармашылыққа берілген орыс тіліндегі оқулықтар, философиялық сөздіктер
мен энциклопедиялардағы анықтамалар жалпы бір-біріне өте ұқсас, бірақ
олардың барлығымен келісуге болмайды. Ал қазақ тіліндегі философиялық
сөздіктерде шығармашылыққа мүлдем анықтама берілмеген.
Көпшілік анықтамаларда шығармашылықты жаңа әрекет деп көрсеткенімен,
сапасы туралы ештеме айтылмайды. Дәл осылай өзгеріс ұғымын айтқанда да,
қандай өзгеріс екені тағы да ескерілмеген. Тамаша бір туындыны өртеу,
ғимараттарды талқандау сияқты адам әрекеті де өзгеріс болып табылады. Бірақ
бұл өзгеріс шығармашылық емес.
Философия тарихына үңілсек, мұнда әр философ шығармашылыққа түрлі
түсініктеме берген. Егер кезең-кезеңімен қарастырар болсақ, мен олардың
жетеуін өзіндік ерекшелігіне байланысты қарастырғалы отырмын. Біріншіден,
әрине ежелгі антикалық философиясының белді өкілдері Гераклит, Демокрит,
Сократ, Платон, Аристотель және тағы басқа өкілдер. Кең мағынада
шығармашылық немесе жарату Платон бойынша бейболмыстан болмысқа өту, әлемге
оған дейін болмаған жаңаны еңгізу, болмысты өзгерту. Платон немесе қазақша
Аплатон шығармашылықтың екі түрін ажыратқан: құдайлық және адамдық. Сонымен
бірге құдайлық шығармашылық адамдық шығармашылықты рухтандыратын түпкі
себебі болып табылады (Эманация ілімі). Шығармашылық нәтижелері Платон
бойынша мемлекет тарапынан қатал бақылауға алыну керек. Барлық туынды
парасатты цензурадан өту қажет. Адам бостандығын мемлекет қадағалауы тиіс,
өйткені адамның шектен шығуына жол берілмеуі керек. Ал бұл деген ой мен сөз
бостандығына шектеу қою емес пе? Платон бойынша негізгі ереже немесе заң
бірге өмір сүретін адамдардың өмірін шектемейді, қайта керісінше
реттейді.[4]
Ал Аристотель тек өнердегі шығармашылық туралы жазады. Шығармашылықтан
жоғары Аристотель бойынша – даналық. Адамзаттың ұлы ұстазы адамдарды
төмендегідей төрт группаға бөледі:
Сезімдік танымға негізделген білімі бар адам
Тәжірибесі бар адам
Шығармашылық қасиеті бар адам
Ойша ғылыммен айналысатын адам (Даналық – себептер мен бастаулар
туралы ғылым).
Кез-келген адам білуге ұмтылады, әсіресе білуде сезімдік танымның ролі
жоғары. Адам көп жағдайда өз көзіне сенеді, өйткені басқа сезім мүшелеріне
қарағанда (сипап сезу, дәм, есту, иіс) көз түрлі айырмашылықтарды ажыратады
және тануға көбірек көмектеседі. Адам тәжірибеге сүйеніп, олардың
нәтижелерін есте сақтау арқылы ғылымға, өнерге жетті. Тәжірибесі көп адамға
қарағанда тәжірибесі аз, бірақ білімі бар адам жоғары тұрады. Тәжірибесі
көп адамдар бір нәрсенің не екенін білгенімен, оның себебін білмейді.
Қол өнерші, жер өңдеуші немесе бақташы бір жұмысты әдеттегідей қайталап,
жасай берсе, ол жансыз затқа айналып кетеді. Ұстаздар нәрсенің себебін
білгендіктен тәжірибелі адамға қарағанда ақалдырақ. Өйткені ол ақылға
сүйенеді, ал қалған адамдар сезімдік танымға сүйенеді. Сезімдік таным
себеп туралы мәлімет бермейді. (Мир философии).[5] Гераклит болмыстың
мәңгі өзгеретіндігі туралы айтса, элеаттар мәңгі өзгермейтін болмысты ғана
мойындайды.
Неміс классикалық философиясының беделді өкілі И.Кант адам ойына шек
қоюдың мүмкін еместігін айтады. Адам шығармашылықта еркіндікке қол
жеткізеді.[6]
Идеалистік философияда шығармашылық адамда жарқ етіп кенеттен пайда
болатын санасыз процесс ретінде қарастырылады. Шығармашылық санадан тыс
болады деп қарайтын идеалистік теория өкілдері бұлай айтқанда мынандай
деректерге сүйенеді. Біріншіден, шығармашылық міндеттің шешімі кенеттен
туғандай болып көрінеді (ғылым тарихында мұндай жағдайлардың болғаны
шынында да тіркеуге алынған) . екіншіден шығармашылық процесіндегі
психикалық әрекеттің өту барысы жайлы адам жөнді,түсінікті етіп ешнәрсе
айтып бере алмайды (мұндай жайттар да белгілі) . Бірақ бұл деректер
шығармашылықтың санадан тыс сипатына дәлел бола алмайды. Шығармашылықтық
міндетті кенеттен шешу, оны дөп басу – адамның жалықпай еткен ой
қызметінің нәтижесі. Дөп басу көп жағдайда өзінің негізгі қағыдалары
жағынан да, детальдары жағынан да істің толық шешілу дәрежесіне дейін
жеткізу қажет етеді.
Идеалистердің түсіндіруі бойынша кездейсоқтық ғылыми ашылуларда маңызды
роль атқаратын шығармашылықтың елеулі факторы болып есептеледі.
Диалектикалық-материалистік таным теориясында кездейсоқтық теориясы жоққа
шығарылмайды, бірақ қажеттілікке кез-келген құбылыс немесе процестің
себепті шарттылығына қарсы қойылмайды. Белгілі бір ассоциация немесе
белгілі бір бейне адамға қаншама кездейсоқ пайда болған тәрізді
көрінгенімен, олардың заттық шартты себептері бар, яғни адамның
объективтік шындықты бейнелеу процесінде сана ағысына, зат табиғатына сай
пайда болып отырады. Тіпті қайсыбір жаңа нәрселердің кездейсоқ пайда
болған бейнесі де (өзінің объективтік шартты себебінен тысқары)
субъективтік – жеке адамдық себептерге байланысты болып келеді. Адамды
мазмұны жағынан жаңа бейне немесе идея жасауға итермелейтін нағыз шынайы
себептерді субъективті – жеке адамдық шартты себептер деп түсіну керек.
Идеалистік қатынас. Бердяевтың жазуы бойынша шығармашылық оның өмірінің
ең маңызды сұрағы. Бүкіл болмыста шығармашылық мөрі (печать) айдан анық
көрінеді. Бүкіл болмыс – жаратылыс нәтижесі, оның өзі жаратылған және өзі
де жарата алады. Болмыстың жарата алу мүмкіндігінің өзі Жаратушы туралы
айтып тұр. Әлемді жарату құдай шығармашылығының одан әрі дамуы, ол өзінің
жалғыздығын шығармашылық арқылы жеңді. Тек жаратылған табиғатты мойындаған
адам ғана шығармашылықты, жаңа және одан алдын болмаған дүниенің
мүмкіндігі туралы айта алады. Егер де болмыс жаратылмаған, өздігінен
бұрыннан бар болатын болса, онда шығармашылық туралы идея біздің санамызда
тумас еді. Егер болмағанды жаратқан құдайлық жарату акті болмаған болса,
онда әлемде де жарату актісі болуы мүмкін емес. Жарату идеясы жаратушының
өзі бар болғандақтан ғана мүмкін. Шығармашылық актісі ештемеден жаратады.
Кез-келген шығармашалық әрекеті ештемеден пайда болады, яғни – жаңа күш.
Ештеме дегеніміз – еркіндік күші, тек еркін адам шығармашылықпен
айналысады.[2]
Бұрыннан бар ескіні өзгерту, басқаша құрау шығармашылық болып
табылмайды. Натуралистік материализм және натуралистік пантеизмнің болмыс
туралы түсінігі шығармашылық туралы ештеме білмейді. Ол болмыс шектелген,
онда рухани өсу жоқ.
Ақиқатқа жету рух шығармашылығының белсенділігін туғызады. Адам
космосқа жақын және ұқсас, оның бөлігі болғандықтан емес, оның өзі құрамы
жағынан да тұтас бір космос. Адамның космостығы күнәһарлықпен жабулы, ал
шығармашылық дәуірде адам бойындағы космостықты қайта ашылады. Нағыз,
шынайы шығармашылық Бердяев бойынша – теургия, яғни құдайлық іс, құдаймен
біріге отырып жасалған іс. Адам өзінің о бастағы кінәларын өтеу үшін бар
ынтасымен құндылықтар жасайды.
Мистиктер құдайдың адам бойында туылу құпиясы туралы оқытты. Бірақ тағы
да бір құпия бар, ол құдай бойындағы адамның туылуы. Адам өз бойына
құдайды қалай шақырса, құдай да сол сияқты адамды күтеді. Құдай және адам,
жалғыз құдайдың өзіне қарағанда жоғары (Бог и человек – больше, чем один
Бог). Мен жоғарыда келтіріп кеткендей, Платон шығармашылықтың эманациясы
туралы айтады. Осы жөнінде Бердяев былай дейді. Әлем құдай эманациясының
нәтижесі болса, мұнда сонда қандай шығармашылық туралы сөз болуы мүмкін.
Адам көлеңкенің көлеңкесі болса, оның шығармашылығы да көлеңке. Ол
шығарманың жоғары, әсем болуы мүмкін емес, өйткені демиург көлеңкесі
өзінен алыстаған сайын, құндылығын жоғалтады емес пе?
Материалистік эволюционизм мен эманация ілімі арасында бір жақындық
бар. Эволюцияда да,эманацияда да жаңа ештеме пайда болмайды, тек біртіндеп
қажеттіліктен өзгереді. Бірақ материалистік эволюцияда біртіндеп даму
процесі жүрсе, эманацияда құдайдан алыстаған сайын бұзылу процесі жүреді.
Материализм мен пантезмде шығармашылық мүмкіндігі жоққа шығарылады.
Ал Бердяев Н.А. шығармашылықты бірнеше сатыға бөліп қарастырады, ең
бірінші суретшінің (творец) шығармашылықтық интуициясы, түпкі ниеті, оның
ойындағы көркем немесе поэтикалық образ бейнесі, құлағына естіліп тұрған
симфония, ішкі әлі ашылмаған жаңалық немесе өнер табысы. Одан кейін оны
жүзеге асыру, яғни шығармашылық процесі жүреді, бұл процестен артық ештеме
жоқ. Шығармашылық нәтижесіне қарағанда, Бердяев оның процесін анағұрлым
жоғары бағалайды. Қазіргі заман философтарына келер болсақ бір-біріне
қарама-қарсы, мүлдем жаңа, гуманистік, абсурдтық түсініктер толып жатыр.
Экзистенционалист Жан-Поль Сартр: Человек существует настолько, насколько
он себя осуществляет, – деп, өзінің Экзистенциализм – это гуманизм атты
еңбегінде жазады, ол үшін адам ешқашан танылмайтын, ішкі ойлары ешкімге
белгісіз жан.[7] Бір қарап адамның кім екенін айтуға болмас, ол сен
ойлағаннан (больше) артық, адамның өткені мен қазіргісіне қарап шешім
жасау жеткіліксіз, өйткені оның болашаққа жасаған жоспары, сезімі, үміті
бар.
Альбер Камю. Шығармашылық тантықтың (абсурд)ең жоғарғы қуанышы. Камю
шығармашылықты көбіне өнермен байланыстырады. Өзінің Шығармашылық және
еркіндік атты еңбегінде Ницщенің: Өнер, тек қана өнер және одан басқа
ештеме де емес - деген сөзін келтіреді. Камю бойынша өнер адамдардың
шындықтан өліп қалмауы үшін берілген.[8]
Жарату – яғни екі рет өмір сүру, тантық адамдары шынайы шындықты
қайталау арқылы, салу арқылы басқа, өзгермейтін әлемге кіріп кетеді. Өнер
туындысы арқылы адам өз санасын бекітеді. Бірақ бұның барлығы алдамшы
түсінік. Адам қанша жаратса да, ол бостан бос дүние, өйткені ол да бір
күні қирайды, жойылады. Адам өмірде бір нәрсе жаратсын, жаратпасын оның
бәрі адам өмірін ұзартпайды. Жарату тек өз тағдырыңа форма беру, бос
кеңістікті толықтыру. Өзін-өзі алдау, өз өмірін мағыналы ету, жақсы істер
жасау шығармашылық арқылы жүреді.
Танымдық қабілет негізінде адамның шығармашылық әрекеті ашылып, оның
жасампаздығы дами түседі. Адамның сезімдік әлемі немесе қабылдауы құрамында
шығармашылық сарқыншақтары болады. Танымда параллель екі механизм –
қайталау (отражение) және шығармашылық болады. Бұл екі механизм – әр түрлі,
бірақ бір-бірімен тығыз байланысты. Кейбір ғалымдар қайталау механизмінің
болу мүмкіндігін жоққа шығарып, бір ғана шығармашылық механизмі болады деп
тұжырымдайды. Алексеев П.В. пікірінше кез келген таным таза көшіру
болмайды, әр адам өздігінше қабылдайды, бұл процесс таза индивидуалды.
Көпшілігі шығармашылықты объективті заңдар негізінде адамның және
адамзаттың мақсаты мен қажеттіліктеріне сәйкес қоршаған табиғи және
әлеуметтік ортаны өзгертетін іс әрекет деп түсінеді. Бірақ, мұндағы
объективтік заңдарға сүйене отырып деген шығармашылықтың бір белгісі
міндетті болып табылмайды. Егер олай дейтін болсақ, дін, мифология және
өнердің басқа түрлеріндегі шығармашылық қалып қояды. Шығармашылықтың
объективті заңдылықтарға негізделуі шарт емес.
Ендігі бір анықтамада шығармашылық деп, қоғамға пайдалы болып келетін
және адамзаттың прогрессивті дамуына себеп болатын жаңаны айтады.
Шығармашылықты бір прогрессивке байлап қою да дұрыс емес. Прогресс деген
сөздің анықтамасын алсақ, ол өндіргіш күштер, экономика, ғылыми
жаңалықтармен байланысты. Ал мәдениет, яғни рухани құндылықтар бір шетте
қалып қояды. Менің ойымша келесі анықтама басқаларына қарағанда дәлірек
берілген, яғни шығармашылық – сапалы жаңа материалдық және рухани
құндылықтар өндіретін адам әрекетінің процесі. Тек процесі, кейбір
түсініктерде шығармашылық нәтижесі деп те келтірілген, нәтиже негізінен
екінші орында.[1]
1.2 Эвристика – шығармашылық туралы ғылым ретінде.
Шығармашылықты көптеген ғылымдар қарастырады. Соңғы оншақты жыл ішінде
арнайы шығармашылықты зерттейтін ғылым туралы сұрақтар пайда бола бастады,
яғни – эвристика (эврика-мен таптым), Архимедтің гидростатиканың негізгі
заңын ашқан мезетте айтқан сөзі. Эврика - сәтті ой, идея пайда болғанда
және нұрлану (озарение) кезінде айтылатын қуанышты білдіретін сөз.
Эвристика ғылымына келер болсақ, оның зерттеу ауқымы өте кең:
шығармашылықтың ерекшеліктері, құрлымы, шығармашылық процесінің кезеңдері,
типтері, ғылыми шығармашылық пен көркем шығармашылықтың қатынасы, болжаулар
мен кездейсоқтықтың ролі туралы, таланттылық туралы, шығармашылықтағы
мотивация мен жеке факторлардың ролі, шығармашылық процесіне әлеуметтік
жағдайдың әсері, шығармашылық белсенділігі жоғары болатын адамның жасы,
ғылым мен шығармашылықтағы ойлау стилі, эвристикалық әдістер мен ойлаудың
ролі және тағы басқалары.
Философия шығармашылықтың дүниетанымдық, яғни гуманистік, әлеуметтік-
аксиологиялық, мәдени-тәрбиелік, ақпараттық және танымдық, әдістемелік
мәселелерін зерттейді. Шығармашылық бір текті емес: шығармашылық
көріністерінің көп түрлілігі оларды негіздері бойынша классификациялауға
мүмкіндік береді. Шығармашылықтың бірнеше түрлері бар: өндірістік-
техникалық, ғылыми, саяси, ұйымдастырушылық, философиялық, көркемдік,
мифологиялық, діни, күнделікті-тұрмыстық және тағы басқалары.
Шығармашылық мәселесімен соңғы жылдары айналысып жүрген және оны
рационализациялауға тырысатын Альтшуллер бойынша шығармашылық процесі:
Біріншіден, жалпы, басқарылмайтын, адамға белгісіз күштерге байланысты
құбылыс.
Екіншіден, болжауға, программалауға келетін және саналы түрде
басқарылатын құбылыс.
Былайша екіге бөліп, көрсеткенмен өмірде (біздің практикамызда)
шығармашылықтың бұл екі сипаттамасы белгілі бір мөлшерде араласып кетеді.
Жоғарыда айтылған эвристика ғылымы саласында көптеген ғалымдар:
Альтшуллер Г.С., Буш Г.Я., Вуджек Т., Лапшин И.И., Симоненков В.Д., Очинин
О.П., Матяш Н.В. және тағы басқалары өзіндік методикаларын қолдану арқылы
мәселені жедел шешуде. Әлемдік методикаларды қарастыра кетсек, артық
болмас, өйткені бұл методикаларды дпмыған елдерде жиі қолданады.[9]
Мозговой штурм (парасат шабуылы).
XX ғасырдың 40 жылдары Алекс Осборн (США) Мозговой штурм әдісінің
негізін қалаған. Әдіс З.Фрейд теориясына негізделген, яғни шағын адамдар
тобын (5-8 адам) біріктіру арқылы ортақтаса неғұрлым көп идеяларды тудыру.
Әдіс мақсаты – отырған әрбір қатысушыны неғұрлым көбірек өз ойын айтуға
ынталандыру.
Философиялық негізі – З.Фрейд теориясы.
Әдістің нәтижелі өтуіне қолайлы жағдай – ойлар генераіиясы кезінде түрлі
сынға шек қою, ізгілік қарым-қатынас, екі жақтық қолдау.
Ережелер:
1. Идеялар генераторларының группасы таңдалады (5-7 адам). Олардың
арасында міндетті түрде осы сала бойынша дилетанттар болуы керек.
2. Шығармашылық жұмысына толығымен ыңғайлы жағдайда ойлар генерациясы
жүреді (20-40 минут). Барлық ұсыныстар іріктелмей, сыналмай қағазға
немесе магнитофонға жазылып алынады. Жүргізуші (яғни осы әдісті
қолдануда тәжірибесі мол адам) шығармашылық белсенділігін
ынталандырып, қатысушыларды қуаттандырып отырады.
3. Генерацияның аяқталуынан кейін, іске аналитиктер группасы кіріседі.
Енді әрбір идея талқыланады, олардың әрбірінен аз да болса
пайдалысын іздестіреді. Содан соң қызықты шешімдер іріктеліп
алынады.
4. Іріктелген шешімдерді өңдеу, мамандармен кеңесу және т.б.
Метод обратного Мозгового штурма. Кері Мозговой штурм әдісі.
Негізгі принципі: Мозговой штурм әдісінің кемшілігін талдау, әдісті
одан әрі жетілдіру, барынша сынау, кез келген деңгейде экспертиза жасау
(техникалық тапсырма, техникалық ұсыныстар, түрлі проектілер,
экспериментальді немесе тәжірибелік нұсқалар).
Артықшылығы – мәселені өлі нүктеден қозғалтуға көмектеседі.
Кемшілігі – шешім іздестіруде басқару әдісінің жоқтығы.[10]
Синектика.
Идея гениальна лишь в том случае,
если она содержит сумасшедшинку.
Нильс Бор
Синектика грек тілінен аударғанда түрлі элементтердің бірігуі, қосындысы
дегенді білдіреді. Америка Құрама Штаттарында 50-ші жылдардың басында пайда
болған шығармашылық шешімдерін іздеу әдісі. Бұл әдістің негізін салушы –
Уильям Гордон. Синектика негізінде мозговой штурм әдісі жатыр. Синектика
ол– аналогия қолданылатын мозговой штурм (парасат шабуылы). Бұл әдіс
қатысушылары мозговой штурм қатысушыларына қарағанда арнайы дайындықтан
өткен адамдар – синекторлар – жаңа идеялар генераторлары. Олардың
дайындығы арнайы методика бойынша жүреді, яғни аналогияларды іздеп табуды
жетілдіруге басты назар аудару.
Аналогия – ұқсастық, екі заттың немесе құбылыстың қасиеттерінің,
қатынастарының ұқсастығы.( Мысалы физикадағы атом құрлымы аналогия бойынша
күн жүйесіне ұқсас).
Аналогияны епті қолдана алу өте көп объектілерді қамтуға, зерттеліп
жатқат объектімен салыстыруға және ортақ ұқсастықты тауып, мәселені шешуге
көмектеседі.
Әдістің мәні: аналогтарды (ұқсастықтар) ғылымның түрлі салаларынан немесе
өзгертілген жағдайлардан (тіпті фантастикалық болса да) іздеп табу.
Синекторлар қолданатын аналогиялардың түрлері:
Тікелей аналогия. Қарастырылып отырған объект (құбылыс) шешімін табу үшін
оны техниканың басқа саласы немесе тірі табиғаттағы аналогиялық затпен
салыстырады. (мұнда рационалды және иррационалды тәсілдер қолдануға
болады). Тікелей аналогияның түрлері: дәстүрлі техникалық, визуальді
(сыртқы формасы бойынша), компоненттік (құрылымдық), функционалды,
жағдайға, қасиетке байланысты аналогия, гирляндалық және шоктық
ассоциациялар тәсілі.
Дәстүрлі техникалық аналогия:
а) Дайын техникалық объектілерін саралау. Шамамен әр жаңа мәселе бойынша
ұқсас шешімді табуға болады. Егер де мәселе мүлдем жаңа болса, аналогтарды
мәселе бөліктерін шешуде қолдануға болады.
ә) Объектілер арасындағы ұқсастықтарды анықтау
- техникалық
- табиғи
- жалпы мәдени
Аналогтарды анықтаудың рационалды техникасы – Математик А.Пойяның кеңісі
бойынша, мынадай сұрақтарды өзіңе қою:
- Мәселе маған алдында осылайша не басқаша формада кездесті ма?
- Маған осы мәселеге жақын мәселе белгілі ме?
- Егер бар болса, мен оны қолдана аламын ба?
Сыртқы форма аналогиясы – объектінің сыртына қарап, айналадағы (қоршаған
ортадағы) заттармен ұқсастығын табу.
Компоненттік аналогия – объектінің жалпы сыртқы формасының әрбір
компонентінің аналогын табу.
Функционалды аналогия – қарастырылып отырған объектінің атқаратын
қызметін анықтап, кейін осы қызметке ұқсас жұмысты қоғамда (техникада,
табиғатта, өнерде және т.б.) кім атқаратынын іздестіру.
Жағдайға және қасиетке байланысты аналогияларда – қандай? – деген қосымша
сұрақ арқылы толықтырылады.
Жеке аналогия (эмпатия). Аналогиялардың ішіндегі ең нәтижелі түрінің
бірі. Эмпатия негізінде өзіңді зерттеліп отырған объектімен теңестіру
жатыр. Мәселені шешуші адам объект образына беріле кіріп, пайда болатын
сезімді өз денесімен сезінеді. Эмпатияның негізгі мағынасы – зат немесе
адам роліне кіру. Оны өзгертіп, жақсарту үшін оның өзін және қоршаған
заттармен байланысын алдымен түсіну қажет. Осы орайда тиімді тәсілдердің
бірі –Моделирование маленькими человечками (ММЧ). ММЧ – арқылы табиғат
құбылыстарын, заттар мен элементтерді жақсырақ түсінуге болады.
ММЧ мәні: Бізді қоршап тұрғанның барлығын (зат, микроб, атом емес)
кішкентай адамдар ретінде елестету. Барлық кішкентай адамдардың өз ойлары,
жұмысы, мінез-құлқы, әдеттері болатын сияқты қарап көрейік. Өзімізді сол
адамдардың орнына қою арқылы біз олардық құрлымын жақсырақ түсіне аламыз.
Символикалық аналогия.
Необходимо
величайшее умение,
чтобы быть
мастером метафор.
Аристотель
Символикалық аналогия – объектінің өзіндік поэтикалық образы, оның
қасиетін ашатын метафора. Біздің тіліміз метафораға толы: аранын – тісі,
орындықтың – аяғы, жұмбақтың – кілті, компьтерлік праграммалардың достық
түрлері және т.б. Символикалық аналогия – сөздерді әсерлеу, неғұрлым
түсініктірек ету. Объектіні метафорлық формада түсіндіру оның мәнін ашуға
көмектеседі. Ол объектінің жалпы, абстрактылы, метафорлық, поэтикалық,
сөздік немесе суреттік образының негізі.
Жалпы әдеттегі аналогия екі сөзден құралады: анықтауыш пен бастауыштан.
Олар мағыналары жағынан терістеп тұрады. Мысалы: бұлт – жеңіл ауырлық,
ауалы су, мөлдір емес бостық (пустота). Символикалық аналогияның ағасы –
оксюмарон – парадоксальді түрде түсініктерді біріктіруден тұратын
стилистикалық фигура. Оған мысал: Зұлымдық гүлі, Ыстық қар, Тірі
өлік, Оптимистік трагедия, Күнәсіз күнаһар.
Фантастикалық аналогия.
Мүмкіндіктердің жоқтығы мен кедергілерге (физикалық заңдардың бұзылуы,
электр энергиясы көздерінің жоқтығы және т.б.) қарамастан объектіні өзіңе
ыңғайлы формада, идеалды формада елестету. Синекторлар алтын балық, сиқырлы
таяқша, үйретілген жануарлар көмегіне сүйенеді. Фантастикалық аналогияны
пайдалану ешкімге белгісіз, жаңа жолмен жүруге мүмкіндік береді.
Синектикалық мәселені шешу жолдары:
l Синекторлар берілген мәселені нақтылап, тұжырымдайды. Жетекшіден
басқа ешқайсы қатысушы мәселені білмейді, бұл осы кезеңнің басты
ерекшелігі. Өйткені нақты тұжырымдалған мәселені алдын ала білу, оны
абстракциялауға кедергі келтіреді және синекторлар ойының әдеттегі
ойлау жолымен жүруі мүмкін.
l Синекторлар мәселені өздерінің түсінігі бойынша тұжырымдайды.
Белгісіз және түсініксіз мәселені шешімі табылуы керек есепке
айналдыруға тырысады. Ендігі кезекте мәселенің өзі бірнеше ұсақ
мәселелерге бөлініп кетеді.
l Ойлар генерациясы жүреді. Техниканың, табиғаттың,психологияның түрлі
салаларына саяхат (қарау) басталады. Оған қоса аналогияның барлық
түрі қолданылады.
l Генерация кезіндегі ойлар саналы түрде сарапталып, специалисттер
бағасы беріледі.[11]
1.3 Ғылыми шығармашылық және шығармашылық психологиясы.
Психологиялық тұрғыдағы шығармашылық.
Шығармашылық, ең алдымен, қажырлы да азабы мол еңбек және сонымен
бірге адамның барлық дене және рухани күшін барынша жұмсауды қажет
ететін шабытты еңбек болып табылады. Шынайы шығармашылық әрқашан да
қоғам үшін пайдалы да мәнді нәтиже береді. Шығармашылық - әлеуметтік
себеп-шарттан туындайтын қызмет. Шығармашылықтан адамның көптеген
психикалық сапалары ашылады, жеке адамның ішкі мазмұны көрініс береді.
Шығармашылықтық процесс кезінде адамның психикалық әрекеті барынша
жоғары деңгейде өтеді. Бұл жеке адамның интелектуалдық, эмоциялық,
еріктік күшіне жатады.
Шығармашылықтың елеулі жақтары – беріле әуестену және талпыну. Беріле
әуестенген адам үшін шығармашылық өмір мәніне айналады. Шығармашылыққа
берілу оның нәтижесі бүкіл халықтық қолдау тапқанда күшейе түседі.
Шабыттану күйі – шығармашылық үшін типтік сипат. Шабыт, бір жағынан
жоғары жемістілігімен, екінші жағынан адамның күш-қуатының зор өрлеуімен
сипатталады. Репин шабыт азабын еңбек үшін берілетін сыйлық деп жазған. Сөз
қылқалам шеберлері немесе мүсінші шығармашылықтық мінндетті шешуге
көркемдік және мазмұнды форманы табандылықпен іздеу арқылы ғана жетеді.
Ғылыми шығармашылықта да зерттеушінің қажымас еңбегі арқасында ғана
өмірдің мәніне – табиғат пен адам қоғамының заңдылықтарына үңілуге болады.
Мәселен, К.Маркстың Капитал атты данышпандық еңбегі ұлы ойшылдың бүкіл
өмірінің жемісі. Онда жүздеген әдеби түпнұсқа, статистикалық есеп, тарихи
мағлұматтар қорытындыланып, практик-революционер Маркстың бар тәжірибесі
жұмсалған. И.П.Павлов еңбегінің жануарлардың жоғары нерв қызметін (мінез-
құлқын) объективті зерттеудуң жиырма жылдық тәжірибесі деп аталуының өзі-
ақ ғалымның жаңа ғылыми теорияны жасау үшін қаншама уақыт пен күш
жұмсағанын айқын білдіреді. Адамның шығармашылық процесінің өзін, қиял
бейнесінің қалыптасу процесін сипаттап бере алмайтындығын дұрыс түсіндіру
қажет. Шығармашылықтық қиялдың бұл ерекшелігі адам өзінің не істейтінін
шығармашылықтық қуатының неге бағытталғанын аңғара алмайды дегендікті
білдірмейді. Адам зейіні түгелімен шығармашылық объектісіне ауғандықтан
процестің өту барысы аңғарылмай қалады.
Адам шығармашылықтық шешімді әрқашан бақылап, бағалап отырады. Ол қол
жеткен нәтижелерге, ал жұмыс аяқталған соң – шығармашылықтық қызметінің
жемісіне қанағаттанады немесе қанағаттанбайды. Сол сияқты, шығармашылық
жемісіне сан рет баға беріліп, қайта бағаланып жатуы да әдеттегі жайт.
Бағалау көбіне қинайды, ұзаққа созылады және шығармашылықтық міндеттің
ақырғы және ең мазмұнды шешімі, жолдары іздестіріледі. Дау туғызбайтын бұл
фактылардың бәрі – шығармашылықтың еңбек екендігі жөніндегі
көзқарастың,яғни қашанда саналы түрде жүзеге асатын мақсатты әрекет
екендігінің жалтартпас дәлелі.
Шығармашылық процесіндегі негізгі ролді атқаратын – елестету қабілеті.
Жалпы жаңаны логикалық жолмен ескіден шығара алмаймыз. Жаңа нәрсе туу үшін
интуиция, шығармашылық, елестету қабілеттері қажет.
Жаңаны жасау процесі елестен басталады. Көбіне бейне түрінде жүзеге
асырылады. Қиялда адамның дүние жүзіндегі елесі мен білімі жаңаша
үйлестіреді. Мазмұн жағынан ең фантастикалық деп саналатын қиял бейнесінің
өзі де санада бейнеленген ақиқат өмірдегі нәрселер мен құбылыстар
элементтерінің өзінше үйлесім табуы болып табылады.
Шығармашылықтық қиял бейнелерінің бір түрі – фантастикалық бейнелер.
Бұларға діни-мистикалық, ертегі-фантастикалық, ғылыми-фантастикалық
бейнелер жатады. Фантастикалық бейнелердің бұл түрлері өздерінің мазмұны
мен маңызы жағынан әр тектес болып келгенімен, бәріне ортақ негізгі белгі –
оларда табиғатта жоқ объектілердің болатындығы.
Діни-мистикалық және ертегі-фантастикалық бейнелердің жеке компоненттері
ақиқат дүниеден алынғанымен, мазмұны мен түрі жағынан өмірде бола алмайды.
Діни-мистикалық фантастика бейнелері өмір шындығынан аулақ жатады. Оларда
табиғат күштері де және адамның өзі де бұрмаланып бейнеленеді. Христиандық,
буддизм немесе мұсылмандық болсын дүние жүзіндегі кез келген діни
фантастикалық елестер жүйесінің негізгі және айрықша ерекшелігі – олардың
адамды ақиқат дүниеден аулақтатып әкететіндігі. Діннің халықтың апиыны
(Карл Маркс) деп сипатталуы оның адам үшін зиянды әсерін анық көрсетеді.
Елестету түрлері:
Еріксіз – ерікті (Ухтомский А.А. Доминантасы).[71]
Ұдайы өндіретін – шығармашылықты
Тиімсіз – тиімді
Елестету әрекетінің кейбір қырлары:
1. Анализ – күрделі біртұтастықтың жеке элементтерін ерекшелеу.
2. Сол элементтерді өзгерту
- Бір образды екіншісімен біріктіру, бір образды басқаларымен
толықтыру.
- Бір образды басқасына ұқсату.
- Бөлек бөлшектерді немесе бүкіл образды ерекшелеу (үлкейту-кішірейту,
күшейту-әлсірету және т.б.).
- Қарама-қарсы өзгертулер.
3. Синтез – өзгертілген элементтерді біріктіру.
4. Жеке образдар комбинациясы, күрделі жүйеге біріктіру
5. Ішкі образдарды сыртқы образдарға айналдыру.
Интуиция.
Жаңа білім алуда логикалық ойлау, ұғымдардың құрылуының әдістері мен
тәсілдері, логика заңдары маңызы жоғары. Бірақ танымдық әрекет тәжірибесі
көрсеткендей, көп жағдайда ғылыми мәселелерді шешу үшін әдеттегі логика
жеткіліксіз; жаңа ақпарат өндіру процесі индуктивті, не дедуктивті ойлауды
күшейткенге байланысты емес. Осы процесте маңызды орын алатын – интуиция,
танымға жаңа импуль және қозғалыс бағытын көрсетіп береді.
Интуиция қабілетінің бар екендігін мойындайтын біздің заманымыздың
ғалымы Луи де Бройль бойынша теориялар дамып, кейде түпкілікті өзгеріп
кетеді, ғылым негізі таза рационалды болған жағдайда бұл өзгерістің болуы
мүмкін емес.[54] Ғалымға рационалдылықтан басқа, сөзсіз оның индивидуалды
ойлау қасиеті әсер етеді. Осы сұрақтарды мұхиат зерттеген Луи де Бройль
байқауынша ғылым дамуына себепші болатын ғалымның дәл осы қасиеттері. Әр
адамның жеке өзіндік қасиеттері, яғни елестету және интуиция басқа бір
адамдікіне ұқсамайды. Ғылым жасауда ерекше орны бар елестету қабілеті
арқылы біз бірден кез келген нәрсені көз алдымызда (сурет сияқты) көре
аламыз, ал интуиция ешқандай күрделі силлогизммен байланысы жоқ ішкі
нұрлану күші (прозрение). Адам машинадан осыменен ерекшеленеді, машиналар
адамдар сияқты елестетіп, алдын ала сізіне алмайды.
Осы жерде бір түсініксіз парадокс туады: ғылым рационалды, ал оның даму
жолы иррационалды, кездейсоқ мидың секірістерінен тұрады.
Интуиция спецификалық жаңа білім өндіретін, барлық адамдарға тән (бірақ
түрлі деңгейде), танымдық процестің сезімдік, абстрактылы қасиеті.
Интуицияны экспериментальді зерттеуге болады. Интуицияны зерттеуге арналған
еңбектердің ішінде Я.А.Понамаревтың, Олтон және К.Факуоарудың еңбектері
ерекше орын алады. Адамның қарапайым және стандартты емес жағдайлардағы
әрекетін бақылаған көптеген байқаулар нәтижесі интуицияның жалпылығын және
көп таралғандығын растайды. Ақпарат және уақыт аз кезде адам өзінің ішкі
сезіміне сүйене отырып, әрекеттердің ішінен неғұрлым дұрысын іріктеп ала
алады. Адамзат мәдениетінің тарихы ғалым, құрастырушы, суретші
музыканттардың нұрлану арқылы өз саласы бойынша жаңаға қол жеткізуі
туралы аз нәрсе білмейді. Бірнеше мысал келтіре кетсек. Музыка тарихында
әуен композиторға кенет, күтпеген мезетте (кейде түсінде) келуі мүмкін.
Мысалы, Джузеппе Тартини бір күні түсінде скрипкада керемет музыка ойнап
жатқан сайтанды (дьявол) көреді.[1] Ұйқысынан ояна сала әуенді жазып алып,
кейін өзінің ең әйгілі шығармаларының бірі – Дьявольские трели
сонатасында қолданады. Ал электро – радиотехника саласындағы жасампаз
Николай Тесланың (1856-1943) оқиғасына келер болсақ, оның көп жылдар бойы
зерттеген мәселесі күндердің күнінде досымен серуендеп жүрген кезде
кенеттен ашылады. Оның көз алдында электромотор бейнесі анық көрінеді.
Транс жағдайында ол досына көріп тұрғанын жеткізе де алмайды. Американдық
психолог Дж. Гоуэннің айтуынша Тесла электромотор бейнесін көрген сәтте күн
батысқа қарай өлең оқып, жүріп бара жатқан. Осы уақытта ой найзағай
жарқылына ұқсас жарқ етіп, ақиқат ғалымға ашылады. Осылайша әлемдік
электротехникада революция басталды.
Ғылыми психология шабытты мына төмендегідей ерекшеліктерімен сипаттайды:
Шабытты күй қойылған проблеманы шығармашылықтықпен шешу үшін құмарта
және табандылықпен ұмтылғыш адамда пайда болады. Шабыт – жалқауларға
жоламайтын, оның есігін ашпайтын қонақ (П.И.Чайковский);
Шабытты күй ой мен бейне қозғалыстарының жеңілдігімен олардың айқын әрі
молдығымен, тебіреністердің тереңдігімен сипатталады;
Шабытты күй аясында таным процесінің бәрі жемісті өтеді. Ерік ой мен
әрекет тәртібін қамтамасыз етіп отырады.
Сонымен, шығармашылық шартты-себепті құбылыс және адам санасының жоғары
дәрежеде көрінуі, оның даму деңгейінің көрсеткіші болып табылады.
Шығармашылық процесі адам өзінің мәнді күшін жұмсайтын қызмет
саласының сипатына байланысты ерекшелікке ие болады.
Ғылыми шығармашылық. Ғылыми шығармашылық деп – жаңа ғылыми ұғымдар, жаңа
ғылыми теорияларды айтады. Олардың жүзеге асуы техникалық прогресті
қамтамасыз етіп, адамдардың практикалық әрекеттерінің қайсы бір
түрлеріннемесе салаларын жетілдіре түсуге жол ашады. Жаңа ұғым, әсіресе
жаңа теория жасау құбылыстарды өте терең таңдауды, парасаттылықпен
салыстыруды, жаңа, көбіне бұрын сіңісіп кеткендігінен басқа тұрғыдан
тұжырымдауды және бағалауды талап етеді. Ғылыми шығармашылықтың ең маңызды
шарты зерттелінетін құбылыстың жүзеге асу картинасын жаңаша көре білу болып
табылады.
Шығармашылықтық қиял ғылыми шығармашылықтың барлық кезеңдеріндегі ой
әрекетінің қажетті компоненті.
Зерттеудің ең алғашқы кезеңінде қиял ғылымда бар деректерді алғашқы
өңдеуден өткізу негізінде іс болжауларын (гипотеза) анықтауға, зерттеудің
эксперименттік түпкі ойын немесе оның принциптік (теориялық) схемасын әбден
ойластыруға, зерттеудің нақтылы методикасын, тіпті кейде ойша моделін
жасауға қатысады.
Шығармашылықтық қиял эксперименттік ситуацияны дайындау, яғни бастапқы
болжамды растау немесе жоққа шығаруға бағытталған тәжірибелер сериясының
шарттарын анықтау кезеңінде де қажет. Бұл эксперименттік ситуацияныбейнелік
формада елестету маңызды. Жаңа эксперименттік қондырғы немесе жаңа приборды
конструкциялау кезінде де эксперименттік модель жасауға тура келеді.
Проблеманы шешу үшін қажетті алғашқы мағлұматтарды жинақтаудан тұратын
зерттеудің келесі кезеңінде де қиялдың маңызы кемімейді. Бұл кезеңде
деректердің молая түсуіне қарай елеусіздеу, бір қарағанда зерттелінетін
құбылыстардан кездейсоқ ауытқу болып көрінетін жайттарды көзден таса қылмау
да өте маңызды. Сол сияқты алынған мағлұматтарды растау немесе анықтау,
оларды күмәнсуз дәлелденген деректер дәрежесіне жеткізіп, себептік
байланыстарын көрсетуге мүмкіндік беретін эксперименттік ситуацияға қандай
өзгерістер еңгізу керектігін көре білудің де маңызы ез емес. Зерттеудің бұл
кезеңінде қиял бейнелері зерттеуші тапқан деректердегі енді ғана көрініс
бере бастаған жаңаны танып білудің маңызды құралы. Бұл бейнелер бұдан
кейінгі жұмыстарда теориялық ережелерді қалыптастыруға немесе зерттелінетін
құбылыс табиғатын жаңаша шешуге негіз боларлық тірек пункттеріне айналуы
мүмкін және көп жағдайда солай болады да.
Ғылыми зерттеудің соңғы кезеңінде шығармашылықтық қиялдың ролі
зерттелінетін объект туралы зерттеушінің бұрын пайда болған елестерінің
қайта жасалуы аяқталып, жаңа елес-бейнелер қалыптасуында болады. Оларды
заңды байланыстар мен себепті тәуелділіктер қажетті айқындықпен және толық
бейнеленеді. Ес пен қиял диалектикалық тұтастықта көрініс беретін бұл елес-
бейнелер жаңа ғылыми ұғымдар мен теориялардың сезімдік негізі болып
табылады. Қиял бейнелері шындықтан қажетті мөлшерде алшақтауға жағдай
жасап, оның мәніне әрі қарай тереңірек бойлаудың және болашақты жобалаудың
жаңаны, прогрестік нәрсені жасаудың елеулі факторына айналады.
Қазіргі кезде ғылым мен техника ғылыми шығармашылық шығармашылықтық
коллективтер мен бірлестіктердің күшімен жүзеге асатын жағдайға жетті.
Күрделі ғылыми проблеманы шешу, жаңа ғылыми теория жасау, жаңа ашылымдар
мен өнер тапқыштық зерттеуші немесе ғалым қаншама жоғары творчестволық
мүмкіндікке ие болғанымен жек адам шығармашылығының нәтижесі болудан қалып
барады.
Ғылым мен техниканың үдемелі қозғалысы қойылған проблеманы комплексті
зерттеуді, оны шешу үшін ғылымның әр саласындағы, ғалымдардың қатысуын
жиірек талап етуде. Мәселен, космонавттардың мейлінше қолайлы жағдайларда
жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін инженерлік және космостық психология
деректері пайдаланылады.
Сонымен, творчестволық қиял қызметі ғылыми шығармашылықтың жүзеге асуының
міндетті шарты болып табылады. Ғылыми шығармашылықта бейнелеудің ұғымдық
формасы бейнелік формасымен толықтырылып отырады. Сол сияқты ғылыми
шығармашылқтағы қиялдың өзіндік ролі оның проблеманың бейнелік, көһрнекі
мазмұнын қайта құрайтындығында және сол арқылы оны шешуге көмектесуде.
Шығармашылық жаңалық ашу, көрнекі-бейнелік мазмұнды қайта құру арқылы ғана
жүзеге асатын болғандықтан ол қиял есебіне енеді(С.Л.Рубинштейн. Жалпы
психология негіздері.М.1946.).
Интуиция тек техникалық емес, теориялық ғылымда да маңызды
жетістіктерге қол жеткізді. Эйнштейн өзінің нұрлану кездері туралы
қызықты мәліметтер келтіреді. Оның айтуынша барлық ұлы ойлар ол жуынып
жатқан сәтте оған ашылған. Ғылыми жаңалық ашу үшін 99% еңбек, 1%
сәттілік керек деген ғалымдардың бірі Эйнштейн.[17]
2. Шығармашылықтағы еркіндік пен қажеттілік арасындағы өзара қатынас
2.1 Шығармашылық еркіндігі еркіндіктің ең жоғарғы сатысы.
Шығармашылық еркіндігі мәселесін қарастыру барысында сөзсіз көптеген
сұрақтар туындайды. Ал сол сұрақтарға жауап беру үшін бірінші кезекте адам
танымын, оның болмысының мәні мен мақсатын, еркіндігі мен руханилығын
қарастырамыз.
Жалпы шығармашылық туралы айтқан уақытта оны іс-әрекеттің ерекше түрі
немесе ерекше іс әрекет нәтижесі ретінде айтамыз. Шығармашылық ол бүкіл
адамзат тарихының ерекше құбылысы. Ерекше дейтін себебіміз шығармашылық
құбылысын ғылыми тұрғыдан түсіндіру өте қиын. Идеалистік теорияларда
шығармашылықты жекелеген адамдарға ғана тән, түсіндіруге келмейтін құбылыс
деп қарастырады. Жаңалық ашу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 3
1. Шығармашылық түсінігі және оның маңызы ... ... ... ... ... .7
1.1 Философия тарихындағы шығармашылыққа берілген
анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...7
1.2 Эвристика – шығармашылық туралы ғылым ретінде...11
1.3 Ғылыми шығармашылық пен шығармашылық
психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..15
2. Шығармашылықтағы еркіндік пен қажеттілік арасындағы өзара
қатынас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .21
2.1 Шығармашылық еркіндігі еркіндіктің ең жоғарғы
түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2 Шығармашылық тұлғасының өзгешелігі ... ... ... ... ... ... . ..24
2.3 Еркін шығармашылықтың қоғамның рухани өміріндегі гуманистік
аспектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 42
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .45
Қосымша әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
КІРІСПЕ
Еркін шығармашылық мәселесі философиядағы мәңгілік мәселелер қатарына
жатады. Жалпы мәселелерді негізінен – философиялық және жеке ғылымдық
мәселелер деп екіге бөлуге болады. Жеке ғылымдардың мәселелеріне қарағанда
философиялық мәселелер өзінің жалпылығы және мәңгілігімен ерекшеленеді.
Философияның мәселелері нақты шешілмеген, олар әр уақытта өз заманына, сол
қоғамдағы жағдайларға байланысты түрлі шешім тауып отырған. Мысалы ежелгі
антика заманында Аристотель, Сократ, Платон, Гераклид, Парменид және тағы
басқалар қарастырған ақиқат, болмыс және оның мәні мен мақсаты, рух, тән,
адам өмірінің мәні, жаратылыс сияқты мәселелер өз актуальдылығын осы
уақытқа дейін жоғалтқан жоқ.
Жеке ғылымдардағы мәселенің өзі шешілуі керек есеп секілді. Ол есеп
ертелі-кеш шешімін тапқан соң, оған қайта ешкім оралмайды. Мысалы, XXғасыр
теоретикалық механикасы Ньютон заманындағы мәселелерді (формулаларды) қайта
қарастырмайды. Сонда жеке ғылымдар ілгері дамиды да, философияда прогресс
жоқ деуге болмайды, философтар жаңа білім мен тәжірибеге сүйене отырып
мәселелерді қайта қарастырып, одан әрі шыңдай түседі. Сол сияқты
шығармашылық мәселесін қарастырып, өз шешімдерін берген философтар ежелгі
Грециядан (б.з.д.) басталып кейінгі Бердяев, А.Осборн, Гордон (Gordon WJ),
Г.С. Альтшуллер және т.б. аяқталады. Бірақ соңғы сөз әлі де айтылған жоқ.
Танымдық қабілет негізінде адамның шығармашылық әрекеті ашылып, оның
жасампаздығы дами түседі. Адамның сезімдік әлемі немесе қабылдауы құрамында
шығармашылық сарқыншақтары болады. Танымда параллель екі механизм –
қайталау (отражение) және шығармашылық болады. Бұл екі механизм – әр түрлі,
бірақ бір-бірімен тығыз байланысты. Кейбір ғалымдар қайталау механизмінің
болу мүмкіндігін жоққа шығарып, бір ғана шығармашылық механизмі болады деп
тұжырымдайды. Алексеев П.В. пікірінше кез келген таным таза көшіру
болмайды, әр адам өздігінше қабылдайды, бұл процесс таза индивидуалды.[1]
Көпшілігі шығармашылықты объективті заңдар негізінде адамның және
адамзаттың мақсаты мен қажеттіліктеріне сәйкес қоршаған табиғи және
әлеуметтік ортаны өзгертетін іс әрекет деп түсінеді. Бірақ, мұндағы
объективтік заңдарға сүйене отырып деген шығармашылықтың бір белгісі
міндетті болып табылмайды. Егер олай дейтін болсақ, дін, мифология және
өнердің басқа түрлеріндегі шығармашылық қалып қояды. Шығармашылықтың
объективті заңдылықтарға негізделуі шарт емес.
Ендігі бір анықтамада шығармашылық деп, қоғамға пайдалы болып келетін
және адамзаттың прогрессивті дамуына себеп болатын жаңаны айтады.
Шығармашылықты бір прогрессивке байлап қою да дұрыс емес. Прогресс деген
сөздің анықтамасын алсақ, ол өндіргіш күштер, экономика, ғылыми
жаңалықтармен байланысты. Ал мәдениет, яғни рухани құндылықтар бір шетте
қалып қояды. Менің ойымша келесі анықтама басқаларына қарағанда дәлірек
берілген, яғни шығармашылық – сапалы жаңа материалдық және рухани
құндылықтар өндіретін адам әрекетінің процесі. Тек процесі, кейбір
түсініктерде шығармашылық нәтижесі деп те келтірілген, нәтиже негізінен
екінші орында.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Адамның ерте замандардан бері тілеп келе жатқан бір арманы
–еркіндік.Еркіндік адамға ғана өзге де қасиеттердің қатарында
елеулі орын алады . Адам өзіндігін сезіну үшін , тұлғалығын таныту үшін
еркін әрекеттер жүзеге асырып отыруы қажет . Сол себепті де еркін
шығармашылық мәселесі мәңгі қаралып келе жатқандардың есебінде .
Еркін шығармашылықтың мәнін ашу, оның қаншалықты дәрежеде болатындығын
анықтау маңызды. Сондықган да адам баласы өмір сүретін қай уақытта, қандай
кеңістікте болмасын еркін шығармашылық мәселесі қойылып отырады.Сол
себепті, осы маңызды мәселенің мәнін дұрыс ашу жолында жүмыстар
жүргізілуі тиіс. Қазіргі философияның оқулықтары толығымен аударылып
болмаған, қысқаша мәліметтер берілген оқулықтар студенттерге толық мағлұмат
бермейді.
Жұмыстың зерттелу деңгейі мен қойылу бағыттары.
Дүние жүзілік философия өкілдерінің қай - қайсысы болмасын
еркіндік және шығармашылық мәселесіне көңіл бөлген. Дегенмен де, осы мәселе
тұрғысынан жүйеге түсірілген, топтастырылған еңбек жоқ. Ал , қазақ
философиясы бойынша жазылып жатқан еңбектер, зерттеліп жатқан дүниелер
өте аз. Көбіне ресейлік философтар еңбектерін пайдалануға тура келеді.
Ресейлік философтардың ішінде Н.Бердяев шығармашылық тақырыбын өзінің
өмірлік тақырыбы деп есептейді. Оның жазбалары бойынша адам жаратылған және
жарату қабілетіне ие. Адам өзінің өмір сүріп жатқандығы үшін құдай алдында
қарыздар, сол себептен өзгелерге арнап өшпес дүние қалдыруға тырысу
керек.[2]
Шығармашылық мәселесі бүгінгі таңда да, осыған дейін де маңызды
болғандығын таныту жұмыстың негізгі мақсаты. Сонымен қоса, әлемдік
философияның көрнекті өкілдері мәселені қалай қарастырған, Шығыс пен Батыс
философтарының шығармашылық мәселесін қарастырудағы ерекшелігі мен
ұқсастығын қарастыру, олардың осы мәселені кеңінен қарап , терең
түсінгендігін байқату .
Бітіру жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан(шығармашылық түсінігі
және шығармашылықтағы еркіндік пен қажеттілік арасындағы өзара қатынас),
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Бітіру жұмысы мәселесін қарастыруына көңіл бөлу . Осы ретте
зерттеудің басты міндеттеріне мыналарды жатқызуға болады ;
- шығармашылық мәселесінің маңыздылығын ашу;
- мәселенің философия тарихында қарастырылуына назар аудару;
- шығармашылық түрлері мен деңгейлеріне көңіл бөлу;
- шығармашылық тұлғасының ерекшелігін анықтау;
- жаңа әдістемелер мен болжамдарды қарастыру;
- еркіндік пен қажеттілік диалектикасы;
- шығармашылық мәселесін философиялық тұрғыдан талдау;
Бітіру жұмысының әдіснамалық және теориялық негізі. Әлемдік
философия тарихи өкілдерінің шығармашылық туралы ойлары тікелей
беріліп, сонымен қатар қазіргі уақыттағы ғалымдар ілімдегі еркін
шығармашылық мәселесінің қарастырылу әдістерін жан-жақты қарау, осы
ойшылдар еңбегі нұсқау болған.Теориялық талдау тұрғысынан талдау
және синтез, жалпылау мен жекелік әдістері қолданылады .
Зерттеуде қазіргі кезде саяси, экономикалық, ғылыми мәселелерді шешуде
қолданылатын жаңа әдістер туралы мағлұматтар ашық жазылған(метод мозовой
штурм и т.д.). Негізінен меніңше мәселенің философиялық тұрғыдан
қарастырылуы дұрыс. Бірақ жұмыста психологиялық, психоанализ, кибернетика
теориялары қарастырылған. Философиясының тарихы мен саяси қоғамдық ой
- санасын теориялық зерттеу, оны әрі қарай тереңдете түсу үшін
қолдануға болады . Бұл жұмыс еркін шығармашылық мәселесінің бірқатар
қырларын ашады . Бірқатар әлемдік философияның көрнекті өкілдерінің
озық ойлары мен пікірлері бірдей орын алып, салыстыру жасауға , бірге
қарастыруға мүмкіндік береді . Сонымен қоса тәуелсіздіктің таңы
арайлап атып келе жатқан біздер үшін еркіндік және шығармашылық
мәнін шынайы түсіне білу артық емес.
Адамзаттың жинақтаған рухани қазынасында философиялық ой кешудің мәні
терең. Философияны толғандыратын мәселелер қатарының ауқымы шексіз. Даналық
ой ағымы дүниенің барша қыр-сырына өз тұрғысынан қанық болғысы келеді.
Сондай мәселелер қатарына шығармашылық мәселесін жатқызуға болады. Адам
баласы сонау Адам Ата мен Хауа анадан өмірі басталып, өзінің ұзақ ғұмыр
кешуінде әрдайым осы мәселемен, яғни, шығармашылық түсінігімен ұшырасып
отырған десек, артық айтпаған болар едік. Ықылым замандардан бері қаншама
құндылықтар жүйесі, мәдениет туындылары адамның осы бір қабілетінің
арқасында дүниеге келді. Бұл қабілетке жер бетінде тіршілік етушілердің
ішінде адам ғана ие.
Философия тарихында да шығармашылық мәселесінің орын алуы сонау ерте
замандардан басталады. Дана ойдың иелері барша адамға ғана қатысты ерекше
қасиеттерді қарастыру барысында бұл мәселені де еш тастамаған.
Алдымен, шығармашылық түсінігін тарамдап айтып алған жөн болар. Осы
бір сөзді естігенде ең алдымен оның жазушылар шығармашылығымен
байланыстыратыны белгілі. Ал екіншіден жарату деп те түсінеді.
Философия шығармашылықтың дүниетанымдық, яғни гуманистік, әлеуметтік-
аксиологиялық, мәдени-тәрбиелік, ақпараттық және танымдық, әдістемелік
мәселелерін зерттейді. Шығармашылық бір текті емес: шығармашылық
көріністерінің көп түрлілігі оларды негіздері бойынша классификациялауға
мүмкіндік береді. Шығармашылықтың бірнеше түрлері бар: өндірістік-
техникалық, ғылыми, саяси, ұйымдастырушылық, философиялық, көркемдік,
мифологиялық, діни, күнделікті-тұрмыстық және тағы басқалары.
Шығармашылық мәселесімен соңғы жылдары айналысып жүрген және оны
рационализациялауға тырысатын Альтшуллер бойынша шығармашылық процесі:
Біріншіден, жалпы, басқарылмайтын, адамға белгісіз күштерге байланысты
құбылыс.
Екіншіден, болжауға, программалауға келетін және саналы түрде
басқарылатын құбылыс.
Былайша екіге бөліп, көрсеткенмен өмірде (біздің практикамызда)
шығармашылықтың бұл екі сипаттамасы белгілі бір мөлшерде араласып кетеді.
1.Шығармашылық түсінігі және оның маңызы.
1.1 Философия тарихындағы шығармашылыққа берілген анықтамалар.
Еркін шығармашылық тек философияның маңызды мәселесінің бірі емес сонымен
қатар философиядан бөлініп шыққан: мәдениеттану, әлеуметтану, өнертану,
психология, педагогика және тағы басқаларының маңызды мәселесі. Көп жылдар
бойы шығармашылық тақырыбы әлеуметтік зерттеу пәні болған жоқ. Бірақ, соңғы
XIX-XX ғасырларда оған жаппай көңіл аударыла бастады.
Еркін шығармашылық мәселесі туралы айтқанда біз іс-әрекеттің ерекше түрін
қарастырамыз. Алдымен еркіндік пен шығармашылық арасындағы қатынасты жалпы
философиялық деңгейде анықтап алсақ, өйткені тек философияда ол өзінің
барынша жалпы, дұрыс шешімін табады. Шығармашылықты тек ғылым немесе бір
ғана ғылым саласы тұрғысынан түсіндіру - Батищев бойынша дөрекілеу болу
қаупі бар.[3] Шынында да жеке ғылымдар шығармашылықтың тек бір ғана қырын
көрсетіп береді, ал философия мәселеге жалпы негізде көңіл аударады.
Сондықтан шығармашылықтың тек философиялық теориясы психология, педаогика
және басқа ғылымдарға негізгі болу керек. Осы мәселеге байланысты нақты
келісілген концепция жоқ болғандықтан, жеке концепцияларды қарауға тура
келеді.
Шығармашылыққа берілген орыс тіліндегі оқулықтар, философиялық сөздіктер
мен энциклопедиялардағы анықтамалар жалпы бір-біріне өте ұқсас, бірақ
олардың барлығымен келісуге болмайды. Ал қазақ тіліндегі философиялық
сөздіктерде шығармашылыққа мүлдем анықтама берілмеген.
Көпшілік анықтамаларда шығармашылықты жаңа әрекет деп көрсеткенімен,
сапасы туралы ештеме айтылмайды. Дәл осылай өзгеріс ұғымын айтқанда да,
қандай өзгеріс екені тағы да ескерілмеген. Тамаша бір туындыны өртеу,
ғимараттарды талқандау сияқты адам әрекеті де өзгеріс болып табылады. Бірақ
бұл өзгеріс шығармашылық емес.
Философия тарихына үңілсек, мұнда әр философ шығармашылыққа түрлі
түсініктеме берген. Егер кезең-кезеңімен қарастырар болсақ, мен олардың
жетеуін өзіндік ерекшелігіне байланысты қарастырғалы отырмын. Біріншіден,
әрине ежелгі антикалық философиясының белді өкілдері Гераклит, Демокрит,
Сократ, Платон, Аристотель және тағы басқа өкілдер. Кең мағынада
шығармашылық немесе жарату Платон бойынша бейболмыстан болмысқа өту, әлемге
оған дейін болмаған жаңаны еңгізу, болмысты өзгерту. Платон немесе қазақша
Аплатон шығармашылықтың екі түрін ажыратқан: құдайлық және адамдық. Сонымен
бірге құдайлық шығармашылық адамдық шығармашылықты рухтандыратын түпкі
себебі болып табылады (Эманация ілімі). Шығармашылық нәтижелері Платон
бойынша мемлекет тарапынан қатал бақылауға алыну керек. Барлық туынды
парасатты цензурадан өту қажет. Адам бостандығын мемлекет қадағалауы тиіс,
өйткені адамның шектен шығуына жол берілмеуі керек. Ал бұл деген ой мен сөз
бостандығына шектеу қою емес пе? Платон бойынша негізгі ереже немесе заң
бірге өмір сүретін адамдардың өмірін шектемейді, қайта керісінше
реттейді.[4]
Ал Аристотель тек өнердегі шығармашылық туралы жазады. Шығармашылықтан
жоғары Аристотель бойынша – даналық. Адамзаттың ұлы ұстазы адамдарды
төмендегідей төрт группаға бөледі:
Сезімдік танымға негізделген білімі бар адам
Тәжірибесі бар адам
Шығармашылық қасиеті бар адам
Ойша ғылыммен айналысатын адам (Даналық – себептер мен бастаулар
туралы ғылым).
Кез-келген адам білуге ұмтылады, әсіресе білуде сезімдік танымның ролі
жоғары. Адам көп жағдайда өз көзіне сенеді, өйткені басқа сезім мүшелеріне
қарағанда (сипап сезу, дәм, есту, иіс) көз түрлі айырмашылықтарды ажыратады
және тануға көбірек көмектеседі. Адам тәжірибеге сүйеніп, олардың
нәтижелерін есте сақтау арқылы ғылымға, өнерге жетті. Тәжірибесі көп адамға
қарағанда тәжірибесі аз, бірақ білімі бар адам жоғары тұрады. Тәжірибесі
көп адамдар бір нәрсенің не екенін білгенімен, оның себебін білмейді.
Қол өнерші, жер өңдеуші немесе бақташы бір жұмысты әдеттегідей қайталап,
жасай берсе, ол жансыз затқа айналып кетеді. Ұстаздар нәрсенің себебін
білгендіктен тәжірибелі адамға қарағанда ақалдырақ. Өйткені ол ақылға
сүйенеді, ал қалған адамдар сезімдік танымға сүйенеді. Сезімдік таным
себеп туралы мәлімет бермейді. (Мир философии).[5] Гераклит болмыстың
мәңгі өзгеретіндігі туралы айтса, элеаттар мәңгі өзгермейтін болмысты ғана
мойындайды.
Неміс классикалық философиясының беделді өкілі И.Кант адам ойына шек
қоюдың мүмкін еместігін айтады. Адам шығармашылықта еркіндікке қол
жеткізеді.[6]
Идеалистік философияда шығармашылық адамда жарқ етіп кенеттен пайда
болатын санасыз процесс ретінде қарастырылады. Шығармашылық санадан тыс
болады деп қарайтын идеалистік теория өкілдері бұлай айтқанда мынандай
деректерге сүйенеді. Біріншіден, шығармашылық міндеттің шешімі кенеттен
туғандай болып көрінеді (ғылым тарихында мұндай жағдайлардың болғаны
шынында да тіркеуге алынған) . екіншіден шығармашылық процесіндегі
психикалық әрекеттің өту барысы жайлы адам жөнді,түсінікті етіп ешнәрсе
айтып бере алмайды (мұндай жайттар да белгілі) . Бірақ бұл деректер
шығармашылықтың санадан тыс сипатына дәлел бола алмайды. Шығармашылықтық
міндетті кенеттен шешу, оны дөп басу – адамның жалықпай еткен ой
қызметінің нәтижесі. Дөп басу көп жағдайда өзінің негізгі қағыдалары
жағынан да, детальдары жағынан да істің толық шешілу дәрежесіне дейін
жеткізу қажет етеді.
Идеалистердің түсіндіруі бойынша кездейсоқтық ғылыми ашылуларда маңызды
роль атқаратын шығармашылықтың елеулі факторы болып есептеледі.
Диалектикалық-материалистік таным теориясында кездейсоқтық теориясы жоққа
шығарылмайды, бірақ қажеттілікке кез-келген құбылыс немесе процестің
себепті шарттылығына қарсы қойылмайды. Белгілі бір ассоциация немесе
белгілі бір бейне адамға қаншама кездейсоқ пайда болған тәрізді
көрінгенімен, олардың заттық шартты себептері бар, яғни адамның
объективтік шындықты бейнелеу процесінде сана ағысына, зат табиғатына сай
пайда болып отырады. Тіпті қайсыбір жаңа нәрселердің кездейсоқ пайда
болған бейнесі де (өзінің объективтік шартты себебінен тысқары)
субъективтік – жеке адамдық себептерге байланысты болып келеді. Адамды
мазмұны жағынан жаңа бейне немесе идея жасауға итермелейтін нағыз шынайы
себептерді субъективті – жеке адамдық шартты себептер деп түсіну керек.
Идеалистік қатынас. Бердяевтың жазуы бойынша шығармашылық оның өмірінің
ең маңызды сұрағы. Бүкіл болмыста шығармашылық мөрі (печать) айдан анық
көрінеді. Бүкіл болмыс – жаратылыс нәтижесі, оның өзі жаратылған және өзі
де жарата алады. Болмыстың жарата алу мүмкіндігінің өзі Жаратушы туралы
айтып тұр. Әлемді жарату құдай шығармашылығының одан әрі дамуы, ол өзінің
жалғыздығын шығармашылық арқылы жеңді. Тек жаратылған табиғатты мойындаған
адам ғана шығармашылықты, жаңа және одан алдын болмаған дүниенің
мүмкіндігі туралы айта алады. Егер де болмыс жаратылмаған, өздігінен
бұрыннан бар болатын болса, онда шығармашылық туралы идея біздің санамызда
тумас еді. Егер болмағанды жаратқан құдайлық жарату акті болмаған болса,
онда әлемде де жарату актісі болуы мүмкін емес. Жарату идеясы жаратушының
өзі бар болғандақтан ғана мүмкін. Шығармашылық актісі ештемеден жаратады.
Кез-келген шығармашалық әрекеті ештемеден пайда болады, яғни – жаңа күш.
Ештеме дегеніміз – еркіндік күші, тек еркін адам шығармашылықпен
айналысады.[2]
Бұрыннан бар ескіні өзгерту, басқаша құрау шығармашылық болып
табылмайды. Натуралистік материализм және натуралистік пантеизмнің болмыс
туралы түсінігі шығармашылық туралы ештеме білмейді. Ол болмыс шектелген,
онда рухани өсу жоқ.
Ақиқатқа жету рух шығармашылығының белсенділігін туғызады. Адам
космосқа жақын және ұқсас, оның бөлігі болғандықтан емес, оның өзі құрамы
жағынан да тұтас бір космос. Адамның космостығы күнәһарлықпен жабулы, ал
шығармашылық дәуірде адам бойындағы космостықты қайта ашылады. Нағыз,
шынайы шығармашылық Бердяев бойынша – теургия, яғни құдайлық іс, құдаймен
біріге отырып жасалған іс. Адам өзінің о бастағы кінәларын өтеу үшін бар
ынтасымен құндылықтар жасайды.
Мистиктер құдайдың адам бойында туылу құпиясы туралы оқытты. Бірақ тағы
да бір құпия бар, ол құдай бойындағы адамның туылуы. Адам өз бойына
құдайды қалай шақырса, құдай да сол сияқты адамды күтеді. Құдай және адам,
жалғыз құдайдың өзіне қарағанда жоғары (Бог и человек – больше, чем один
Бог). Мен жоғарыда келтіріп кеткендей, Платон шығармашылықтың эманациясы
туралы айтады. Осы жөнінде Бердяев былай дейді. Әлем құдай эманациясының
нәтижесі болса, мұнда сонда қандай шығармашылық туралы сөз болуы мүмкін.
Адам көлеңкенің көлеңкесі болса, оның шығармашылығы да көлеңке. Ол
шығарманың жоғары, әсем болуы мүмкін емес, өйткені демиург көлеңкесі
өзінен алыстаған сайын, құндылығын жоғалтады емес пе?
Материалистік эволюционизм мен эманация ілімі арасында бір жақындық
бар. Эволюцияда да,эманацияда да жаңа ештеме пайда болмайды, тек біртіндеп
қажеттіліктен өзгереді. Бірақ материалистік эволюцияда біртіндеп даму
процесі жүрсе, эманацияда құдайдан алыстаған сайын бұзылу процесі жүреді.
Материализм мен пантезмде шығармашылық мүмкіндігі жоққа шығарылады.
Ал Бердяев Н.А. шығармашылықты бірнеше сатыға бөліп қарастырады, ең
бірінші суретшінің (творец) шығармашылықтық интуициясы, түпкі ниеті, оның
ойындағы көркем немесе поэтикалық образ бейнесі, құлағына естіліп тұрған
симфония, ішкі әлі ашылмаған жаңалық немесе өнер табысы. Одан кейін оны
жүзеге асыру, яғни шығармашылық процесі жүреді, бұл процестен артық ештеме
жоқ. Шығармашылық нәтижесіне қарағанда, Бердяев оның процесін анағұрлым
жоғары бағалайды. Қазіргі заман философтарына келер болсақ бір-біріне
қарама-қарсы, мүлдем жаңа, гуманистік, абсурдтық түсініктер толып жатыр.
Экзистенционалист Жан-Поль Сартр: Человек существует настолько, насколько
он себя осуществляет, – деп, өзінің Экзистенциализм – это гуманизм атты
еңбегінде жазады, ол үшін адам ешқашан танылмайтын, ішкі ойлары ешкімге
белгісіз жан.[7] Бір қарап адамның кім екенін айтуға болмас, ол сен
ойлағаннан (больше) артық, адамның өткені мен қазіргісіне қарап шешім
жасау жеткіліксіз, өйткені оның болашаққа жасаған жоспары, сезімі, үміті
бар.
Альбер Камю. Шығармашылық тантықтың (абсурд)ең жоғарғы қуанышы. Камю
шығармашылықты көбіне өнермен байланыстырады. Өзінің Шығармашылық және
еркіндік атты еңбегінде Ницщенің: Өнер, тек қана өнер және одан басқа
ештеме де емес - деген сөзін келтіреді. Камю бойынша өнер адамдардың
шындықтан өліп қалмауы үшін берілген.[8]
Жарату – яғни екі рет өмір сүру, тантық адамдары шынайы шындықты
қайталау арқылы, салу арқылы басқа, өзгермейтін әлемге кіріп кетеді. Өнер
туындысы арқылы адам өз санасын бекітеді. Бірақ бұның барлығы алдамшы
түсінік. Адам қанша жаратса да, ол бостан бос дүние, өйткені ол да бір
күні қирайды, жойылады. Адам өмірде бір нәрсе жаратсын, жаратпасын оның
бәрі адам өмірін ұзартпайды. Жарату тек өз тағдырыңа форма беру, бос
кеңістікті толықтыру. Өзін-өзі алдау, өз өмірін мағыналы ету, жақсы істер
жасау шығармашылық арқылы жүреді.
Танымдық қабілет негізінде адамның шығармашылық әрекеті ашылып, оның
жасампаздығы дами түседі. Адамның сезімдік әлемі немесе қабылдауы құрамында
шығармашылық сарқыншақтары болады. Танымда параллель екі механизм –
қайталау (отражение) және шығармашылық болады. Бұл екі механизм – әр түрлі,
бірақ бір-бірімен тығыз байланысты. Кейбір ғалымдар қайталау механизмінің
болу мүмкіндігін жоққа шығарып, бір ғана шығармашылық механизмі болады деп
тұжырымдайды. Алексеев П.В. пікірінше кез келген таным таза көшіру
болмайды, әр адам өздігінше қабылдайды, бұл процесс таза индивидуалды.
Көпшілігі шығармашылықты объективті заңдар негізінде адамның және
адамзаттың мақсаты мен қажеттіліктеріне сәйкес қоршаған табиғи және
әлеуметтік ортаны өзгертетін іс әрекет деп түсінеді. Бірақ, мұндағы
объективтік заңдарға сүйене отырып деген шығармашылықтың бір белгісі
міндетті болып табылмайды. Егер олай дейтін болсақ, дін, мифология және
өнердің басқа түрлеріндегі шығармашылық қалып қояды. Шығармашылықтың
объективті заңдылықтарға негізделуі шарт емес.
Ендігі бір анықтамада шығармашылық деп, қоғамға пайдалы болып келетін
және адамзаттың прогрессивті дамуына себеп болатын жаңаны айтады.
Шығармашылықты бір прогрессивке байлап қою да дұрыс емес. Прогресс деген
сөздің анықтамасын алсақ, ол өндіргіш күштер, экономика, ғылыми
жаңалықтармен байланысты. Ал мәдениет, яғни рухани құндылықтар бір шетте
қалып қояды. Менің ойымша келесі анықтама басқаларына қарағанда дәлірек
берілген, яғни шығармашылық – сапалы жаңа материалдық және рухани
құндылықтар өндіретін адам әрекетінің процесі. Тек процесі, кейбір
түсініктерде шығармашылық нәтижесі деп те келтірілген, нәтиже негізінен
екінші орында.[1]
1.2 Эвристика – шығармашылық туралы ғылым ретінде.
Шығармашылықты көптеген ғылымдар қарастырады. Соңғы оншақты жыл ішінде
арнайы шығармашылықты зерттейтін ғылым туралы сұрақтар пайда бола бастады,
яғни – эвристика (эврика-мен таптым), Архимедтің гидростатиканың негізгі
заңын ашқан мезетте айтқан сөзі. Эврика - сәтті ой, идея пайда болғанда
және нұрлану (озарение) кезінде айтылатын қуанышты білдіретін сөз.
Эвристика ғылымына келер болсақ, оның зерттеу ауқымы өте кең:
шығармашылықтың ерекшеліктері, құрлымы, шығармашылық процесінің кезеңдері,
типтері, ғылыми шығармашылық пен көркем шығармашылықтың қатынасы, болжаулар
мен кездейсоқтықтың ролі туралы, таланттылық туралы, шығармашылықтағы
мотивация мен жеке факторлардың ролі, шығармашылық процесіне әлеуметтік
жағдайдың әсері, шығармашылық белсенділігі жоғары болатын адамның жасы,
ғылым мен шығармашылықтағы ойлау стилі, эвристикалық әдістер мен ойлаудың
ролі және тағы басқалары.
Философия шығармашылықтың дүниетанымдық, яғни гуманистік, әлеуметтік-
аксиологиялық, мәдени-тәрбиелік, ақпараттық және танымдық, әдістемелік
мәселелерін зерттейді. Шығармашылық бір текті емес: шығармашылық
көріністерінің көп түрлілігі оларды негіздері бойынша классификациялауға
мүмкіндік береді. Шығармашылықтың бірнеше түрлері бар: өндірістік-
техникалық, ғылыми, саяси, ұйымдастырушылық, философиялық, көркемдік,
мифологиялық, діни, күнделікті-тұрмыстық және тағы басқалары.
Шығармашылық мәселесімен соңғы жылдары айналысып жүрген және оны
рационализациялауға тырысатын Альтшуллер бойынша шығармашылық процесі:
Біріншіден, жалпы, басқарылмайтын, адамға белгісіз күштерге байланысты
құбылыс.
Екіншіден, болжауға, программалауға келетін және саналы түрде
басқарылатын құбылыс.
Былайша екіге бөліп, көрсеткенмен өмірде (біздің практикамызда)
шығармашылықтың бұл екі сипаттамасы белгілі бір мөлшерде араласып кетеді.
Жоғарыда айтылған эвристика ғылымы саласында көптеген ғалымдар:
Альтшуллер Г.С., Буш Г.Я., Вуджек Т., Лапшин И.И., Симоненков В.Д., Очинин
О.П., Матяш Н.В. және тағы басқалары өзіндік методикаларын қолдану арқылы
мәселені жедел шешуде. Әлемдік методикаларды қарастыра кетсек, артық
болмас, өйткені бұл методикаларды дпмыған елдерде жиі қолданады.[9]
Мозговой штурм (парасат шабуылы).
XX ғасырдың 40 жылдары Алекс Осборн (США) Мозговой штурм әдісінің
негізін қалаған. Әдіс З.Фрейд теориясына негізделген, яғни шағын адамдар
тобын (5-8 адам) біріктіру арқылы ортақтаса неғұрлым көп идеяларды тудыру.
Әдіс мақсаты – отырған әрбір қатысушыны неғұрлым көбірек өз ойын айтуға
ынталандыру.
Философиялық негізі – З.Фрейд теориясы.
Әдістің нәтижелі өтуіне қолайлы жағдай – ойлар генераіиясы кезінде түрлі
сынға шек қою, ізгілік қарым-қатынас, екі жақтық қолдау.
Ережелер:
1. Идеялар генераторларының группасы таңдалады (5-7 адам). Олардың
арасында міндетті түрде осы сала бойынша дилетанттар болуы керек.
2. Шығармашылық жұмысына толығымен ыңғайлы жағдайда ойлар генерациясы
жүреді (20-40 минут). Барлық ұсыныстар іріктелмей, сыналмай қағазға
немесе магнитофонға жазылып алынады. Жүргізуші (яғни осы әдісті
қолдануда тәжірибесі мол адам) шығармашылық белсенділігін
ынталандырып, қатысушыларды қуаттандырып отырады.
3. Генерацияның аяқталуынан кейін, іске аналитиктер группасы кіріседі.
Енді әрбір идея талқыланады, олардың әрбірінен аз да болса
пайдалысын іздестіреді. Содан соң қызықты шешімдер іріктеліп
алынады.
4. Іріктелген шешімдерді өңдеу, мамандармен кеңесу және т.б.
Метод обратного Мозгового штурма. Кері Мозговой штурм әдісі.
Негізгі принципі: Мозговой штурм әдісінің кемшілігін талдау, әдісті
одан әрі жетілдіру, барынша сынау, кез келген деңгейде экспертиза жасау
(техникалық тапсырма, техникалық ұсыныстар, түрлі проектілер,
экспериментальді немесе тәжірибелік нұсқалар).
Артықшылығы – мәселені өлі нүктеден қозғалтуға көмектеседі.
Кемшілігі – шешім іздестіруде басқару әдісінің жоқтығы.[10]
Синектика.
Идея гениальна лишь в том случае,
если она содержит сумасшедшинку.
Нильс Бор
Синектика грек тілінен аударғанда түрлі элементтердің бірігуі, қосындысы
дегенді білдіреді. Америка Құрама Штаттарында 50-ші жылдардың басында пайда
болған шығармашылық шешімдерін іздеу әдісі. Бұл әдістің негізін салушы –
Уильям Гордон. Синектика негізінде мозговой штурм әдісі жатыр. Синектика
ол– аналогия қолданылатын мозговой штурм (парасат шабуылы). Бұл әдіс
қатысушылары мозговой штурм қатысушыларына қарағанда арнайы дайындықтан
өткен адамдар – синекторлар – жаңа идеялар генераторлары. Олардың
дайындығы арнайы методика бойынша жүреді, яғни аналогияларды іздеп табуды
жетілдіруге басты назар аудару.
Аналогия – ұқсастық, екі заттың немесе құбылыстың қасиеттерінің,
қатынастарының ұқсастығы.( Мысалы физикадағы атом құрлымы аналогия бойынша
күн жүйесіне ұқсас).
Аналогияны епті қолдана алу өте көп объектілерді қамтуға, зерттеліп
жатқат объектімен салыстыруға және ортақ ұқсастықты тауып, мәселені шешуге
көмектеседі.
Әдістің мәні: аналогтарды (ұқсастықтар) ғылымның түрлі салаларынан немесе
өзгертілген жағдайлардан (тіпті фантастикалық болса да) іздеп табу.
Синекторлар қолданатын аналогиялардың түрлері:
Тікелей аналогия. Қарастырылып отырған объект (құбылыс) шешімін табу үшін
оны техниканың басқа саласы немесе тірі табиғаттағы аналогиялық затпен
салыстырады. (мұнда рационалды және иррационалды тәсілдер қолдануға
болады). Тікелей аналогияның түрлері: дәстүрлі техникалық, визуальді
(сыртқы формасы бойынша), компоненттік (құрылымдық), функционалды,
жағдайға, қасиетке байланысты аналогия, гирляндалық және шоктық
ассоциациялар тәсілі.
Дәстүрлі техникалық аналогия:
а) Дайын техникалық объектілерін саралау. Шамамен әр жаңа мәселе бойынша
ұқсас шешімді табуға болады. Егер де мәселе мүлдем жаңа болса, аналогтарды
мәселе бөліктерін шешуде қолдануға болады.
ә) Объектілер арасындағы ұқсастықтарды анықтау
- техникалық
- табиғи
- жалпы мәдени
Аналогтарды анықтаудың рационалды техникасы – Математик А.Пойяның кеңісі
бойынша, мынадай сұрақтарды өзіңе қою:
- Мәселе маған алдында осылайша не басқаша формада кездесті ма?
- Маған осы мәселеге жақын мәселе белгілі ме?
- Егер бар болса, мен оны қолдана аламын ба?
Сыртқы форма аналогиясы – объектінің сыртына қарап, айналадағы (қоршаған
ортадағы) заттармен ұқсастығын табу.
Компоненттік аналогия – объектінің жалпы сыртқы формасының әрбір
компонентінің аналогын табу.
Функционалды аналогия – қарастырылып отырған объектінің атқаратын
қызметін анықтап, кейін осы қызметке ұқсас жұмысты қоғамда (техникада,
табиғатта, өнерде және т.б.) кім атқаратынын іздестіру.
Жағдайға және қасиетке байланысты аналогияларда – қандай? – деген қосымша
сұрақ арқылы толықтырылады.
Жеке аналогия (эмпатия). Аналогиялардың ішіндегі ең нәтижелі түрінің
бірі. Эмпатия негізінде өзіңді зерттеліп отырған объектімен теңестіру
жатыр. Мәселені шешуші адам объект образына беріле кіріп, пайда болатын
сезімді өз денесімен сезінеді. Эмпатияның негізгі мағынасы – зат немесе
адам роліне кіру. Оны өзгертіп, жақсарту үшін оның өзін және қоршаған
заттармен байланысын алдымен түсіну қажет. Осы орайда тиімді тәсілдердің
бірі –Моделирование маленькими человечками (ММЧ). ММЧ – арқылы табиғат
құбылыстарын, заттар мен элементтерді жақсырақ түсінуге болады.
ММЧ мәні: Бізді қоршап тұрғанның барлығын (зат, микроб, атом емес)
кішкентай адамдар ретінде елестету. Барлық кішкентай адамдардың өз ойлары,
жұмысы, мінез-құлқы, әдеттері болатын сияқты қарап көрейік. Өзімізді сол
адамдардың орнына қою арқылы біз олардық құрлымын жақсырақ түсіне аламыз.
Символикалық аналогия.
Необходимо
величайшее умение,
чтобы быть
мастером метафор.
Аристотель
Символикалық аналогия – объектінің өзіндік поэтикалық образы, оның
қасиетін ашатын метафора. Біздің тіліміз метафораға толы: аранын – тісі,
орындықтың – аяғы, жұмбақтың – кілті, компьтерлік праграммалардың достық
түрлері және т.б. Символикалық аналогия – сөздерді әсерлеу, неғұрлым
түсініктірек ету. Объектіні метафорлық формада түсіндіру оның мәнін ашуға
көмектеседі. Ол объектінің жалпы, абстрактылы, метафорлық, поэтикалық,
сөздік немесе суреттік образының негізі.
Жалпы әдеттегі аналогия екі сөзден құралады: анықтауыш пен бастауыштан.
Олар мағыналары жағынан терістеп тұрады. Мысалы: бұлт – жеңіл ауырлық,
ауалы су, мөлдір емес бостық (пустота). Символикалық аналогияның ағасы –
оксюмарон – парадоксальді түрде түсініктерді біріктіруден тұратын
стилистикалық фигура. Оған мысал: Зұлымдық гүлі, Ыстық қар, Тірі
өлік, Оптимистік трагедия, Күнәсіз күнаһар.
Фантастикалық аналогия.
Мүмкіндіктердің жоқтығы мен кедергілерге (физикалық заңдардың бұзылуы,
электр энергиясы көздерінің жоқтығы және т.б.) қарамастан объектіні өзіңе
ыңғайлы формада, идеалды формада елестету. Синекторлар алтын балық, сиқырлы
таяқша, үйретілген жануарлар көмегіне сүйенеді. Фантастикалық аналогияны
пайдалану ешкімге белгісіз, жаңа жолмен жүруге мүмкіндік береді.
Синектикалық мәселені шешу жолдары:
l Синекторлар берілген мәселені нақтылап, тұжырымдайды. Жетекшіден
басқа ешқайсы қатысушы мәселені білмейді, бұл осы кезеңнің басты
ерекшелігі. Өйткені нақты тұжырымдалған мәселені алдын ала білу, оны
абстракциялауға кедергі келтіреді және синекторлар ойының әдеттегі
ойлау жолымен жүруі мүмкін.
l Синекторлар мәселені өздерінің түсінігі бойынша тұжырымдайды.
Белгісіз және түсініксіз мәселені шешімі табылуы керек есепке
айналдыруға тырысады. Ендігі кезекте мәселенің өзі бірнеше ұсақ
мәселелерге бөлініп кетеді.
l Ойлар генерациясы жүреді. Техниканың, табиғаттың,психологияның түрлі
салаларына саяхат (қарау) басталады. Оған қоса аналогияның барлық
түрі қолданылады.
l Генерация кезіндегі ойлар саналы түрде сарапталып, специалисттер
бағасы беріледі.[11]
1.3 Ғылыми шығармашылық және шығармашылық психологиясы.
Психологиялық тұрғыдағы шығармашылық.
Шығармашылық, ең алдымен, қажырлы да азабы мол еңбек және сонымен
бірге адамның барлық дене және рухани күшін барынша жұмсауды қажет
ететін шабытты еңбек болып табылады. Шынайы шығармашылық әрқашан да
қоғам үшін пайдалы да мәнді нәтиже береді. Шығармашылық - әлеуметтік
себеп-шарттан туындайтын қызмет. Шығармашылықтан адамның көптеген
психикалық сапалары ашылады, жеке адамның ішкі мазмұны көрініс береді.
Шығармашылықтық процесс кезінде адамның психикалық әрекеті барынша
жоғары деңгейде өтеді. Бұл жеке адамның интелектуалдық, эмоциялық,
еріктік күшіне жатады.
Шығармашылықтың елеулі жақтары – беріле әуестену және талпыну. Беріле
әуестенген адам үшін шығармашылық өмір мәніне айналады. Шығармашылыққа
берілу оның нәтижесі бүкіл халықтық қолдау тапқанда күшейе түседі.
Шабыттану күйі – шығармашылық үшін типтік сипат. Шабыт, бір жағынан
жоғары жемістілігімен, екінші жағынан адамның күш-қуатының зор өрлеуімен
сипатталады. Репин шабыт азабын еңбек үшін берілетін сыйлық деп жазған. Сөз
қылқалам шеберлері немесе мүсінші шығармашылықтық мінндетті шешуге
көркемдік және мазмұнды форманы табандылықпен іздеу арқылы ғана жетеді.
Ғылыми шығармашылықта да зерттеушінің қажымас еңбегі арқасында ғана
өмірдің мәніне – табиғат пен адам қоғамының заңдылықтарына үңілуге болады.
Мәселен, К.Маркстың Капитал атты данышпандық еңбегі ұлы ойшылдың бүкіл
өмірінің жемісі. Онда жүздеген әдеби түпнұсқа, статистикалық есеп, тарихи
мағлұматтар қорытындыланып, практик-революционер Маркстың бар тәжірибесі
жұмсалған. И.П.Павлов еңбегінің жануарлардың жоғары нерв қызметін (мінез-
құлқын) объективті зерттеудуң жиырма жылдық тәжірибесі деп аталуының өзі-
ақ ғалымның жаңа ғылыми теорияны жасау үшін қаншама уақыт пен күш
жұмсағанын айқын білдіреді. Адамның шығармашылық процесінің өзін, қиял
бейнесінің қалыптасу процесін сипаттап бере алмайтындығын дұрыс түсіндіру
қажет. Шығармашылықтық қиялдың бұл ерекшелігі адам өзінің не істейтінін
шығармашылықтық қуатының неге бағытталғанын аңғара алмайды дегендікті
білдірмейді. Адам зейіні түгелімен шығармашылық объектісіне ауғандықтан
процестің өту барысы аңғарылмай қалады.
Адам шығармашылықтық шешімді әрқашан бақылап, бағалап отырады. Ол қол
жеткен нәтижелерге, ал жұмыс аяқталған соң – шығармашылықтық қызметінің
жемісіне қанағаттанады немесе қанағаттанбайды. Сол сияқты, шығармашылық
жемісіне сан рет баға беріліп, қайта бағаланып жатуы да әдеттегі жайт.
Бағалау көбіне қинайды, ұзаққа созылады және шығармашылықтық міндеттің
ақырғы және ең мазмұнды шешімі, жолдары іздестіріледі. Дау туғызбайтын бұл
фактылардың бәрі – шығармашылықтың еңбек екендігі жөніндегі
көзқарастың,яғни қашанда саналы түрде жүзеге асатын мақсатты әрекет
екендігінің жалтартпас дәлелі.
Шығармашылық процесіндегі негізгі ролді атқаратын – елестету қабілеті.
Жалпы жаңаны логикалық жолмен ескіден шығара алмаймыз. Жаңа нәрсе туу үшін
интуиция, шығармашылық, елестету қабілеттері қажет.
Жаңаны жасау процесі елестен басталады. Көбіне бейне түрінде жүзеге
асырылады. Қиялда адамның дүние жүзіндегі елесі мен білімі жаңаша
үйлестіреді. Мазмұн жағынан ең фантастикалық деп саналатын қиял бейнесінің
өзі де санада бейнеленген ақиқат өмірдегі нәрселер мен құбылыстар
элементтерінің өзінше үйлесім табуы болып табылады.
Шығармашылықтық қиял бейнелерінің бір түрі – фантастикалық бейнелер.
Бұларға діни-мистикалық, ертегі-фантастикалық, ғылыми-фантастикалық
бейнелер жатады. Фантастикалық бейнелердің бұл түрлері өздерінің мазмұны
мен маңызы жағынан әр тектес болып келгенімен, бәріне ортақ негізгі белгі –
оларда табиғатта жоқ объектілердің болатындығы.
Діни-мистикалық және ертегі-фантастикалық бейнелердің жеке компоненттері
ақиқат дүниеден алынғанымен, мазмұны мен түрі жағынан өмірде бола алмайды.
Діни-мистикалық фантастика бейнелері өмір шындығынан аулақ жатады. Оларда
табиғат күштері де және адамның өзі де бұрмаланып бейнеленеді. Христиандық,
буддизм немесе мұсылмандық болсын дүние жүзіндегі кез келген діни
фантастикалық елестер жүйесінің негізгі және айрықша ерекшелігі – олардың
адамды ақиқат дүниеден аулақтатып әкететіндігі. Діннің халықтың апиыны
(Карл Маркс) деп сипатталуы оның адам үшін зиянды әсерін анық көрсетеді.
Елестету түрлері:
Еріксіз – ерікті (Ухтомский А.А. Доминантасы).[71]
Ұдайы өндіретін – шығармашылықты
Тиімсіз – тиімді
Елестету әрекетінің кейбір қырлары:
1. Анализ – күрделі біртұтастықтың жеке элементтерін ерекшелеу.
2. Сол элементтерді өзгерту
- Бір образды екіншісімен біріктіру, бір образды басқаларымен
толықтыру.
- Бір образды басқасына ұқсату.
- Бөлек бөлшектерді немесе бүкіл образды ерекшелеу (үлкейту-кішірейту,
күшейту-әлсірету және т.б.).
- Қарама-қарсы өзгертулер.
3. Синтез – өзгертілген элементтерді біріктіру.
4. Жеке образдар комбинациясы, күрделі жүйеге біріктіру
5. Ішкі образдарды сыртқы образдарға айналдыру.
Интуиция.
Жаңа білім алуда логикалық ойлау, ұғымдардың құрылуының әдістері мен
тәсілдері, логика заңдары маңызы жоғары. Бірақ танымдық әрекет тәжірибесі
көрсеткендей, көп жағдайда ғылыми мәселелерді шешу үшін әдеттегі логика
жеткіліксіз; жаңа ақпарат өндіру процесі индуктивті, не дедуктивті ойлауды
күшейткенге байланысты емес. Осы процесте маңызды орын алатын – интуиция,
танымға жаңа импуль және қозғалыс бағытын көрсетіп береді.
Интуиция қабілетінің бар екендігін мойындайтын біздің заманымыздың
ғалымы Луи де Бройль бойынша теориялар дамып, кейде түпкілікті өзгеріп
кетеді, ғылым негізі таза рационалды болған жағдайда бұл өзгерістің болуы
мүмкін емес.[54] Ғалымға рационалдылықтан басқа, сөзсіз оның индивидуалды
ойлау қасиеті әсер етеді. Осы сұрақтарды мұхиат зерттеген Луи де Бройль
байқауынша ғылым дамуына себепші болатын ғалымның дәл осы қасиеттері. Әр
адамның жеке өзіндік қасиеттері, яғни елестету және интуиция басқа бір
адамдікіне ұқсамайды. Ғылым жасауда ерекше орны бар елестету қабілеті
арқылы біз бірден кез келген нәрсені көз алдымызда (сурет сияқты) көре
аламыз, ал интуиция ешқандай күрделі силлогизммен байланысы жоқ ішкі
нұрлану күші (прозрение). Адам машинадан осыменен ерекшеленеді, машиналар
адамдар сияқты елестетіп, алдын ала сізіне алмайды.
Осы жерде бір түсініксіз парадокс туады: ғылым рационалды, ал оның даму
жолы иррационалды, кездейсоқ мидың секірістерінен тұрады.
Интуиция спецификалық жаңа білім өндіретін, барлық адамдарға тән (бірақ
түрлі деңгейде), танымдық процестің сезімдік, абстрактылы қасиеті.
Интуицияны экспериментальді зерттеуге болады. Интуицияны зерттеуге арналған
еңбектердің ішінде Я.А.Понамаревтың, Олтон және К.Факуоарудың еңбектері
ерекше орын алады. Адамның қарапайым және стандартты емес жағдайлардағы
әрекетін бақылаған көптеген байқаулар нәтижесі интуицияның жалпылығын және
көп таралғандығын растайды. Ақпарат және уақыт аз кезде адам өзінің ішкі
сезіміне сүйене отырып, әрекеттердің ішінен неғұрлым дұрысын іріктеп ала
алады. Адамзат мәдениетінің тарихы ғалым, құрастырушы, суретші
музыканттардың нұрлану арқылы өз саласы бойынша жаңаға қол жеткізуі
туралы аз нәрсе білмейді. Бірнеше мысал келтіре кетсек. Музыка тарихында
әуен композиторға кенет, күтпеген мезетте (кейде түсінде) келуі мүмкін.
Мысалы, Джузеппе Тартини бір күні түсінде скрипкада керемет музыка ойнап
жатқан сайтанды (дьявол) көреді.[1] Ұйқысынан ояна сала әуенді жазып алып,
кейін өзінің ең әйгілі шығармаларының бірі – Дьявольские трели
сонатасында қолданады. Ал электро – радиотехника саласындағы жасампаз
Николай Тесланың (1856-1943) оқиғасына келер болсақ, оның көп жылдар бойы
зерттеген мәселесі күндердің күнінде досымен серуендеп жүрген кезде
кенеттен ашылады. Оның көз алдында электромотор бейнесі анық көрінеді.
Транс жағдайында ол досына көріп тұрғанын жеткізе де алмайды. Американдық
психолог Дж. Гоуэннің айтуынша Тесла электромотор бейнесін көрген сәтте күн
батысқа қарай өлең оқып, жүріп бара жатқан. Осы уақытта ой найзағай
жарқылына ұқсас жарқ етіп, ақиқат ғалымға ашылады. Осылайша әлемдік
электротехникада революция басталды.
Ғылыми психология шабытты мына төмендегідей ерекшеліктерімен сипаттайды:
Шабытты күй қойылған проблеманы шығармашылықтықпен шешу үшін құмарта
және табандылықпен ұмтылғыш адамда пайда болады. Шабыт – жалқауларға
жоламайтын, оның есігін ашпайтын қонақ (П.И.Чайковский);
Шабытты күй ой мен бейне қозғалыстарының жеңілдігімен олардың айқын әрі
молдығымен, тебіреністердің тереңдігімен сипатталады;
Шабытты күй аясында таным процесінің бәрі жемісті өтеді. Ерік ой мен
әрекет тәртібін қамтамасыз етіп отырады.
Сонымен, шығармашылық шартты-себепті құбылыс және адам санасының жоғары
дәрежеде көрінуі, оның даму деңгейінің көрсеткіші болып табылады.
Шығармашылық процесі адам өзінің мәнді күшін жұмсайтын қызмет
саласының сипатына байланысты ерекшелікке ие болады.
Ғылыми шығармашылық. Ғылыми шығармашылық деп – жаңа ғылыми ұғымдар, жаңа
ғылыми теорияларды айтады. Олардың жүзеге асуы техникалық прогресті
қамтамасыз етіп, адамдардың практикалық әрекеттерінің қайсы бір
түрлеріннемесе салаларын жетілдіре түсуге жол ашады. Жаңа ұғым, әсіресе
жаңа теория жасау құбылыстарды өте терең таңдауды, парасаттылықпен
салыстыруды, жаңа, көбіне бұрын сіңісіп кеткендігінен басқа тұрғыдан
тұжырымдауды және бағалауды талап етеді. Ғылыми шығармашылықтың ең маңызды
шарты зерттелінетін құбылыстың жүзеге асу картинасын жаңаша көре білу болып
табылады.
Шығармашылықтық қиял ғылыми шығармашылықтың барлық кезеңдеріндегі ой
әрекетінің қажетті компоненті.
Зерттеудің ең алғашқы кезеңінде қиял ғылымда бар деректерді алғашқы
өңдеуден өткізу негізінде іс болжауларын (гипотеза) анықтауға, зерттеудің
эксперименттік түпкі ойын немесе оның принциптік (теориялық) схемасын әбден
ойластыруға, зерттеудің нақтылы методикасын, тіпті кейде ойша моделін
жасауға қатысады.
Шығармашылықтық қиял эксперименттік ситуацияны дайындау, яғни бастапқы
болжамды растау немесе жоққа шығаруға бағытталған тәжірибелер сериясының
шарттарын анықтау кезеңінде де қажет. Бұл эксперименттік ситуацияныбейнелік
формада елестету маңызды. Жаңа эксперименттік қондырғы немесе жаңа приборды
конструкциялау кезінде де эксперименттік модель жасауға тура келеді.
Проблеманы шешу үшін қажетті алғашқы мағлұматтарды жинақтаудан тұратын
зерттеудің келесі кезеңінде де қиялдың маңызы кемімейді. Бұл кезеңде
деректердің молая түсуіне қарай елеусіздеу, бір қарағанда зерттелінетін
құбылыстардан кездейсоқ ауытқу болып көрінетін жайттарды көзден таса қылмау
да өте маңызды. Сол сияқты алынған мағлұматтарды растау немесе анықтау,
оларды күмәнсуз дәлелденген деректер дәрежесіне жеткізіп, себептік
байланыстарын көрсетуге мүмкіндік беретін эксперименттік ситуацияға қандай
өзгерістер еңгізу керектігін көре білудің де маңызы ез емес. Зерттеудің бұл
кезеңінде қиял бейнелері зерттеуші тапқан деректердегі енді ғана көрініс
бере бастаған жаңаны танып білудің маңызды құралы. Бұл бейнелер бұдан
кейінгі жұмыстарда теориялық ережелерді қалыптастыруға немесе зерттелінетін
құбылыс табиғатын жаңаша шешуге негіз боларлық тірек пункттеріне айналуы
мүмкін және көп жағдайда солай болады да.
Ғылыми зерттеудің соңғы кезеңінде шығармашылықтық қиялдың ролі
зерттелінетін объект туралы зерттеушінің бұрын пайда болған елестерінің
қайта жасалуы аяқталып, жаңа елес-бейнелер қалыптасуында болады. Оларды
заңды байланыстар мен себепті тәуелділіктер қажетті айқындықпен және толық
бейнеленеді. Ес пен қиял диалектикалық тұтастықта көрініс беретін бұл елес-
бейнелер жаңа ғылыми ұғымдар мен теориялардың сезімдік негізі болып
табылады. Қиял бейнелері шындықтан қажетті мөлшерде алшақтауға жағдай
жасап, оның мәніне әрі қарай тереңірек бойлаудың және болашақты жобалаудың
жаңаны, прогрестік нәрсені жасаудың елеулі факторына айналады.
Қазіргі кезде ғылым мен техника ғылыми шығармашылық шығармашылықтық
коллективтер мен бірлестіктердің күшімен жүзеге асатын жағдайға жетті.
Күрделі ғылыми проблеманы шешу, жаңа ғылыми теория жасау, жаңа ашылымдар
мен өнер тапқыштық зерттеуші немесе ғалым қаншама жоғары творчестволық
мүмкіндікке ие болғанымен жек адам шығармашылығының нәтижесі болудан қалып
барады.
Ғылым мен техниканың үдемелі қозғалысы қойылған проблеманы комплексті
зерттеуді, оны шешу үшін ғылымның әр саласындағы, ғалымдардың қатысуын
жиірек талап етуде. Мәселен, космонавттардың мейлінше қолайлы жағдайларда
жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін инженерлік және космостық психология
деректері пайдаланылады.
Сонымен, творчестволық қиял қызметі ғылыми шығармашылықтың жүзеге асуының
міндетті шарты болып табылады. Ғылыми шығармашылықта бейнелеудің ұғымдық
формасы бейнелік формасымен толықтырылып отырады. Сол сияқты ғылыми
шығармашылқтағы қиялдың өзіндік ролі оның проблеманың бейнелік, көһрнекі
мазмұнын қайта құрайтындығында және сол арқылы оны шешуге көмектесуде.
Шығармашылық жаңалық ашу, көрнекі-бейнелік мазмұнды қайта құру арқылы ғана
жүзеге асатын болғандықтан ол қиял есебіне енеді(С.Л.Рубинштейн. Жалпы
психология негіздері.М.1946.).
Интуиция тек техникалық емес, теориялық ғылымда да маңызды
жетістіктерге қол жеткізді. Эйнштейн өзінің нұрлану кездері туралы
қызықты мәліметтер келтіреді. Оның айтуынша барлық ұлы ойлар ол жуынып
жатқан сәтте оған ашылған. Ғылыми жаңалық ашу үшін 99% еңбек, 1%
сәттілік керек деген ғалымдардың бірі Эйнштейн.[17]
2. Шығармашылықтағы еркіндік пен қажеттілік арасындағы өзара қатынас
2.1 Шығармашылық еркіндігі еркіндіктің ең жоғарғы сатысы.
Шығармашылық еркіндігі мәселесін қарастыру барысында сөзсіз көптеген
сұрақтар туындайды. Ал сол сұрақтарға жауап беру үшін бірінші кезекте адам
танымын, оның болмысының мәні мен мақсатын, еркіндігі мен руханилығын
қарастырамыз.
Жалпы шығармашылық туралы айтқан уақытта оны іс-әрекеттің ерекше түрі
немесе ерекше іс әрекет нәтижесі ретінде айтамыз. Шығармашылық ол бүкіл
адамзат тарихының ерекше құбылысы. Ерекше дейтін себебіміз шығармашылық
құбылысын ғылыми тұрғыдан түсіндіру өте қиын. Идеалистік теорияларда
шығармашылықты жекелеген адамдарға ғана тән, түсіндіруге келмейтін құбылыс
деп қарастырады. Жаңалық ашу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz