Ахмет Ясауи «Хикметтеріндегі» сөздің морфологиялық құрылымы
КІРІСПЕ
1 Сөз және оның құрылымы
1.2 Сөз және оның құрылымы
1.3 «Хикметтер» тіліндегі сөздердің құрамы
1.4 Түбірлер
2 Қосымшалардың табиғаты
2.1 «Хикмет» тіліндегі зат есім тудыратын жұрнақтардың сипаты
2.2 Зат есімнің жекеше, көпше тұлғалары
2.3. Жақтық тұлғалар
2.4 Тәулдік категориясы
2.5 Септеу категориясы
2.6 Сын есім тудыратын жұрнақтар
2.7 Етістіктің жұрнақтары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Сөз және оның құрылымы
1.2 Сөз және оның құрылымы
1.3 «Хикметтер» тіліндегі сөздердің құрамы
1.4 Түбірлер
2 Қосымшалардың табиғаты
2.1 «Хикмет» тіліндегі зат есім тудыратын жұрнақтардың сипаты
2.2 Зат есімнің жекеше, көпше тұлғалары
2.3. Жақтық тұлғалар
2.4 Тәулдік категориясы
2.5 Септеу категориясы
2.6 Сын есім тудыратын жұрнақтар
2.7 Етістіктің жұрнақтары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ӘЛ – ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Қазақ тілі кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
АХМЕТ ЯСАУИ ХИКМЕТТЕРІНДЕГІ СӨЗДІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
Орындаушы:
Л.Қарабекова
4 курс студенті
Ғылыми жетекші:
Б.Момынова
Профессор
Норма бақылаушы:
Ә.Әміров
Қорғауға каф.меңгерушісімен
жіберілді
Б.Момынова
Алматы 2006
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Ясауи Хикметтеріндегі сөздің морфологиялық құрылымы
.
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
Жұмыстың көлемі: 41
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 31
Тірек сөздер: тіл, сөз, түбір, жұрнақ, жалғау, сөздің құрылымы, сөздің
құрамы.
Зерттеу нысаны: А.Ясауи тіліндегі сөздің грамматикалық құрылымы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті: А.Ясауи тіліндегі сөздердің грамматикалық
құрылымына талдау жасау арқылы дәуірдегі сөздің морфологиялық құрылымындағы
ерекшеліктерді анықтау. Соның негізінде оның қай тіл тобына жатандығы
туралы белгілі бір шешімга келу.
Қолданылған дерек көздері: ғылыми еңбектер, жинақтар.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Тіл тарихын білмей тұрып, оның болашағын болжау
мүмкін емес. Тіл өзінің дамып, қалыптасуы барысында талай ғасырларды
басынан кешіреді. Тілдің қалыптасуының бір көрінісі ескерткіштер тілі болып
табылады. Ескерткіштер тілін зертеудің маңызы – ол тіліміздің қайдан
шыққанын, қалай пайда болғанын анықтап бере алады. Тіліміздің барлық нәрі
осы ескерткіштер тілінде сақтаулы, яғни қазіргі тілімізіде қолданылып
жүрген түбір мен қосымшалардың бастапқы тұлғаларын ескерткіштер тілінен
көре аламыз.
Ахмет Ясауи тілін морфологиялық жағынан зерттей отырып, біз сол
дәуірдегі тілдің қазіргі тілмен айырмашылығын, өзіндік ерекшелігін
байқаймыз, яғни А.Ясауи хикметтерінің тілі қай дәуірде жазылса, сол
дәуірдегі тілдің жай - күйінен хабар береді.
Зерттеудің нысаны: Жұмыстың зерттеу нысаны ретінде А.Ясауи
хикметтеріндегі сөздің құрылымы алынды. Соның негізінде А.Ясауи тіліндегі
түбір мен қосымшаны зерттеу көзделді. Сөз құрылымындағы ерекшеліктер
қазіргі қазақ тілімен және тағы да басқа ескерткіштер тілімен салыстырылды.
Қазіргі қазақ тілінде кездеспейтін тұлғалардың шығу тегіне шолу жасалды.
Бұлар мен қатар ескерткіштер тіліндегі сөздердің бір тобы бірікен-қосарлама
сөздер назарға алынды. Сонымен қатар, ғалымдардың пікірлеріде зерттеу
жұмысының бір нысаны ретінде қарастырылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Зерттеудің негізгі мақсаты
А.Ясауи тілінің грамматикалық ерекшелігіне сүйене отырып, оның қай тіл
тобына жататындығы туралы нақты бір шешімге келу. Ол үшін тілдік тұлғалар
басты назарға алынып, талданды. Түбірлердің қолданылу аясын анықтау.
Қосымшалардың соның ішінде, зат есім, сын есім, етістік тудыратын
жұрнақтардың сол дәуірде қолданылуын анықтау.
Жалғаулардың (көптік, септік, тәуелдік) өзіндік ерекшелігіне назар
аудару, Хикмет тіліндегі сөз құрамын анықтау, яғни түбірден соң
қосымшалардың жалғану тәртібіне көңіл бөлу. Сөздердің тағы бір тобы
біріккен-қосарлама сөздеріне тоқталып, ескерткіш тілінде оның табиғатын
қарастыру.
Жұмыстың зерттеу әдістері: Зерттеудің негізгі әдіс-тәсілдері –
салыстыру, ғылыми тұрғыдан талдау.
Жұмыстың жаңашылдығы: Ескерткіш тілінде, қазіргі қазақ тілінде де
кездесетін тұлғалардың қолданылу аясына тоқталып өтілді. Қазіргі қазақ
тілінде кездеспейтін тұлғаларға ғалымдардың пікіріне сүйене отырып
сипаттама берілді.
Мұсылман әлемінде аты әйгілі, жаңа кезеңдегі сопылық әдебиеттің ірі
өкілі, кемеңгер ақын, әрі ойшыл, философ Қожа Ахмет Ясауи артына мәні
өшпестей аса елеулі мұра қалдырды.
Қожа Ахмет Ясауи ХІ-ХІІ ғасырларда Яссы (қазіргі Түркістан) шаһарының
маңындағы Испиджаб (қазіргі Сайран) қаласында дүниеге келген. Жеті жасында
жетім қалып, Арыстанбабтың тәрбиесінде болған. Өсе келе Бұқарға барып
Хамаданиден сопылық ілімін үйренеді.
Қожа Ахметтің заманы түркі тайпаларының басы қосылып, құдіреті күшті
елге айналуға бет бұрған, ислам дінінің үстемдік құра бастаған кезі
болатын.
Бұл кез ІХ-ХІІ ғ аралығында билік еткен Қараханид әулетінің алғаш рет
ислам дінін қабылдаумен бірге оны идеалогиялық деңгейге көтеріп,
мұсылмандықтың жерсінуіне, жергілікті халықтың өзіне тән әдет-ғұрпы, салт
- санасымен үйлесіп кетуіне де ықпал еткен заман болған. Түріктердің
бұрынғы дәуіріне қарағанда, ислам діні өзін түркі халқының өміріне
әлдеқайда икемді дін екендігін толық көрсетіп, түркі елін біршама жоғары
дәрежеге көтере бастаған кез болатын.
Қара халықтан шығып Хазіреті Сұлтан Шейх – ул-Ислам Қожа Ахмет Ясауи
шайық атанған. (Қазақтар оны көбінесе Әзіреті Сұлтан Қожа Ахмет Ясауи
немесе Әзіреті Сұлтан деп атайды). [2.29]
Ғалым-мамандардың айтуынша, Диуани Хикметтің Қожа Ахмет Ясауидің өз
қолымен жазған нұсқасы жоқ. Жұртқа белгілі Диуани Хикмет ескерткішінің
мәтіні ел аузынан ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, жатталып қалған нұсқалары
бойынша ауызекі тілде және сирек болса да, сауатты азаматтардың, әсіресе,
молдалар, дін жолын ұстаған көзі ашық зиялы жандардың қағаз бетіне түсірген
қолжазбалары түрінде сақталып қалған. Осы жайында айтқан Ә. Нәжіптің мына
пікіріне назар аударсақ: Диуани хикмет Есеви со временем пополнялся,
изменялся; поэтому в настоящее время очень трудно установить, какие хикметы
принадлежат перу самого автора, какие модернизированы, а какие написаны
его учениками и последователями [3.55]
Диуани Хикмет ескерткіштерінің көптеген нұсқалары әртүрлі қалалардан
баспадан шыққан, ең көнесі 1105 жылы (1693 ж жаңаша). Стамбұлда жарық
көрген нұсқа деп танылады. Бұл нұсқа Стамбұлдағы Вафик – паша
кітапханасында сақтаулы. Осымен тұстас қолжазба нұсқасын Самарқандтан
академик К.Т. Залеман алып шыққан, қазіргі кезде Санк – Петербургте
сақтаулы.
Диуани Хикмет ескерткішінің нұсқалары негізінде Стамбул, Петроград,
Қазан, Уфа, Ташкент, Қоқан, Алматы сияқты қалалардың кітапханаларының
қолжазба қорында 25-ке жуық тізімі бар екені мәлім. Ташкенттегі А.Бируни
атындағы Шығыстану институтының қолжазба қорында Диуани хикмет
ескерткішінің 20-дан астам тізімі бар. Башқұртстан Ғылыми орталығының Орал
бөлімшесіне қарасты тарих, тіл және әдебиет институтының қол-жазба қорында
Диуани хикмет ескерткішінің 4 тізімі бар.
Қазақстан Республикасының ұлттық кітапханасының Ұлттық библиография
бөлімінің жариялаған Қожа Ахмет Яссауи деп аталатын библиографиялық
көрсеткішіне сүйенсек, мынадай мәліметтерді атап өтуге болады.
1. Яссауидің шығармалары қазақ тілі, түрік және басқа тілдерде –
30 рет жарияланған; орыс тілінде – 16 рет.
2. Яссауидің шығармалары туралы қазақ тілінде – 11, орыс тілінде –
53 зерттеулер мен ғылыми мақалалар жарияланған.
3. Яссауидің өзі туралы қазақ тілінде – 82 монография мен ғылыми
мақалалар жарияланған.
Бұлардан басқа да толып жатқан мәлімет берілген.
Диуани Хикмет ескерткішінің мәтіні 1887 жылы және 1901 жылы Қазан
қаласында, 1901 жылы Стамбул қаласында 1902 және 1911 жж Ташкент
баспаларынан бірнеше рет жеке – жеке кітап болып басылып шықты. Қожа Ахмет
Яссауи өлеңдері жинағының ең толық нұсқасы Қазанбасылымы болып табылады.
Мұнда 149 хикмет берілген. Соның 109 хикметі Яссауидің өзінікі дейді кейбір
ғалымдар. Қалғандары шәкірттері тарапынан жазылып, жинаққа еніп кеткен жыр
жолдары болса керек.
Диуани хикметтің зерттелу тарихына келетін болсақ, К.Залеман – 1898
жылы, Ф.Көпурулу-зада – 1918 жылы, А.Гаррицкий – 1923 жылы, А.Боровков –
1948 жылы, 1949, 1951 ж. Ә.Нәжіп – 1965 ж, тағы басқа да атақты түркітану
ғалымдары Қожа Ахмет Ясауидің Диуани - хикмет шығармасының тілін зерттеп,
бірнеше құнды еңбектер жариялаған.
Түркия ғалымы М.Ф. Көпурулу-заде Ахмет Ясауидің Диуани - Хикмет
шығармасының жазылу тарихын, поэтикасын, әлеуметтік бағыт – бағдарын тұңғыш
рет әдебиеттану ғылымы тұрғысынан жан-жақты зерттеп, ол туралы келелі
ғылыми еңбек жазған. Ғалым 1918 ж Ахмет Ясауи поэзиясын ғылыми негізінде
жүйелеп, Стамбул баспаларының бірінен жеке кітап етіп шығарды.
Қазақстанда талай жылдан бері Залеман тексті бойынша ұдайы еңбектеніп
келе жатқан ғалым – Ғалиқызы Рабиға Сыздықова.
Ғалымның айтуы бойынша: Яссауи өлең жазғанда өзінің құдай берген
ақындық құдіретін таныту емес, сол дарынды софылық қызметке жеге білу
мақсатын көздеді. Сол себептен осы поэзияның жергілікті бұқара халыққа
түсінікті болуын, сезімдеріне тиетін әсерлі, әдемі болуын қарастырған.
Демек, бұл түсініктіліктің, әдеміліктің сырына үңілу үшін оның тілін
талдап -тану қажеттілігі туады. [4.190]
Қ.Жұбановтың пікіріне назар аударайық: Диуани Хикмет – Орта Азиядағы
түрік жүйелі түрде сөйлейтін халықтардың орта жазба әдебиет кітаптарының
алғашқыларының бірі. Диуани Хикмет тілін тексеріп байқаған адам мұнда
қазіргі кездегі өзбектің де, ұйғырдың да, қазақтың да тіліне ұқсайтын жеке-
жеке лексикалық элементтерді де, азды-көпті грамматикалық өзгешеліктерді де
көре алады. Мұндай ұқсастықтардың себебі, сол кездегі Түркістанды жайлаған
халықтардың аттары қазіргі қазақ, өзбек, қарақалпақ, түрікпен деген сияқты
жеке-жеке атаулары емес еді. Осылайша түрлі атпен аталып отырған ұлттардың
барлығы түрік халқы деген бір-ақ атпен аталушы еді. Ахметтің тілі (Диуани
Хикмет) – Түркістанда ислам діні бет алып, араб қатынастары күшейген
кездері пайда болған түрік ғалымдарының стандартты, көпке ортақ тілі деп,
батыл айта аламыз [2.28]
А.К.Бровков оны Караханид әдеби тілінің дәстүріндегі оғыз-қыпшақ
тілінде жазылған деп санасады. [5.247]
Р.Сыздықова Диуани Хикмет ескерткішін тілін оғыз-қыпшақ тілінде
сөйлеген ру-тайпалардың тілі десе, Ә.Құрысжанов А.Ясауи араб – парсы
тілдерінен енген элементтерді барынша мол қолдана отырып, жергілікті халық
тілінде жазған - деген пікір айтады. [6.16]
Академик А.Н.Кононов Ясауи тілі көне ұйғыр және хорезмдік түркі әдеби
тілінің нормаларына, яғни Қарахандар мемлекетіндегі қарлуқ-ұйғыр жазба
тілінің үлгілері Құтадғу білік пен Алтын йаруқтардың тіліне жақын деп
топшаласа, Әмір Нәжіп Ясауи поэзиясының тілі грамматикалық құрылысы мен
лексикасы жағынан Құтадғу біліктен де, әз -Замахшаридің Муқаддимат әл -
әдаб атты шығармасынан да бөлектеніп тұратындығын айтады. [7.82]
Түркі жазба ескерткіштері тілін арнайы зертеген Ә.Нәжіп Құтадғу
біліктің негізі д-з тобындағы қарлұқ -ұйғыр тілі болса, Ясауи
хикметтерінің тілінің негізі (сүйегі) j (и) тобындағы қыпшақ тілі, оған
оғыз тайпалары тілінің элементтері қосылған, демек бұл әдеби тіл аралас
сипат алған - дейді. [8.26]
Ә.Нәжіптің танымы бойынша ХIV ғ Алтын Ордада екі әдеби тіл: оғыз
-қыпшақ және қыпшақ-оғыз тілдері қызмет еткен. Алғашқы тіл негізінде
Хорезмнің солтүстік өңірінде пайда болған Құтадғу білік ескерткішінің
тілі жатады, оған ұйғыр жазба дәстүрі қатты ықпал еткен, ал қыпшақ- оғыз
әдеби тілі Сырдарияның төменгі ағысында пайда болды,оған Мысырға дейін етек
жайған Ясауи тілі жатады дейді. Ясауи тілі Мухабат-наме-нің тілі мен
Алтын орданың ХІІІ – ХІV ғ. ескерткіштерінің тіліне жақын келеді дегенді
айтады. [8.38]
Көрнекті түркітанушы А.М.Щербак: Хорау уа Ширин поэмасының тілі Ясауи
тілінің ерекшеліктеріне сәйкеспейді деу арқылы хикметтер тілінің негізгі
оғыз тайпаларының тілі емес деген пікірін білдірді. Ал, А.Н.Самойлович
Ясауи хикметінің, Рабғузидің Қысас ул-әнбийасының тілдерін, сондай-ақ
Мухаббатнаменің тілін шағатай тілі, шағатай әдебиеті (оғыз Қарлұқ тілі
тобына) дегендерге жатқыза алмаймын деп батыл айтады. [9.104]
Н.А.Баскаков Ясауидің Хикметтері мен оның ізбасары А.Йүгүникидің
Һибат-ул-хақаийқ атты шығыс тілі оғыз -қыпшақ диалектілеріне
негізделген, бұлардың тілі батыс (оғыз - қыпшақ) түрік әдеби тіліне жатады
дейді. [10.355]
Қожа Ахмет Ясауидің хикметтерін грамматикалық тұрғыдан зерттеудің
маңызы зор. Ол туралы ғалым Р.Сыздықова Яссауи хикметтерінің тілі атты
еңбегінде былай дейді: Ескерткіш тілінің морфологиялық құрылысын
ерекшеліктерді анықтау тұрғысынан емес, белгілі бір тілдің немесе жеке бір
жазба дүниенің морфологиясын туркологияда қалыптасқан дәстүрлі үлгімен
сипаттаймыз. Бұл сипаттама, бір жағынан ескерткіш тілінің морфологиялық
құрылысының толық суретін көрсететін амал (принцип) болса, екінші жағынан
туыс тілдерді бір-бірінен ажырататын ең даусыз белгілерді айқын
көрсетеді дей келе, ғалым зерттеудің мақсатына тоқталады: бұл әрекет
Яссауи Хикметтерінің тілін қайткенде де бір тілге жақындату мақсатында
емес, ескерткіш тілінің негізгі қыпшақ-оғыздық деген танымымыздың
қаншалықты дұрыс-бұрыстығын айқындау үшін жүргізіледі, өйткені қазір қыпшақ
тілдерінің бірі-қазақ тілі арқылы хикмет тілінің морфологиялық
құрылысындағы тұлға-тәсілдердің қыпшақтық-оғыздық (қазіргі қазақ тілінің
өзінде көптеген оғыздық лексикалық, морфологиялық элементтердің орын
алатындығы белгілі) сипатын тануға осы саладағы ізденістер септігін
тигізер деп ойлаймыз. (107 бет).
1. Сөз және оның құрылымы
Морфология сөздің құрылымын зерттейтін сала.Бұл сала аса маңызды болып
табылады.Сөз құрылымы зерттелмей тілдің мықты қағылған сынадай берік
тұрақты болуы мүмкін емес.Ол тілдің іргетасы болып саналады.
Сөз құрылымын зерттеу қажырлы еңбекті талап етеді. Осы жолда еңбек
еткен ғалымдар Н.А .Баскаков, А.М. Щерба, Э.В. Севортян, А.Н. Кононов,В.
Котвич сияқты ғалымдар алғашқы іргетасын қалап кетті.
Ескерткіштер тіліндегі сөздердің морфологиялық құрылымын зерттеудің
маңызы зор. Ол туралы Р. Сыздықованың пікірін кіріспе бөлімде келтірген
болатынбыз. Сөздердің құрылымын қарастырмас бұрын сөздің өзіне тоқталуды
жөн көрдік.
Сөз дегеніміз не? деген сұраққа жауап беру үшін ғалымдар көп еңбек
еткен. Бірақ әлі де сөздің анықтамасы бір ізге түскен жоқ. Анықтамаларды
саралап қарастырсақ олар өте көп және әр алуан. Мысалы, ондай мәлімет толық
түрде Морфологическая структура слова в языках различных типов деген
еңбекте келтірілген. Ол жерде 36 ғалымның 6 түрлі бағытта айтылған
пікірлерін кездестіреміз. Соларға тоқталсақ:
1. Сөйлемнің ең шек минимумы.(Предельный минимум предложения)-Л. В
Щерба, Л.Блумфильд, Н.В Фаулер, Ф. Г Фаулер, Л. Р Пальмер, Е.Д Поливанов ,
М. Трейджер, Л. Харрис.
2.Синтаксистің минимальды единицасы (Минимальная синтаксическая
единица)- Х. Суйт, И.А Бодуэн де Куртенэ, Е. Сепир, Р. Якобсон, Альман А.
Мейе, Б.Трика, Дж. Фирс, Х. Глинц.
3.Сөйлеудің минимальды мәнді единицасы. (Минимальная значимая единица
речи) - Г.Норейн, Л. Ельмыслов, К.Тогебю, А.А Реформацкий.
4.Өз бойында фонетикалық, семантикалық және грамматикалық белгілерді
біріктіре алатын единица. (Совмещающая В себе признаки фонетичесие,
семантические и грамматические)- А. Мейе, Д.Н Овсянико-Куликовский, Р.
Бюлер, И. Лазимус.
5.Шындықтың элементін көрсету (Обозначение элемента дейстительности)-
В.В Виноградов, В.Дорошевский, Е. М. Галкина-Федорук.
6.Сөйлеудің дербес және бірбүтін элемменті (Самостоятельный и цельный
элемент речи). -Г.Норейн, А.Мейе, Ф.Ф.Фортунатов, В.В. Виноградов, Р.О.
Шар, Н. Чемоданов, Ж. Вандриес.
Негізгі ойлары бір жерден шыққанмен түркі тілдерін зерттеуші мамандар
тарапынан сөзге берілген анықтамалардың ішінде де айырмашылықтар кездесіп
отрады.
Мысалы, В.М. Жирмунскийдің : Сөз өзінің мағынасы мен формасы жағынан
дербес ең қысқа тілдік единица дегенін оқысақ, А. Н.Баскаков Сөз
дегеніміз – морфеманың бірлігі мен системасының көрінісі, ол морфеманың
лексикалық және грамматикалық қасиетін көрсетеді - деп жазады. [12.148]
Ал,Севортян былай дейді:сөз деп тілдің лексика-грамматикалық және
семантикалық дербестігі бар ұсақ единицасы. [13.133]
Қазақ ғалымдарынан Т.Сауранбаев:Сөйлемдегі ойдың бөлшегі болатын
белгілі ұғымның дыбыстық көрінісін сөз дейміз-десе, [14.56]
Ы.Ысқақов:Белгілі бір ұғымның атауы ретінде қолданылатын дыбыстық
комплекс, - деп анықтама береді. [15.180]
К.Ахановтың пікіріне назар аударайық:Сөз өте-мөте күрделі
единица.Оның күрделі табиғатын ашып айқындау үшін,ең алдымен,сөздің
дыбыстық жағы мен мағыналық жағының ара қатысын және сөздің мағынасы мен
ол арқылы білдірілетін ұғымның арақатысын айқындап алу қажет.Сөздің екі
жағы бар:оның бірі-сөздің дыбысталу жағы,екіншісі мағыналық жағы.Сөз онсыз
өмір сүре алмайды. Демек,сөз-дыбысталу мен мағынаның бірлігінен тұратын
тілдік дербес единица [16. 87]
Сөздің тілдік табиғатын түсіну үшін оған тән және оны тілдегі басқа
единицалардан ажырататын белгілері болуы қажет.
Ол белгілер мыналар:
1.Сөз белгілі бір дыбыстық құрылымның бірлігінен тұрады. Сөздің дыбыстық
құрылымының бірлігі тілдің фонетикалық заңдарына орайласып жатады.
2.Сөздің дыбысталуынан басқа да жағы бар. Ол-мағына. Қандай – да бір сөз
болсын, ол белгілі бір мағынаны білдіреді.
3.Белгілі бір тілдегі сөз сол тілдің грамматикалық заңдары бойынша
тұлғаланады да, өзіне тән формалардың бірінде көріне алады. Сөз
грамматикалық жағынан біртұтас тұлғаланған единица. Сөз біртұтас тұлғалану
қасиеті жағынан еркін сөз тіркесінен, тұрақты сөз тіркесінен де
ажыратылады.
4.Сөз құрылымдық тұйықтылығымен, яғни өзінің құрамына басқа бір сөзді
ендірмеу қасиетімен ерекшелінеді.
5.Сөздің морфема мен еркін сөз тіркесінен және сөйлемнен тағы айырмашылығы
мынада: сөз қалай да болсын белгілі бір сөз табына қатысты болады да,
соған телінеді.
6. Сөз сөйлеу кезінде жасалмайды, даяр тұрған единица ретінде жұмсалады.
Сөзді айқындап, оған анықтама беруде сөздердің тек жеке, дара түрі ғана
емес, сонымен бірге оның күрделі түрі де мұқият ескерілген жөн. Өйткені,
сөз шегін анықтап ажыратуда ең алдымен қиыншылық тудыратын осы күрделі
сөздердің өзіндік қасиеті болмақ. Олар дербес айтылған, кем дегенде екі
лексикалық единицалардан, екі сөзден құралған сөздер, ерекше түр-тұрпаттағы
сөздер де, дара сөздерге берген анықтама-түсініктен мүлде басқаша ұғым
тудырады. Сөздердің осындай бір ерекше қасиетін ескере отырып берген
анықтаманы біз академик В.В.Виноградовтың зерттеулерінен кездестіреміз.
Ғалым сөздің негізгі қасиеті деп оның мағына тұтастығы (цельнозначимость)
мен түрлену тұтастығының (цельноформленность) бірлігін айтады. Яғни, сөз
жеке-дара күйінде бола ма, жоқ күрделі түрде бола ма – бәрі бір, оның өзіне
тән тұтас бір мағынасы және тұтас бірбүтін тұлға, түр-тұрпаты болу керек
деп санаймыз. Қазіргі зерттеулердің көбіне осы пікір негіз болуда.
Виноградовтың дәл осы пікірін негізге ала отырып Т.Я.Скорик сөзге мынадай
анықтама береді: Слова представляет собой цельнозначимую и
цельноформленную единицу языка. [17.34]
Біз сөздерді анықтауды дәл осы айтылған пікірді лайықты деп ойлаймыз.
Бірақ бұған қосымша біздің ескеретін тағы бір заңдылығымыз болады. Ол –
сөздің синтаксистік тұтастығы. Сөзді тілдің лексика – грамматикалық
единицасы деп танығанда, оның тек лексикалық мағынасы мен морфологиялық
түрлену қасиеті ғана ескерілмесе керек. Сөз әдетте, жеке-дара тұлға емес,
сөз тіркестері мен сөйлемдер құрамындағы тұлға ретінде қаралады. Сол
себепті сөзді анықтауда оның тек мағынасы мен түрлену қасиеті емес,
атқаратын қызметі де негізгі шешуші қасиеттердің бірі болып саналуы шарт.
Яғни сөзді анықтауда оның синтаксистік қызметі, синтаксистік тұтастығы да
ескерілуі қажет. Бұл синтаксистік тұтастық әсіресе сөз бен сөз
тіркестерінің ара-жігін айыруда өте қажет болады. Демек, сөзді анықтау мен
сөз қасиеті неде? дегенге жауап берерде қалай болса да, олардың мына
сияқты өзіндік жүйелі сипаттарын мұқият еске тұтқан жөн. Сөз, ең алдымен,
адамның сезімі арқылы қабылданған заттар мен солардың әр алуан
қасиеттерінің, сапаларының, әрекеттерінің бейнесі, белгілі бір ұғым
атауларының дыбыстық комплексі, шындықтың элементі ретінде танылады.
Одан әрі осы бейне мен дыбыстық комплекс, мейлі, ол сөйлемнің ең шек
минимумы бола ма немесе синтаксистің сөйлеудің минимальді мәнді
единицасы, сөйлеудің дербес және бірбүтін элементі бола ма, жоқ өз
бойына фонетикалық, семантикалық және грамматикалық белгілерді біріктіре
алатын единица бола ма – бәрі бір, тілдік единица ретінде танылып,
тілдің лексикалық құрамына енеді. Сол сияқты, ол тілдің ең қысқа (уақ)
единицасы бола ма, жоқ морфема бірлігі бола ма – бәрі бір, онда да
тілдік единица болып табылады. Олай болса, сөз тілдік единица , тілдік
лексикалық құрамының элементі ретінде белгілі бір лексикалық мағына мен
грамматикалық сипатқа морфологиялық түр-тұрпат пен синтаксистік қызметке
ие болады. Ал сөздің жеке -дара түрімен қатар кем дегенде екі сөзден
құралатын күрделі түрі де болуына байланысты, ол сөз мағыналық тұтастық
пен грамматикалық морфологиялық және синтаксистік тұтастықта айтылатын
тілдік единица түрінде танылады.
Қандай сөз болса да, оның өзіне тән құрамы, тұр -тұрпаты белгілі бір
тұлғасы болады. Тұлғасыз сөз болуы мүмкін емес. Сөздің түр-тұрпаты оның
лексика-граматикалық сипаттарымен тікелей байланысты. Лексика және
грамматикалық сипат барлық сөздерде біркелкі бола бермейді. Сондықтан,
сөздердің лексика және грамматикалық сипатына орай олардың ішкі
морфологиялық құрамы мен тұлғалық құрылым жүйесі де әртүрлі болып отырады.
Бұл ішкі әртүрлілік өз тарапынан өздердің сырт тұлғасының, сыртқы түр-
тұрпатының әр-алуан болып келуіне саяды.
Сөздерге тән бұл қасиет бүгінгі күннің ғана жемісі емес, ол сөз
табиғатында өте ертеден келе жатқан заңдылықтар қатарына жатады.
Ал енді сөздер құрамы, сөз құрылымы дегенде негізгі морфемалар мен
негізгі морфемалардың түрлері баяндалып, сөздің негізгі және қосымша
морфемалардың сөз құрамындағы орын тәртібі мен реттік жүйесі анықталады.
Сөздің құрамы мен құрылымы туралы мәселе туркология ғылымында ең алғаш ХХ ғ
бас кезінде В.В.Радловтың зерттеуінде талдауға түскен болатын.
Сонымен бірге, ескерткіштер тіліндегі сөздердіңқұрылымына талдау
жасаудың маңызы зор. Ондағы сөздерге морфологиялық тұрғыдан сипаттама беру
көптеген сұрақтарға жауап береді. Біздің талдауға алып отырған еңбегңмңз
А.Яссауидің Диуани хикмет шығармасы. Түркі тілдеріндегі сөздің құрамы,
негізінде екі түрлі бөліктен негіз бен түбір негіз морфема мен
қосымшадан жұрнақ, жалғау құралады. Сөз құрамындағы морфемалардың
өзара қандай ретпен орналасу, яғни олардың құрылым жүйесі жайлы біраз
пікірлерді еске салғымыз келеді. Мысалы, түркі тілдеріндегі сөздердің
құрылым жүйесін мұқият зерттеген ғалым Н.А.Баскаковтың поляк ғалымы
В.Котвичтің сөз құрамы тек түбір, немесе түбір суффикс түрінде болуы
мүмкін, түбір өзінен соң бірнеше суффиксті теориялық тұрғыдан шексіз
қабылдай беруі мүмкін деген пікіріне қосылғысы келмей, былай деп ескерту
жасайды: агглютинативті тілдерде соның ішінде түркі тілдерінде 4 элемент
болады: 1) түбір 2) түбір мен сөз тудырушы лексика – грамматикалық
аффикстерден құралған бірінші негіз 3) түбір мен сөз тудырушы лексико –
грамматикалық және сөз түрлендіруші функционалды – грамматикалық
аффикстерден құралған екінші негіз 4) сөз түрлендіруші аффикстер. [10.118]
Ал, қазақ тіліндегі сөздің морфологиялық құрылымын зерттеуші ғалым
А.Ысқақов: Сөз морфологиялық құрылысы жағынан әртүрлі болып келеді. Ол
сөздің құрылымының әртүрлі болуы, сөздің құрамының түрлі – түрлі болуы оның
бөлшектеріне байланысты дейді. [15.24]
1. Хикметтер тіліндегі сөздердің құрамы
Диуани хикмет ескерткіші тіліндегі сөздердің құрамы барлық
тілдердегідей түбір және қосымша морфемаларға бөлінеді. Түбір морфемалар
сөздің ары қарай бөлшектеуге келмейтін тұлғалары ретінде бөлінеді және сол
сөз мағынасының негізгі ұйытқысы болады.Ал,қосымша морфемалар болса
тұлғалық жағынан да,мағыналық жағынан да дербестігі жоқ,тек түбірлерге
қосылып айтылғанда ғана белгілі бір лексико-грамматикалық немесе
грамматикалық мағына үстейтін қосымша тұлғалар ретінде көрінеді.Диуани
хикметескерткіші тіліндегі сөздер құрамының үлгісі мынадай:
Сөз
негізгі
қосымша
морфема
морфема
Мухаббат - лық -
мухаббатлық
Пир - сіз
- пірсіз
Мұстафа - ға -
Мұстафаға
Уммәт - лар+на -
уммәтларны
Суннәт - ім + ні -
суннәтімні
Мәләик - лар -
мәләйклар
Шараб - дек -
шарабдек
Хақиқат - ның -
хақиқатның
Дәриа - сы + дын –
дәриасыдын
Ічі - н + дә
- ічіндә
Бұл үлгі бойынша сөздің құрамы біркелкі,белгілі формада тұрған сияқты болып
көрінеді. Ал, шындығында үнемі олай бола бермейтіні рас. Кейде олар тек
ғана негізгі түбір тұлғалы (түбір морфемалы), болып келсе, екінші біреулері
негізгі түбір мен қосымша морфемалы (жалғау не жұрнақты) болып келеді.
Мына сөздер түбір күйінде жалаң қолданылған сөздер: махаббат, хақ
(құдайды шын сүйген), мәй (шарап), дүшәнбә (дүйсенбі), йер(жер), йаруқ
(жарық), дунйа (дүние), суфи (сопы), ғариб(ғаріп), кудрат(құдірет),
дидар(дидар), жәннәт, мәхкәм, көз(көз), хайран(қайран), хәләл, тағ(тау),
тақсыр, түрік, иігірмә(жиырма) т.б.көптеген сөздер.
Диуани хикметескерткіші тілінде қарастыратын сөздердің енді бір тобы
біріккен, қосарланған күрделі сөздер.
Біріккен, қосарланған сөздердің құрамы негізгі түбір морфема мен қосымша
(жұрнақ, жалғау) морфемалардан құралмайды. Ол сөздер екі дербес сөзден
құралады да құрамы жағынан негізгі морфемаларға бөліп қарастыруды қажет
етпейді. Жеке сөздер сол күйінде бірбүтін тұлға, бүтін бір морфема ретінде
қаралады да, күрделі сөз құраушы дара тең дәрежелі морфемалар ретінде
танылады.
Аналитикалық тәсілмен, яғни сөздердің қосарлануы, бірігуі арқылы
жасалған сөздерге тоқталайық. Бұлар қолжазбада ешқандай орфограммалық
белгілерсіз бөлек жазылған, дегенмен бірқатарларының араларына у (а) деген
дәнекер шылау салып жасалған болып келеді, бұл элемент түркі сөздерін де,
араб-парсы сөздерін де дәнекерлейді. У дәнекері алдыңғы сөзге дамма (әріп
үстіндегі ' таңбасы) арқылы жазылған. Оны айырып көрсету үшін алдынан дефис
белгісін қойып транскрипцияланған.
Пир- и -Мұған (Пірмұған)
Пир Мұған назар қылды нәфсідін сездім;
(Зәмзәм іспеттес шарап ұсынушы асыл мұрат иесі).
Жасалуы: екі сөздің бірігуі арқылы жасалған.
Іч-у таш.(Іші-сырты)
Мысалы:Уммәт деді іч-у ташым нурға батты.
Жасалуы: мағынасы қарама-қарсы екі сөздің қосарлануы.
кечә күндіз (күндіз - түні)
Мысалы: Кеча- күндіз би ғам йүрдім йашым ақмай. (310 бет).
Жасалуы: мағынасы қарама-қарсы екі сөздің қосарлануы.
Жан-у тән.(Жан-тәні)
Мысалы: Алла учун жан-у тәнгә отны салсам (317 бет).
Жасалуы: мағынасы қарама-қарсы екі сөздің қосарлануы.
Йер-у көк (жер- көк)
Мысалы: Йер-у көкдін фәршиталар йығлаб келді. (336 бет).
Жасалуы: мағынасы қарама-қарсы екі сөздің қосарлануы.
Мункар Накир (Нәңкір - мүңкір)
Муңкар Накир сауалығә бергін жауаб (337 бет)
(сұрақ алатын періште)
Жасалуы:мағынасыз екі сөздің қосарлануы.
Хизр-у Илйас (Қызыр - Ілияс) (338 бет)
Хизр-у Илиас Һәм сұхбәт, бұ жанда кодүр күлфаәт.
Жасалуы: мағаналы екі сөздің қосарлануы.
Түрлік түрлік (түрлі-түрлі)
Түрлік түрлік аләмәтлар қопар ерміш зүн (416 бет)
Жасалуы: бір сөздің қайталануы.
Сач-у саққал (шаш-сақал)
Сач-у саққал хуб акарды коөңүл қара (355 бет)
Жасалуы: мағаналары жақын екі сөздің қосарлануы.
Тағ-таш (тау-тас)
Гунаһімә тағ-ташлар тақат қылмыс(290 бет.)
Жасалуы: мағаналары жақын екі сөздің қосарлануы
Йығлаб – иығлаб
Жан перүрдә иығлаб – иығлаб йатар дүстлар(370 бет)
Жасалуы: бір сөздің қайталануы.
Ач-у тоқлық
Ач-у тоқлық суд-у-зийан һич білмәгәй.(314 бет.)
Жасалуы:қарама-қарсы екі сөздің қосарлануы.
Рақс-у сама (сауық-сайран)
Гүнаһ істәб рақс-у сама ұрар дустлар. (372)
Жасалуы: мағынасы жақын екі сөздің қосарлануы.
Төшәк йастуқ (төсек-жастық)
Чин алимлар төшек йастуқ ташдын қылды.
Жасалуы: мағынасы жақын еке сөздің қосарлануы.
Күйүб-пішіб (етістік: күйіп-пісіп)
Күйүб пішіп дәрді бірлә йүрәк дағла.
Жасалуы: мағынасы екі сөздің қосарлануы.
Ата ана (ата-ана)
Ата ана дәмәділәр, деді уммәт.
Жасалуы: мағынасы қарама-қарсы екі сөздің қосарлануы.
Қос сөздер жоғарыда көрсетілгендей әртүрлі тәсілдермен жасалған.
Негізінен көптеген сөздердің жасалу жолдары қазіргі қазақ тіліндегідей. Қос
сөздер ылғи да жеке дербес негізгі морфемалы сөздерден құрала бермейді.
Алдыңғы келтірілген мысалдарда сөздер тек түбір морфемалардан тұрған жоқ.
Олардың ішінде қосымша морфемалар да қатысып тұр. Оны кестемен
көрсетпекшіміз:
Сөз
Негізгі морфема Қосымша морфема Негізгі Қосымша морфема
морфема
у
у
у
Күй үб Піш іб
Түр лік Түр лік
Иер - Көк дін
Іч - Таш ым
Тағ - Таш лар
құрт - құш лар
Ескерткіштер тілінде кездесетін тағы бір жайт, орыс тіліндегі префикстер
(сөз басындағы) сипатты қосымша морфеманың аз да болса кездесуі. Оның басқа
қосымшалардан айырмашылығы сөздің басында келіп, орын тәртібін
өзгерткендігінде ғана болады. Яғни мұндай қосымша морфемалар әдеттегідей
сөздің соңында, түбір морфемалардан кейін қолданылудың орнына керісінше
түбір (негізгі) морфемалардан бұрын, солардың алдында айтылады.
Диуани хикмет ескреткіші тілінде мұндай қосымшалардан би- тұлғасы
ғана кездеседі, дегенмен мәтінде өте жиі кездесетін айтқымыз келеді. Бұл
тұлғаның беретін мағынасы -сыз жұрнағымен пара – пар.
Мысалы: Йер астыға кірдім дүстлар би ихтийар (298 бет).
Кеча күндіз би ғам йүрдүм йашым ақмай (310 бет)
Бихабарға нечә айтсам мұны білмәс (294)
Сөздің морфологиялық құрлымына талдау жүргізу үшін, ең алдымен сөздің
құрылымына тікелей қатысы бар негізгі морфологиялық ұғымдарды айқындап алу
өте-мөте қажет. Ондай негізгі морфологиялық ұғымдардың мазмұнына морфема
туралы ұғым мен оның түбір морфема (негізгі морфема) және аффиекстік
морфема (көмекші морфема) жайындағы ұғымдар енді. Сөздің лексикалық я
грамматикалық мағыналарын білдіретін бөлшектер морфемалар деп аталады.
Морфемалардың өзіне тән мағынасы және өзіне тән сыртқы дыбыстық жамылышы
болады. Ендеше морфема деп сөздің тән мағынасы бар ең ұсақ бөлшегін
айтамыз. Сөздің морфологиялық құрамындағы морфемалардың мағыналары мен
қызметтері бірдей емес. Морфемаларды ең алдымен түбір морфема мен қосымша
морфема деп негізгі екі салаға бөлуге болады. Дүниежүзіндегі тілдер
гракмматикалық құрылысы жағынан алуан түрлі. Осыған орай тілдердегі
сөздердегі сөздердің морфологиялық құрылымы да, түбір морфема мен аффикстік
морфемалардың табиғаты да түрлі-түрлі болып келеді. Түбір сөз бен түбірдің,
негіз бен сөздің формасы жағынан бір-біріне сәйкес келуі орыс тіліне
қарағанда, ағылшын тілі мен түркі тілдерінде әлдеқайда жиі ұшырысады. Түркі
тілінде сөздің түбірі немесе негізі белгілі бір лексикалық және
грамматикалық мағынасы бар дербес сөз ретінде қолданылады да, осының
нәтижесінде түбір мен сөз мағынасы, формасы жағынан бір-бірен сәйкес келе
береді. Мысалы, етістіктің бұйрық райының екінші жақ формасы етістіктің әрі
негізгі, әрі түрбір ретінде ұғынылады және дербес сөз ретінде қолданыла
береді. Демек, дербес сөз ретінде қолданыла алу түркі тіліндегі түбірлерге
тән қасиет.
1.2 Түбірлер
Түбір деп профессор А.Ы.Ысқақовтың айтуы бойынша, сөздің өз алдында
тұрып мағына бере алатын, әрі қарай бөлшектеуге келмейтін түркі мағыналы
бөлшегін атайды. [15.91]
Ол сөздің тұлғалық жағынан әрі қарай бөлшектенбейтін, морфемалық
тұлғаларға мүшеленбейтін, мағыналық жағынан нақтылы бір зат, не құбылыс
немесе әрекет жайындағы ұғымды білдіретін белгілі бір дыбыс не дыбыстық
құрам ретінде танылады.
Сөздің түбірі жайындағы, әсіресе олардың құрылым жүйесі жайындағы
мәселе тіл білімі ғалымдарының назарын көптен бері-ақ өзіне аударған
мәселелердің бірі. Бұл мәселеде ғалымдардың әуел бастан ерекше көңіл бөліп,
сөз еткен түбірлері, дыбыстық құрамы жағынан дауысты + дауыссыз + ГСС
және дауыссыз + дауысты + дауыссыз + дауыссыз СГСС түріндегі түбірлер
болған. Түбірдің бұл түрі жайында А.Н. Кононов олар исторический
представляют собой пройзводные основы, состоящие из корня ГС или СГС +
аффикс - дегенді айтқан.[7.238].
Әуел бастағы түбірлердің түрі СГС болған деген пікірде алғаш ұсынған
ғалымдардың бірі Н.А.Баскаков екені мәлім. Ғалымның негізгі ойы Типичным
корнем для каракалпакского и других тюркских языков является корень,
состоящей из С+Г+С. Этот тип корня представляет собой древнейшую структуру
корня, из которой позднее развились три других типа корня этой группы, -
дегенге саяды. Ондай әуелгі түбірдің кейіннен өзгеріске түсу жүйесі мынадай
болған:
С+Г+С : тас; кел Г - : Е
Г+С ат; ал.
Г.И. Рамстед әуелгі түркі түркі түбірлердің түрі Гдауысты дыбыс болған
деп санайды. [19.29]
Автор бұл пікірін дәлелдеу үшін маңғол тілдеріндегі а – быть, түркі
тілдеріндегі и – мочь, е – понимать деген түбір тұлғаларды келтіреді.
ГС түбірлерге аң зверь, охота, аr – быть, at – бросать, ar –
обманывать, ag – течь; cr түбірлерге моңғолша ви – быть, түркіше ju –
носить т.б. мысалдарды келтіреді.
М.Хабичев болса, әуелгі түбірлердің құрылымын мынадай деп көрсетті: С-
Г-С, С-Г, Г-С. [20.39]
Г және СГ түбірлерінен СГС формалары пайда болған. Бұл пікірді В.Котвич,
А.В. Севортян, А.Н. Кононов айтты. Әуелгі түбірдің негізгі түрлері қандай
формада болғанын ашып айтпаса да СГС формасы іштей бөлшектеуге келетін
тұлға деген пікір Б.М.Юнусалиев, Х.Г.Нигматовтың зерттеулерінде кездеседі.
Сонымен, түбір – сөздің ең түркі негізі. Бұл түркі негіз сөздің
құрылысының да, мағынасының да негізгі ұйытқысы болып табылады. Түбір
морфема қатыспаса, қосымша морфеманың бірде-біреуі яки бірнешеуі қосылып
ешқандай мағынаны білдіре алмайды. Түбір морфема өздігінен жеке тұрып
семантикалық жағынан да, қызметі жағынан да дербес сөз бола алады. Түбір
туралы мәселеге қазақстандық А.Ибатов, А.Хасенова, Қ.Жұбанов, Ы.Ысқақов,
К.Аханов сияқты ғалымдар өз пікірін білдірген.
А.Байтұрсынов әу баста түбірлер туралы бастапқы мағынасындағы, бастапқы
сөз деген. А.Байтұрсынов.[21.154]
Қ.Жұбанов болса түбірлерді бөлшектеуге келмейтін біртұтас сом нәрселер деп
санайды, алайда, сол түбірлердің көбісінің құрама болғандығын, бүгінде
бөлшектердің жігі білінбей кеткендігін айтады. Мысалға: пышақ – пыш – ақ,
бүйрек – бүйір +ек, көкірек – көкір+ек, өлтір - өл+тір деген сөздерді алады
(6.19). Түбір сөздердің тұтастығын туа біткен тұтастық емес, бұрын құрама
болып тұрып, келе-келе жігін жоғалтып барып тұтас сөз болып кеткендігін
ескертеді. Сөздің түп мағынасын беретін болғандықтан түп бөлшек немесе
түбір деп атайды.
Профессор С.Исаев: түбір белгілі бір мағынаны білдіре отырып сөз деген
ұғымға сайма-сай келеді де, сөз деген ұғымға енетін туынды түбір дегендер
одан өзгеше болады. Түбір ешбір түрленусіз-ақ түбір күйінде тілде қолданыла
алады. [22.47]
А.Ибатовтың еңбектеріне сүйенсек түбірлер былай бөлінеді:
синкретикалық түбірлер
түпкі түбірлер
негіз түбірлер
туынды түбірлер [23.54]
Енді, А.Қалыбаева мен Н.Оралбаеваның түбір туралы айтқан анықтамаларына
тоқталайық: морфемаға бөлуге келмейтін, зат есімнен: бала, қыз, арман; сын
есімнен: қызыл, көк, ақ, әдемі; сан есімнен: бір, он, үш, жүз; етістіктен:
кел, ер, көш, отыр – бұлардың бәрі түбір делінеді. [24.26]
Диуани - хикмет ескерткіштерінде түбір күйінде қолданылған зат есімнен:
ел, гүл, жан, ешік, тофрағ, ужмах, йол, йар, рахман, йер, душман, тәңірі,
кіші, мәй (шарап), жауаб, жала, от, құлық, дүниа, дозах, йүрәк, мурад т.б.
сын есімнен: тоқсан тоғыз, кічік, қара, сарығ, йалған, чин, йаш, ұлұғ,
ізгә т.б.
Сан есімнен: йүз, мың, беш, үч, екі, иігірмә, сәккіз, бір, тоққұз, он,
алты, йеті, төрт, отұз, қырқ еліг т.б.
Есімдіктен: ол, мән, сән, өз (370)
Етістіктен: ұқ (366), қыл (375), йұм (көзіңні) [жұм] (369), сүрт
[иүзіңні], ал (366)
2 Қосымшалардың табиғаты
Қосымша морфема деп түбірге қосылып, оған қосымша мағына үстейтін
морфемаларды айтамыз.
Түбір морфема лексикалық мағынаны білдірсе , көмекші немесе аффикстік
морфема грамматикалық мағынаны білдіреді. Қосымша морфема өз ішінде
жұрнақтар, жалғаулар деп екіге бөлінеді. Жұрнақтар жалаң сөздерді жасау
үшін қолданылады, ал жалғаулар сөздерді бір-бірімен байланыстыру үшін
қолданылады.
Қосымшаларда мағыналық дербестік, тұлғалық дербестік те болмайды.
Өйткені, қосымша морфемалар жеке тұрғанда өзіне тән арнаулы дербес мағына
болмайтындықтан ол түбірдің қатынасынсыз жеке-дара қолданылмайды және түбір
морфеманың әуеніне еріп, өзгеріп, түрленіп отырады.
Түбір морфемалар мен қосымша морфемалар біріне-бірі парықсыз емес, олардың
қарым-қатынасының белгілі бір заңдарға сүйенетіні шын: олар өзара бір-
бірімен талғап тіркеседі. Қосымша морфемалар грамматикалық қасиеттері
жағынан бірыңғай, біркелкі болып келуін қалайды да, олардың белгілі тобына
ғана жалғанады. Қай қосымша қосылса да, қанша қосымша қосылса да түбір
морфема тұлға жағынан өзгермейді,үнемі бір қалыпта сақталып отырады. Ал
қосымша морфема тұрақсыз. Бір түрлі қосымша қай түбірге және қанша түбірге
жалғанса да, олардың әрқайсысына әртүрлі мағына үстемейді, олардың бәріне
де жалпы бір ғана мағына үстейді. Бірақ ондай жағдайда қосымша морфемалар
бірінен соң бірі, қалай болса солай жалғана бермейді. Тілдің ішкі заңдарына
лайық, белгілі бір жүйе бойынша рет-ретімен тіркеседі. Мысалы,
сауыншыларымыздағы деген сөздің түбір морфемасы сау, -оған әуелі –ын,
екінші-шы морфемалары қосылған. Осылайша рет-ретімен кете береді.
Қосымшалардың кейбіреуі сөз бен сөзді байланыстырады, олардың өзара қарым-
қатынасын білдіреді. Мысалы, көлдің жағасы дегендегі –дің және –-і
аффикстері сөз тудырып тұрған жоқ, көл мен жаға деген сөздерді
байланыстырып, олардың бір-біріне қатысын білдіріп тұрады.
Өз алдына дербес қолданыла алатын тіл деген түбірге морфема жалғануынан
тілік деген туынды сөз жасалған. Осындай, мағыналары мен қызметтеріне
қарай, сөзден сөз тудыратын және сөзден жаңа форма тудыратын қосымшалар
жұрнақтар деп аталса, сөз бен сөзді байланыстырып тұратын қосымшалар
жалғаулардеп аталады.
Жұрнақтар өз ішінен екі топқа бөлінеді: оның бірі –сөз тудырушы
жұрнақтар (Словообразующие),екіншісі-форма тудырушы (формаобразующие).
Сөз тудырушы жұрнақ жалғанған сөзіне жаңа мағына үстеп, туынды сөз жасайды.
Сөз тудырушы жұрнақтардың жалғануы арқылы жасалған туынды сөздердің
әрқайсысы дербес лексикалық единицаға (сөзге) айналып, сөздіктерде өз
алдына бөлек (дербес) реестр сөз ретінде қаралады. Мысалы, ек, су, қол
деген түбірлерге сөз тудырушы жұрнақтардың жалғануынан жасалған мынандай
туынды сөздер бар: егін, егінші, егіншілік, егінді, егіс, егістік, екпе;
сулы, сулық, сула, суландыру, сусау, сусыз; қолдау, қолдаушы, қолданыс,
қолдас, қолтық, қолтықта т.б. Сөз тудырушы жұрнақтардың жалғануы арқылы
жасалған осы туынды сөздердің әрқайсысы өзіне негіз болған түбірден
мағынасы басқаша, өз алдына бөлек-бөлек лексикалық единицалар (сөздер)
ретінде ұғынылады.
Форма тудырушы жұрнақтардың сөз тудырушы жұрнақтардан табиғаты басқаша
болады. Сөз тудырушы жұрнақтар жалғанған сөзінің мағынасын өзгертіп, одан
мүлдем жаңа мағынаны білдіретін басқа бір туынды сөз жасаса, форма
тудырушы жұрнақ өзі жалғанған сөзіне сәл ғана қосымша мағына үстейді. Форма
тудырушы жұрнақ жалғанған сөзінің мағынасын бұзбайды, өзгертпейді.
Мысалы кел деген етістікке форма тудырушы әртүрлі жұрнақтардың
жалғануынан оның мынандай формалары жасалады: келер, келмес, келген,
келетін, келмек, келіп, келсе, келгелі, келгей және т.б.
Сөз тудыратын жұрнақтар өзі қосылып айтылған сөздерінен жаңа туынды
сөз жасайтын болғандықтан лексико – грамматикалық категория қатарына
жатады, форма тудыратын жұрнақтар өзі қосылып айтылған сөзінің белгілі бір
сөз тобына тән грамматикалық қызметін анықтау үшін қолданылатын
болғандықтан, функционалды – грамматикалық категория қатарына жатады. Сөз
тудырушы аффикстердің мағынасы деривациялық мағына деп аталады. Қазақ
тіліндегі жұрнақтар арқылы сөз тудыру грамматикамен тікелей байланысты. Ол
байланыс жұрнақтардың мынадай екі түрлі ерекшеліктерінен айқын көрінеді.
Біріншіден, жалпы грамматикалық категорияларға тән аса абстрактілік қасиет
жұрнақтардан да табылады, екіншіден, грамматикалық категорияларға тән
тиісті ереже берерліктей жүйелі заңдар жұрнақтарда да бар.
Мысалы, есім, я етістік тудыратын жұрнақтардың әрқайсысы топ -топ сөздерді
қамтиды да, солардың бәріне ортақ мағына үстеп, олардың жалпы көрсеткіші
ретінде қызмет етеді. Мысалы, аула, арала, тазала, шамала, ізде т.б.
етістіктер ( - ла, - ле, - да, - де, - та, - те) жұрнағы арқылы есімдерден
туса, таңдамалы, жанамалы, құрамалы, жылжымалы, қопармалы деген сын
есімдер (- малы, - мелі, - палы, - пелі, - басы, - белі) жұрнағы арқылы
етістіктерден жасалған. Демек, бұдан біріншіден, әрбір жұрнақ көптеген
сөздерге жалғанғанда, тек лексикалық мағынасы басқа жаңа сөздер туғызып
қана қоймай, олардың бәріне бірдей жалпы абстрактілі қасиеттерін
анықтайтыны байқалады, екіншіден, белгілі бір грамматикалық категорияға тән
сөздерді екінші бір грамматикалық категорияға ауыстыратыны көрінеді. Осы
жағынан алып қараса, жұрнақтар грамматикалық категорияға тек жақын емес,
онымен тікелей ұштасып та, ұқсасып та жатады.
Құрамы жағынан жұрнақтар жалаң және құрамды болып бөлінеді.
Жалаң деп мағына жағынан да, форма жағынан да бөлшектенбейтін бір бүтін
жұрнақтарды айтамыз: білім, кеспе, малшы, ұшқыш, үйшік.
Мағына жағынан бір бүтін бола тұрса да, құрама жағынан кемі екі, я одан
да көп жалаң жұрнақтардан құралып жасалған жұрнақтар құрамды болады.
Мысалы, жайшылық, тұрғылықты, құранды. Мұндағы – шылық, - ғылықты, - ынды
жұрнақтарының әрқайсысы мағына жағынан бір бүтін форма болғанмен, құрамы
жағынан әуелгі екі я үш жалаң жұрнақтардан бірігіп жасалған күрделі
жұрнақтар.
Жалғаулар сөйлемдегі жеке сөздерді өзгертіп, түрлендіру арқылы оларға
белгілі бір грам мағына үстейтін морфологиялық формалар болып
есептеледі.
Жалғауларда мағыналық дербестік те, тұлғалық дербестік те болмайды.
Өйткені, жалғаулар жеке дара қолданылмайды, бұл бір, екіншіден, жеке – дара
тұрғанда ешқандай мағынасы болмайды. Ал, мағыналы сөздерге қосылғанда,
олардың атқаратын қызметтері де зор және ол сөздерге тиісті грамматикалық
мағыналар да жамайды.
Жалғаулар тұлға жағынан байыпсыз болады. Бірақ олар жалғанатын
сөздердегі дауысты дыбыстардың әуеніне қарай не жуан, не жіңішке болып
сәйкестені сияқты дауыссыз дыбыстардың да орайына қарай қатаңдап, ұяңдап,
сонарланып, екі-үш вариантты болып түрленгені болмаса, шексіз өзгере
бермейді. Мысалы көптік жалғауды алсақ, оның вариантталған түрлері –лар,
-лер, -дар, -дер, -тар, -тер болса, ілік септіктің қосымшасы –ның, -нің,
-дың, -дің, -тың болады.
Қазіргі қазақ тілінде жалғаулардың төрт түрі бар. Олар: көптік жалғау,
тәуелдік жалғау, септік жалғау және жіктік жалғау. Осы төрт түрлі жалғаудың
әрқайсысының өзіне тән грамматикалық мағыналары, сол мағыналарына орай
арнаулы грамматикалық формалары және сол грамматикалық мағыналарымен
формаларына сай, өзді-өздеріне тән ерекше қасиеттері бар.
Ал, енді тоқталатын мәселеміз жұрнақ пен жалғаудың айырмашылығында.
Олардың мына бір ерекшеліктерін атап айту керек.
1.Жұрнақтармен салыстырғанда, жалғаулардың қолданылу өрісі мен шеңбері
анағұрлым кең. Жалғаулар белгілі бір сөз тобына енетін сөздерді талғамай,
олардың күйлісіне бірдей жалғана береді. Жұрнақтар белгілі бір сөз тобына
енетін сөздердің күилісіне бірдей емін-еркін қосыла бермейді де, солардың
ішінде арнаулы бір тобы ғана жалғанады.
2.Жұрнақтардың жалғануы арқылы жасалған туынды сөз біртұтас бірбүтін
лексикалық единица ретінде ұғынылады. (жиын, жиналыс, өндіріс).
2.1 Хикмет тіліндегі зат есім тудыратын жұрнақтардың сипаты
–лық -лік -лұқ -лүк жұрнағы дерексіз ұғым атауын жасайды.
Ол түркі сөздерден де, арап пен парсы сөздерінен де жаңа сөз тудырады:
мискинлик (31а 13) кедейшілік, жоқшылық, асанлық (43б, 7) , ихласлық (53а
2), мәнмәнлік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Филология факультеті
Қазақ тілі кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
АХМЕТ ЯСАУИ ХИКМЕТТЕРІНДЕГІ СӨЗДІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
Орындаушы:
Л.Қарабекова
4 курс студенті
Ғылыми жетекші:
Б.Момынова
Профессор
Норма бақылаушы:
Ә.Әміров
Қорғауға каф.меңгерушісімен
жіберілді
Б.Момынова
Алматы 2006
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Ясауи Хикметтеріндегі сөздің морфологиялық құрылымы
.
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
Жұмыстың көлемі: 41
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 31
Тірек сөздер: тіл, сөз, түбір, жұрнақ, жалғау, сөздің құрылымы, сөздің
құрамы.
Зерттеу нысаны: А.Ясауи тіліндегі сөздің грамматикалық құрылымы.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті: А.Ясауи тіліндегі сөздердің грамматикалық
құрылымына талдау жасау арқылы дәуірдегі сөздің морфологиялық құрылымындағы
ерекшеліктерді анықтау. Соның негізінде оның қай тіл тобына жатандығы
туралы белгілі бір шешімга келу.
Қолданылған дерек көздері: ғылыми еңбектер, жинақтар.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Тіл тарихын білмей тұрып, оның болашағын болжау
мүмкін емес. Тіл өзінің дамып, қалыптасуы барысында талай ғасырларды
басынан кешіреді. Тілдің қалыптасуының бір көрінісі ескерткіштер тілі болып
табылады. Ескерткіштер тілін зертеудің маңызы – ол тіліміздің қайдан
шыққанын, қалай пайда болғанын анықтап бере алады. Тіліміздің барлық нәрі
осы ескерткіштер тілінде сақтаулы, яғни қазіргі тілімізіде қолданылып
жүрген түбір мен қосымшалардың бастапқы тұлғаларын ескерткіштер тілінен
көре аламыз.
Ахмет Ясауи тілін морфологиялық жағынан зерттей отырып, біз сол
дәуірдегі тілдің қазіргі тілмен айырмашылығын, өзіндік ерекшелігін
байқаймыз, яғни А.Ясауи хикметтерінің тілі қай дәуірде жазылса, сол
дәуірдегі тілдің жай - күйінен хабар береді.
Зерттеудің нысаны: Жұмыстың зерттеу нысаны ретінде А.Ясауи
хикметтеріндегі сөздің құрылымы алынды. Соның негізінде А.Ясауи тіліндегі
түбір мен қосымшаны зерттеу көзделді. Сөз құрылымындағы ерекшеліктер
қазіргі қазақ тілімен және тағы да басқа ескерткіштер тілімен салыстырылды.
Қазіргі қазақ тілінде кездеспейтін тұлғалардың шығу тегіне шолу жасалды.
Бұлар мен қатар ескерткіштер тіліндегі сөздердің бір тобы бірікен-қосарлама
сөздер назарға алынды. Сонымен қатар, ғалымдардың пікірлеріде зерттеу
жұмысының бір нысаны ретінде қарастырылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Зерттеудің негізгі мақсаты
А.Ясауи тілінің грамматикалық ерекшелігіне сүйене отырып, оның қай тіл
тобына жататындығы туралы нақты бір шешімге келу. Ол үшін тілдік тұлғалар
басты назарға алынып, талданды. Түбірлердің қолданылу аясын анықтау.
Қосымшалардың соның ішінде, зат есім, сын есім, етістік тудыратын
жұрнақтардың сол дәуірде қолданылуын анықтау.
Жалғаулардың (көптік, септік, тәуелдік) өзіндік ерекшелігіне назар
аудару, Хикмет тіліндегі сөз құрамын анықтау, яғни түбірден соң
қосымшалардың жалғану тәртібіне көңіл бөлу. Сөздердің тағы бір тобы
біріккен-қосарлама сөздеріне тоқталып, ескерткіш тілінде оның табиғатын
қарастыру.
Жұмыстың зерттеу әдістері: Зерттеудің негізгі әдіс-тәсілдері –
салыстыру, ғылыми тұрғыдан талдау.
Жұмыстың жаңашылдығы: Ескерткіш тілінде, қазіргі қазақ тілінде де
кездесетін тұлғалардың қолданылу аясына тоқталып өтілді. Қазіргі қазақ
тілінде кездеспейтін тұлғаларға ғалымдардың пікіріне сүйене отырып
сипаттама берілді.
Мұсылман әлемінде аты әйгілі, жаңа кезеңдегі сопылық әдебиеттің ірі
өкілі, кемеңгер ақын, әрі ойшыл, философ Қожа Ахмет Ясауи артына мәні
өшпестей аса елеулі мұра қалдырды.
Қожа Ахмет Ясауи ХІ-ХІІ ғасырларда Яссы (қазіргі Түркістан) шаһарының
маңындағы Испиджаб (қазіргі Сайран) қаласында дүниеге келген. Жеті жасында
жетім қалып, Арыстанбабтың тәрбиесінде болған. Өсе келе Бұқарға барып
Хамаданиден сопылық ілімін үйренеді.
Қожа Ахметтің заманы түркі тайпаларының басы қосылып, құдіреті күшті
елге айналуға бет бұрған, ислам дінінің үстемдік құра бастаған кезі
болатын.
Бұл кез ІХ-ХІІ ғ аралығында билік еткен Қараханид әулетінің алғаш рет
ислам дінін қабылдаумен бірге оны идеалогиялық деңгейге көтеріп,
мұсылмандықтың жерсінуіне, жергілікті халықтың өзіне тән әдет-ғұрпы, салт
- санасымен үйлесіп кетуіне де ықпал еткен заман болған. Түріктердің
бұрынғы дәуіріне қарағанда, ислам діні өзін түркі халқының өміріне
әлдеқайда икемді дін екендігін толық көрсетіп, түркі елін біршама жоғары
дәрежеге көтере бастаған кез болатын.
Қара халықтан шығып Хазіреті Сұлтан Шейх – ул-Ислам Қожа Ахмет Ясауи
шайық атанған. (Қазақтар оны көбінесе Әзіреті Сұлтан Қожа Ахмет Ясауи
немесе Әзіреті Сұлтан деп атайды). [2.29]
Ғалым-мамандардың айтуынша, Диуани Хикметтің Қожа Ахмет Ясауидің өз
қолымен жазған нұсқасы жоқ. Жұртқа белгілі Диуани Хикмет ескерткішінің
мәтіні ел аузынан ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, жатталып қалған нұсқалары
бойынша ауызекі тілде және сирек болса да, сауатты азаматтардың, әсіресе,
молдалар, дін жолын ұстаған көзі ашық зиялы жандардың қағаз бетіне түсірген
қолжазбалары түрінде сақталып қалған. Осы жайында айтқан Ә. Нәжіптің мына
пікіріне назар аударсақ: Диуани хикмет Есеви со временем пополнялся,
изменялся; поэтому в настоящее время очень трудно установить, какие хикметы
принадлежат перу самого автора, какие модернизированы, а какие написаны
его учениками и последователями [3.55]
Диуани Хикмет ескерткіштерінің көптеген нұсқалары әртүрлі қалалардан
баспадан шыққан, ең көнесі 1105 жылы (1693 ж жаңаша). Стамбұлда жарық
көрген нұсқа деп танылады. Бұл нұсқа Стамбұлдағы Вафик – паша
кітапханасында сақтаулы. Осымен тұстас қолжазба нұсқасын Самарқандтан
академик К.Т. Залеман алып шыққан, қазіргі кезде Санк – Петербургте
сақтаулы.
Диуани Хикмет ескерткішінің нұсқалары негізінде Стамбул, Петроград,
Қазан, Уфа, Ташкент, Қоқан, Алматы сияқты қалалардың кітапханаларының
қолжазба қорында 25-ке жуық тізімі бар екені мәлім. Ташкенттегі А.Бируни
атындағы Шығыстану институтының қолжазба қорында Диуани хикмет
ескерткішінің 20-дан астам тізімі бар. Башқұртстан Ғылыми орталығының Орал
бөлімшесіне қарасты тарих, тіл және әдебиет институтының қол-жазба қорында
Диуани хикмет ескерткішінің 4 тізімі бар.
Қазақстан Республикасының ұлттық кітапханасының Ұлттық библиография
бөлімінің жариялаған Қожа Ахмет Яссауи деп аталатын библиографиялық
көрсеткішіне сүйенсек, мынадай мәліметтерді атап өтуге болады.
1. Яссауидің шығармалары қазақ тілі, түрік және басқа тілдерде –
30 рет жарияланған; орыс тілінде – 16 рет.
2. Яссауидің шығармалары туралы қазақ тілінде – 11, орыс тілінде –
53 зерттеулер мен ғылыми мақалалар жарияланған.
3. Яссауидің өзі туралы қазақ тілінде – 82 монография мен ғылыми
мақалалар жарияланған.
Бұлардан басқа да толып жатқан мәлімет берілген.
Диуани Хикмет ескерткішінің мәтіні 1887 жылы және 1901 жылы Қазан
қаласында, 1901 жылы Стамбул қаласында 1902 және 1911 жж Ташкент
баспаларынан бірнеше рет жеке – жеке кітап болып басылып шықты. Қожа Ахмет
Яссауи өлеңдері жинағының ең толық нұсқасы Қазанбасылымы болып табылады.
Мұнда 149 хикмет берілген. Соның 109 хикметі Яссауидің өзінікі дейді кейбір
ғалымдар. Қалғандары шәкірттері тарапынан жазылып, жинаққа еніп кеткен жыр
жолдары болса керек.
Диуани хикметтің зерттелу тарихына келетін болсақ, К.Залеман – 1898
жылы, Ф.Көпурулу-зада – 1918 жылы, А.Гаррицкий – 1923 жылы, А.Боровков –
1948 жылы, 1949, 1951 ж. Ә.Нәжіп – 1965 ж, тағы басқа да атақты түркітану
ғалымдары Қожа Ахмет Ясауидің Диуани - хикмет шығармасының тілін зерттеп,
бірнеше құнды еңбектер жариялаған.
Түркия ғалымы М.Ф. Көпурулу-заде Ахмет Ясауидің Диуани - Хикмет
шығармасының жазылу тарихын, поэтикасын, әлеуметтік бағыт – бағдарын тұңғыш
рет әдебиеттану ғылымы тұрғысынан жан-жақты зерттеп, ол туралы келелі
ғылыми еңбек жазған. Ғалым 1918 ж Ахмет Ясауи поэзиясын ғылыми негізінде
жүйелеп, Стамбул баспаларының бірінен жеке кітап етіп шығарды.
Қазақстанда талай жылдан бері Залеман тексті бойынша ұдайы еңбектеніп
келе жатқан ғалым – Ғалиқызы Рабиға Сыздықова.
Ғалымның айтуы бойынша: Яссауи өлең жазғанда өзінің құдай берген
ақындық құдіретін таныту емес, сол дарынды софылық қызметке жеге білу
мақсатын көздеді. Сол себептен осы поэзияның жергілікті бұқара халыққа
түсінікті болуын, сезімдеріне тиетін әсерлі, әдемі болуын қарастырған.
Демек, бұл түсініктіліктің, әдеміліктің сырына үңілу үшін оның тілін
талдап -тану қажеттілігі туады. [4.190]
Қ.Жұбановтың пікіріне назар аударайық: Диуани Хикмет – Орта Азиядағы
түрік жүйелі түрде сөйлейтін халықтардың орта жазба әдебиет кітаптарының
алғашқыларының бірі. Диуани Хикмет тілін тексеріп байқаған адам мұнда
қазіргі кездегі өзбектің де, ұйғырдың да, қазақтың да тіліне ұқсайтын жеке-
жеке лексикалық элементтерді де, азды-көпті грамматикалық өзгешеліктерді де
көре алады. Мұндай ұқсастықтардың себебі, сол кездегі Түркістанды жайлаған
халықтардың аттары қазіргі қазақ, өзбек, қарақалпақ, түрікпен деген сияқты
жеке-жеке атаулары емес еді. Осылайша түрлі атпен аталып отырған ұлттардың
барлығы түрік халқы деген бір-ақ атпен аталушы еді. Ахметтің тілі (Диуани
Хикмет) – Түркістанда ислам діні бет алып, араб қатынастары күшейген
кездері пайда болған түрік ғалымдарының стандартты, көпке ортақ тілі деп,
батыл айта аламыз [2.28]
А.К.Бровков оны Караханид әдеби тілінің дәстүріндегі оғыз-қыпшақ
тілінде жазылған деп санасады. [5.247]
Р.Сыздықова Диуани Хикмет ескерткішін тілін оғыз-қыпшақ тілінде
сөйлеген ру-тайпалардың тілі десе, Ә.Құрысжанов А.Ясауи араб – парсы
тілдерінен енген элементтерді барынша мол қолдана отырып, жергілікті халық
тілінде жазған - деген пікір айтады. [6.16]
Академик А.Н.Кононов Ясауи тілі көне ұйғыр және хорезмдік түркі әдеби
тілінің нормаларына, яғни Қарахандар мемлекетіндегі қарлуқ-ұйғыр жазба
тілінің үлгілері Құтадғу білік пен Алтын йаруқтардың тіліне жақын деп
топшаласа, Әмір Нәжіп Ясауи поэзиясының тілі грамматикалық құрылысы мен
лексикасы жағынан Құтадғу біліктен де, әз -Замахшаридің Муқаддимат әл -
әдаб атты шығармасынан да бөлектеніп тұратындығын айтады. [7.82]
Түркі жазба ескерткіштері тілін арнайы зертеген Ә.Нәжіп Құтадғу
біліктің негізі д-з тобындағы қарлұқ -ұйғыр тілі болса, Ясауи
хикметтерінің тілінің негізі (сүйегі) j (и) тобындағы қыпшақ тілі, оған
оғыз тайпалары тілінің элементтері қосылған, демек бұл әдеби тіл аралас
сипат алған - дейді. [8.26]
Ә.Нәжіптің танымы бойынша ХIV ғ Алтын Ордада екі әдеби тіл: оғыз
-қыпшақ және қыпшақ-оғыз тілдері қызмет еткен. Алғашқы тіл негізінде
Хорезмнің солтүстік өңірінде пайда болған Құтадғу білік ескерткішінің
тілі жатады, оған ұйғыр жазба дәстүрі қатты ықпал еткен, ал қыпшақ- оғыз
әдеби тілі Сырдарияның төменгі ағысында пайда болды,оған Мысырға дейін етек
жайған Ясауи тілі жатады дейді. Ясауи тілі Мухабат-наме-нің тілі мен
Алтын орданың ХІІІ – ХІV ғ. ескерткіштерінің тіліне жақын келеді дегенді
айтады. [8.38]
Көрнекті түркітанушы А.М.Щербак: Хорау уа Ширин поэмасының тілі Ясауи
тілінің ерекшеліктеріне сәйкеспейді деу арқылы хикметтер тілінің негізгі
оғыз тайпаларының тілі емес деген пікірін білдірді. Ал, А.Н.Самойлович
Ясауи хикметінің, Рабғузидің Қысас ул-әнбийасының тілдерін, сондай-ақ
Мухаббатнаменің тілін шағатай тілі, шағатай әдебиеті (оғыз Қарлұқ тілі
тобына) дегендерге жатқыза алмаймын деп батыл айтады. [9.104]
Н.А.Баскаков Ясауидің Хикметтері мен оның ізбасары А.Йүгүникидің
Һибат-ул-хақаийқ атты шығыс тілі оғыз -қыпшақ диалектілеріне
негізделген, бұлардың тілі батыс (оғыз - қыпшақ) түрік әдеби тіліне жатады
дейді. [10.355]
Қожа Ахмет Ясауидің хикметтерін грамматикалық тұрғыдан зерттеудің
маңызы зор. Ол туралы ғалым Р.Сыздықова Яссауи хикметтерінің тілі атты
еңбегінде былай дейді: Ескерткіш тілінің морфологиялық құрылысын
ерекшеліктерді анықтау тұрғысынан емес, белгілі бір тілдің немесе жеке бір
жазба дүниенің морфологиясын туркологияда қалыптасқан дәстүрлі үлгімен
сипаттаймыз. Бұл сипаттама, бір жағынан ескерткіш тілінің морфологиялық
құрылысының толық суретін көрсететін амал (принцип) болса, екінші жағынан
туыс тілдерді бір-бірінен ажырататын ең даусыз белгілерді айқын
көрсетеді дей келе, ғалым зерттеудің мақсатына тоқталады: бұл әрекет
Яссауи Хикметтерінің тілін қайткенде де бір тілге жақындату мақсатында
емес, ескерткіш тілінің негізгі қыпшақ-оғыздық деген танымымыздың
қаншалықты дұрыс-бұрыстығын айқындау үшін жүргізіледі, өйткені қазір қыпшақ
тілдерінің бірі-қазақ тілі арқылы хикмет тілінің морфологиялық
құрылысындағы тұлға-тәсілдердің қыпшақтық-оғыздық (қазіргі қазақ тілінің
өзінде көптеген оғыздық лексикалық, морфологиялық элементтердің орын
алатындығы белгілі) сипатын тануға осы саладағы ізденістер септігін
тигізер деп ойлаймыз. (107 бет).
1. Сөз және оның құрылымы
Морфология сөздің құрылымын зерттейтін сала.Бұл сала аса маңызды болып
табылады.Сөз құрылымы зерттелмей тілдің мықты қағылған сынадай берік
тұрақты болуы мүмкін емес.Ол тілдің іргетасы болып саналады.
Сөз құрылымын зерттеу қажырлы еңбекті талап етеді. Осы жолда еңбек
еткен ғалымдар Н.А .Баскаков, А.М. Щерба, Э.В. Севортян, А.Н. Кононов,В.
Котвич сияқты ғалымдар алғашқы іргетасын қалап кетті.
Ескерткіштер тіліндегі сөздердің морфологиялық құрылымын зерттеудің
маңызы зор. Ол туралы Р. Сыздықованың пікірін кіріспе бөлімде келтірген
болатынбыз. Сөздердің құрылымын қарастырмас бұрын сөздің өзіне тоқталуды
жөн көрдік.
Сөз дегеніміз не? деген сұраққа жауап беру үшін ғалымдар көп еңбек
еткен. Бірақ әлі де сөздің анықтамасы бір ізге түскен жоқ. Анықтамаларды
саралап қарастырсақ олар өте көп және әр алуан. Мысалы, ондай мәлімет толық
түрде Морфологическая структура слова в языках различных типов деген
еңбекте келтірілген. Ол жерде 36 ғалымның 6 түрлі бағытта айтылған
пікірлерін кездестіреміз. Соларға тоқталсақ:
1. Сөйлемнің ең шек минимумы.(Предельный минимум предложения)-Л. В
Щерба, Л.Блумфильд, Н.В Фаулер, Ф. Г Фаулер, Л. Р Пальмер, Е.Д Поливанов ,
М. Трейджер, Л. Харрис.
2.Синтаксистің минимальды единицасы (Минимальная синтаксическая
единица)- Х. Суйт, И.А Бодуэн де Куртенэ, Е. Сепир, Р. Якобсон, Альман А.
Мейе, Б.Трика, Дж. Фирс, Х. Глинц.
3.Сөйлеудің минимальды мәнді единицасы. (Минимальная значимая единица
речи) - Г.Норейн, Л. Ельмыслов, К.Тогебю, А.А Реформацкий.
4.Өз бойында фонетикалық, семантикалық және грамматикалық белгілерді
біріктіре алатын единица. (Совмещающая В себе признаки фонетичесие,
семантические и грамматические)- А. Мейе, Д.Н Овсянико-Куликовский, Р.
Бюлер, И. Лазимус.
5.Шындықтың элементін көрсету (Обозначение элемента дейстительности)-
В.В Виноградов, В.Дорошевский, Е. М. Галкина-Федорук.
6.Сөйлеудің дербес және бірбүтін элемменті (Самостоятельный и цельный
элемент речи). -Г.Норейн, А.Мейе, Ф.Ф.Фортунатов, В.В. Виноградов, Р.О.
Шар, Н. Чемоданов, Ж. Вандриес.
Негізгі ойлары бір жерден шыққанмен түркі тілдерін зерттеуші мамандар
тарапынан сөзге берілген анықтамалардың ішінде де айырмашылықтар кездесіп
отрады.
Мысалы, В.М. Жирмунскийдің : Сөз өзінің мағынасы мен формасы жағынан
дербес ең қысқа тілдік единица дегенін оқысақ, А. Н.Баскаков Сөз
дегеніміз – морфеманың бірлігі мен системасының көрінісі, ол морфеманың
лексикалық және грамматикалық қасиетін көрсетеді - деп жазады. [12.148]
Ал,Севортян былай дейді:сөз деп тілдің лексика-грамматикалық және
семантикалық дербестігі бар ұсақ единицасы. [13.133]
Қазақ ғалымдарынан Т.Сауранбаев:Сөйлемдегі ойдың бөлшегі болатын
белгілі ұғымның дыбыстық көрінісін сөз дейміз-десе, [14.56]
Ы.Ысқақов:Белгілі бір ұғымның атауы ретінде қолданылатын дыбыстық
комплекс, - деп анықтама береді. [15.180]
К.Ахановтың пікіріне назар аударайық:Сөз өте-мөте күрделі
единица.Оның күрделі табиғатын ашып айқындау үшін,ең алдымен,сөздің
дыбыстық жағы мен мағыналық жағының ара қатысын және сөздің мағынасы мен
ол арқылы білдірілетін ұғымның арақатысын айқындап алу қажет.Сөздің екі
жағы бар:оның бірі-сөздің дыбысталу жағы,екіншісі мағыналық жағы.Сөз онсыз
өмір сүре алмайды. Демек,сөз-дыбысталу мен мағынаның бірлігінен тұратын
тілдік дербес единица [16. 87]
Сөздің тілдік табиғатын түсіну үшін оған тән және оны тілдегі басқа
единицалардан ажырататын белгілері болуы қажет.
Ол белгілер мыналар:
1.Сөз белгілі бір дыбыстық құрылымның бірлігінен тұрады. Сөздің дыбыстық
құрылымының бірлігі тілдің фонетикалық заңдарына орайласып жатады.
2.Сөздің дыбысталуынан басқа да жағы бар. Ол-мағына. Қандай – да бір сөз
болсын, ол белгілі бір мағынаны білдіреді.
3.Белгілі бір тілдегі сөз сол тілдің грамматикалық заңдары бойынша
тұлғаланады да, өзіне тән формалардың бірінде көріне алады. Сөз
грамматикалық жағынан біртұтас тұлғаланған единица. Сөз біртұтас тұлғалану
қасиеті жағынан еркін сөз тіркесінен, тұрақты сөз тіркесінен де
ажыратылады.
4.Сөз құрылымдық тұйықтылығымен, яғни өзінің құрамына басқа бір сөзді
ендірмеу қасиетімен ерекшелінеді.
5.Сөздің морфема мен еркін сөз тіркесінен және сөйлемнен тағы айырмашылығы
мынада: сөз қалай да болсын белгілі бір сөз табына қатысты болады да,
соған телінеді.
6. Сөз сөйлеу кезінде жасалмайды, даяр тұрған единица ретінде жұмсалады.
Сөзді айқындап, оған анықтама беруде сөздердің тек жеке, дара түрі ғана
емес, сонымен бірге оның күрделі түрі де мұқият ескерілген жөн. Өйткені,
сөз шегін анықтап ажыратуда ең алдымен қиыншылық тудыратын осы күрделі
сөздердің өзіндік қасиеті болмақ. Олар дербес айтылған, кем дегенде екі
лексикалық единицалардан, екі сөзден құралған сөздер, ерекше түр-тұрпаттағы
сөздер де, дара сөздерге берген анықтама-түсініктен мүлде басқаша ұғым
тудырады. Сөздердің осындай бір ерекше қасиетін ескере отырып берген
анықтаманы біз академик В.В.Виноградовтың зерттеулерінен кездестіреміз.
Ғалым сөздің негізгі қасиеті деп оның мағына тұтастығы (цельнозначимость)
мен түрлену тұтастығының (цельноформленность) бірлігін айтады. Яғни, сөз
жеке-дара күйінде бола ма, жоқ күрделі түрде бола ма – бәрі бір, оның өзіне
тән тұтас бір мағынасы және тұтас бірбүтін тұлға, түр-тұрпаты болу керек
деп санаймыз. Қазіргі зерттеулердің көбіне осы пікір негіз болуда.
Виноградовтың дәл осы пікірін негізге ала отырып Т.Я.Скорик сөзге мынадай
анықтама береді: Слова представляет собой цельнозначимую и
цельноформленную единицу языка. [17.34]
Біз сөздерді анықтауды дәл осы айтылған пікірді лайықты деп ойлаймыз.
Бірақ бұған қосымша біздің ескеретін тағы бір заңдылығымыз болады. Ол –
сөздің синтаксистік тұтастығы. Сөзді тілдің лексика – грамматикалық
единицасы деп танығанда, оның тек лексикалық мағынасы мен морфологиялық
түрлену қасиеті ғана ескерілмесе керек. Сөз әдетте, жеке-дара тұлға емес,
сөз тіркестері мен сөйлемдер құрамындағы тұлға ретінде қаралады. Сол
себепті сөзді анықтауда оның тек мағынасы мен түрлену қасиеті емес,
атқаратын қызметі де негізгі шешуші қасиеттердің бірі болып саналуы шарт.
Яғни сөзді анықтауда оның синтаксистік қызметі, синтаксистік тұтастығы да
ескерілуі қажет. Бұл синтаксистік тұтастық әсіресе сөз бен сөз
тіркестерінің ара-жігін айыруда өте қажет болады. Демек, сөзді анықтау мен
сөз қасиеті неде? дегенге жауап берерде қалай болса да, олардың мына
сияқты өзіндік жүйелі сипаттарын мұқият еске тұтқан жөн. Сөз, ең алдымен,
адамның сезімі арқылы қабылданған заттар мен солардың әр алуан
қасиеттерінің, сапаларының, әрекеттерінің бейнесі, белгілі бір ұғым
атауларының дыбыстық комплексі, шындықтың элементі ретінде танылады.
Одан әрі осы бейне мен дыбыстық комплекс, мейлі, ол сөйлемнің ең шек
минимумы бола ма немесе синтаксистің сөйлеудің минимальді мәнді
единицасы, сөйлеудің дербес және бірбүтін элементі бола ма, жоқ өз
бойына фонетикалық, семантикалық және грамматикалық белгілерді біріктіре
алатын единица бола ма – бәрі бір, тілдік единица ретінде танылып,
тілдің лексикалық құрамына енеді. Сол сияқты, ол тілдің ең қысқа (уақ)
единицасы бола ма, жоқ морфема бірлігі бола ма – бәрі бір, онда да
тілдік единица болып табылады. Олай болса, сөз тілдік единица , тілдік
лексикалық құрамының элементі ретінде белгілі бір лексикалық мағына мен
грамматикалық сипатқа морфологиялық түр-тұрпат пен синтаксистік қызметке
ие болады. Ал сөздің жеке -дара түрімен қатар кем дегенде екі сөзден
құралатын күрделі түрі де болуына байланысты, ол сөз мағыналық тұтастық
пен грамматикалық морфологиялық және синтаксистік тұтастықта айтылатын
тілдік единица түрінде танылады.
Қандай сөз болса да, оның өзіне тән құрамы, тұр -тұрпаты белгілі бір
тұлғасы болады. Тұлғасыз сөз болуы мүмкін емес. Сөздің түр-тұрпаты оның
лексика-граматикалық сипаттарымен тікелей байланысты. Лексика және
грамматикалық сипат барлық сөздерде біркелкі бола бермейді. Сондықтан,
сөздердің лексика және грамматикалық сипатына орай олардың ішкі
морфологиялық құрамы мен тұлғалық құрылым жүйесі де әртүрлі болып отырады.
Бұл ішкі әртүрлілік өз тарапынан өздердің сырт тұлғасының, сыртқы түр-
тұрпатының әр-алуан болып келуіне саяды.
Сөздерге тән бұл қасиет бүгінгі күннің ғана жемісі емес, ол сөз
табиғатында өте ертеден келе жатқан заңдылықтар қатарына жатады.
Ал енді сөздер құрамы, сөз құрылымы дегенде негізгі морфемалар мен
негізгі морфемалардың түрлері баяндалып, сөздің негізгі және қосымша
морфемалардың сөз құрамындағы орын тәртібі мен реттік жүйесі анықталады.
Сөздің құрамы мен құрылымы туралы мәселе туркология ғылымында ең алғаш ХХ ғ
бас кезінде В.В.Радловтың зерттеуінде талдауға түскен болатын.
Сонымен бірге, ескерткіштер тіліндегі сөздердіңқұрылымына талдау
жасаудың маңызы зор. Ондағы сөздерге морфологиялық тұрғыдан сипаттама беру
көптеген сұрақтарға жауап береді. Біздің талдауға алып отырған еңбегңмңз
А.Яссауидің Диуани хикмет шығармасы. Түркі тілдеріндегі сөздің құрамы,
негізінде екі түрлі бөліктен негіз бен түбір негіз морфема мен
қосымшадан жұрнақ, жалғау құралады. Сөз құрамындағы морфемалардың
өзара қандай ретпен орналасу, яғни олардың құрылым жүйесі жайлы біраз
пікірлерді еске салғымыз келеді. Мысалы, түркі тілдеріндегі сөздердің
құрылым жүйесін мұқият зерттеген ғалым Н.А.Баскаковтың поляк ғалымы
В.Котвичтің сөз құрамы тек түбір, немесе түбір суффикс түрінде болуы
мүмкін, түбір өзінен соң бірнеше суффиксті теориялық тұрғыдан шексіз
қабылдай беруі мүмкін деген пікіріне қосылғысы келмей, былай деп ескерту
жасайды: агглютинативті тілдерде соның ішінде түркі тілдерінде 4 элемент
болады: 1) түбір 2) түбір мен сөз тудырушы лексика – грамматикалық
аффикстерден құралған бірінші негіз 3) түбір мен сөз тудырушы лексико –
грамматикалық және сөз түрлендіруші функционалды – грамматикалық
аффикстерден құралған екінші негіз 4) сөз түрлендіруші аффикстер. [10.118]
Ал, қазақ тіліндегі сөздің морфологиялық құрылымын зерттеуші ғалым
А.Ысқақов: Сөз морфологиялық құрылысы жағынан әртүрлі болып келеді. Ол
сөздің құрылымының әртүрлі болуы, сөздің құрамының түрлі – түрлі болуы оның
бөлшектеріне байланысты дейді. [15.24]
1. Хикметтер тіліндегі сөздердің құрамы
Диуани хикмет ескерткіші тіліндегі сөздердің құрамы барлық
тілдердегідей түбір және қосымша морфемаларға бөлінеді. Түбір морфемалар
сөздің ары қарай бөлшектеуге келмейтін тұлғалары ретінде бөлінеді және сол
сөз мағынасының негізгі ұйытқысы болады.Ал,қосымша морфемалар болса
тұлғалық жағынан да,мағыналық жағынан да дербестігі жоқ,тек түбірлерге
қосылып айтылғанда ғана белгілі бір лексико-грамматикалық немесе
грамматикалық мағына үстейтін қосымша тұлғалар ретінде көрінеді.Диуани
хикметескерткіші тіліндегі сөздер құрамының үлгісі мынадай:
Сөз
негізгі
қосымша
морфема
морфема
Мухаббат - лық -
мухаббатлық
Пир - сіз
- пірсіз
Мұстафа - ға -
Мұстафаға
Уммәт - лар+на -
уммәтларны
Суннәт - ім + ні -
суннәтімні
Мәләик - лар -
мәләйклар
Шараб - дек -
шарабдек
Хақиқат - ның -
хақиқатның
Дәриа - сы + дын –
дәриасыдын
Ічі - н + дә
- ічіндә
Бұл үлгі бойынша сөздің құрамы біркелкі,белгілі формада тұрған сияқты болып
көрінеді. Ал, шындығында үнемі олай бола бермейтіні рас. Кейде олар тек
ғана негізгі түбір тұлғалы (түбір морфемалы), болып келсе, екінші біреулері
негізгі түбір мен қосымша морфемалы (жалғау не жұрнақты) болып келеді.
Мына сөздер түбір күйінде жалаң қолданылған сөздер: махаббат, хақ
(құдайды шын сүйген), мәй (шарап), дүшәнбә (дүйсенбі), йер(жер), йаруқ
(жарық), дунйа (дүние), суфи (сопы), ғариб(ғаріп), кудрат(құдірет),
дидар(дидар), жәннәт, мәхкәм, көз(көз), хайран(қайран), хәләл, тағ(тау),
тақсыр, түрік, иігірмә(жиырма) т.б.көптеген сөздер.
Диуани хикметескерткіші тілінде қарастыратын сөздердің енді бір тобы
біріккен, қосарланған күрделі сөздер.
Біріккен, қосарланған сөздердің құрамы негізгі түбір морфема мен қосымша
(жұрнақ, жалғау) морфемалардан құралмайды. Ол сөздер екі дербес сөзден
құралады да құрамы жағынан негізгі морфемаларға бөліп қарастыруды қажет
етпейді. Жеке сөздер сол күйінде бірбүтін тұлға, бүтін бір морфема ретінде
қаралады да, күрделі сөз құраушы дара тең дәрежелі морфемалар ретінде
танылады.
Аналитикалық тәсілмен, яғни сөздердің қосарлануы, бірігуі арқылы
жасалған сөздерге тоқталайық. Бұлар қолжазбада ешқандай орфограммалық
белгілерсіз бөлек жазылған, дегенмен бірқатарларының араларына у (а) деген
дәнекер шылау салып жасалған болып келеді, бұл элемент түркі сөздерін де,
араб-парсы сөздерін де дәнекерлейді. У дәнекері алдыңғы сөзге дамма (әріп
үстіндегі ' таңбасы) арқылы жазылған. Оны айырып көрсету үшін алдынан дефис
белгісін қойып транскрипцияланған.
Пир- и -Мұған (Пірмұған)
Пир Мұған назар қылды нәфсідін сездім;
(Зәмзәм іспеттес шарап ұсынушы асыл мұрат иесі).
Жасалуы: екі сөздің бірігуі арқылы жасалған.
Іч-у таш.(Іші-сырты)
Мысалы:Уммәт деді іч-у ташым нурға батты.
Жасалуы: мағынасы қарама-қарсы екі сөздің қосарлануы.
кечә күндіз (күндіз - түні)
Мысалы: Кеча- күндіз би ғам йүрдім йашым ақмай. (310 бет).
Жасалуы: мағынасы қарама-қарсы екі сөздің қосарлануы.
Жан-у тән.(Жан-тәні)
Мысалы: Алла учун жан-у тәнгә отны салсам (317 бет).
Жасалуы: мағынасы қарама-қарсы екі сөздің қосарлануы.
Йер-у көк (жер- көк)
Мысалы: Йер-у көкдін фәршиталар йығлаб келді. (336 бет).
Жасалуы: мағынасы қарама-қарсы екі сөздің қосарлануы.
Мункар Накир (Нәңкір - мүңкір)
Муңкар Накир сауалығә бергін жауаб (337 бет)
(сұрақ алатын періште)
Жасалуы:мағынасыз екі сөздің қосарлануы.
Хизр-у Илйас (Қызыр - Ілияс) (338 бет)
Хизр-у Илиас Һәм сұхбәт, бұ жанда кодүр күлфаәт.
Жасалуы: мағаналы екі сөздің қосарлануы.
Түрлік түрлік (түрлі-түрлі)
Түрлік түрлік аләмәтлар қопар ерміш зүн (416 бет)
Жасалуы: бір сөздің қайталануы.
Сач-у саққал (шаш-сақал)
Сач-у саққал хуб акарды коөңүл қара (355 бет)
Жасалуы: мағаналары жақын екі сөздің қосарлануы.
Тағ-таш (тау-тас)
Гунаһімә тағ-ташлар тақат қылмыс(290 бет.)
Жасалуы: мағаналары жақын екі сөздің қосарлануы
Йығлаб – иығлаб
Жан перүрдә иығлаб – иығлаб йатар дүстлар(370 бет)
Жасалуы: бір сөздің қайталануы.
Ач-у тоқлық
Ач-у тоқлық суд-у-зийан һич білмәгәй.(314 бет.)
Жасалуы:қарама-қарсы екі сөздің қосарлануы.
Рақс-у сама (сауық-сайран)
Гүнаһ істәб рақс-у сама ұрар дустлар. (372)
Жасалуы: мағынасы жақын екі сөздің қосарлануы.
Төшәк йастуқ (төсек-жастық)
Чин алимлар төшек йастуқ ташдын қылды.
Жасалуы: мағынасы жақын еке сөздің қосарлануы.
Күйүб-пішіб (етістік: күйіп-пісіп)
Күйүб пішіп дәрді бірлә йүрәк дағла.
Жасалуы: мағынасы екі сөздің қосарлануы.
Ата ана (ата-ана)
Ата ана дәмәділәр, деді уммәт.
Жасалуы: мағынасы қарама-қарсы екі сөздің қосарлануы.
Қос сөздер жоғарыда көрсетілгендей әртүрлі тәсілдермен жасалған.
Негізінен көптеген сөздердің жасалу жолдары қазіргі қазақ тіліндегідей. Қос
сөздер ылғи да жеке дербес негізгі морфемалы сөздерден құрала бермейді.
Алдыңғы келтірілген мысалдарда сөздер тек түбір морфемалардан тұрған жоқ.
Олардың ішінде қосымша морфемалар да қатысып тұр. Оны кестемен
көрсетпекшіміз:
Сөз
Негізгі морфема Қосымша морфема Негізгі Қосымша морфема
морфема
у
у
у
Күй үб Піш іб
Түр лік Түр лік
Иер - Көк дін
Іч - Таш ым
Тағ - Таш лар
құрт - құш лар
Ескерткіштер тілінде кездесетін тағы бір жайт, орыс тіліндегі префикстер
(сөз басындағы) сипатты қосымша морфеманың аз да болса кездесуі. Оның басқа
қосымшалардан айырмашылығы сөздің басында келіп, орын тәртібін
өзгерткендігінде ғана болады. Яғни мұндай қосымша морфемалар әдеттегідей
сөздің соңында, түбір морфемалардан кейін қолданылудың орнына керісінше
түбір (негізгі) морфемалардан бұрын, солардың алдында айтылады.
Диуани хикмет ескреткіші тілінде мұндай қосымшалардан би- тұлғасы
ғана кездеседі, дегенмен мәтінде өте жиі кездесетін айтқымыз келеді. Бұл
тұлғаның беретін мағынасы -сыз жұрнағымен пара – пар.
Мысалы: Йер астыға кірдім дүстлар би ихтийар (298 бет).
Кеча күндіз би ғам йүрдүм йашым ақмай (310 бет)
Бихабарға нечә айтсам мұны білмәс (294)
Сөздің морфологиялық құрлымына талдау жүргізу үшін, ең алдымен сөздің
құрылымына тікелей қатысы бар негізгі морфологиялық ұғымдарды айқындап алу
өте-мөте қажет. Ондай негізгі морфологиялық ұғымдардың мазмұнына морфема
туралы ұғым мен оның түбір морфема (негізгі морфема) және аффиекстік
морфема (көмекші морфема) жайындағы ұғымдар енді. Сөздің лексикалық я
грамматикалық мағыналарын білдіретін бөлшектер морфемалар деп аталады.
Морфемалардың өзіне тән мағынасы және өзіне тән сыртқы дыбыстық жамылышы
болады. Ендеше морфема деп сөздің тән мағынасы бар ең ұсақ бөлшегін
айтамыз. Сөздің морфологиялық құрамындағы морфемалардың мағыналары мен
қызметтері бірдей емес. Морфемаларды ең алдымен түбір морфема мен қосымша
морфема деп негізгі екі салаға бөлуге болады. Дүниежүзіндегі тілдер
гракмматикалық құрылысы жағынан алуан түрлі. Осыған орай тілдердегі
сөздердегі сөздердің морфологиялық құрылымы да, түбір морфема мен аффикстік
морфемалардың табиғаты да түрлі-түрлі болып келеді. Түбір сөз бен түбірдің,
негіз бен сөздің формасы жағынан бір-біріне сәйкес келуі орыс тіліне
қарағанда, ағылшын тілі мен түркі тілдерінде әлдеқайда жиі ұшырысады. Түркі
тілінде сөздің түбірі немесе негізі белгілі бір лексикалық және
грамматикалық мағынасы бар дербес сөз ретінде қолданылады да, осының
нәтижесінде түбір мен сөз мағынасы, формасы жағынан бір-бірен сәйкес келе
береді. Мысалы, етістіктің бұйрық райының екінші жақ формасы етістіктің әрі
негізгі, әрі түрбір ретінде ұғынылады және дербес сөз ретінде қолданыла
береді. Демек, дербес сөз ретінде қолданыла алу түркі тіліндегі түбірлерге
тән қасиет.
1.2 Түбірлер
Түбір деп профессор А.Ы.Ысқақовтың айтуы бойынша, сөздің өз алдында
тұрып мағына бере алатын, әрі қарай бөлшектеуге келмейтін түркі мағыналы
бөлшегін атайды. [15.91]
Ол сөздің тұлғалық жағынан әрі қарай бөлшектенбейтін, морфемалық
тұлғаларға мүшеленбейтін, мағыналық жағынан нақтылы бір зат, не құбылыс
немесе әрекет жайындағы ұғымды білдіретін белгілі бір дыбыс не дыбыстық
құрам ретінде танылады.
Сөздің түбірі жайындағы, әсіресе олардың құрылым жүйесі жайындағы
мәселе тіл білімі ғалымдарының назарын көптен бері-ақ өзіне аударған
мәселелердің бірі. Бұл мәселеде ғалымдардың әуел бастан ерекше көңіл бөліп,
сөз еткен түбірлері, дыбыстық құрамы жағынан дауысты + дауыссыз + ГСС
және дауыссыз + дауысты + дауыссыз + дауыссыз СГСС түріндегі түбірлер
болған. Түбірдің бұл түрі жайында А.Н. Кононов олар исторический
представляют собой пройзводные основы, состоящие из корня ГС или СГС +
аффикс - дегенді айтқан.[7.238].
Әуел бастағы түбірлердің түрі СГС болған деген пікірде алғаш ұсынған
ғалымдардың бірі Н.А.Баскаков екені мәлім. Ғалымның негізгі ойы Типичным
корнем для каракалпакского и других тюркских языков является корень,
состоящей из С+Г+С. Этот тип корня представляет собой древнейшую структуру
корня, из которой позднее развились три других типа корня этой группы, -
дегенге саяды. Ондай әуелгі түбірдің кейіннен өзгеріске түсу жүйесі мынадай
болған:
С+Г+С : тас; кел Г - : Е
Г+С ат; ал.
Г.И. Рамстед әуелгі түркі түркі түбірлердің түрі Гдауысты дыбыс болған
деп санайды. [19.29]
Автор бұл пікірін дәлелдеу үшін маңғол тілдеріндегі а – быть, түркі
тілдеріндегі и – мочь, е – понимать деген түбір тұлғаларды келтіреді.
ГС түбірлерге аң зверь, охота, аr – быть, at – бросать, ar –
обманывать, ag – течь; cr түбірлерге моңғолша ви – быть, түркіше ju –
носить т.б. мысалдарды келтіреді.
М.Хабичев болса, әуелгі түбірлердің құрылымын мынадай деп көрсетті: С-
Г-С, С-Г, Г-С. [20.39]
Г және СГ түбірлерінен СГС формалары пайда болған. Бұл пікірді В.Котвич,
А.В. Севортян, А.Н. Кононов айтты. Әуелгі түбірдің негізгі түрлері қандай
формада болғанын ашып айтпаса да СГС формасы іштей бөлшектеуге келетін
тұлға деген пікір Б.М.Юнусалиев, Х.Г.Нигматовтың зерттеулерінде кездеседі.
Сонымен, түбір – сөздің ең түркі негізі. Бұл түркі негіз сөздің
құрылысының да, мағынасының да негізгі ұйытқысы болып табылады. Түбір
морфема қатыспаса, қосымша морфеманың бірде-біреуі яки бірнешеуі қосылып
ешқандай мағынаны білдіре алмайды. Түбір морфема өздігінен жеке тұрып
семантикалық жағынан да, қызметі жағынан да дербес сөз бола алады. Түбір
туралы мәселеге қазақстандық А.Ибатов, А.Хасенова, Қ.Жұбанов, Ы.Ысқақов,
К.Аханов сияқты ғалымдар өз пікірін білдірген.
А.Байтұрсынов әу баста түбірлер туралы бастапқы мағынасындағы, бастапқы
сөз деген. А.Байтұрсынов.[21.154]
Қ.Жұбанов болса түбірлерді бөлшектеуге келмейтін біртұтас сом нәрселер деп
санайды, алайда, сол түбірлердің көбісінің құрама болғандығын, бүгінде
бөлшектердің жігі білінбей кеткендігін айтады. Мысалға: пышақ – пыш – ақ,
бүйрек – бүйір +ек, көкірек – көкір+ек, өлтір - өл+тір деген сөздерді алады
(6.19). Түбір сөздердің тұтастығын туа біткен тұтастық емес, бұрын құрама
болып тұрып, келе-келе жігін жоғалтып барып тұтас сөз болып кеткендігін
ескертеді. Сөздің түп мағынасын беретін болғандықтан түп бөлшек немесе
түбір деп атайды.
Профессор С.Исаев: түбір белгілі бір мағынаны білдіре отырып сөз деген
ұғымға сайма-сай келеді де, сөз деген ұғымға енетін туынды түбір дегендер
одан өзгеше болады. Түбір ешбір түрленусіз-ақ түбір күйінде тілде қолданыла
алады. [22.47]
А.Ибатовтың еңбектеріне сүйенсек түбірлер былай бөлінеді:
синкретикалық түбірлер
түпкі түбірлер
негіз түбірлер
туынды түбірлер [23.54]
Енді, А.Қалыбаева мен Н.Оралбаеваның түбір туралы айтқан анықтамаларына
тоқталайық: морфемаға бөлуге келмейтін, зат есімнен: бала, қыз, арман; сын
есімнен: қызыл, көк, ақ, әдемі; сан есімнен: бір, он, үш, жүз; етістіктен:
кел, ер, көш, отыр – бұлардың бәрі түбір делінеді. [24.26]
Диуани - хикмет ескерткіштерінде түбір күйінде қолданылған зат есімнен:
ел, гүл, жан, ешік, тофрағ, ужмах, йол, йар, рахман, йер, душман, тәңірі,
кіші, мәй (шарап), жауаб, жала, от, құлық, дүниа, дозах, йүрәк, мурад т.б.
сын есімнен: тоқсан тоғыз, кічік, қара, сарығ, йалған, чин, йаш, ұлұғ,
ізгә т.б.
Сан есімнен: йүз, мың, беш, үч, екі, иігірмә, сәккіз, бір, тоққұз, он,
алты, йеті, төрт, отұз, қырқ еліг т.б.
Есімдіктен: ол, мән, сән, өз (370)
Етістіктен: ұқ (366), қыл (375), йұм (көзіңні) [жұм] (369), сүрт
[иүзіңні], ал (366)
2 Қосымшалардың табиғаты
Қосымша морфема деп түбірге қосылып, оған қосымша мағына үстейтін
морфемаларды айтамыз.
Түбір морфема лексикалық мағынаны білдірсе , көмекші немесе аффикстік
морфема грамматикалық мағынаны білдіреді. Қосымша морфема өз ішінде
жұрнақтар, жалғаулар деп екіге бөлінеді. Жұрнақтар жалаң сөздерді жасау
үшін қолданылады, ал жалғаулар сөздерді бір-бірімен байланыстыру үшін
қолданылады.
Қосымшаларда мағыналық дербестік, тұлғалық дербестік те болмайды.
Өйткені, қосымша морфемалар жеке тұрғанда өзіне тән арнаулы дербес мағына
болмайтындықтан ол түбірдің қатынасынсыз жеке-дара қолданылмайды және түбір
морфеманың әуеніне еріп, өзгеріп, түрленіп отырады.
Түбір морфемалар мен қосымша морфемалар біріне-бірі парықсыз емес, олардың
қарым-қатынасының белгілі бір заңдарға сүйенетіні шын: олар өзара бір-
бірімен талғап тіркеседі. Қосымша морфемалар грамматикалық қасиеттері
жағынан бірыңғай, біркелкі болып келуін қалайды да, олардың белгілі тобына
ғана жалғанады. Қай қосымша қосылса да, қанша қосымша қосылса да түбір
морфема тұлға жағынан өзгермейді,үнемі бір қалыпта сақталып отырады. Ал
қосымша морфема тұрақсыз. Бір түрлі қосымша қай түбірге және қанша түбірге
жалғанса да, олардың әрқайсысына әртүрлі мағына үстемейді, олардың бәріне
де жалпы бір ғана мағына үстейді. Бірақ ондай жағдайда қосымша морфемалар
бірінен соң бірі, қалай болса солай жалғана бермейді. Тілдің ішкі заңдарына
лайық, белгілі бір жүйе бойынша рет-ретімен тіркеседі. Мысалы,
сауыншыларымыздағы деген сөздің түбір морфемасы сау, -оған әуелі –ын,
екінші-шы морфемалары қосылған. Осылайша рет-ретімен кете береді.
Қосымшалардың кейбіреуі сөз бен сөзді байланыстырады, олардың өзара қарым-
қатынасын білдіреді. Мысалы, көлдің жағасы дегендегі –дің және –-і
аффикстері сөз тудырып тұрған жоқ, көл мен жаға деген сөздерді
байланыстырып, олардың бір-біріне қатысын білдіріп тұрады.
Өз алдына дербес қолданыла алатын тіл деген түбірге морфема жалғануынан
тілік деген туынды сөз жасалған. Осындай, мағыналары мен қызметтеріне
қарай, сөзден сөз тудыратын және сөзден жаңа форма тудыратын қосымшалар
жұрнақтар деп аталса, сөз бен сөзді байланыстырып тұратын қосымшалар
жалғаулардеп аталады.
Жұрнақтар өз ішінен екі топқа бөлінеді: оның бірі –сөз тудырушы
жұрнақтар (Словообразующие),екіншісі-форма тудырушы (формаобразующие).
Сөз тудырушы жұрнақ жалғанған сөзіне жаңа мағына үстеп, туынды сөз жасайды.
Сөз тудырушы жұрнақтардың жалғануы арқылы жасалған туынды сөздердің
әрқайсысы дербес лексикалық единицаға (сөзге) айналып, сөздіктерде өз
алдына бөлек (дербес) реестр сөз ретінде қаралады. Мысалы, ек, су, қол
деген түбірлерге сөз тудырушы жұрнақтардың жалғануынан жасалған мынандай
туынды сөздер бар: егін, егінші, егіншілік, егінді, егіс, егістік, екпе;
сулы, сулық, сула, суландыру, сусау, сусыз; қолдау, қолдаушы, қолданыс,
қолдас, қолтық, қолтықта т.б. Сөз тудырушы жұрнақтардың жалғануы арқылы
жасалған осы туынды сөздердің әрқайсысы өзіне негіз болған түбірден
мағынасы басқаша, өз алдына бөлек-бөлек лексикалық единицалар (сөздер)
ретінде ұғынылады.
Форма тудырушы жұрнақтардың сөз тудырушы жұрнақтардан табиғаты басқаша
болады. Сөз тудырушы жұрнақтар жалғанған сөзінің мағынасын өзгертіп, одан
мүлдем жаңа мағынаны білдіретін басқа бір туынды сөз жасаса, форма
тудырушы жұрнақ өзі жалғанған сөзіне сәл ғана қосымша мағына үстейді. Форма
тудырушы жұрнақ жалғанған сөзінің мағынасын бұзбайды, өзгертпейді.
Мысалы кел деген етістікке форма тудырушы әртүрлі жұрнақтардың
жалғануынан оның мынандай формалары жасалады: келер, келмес, келген,
келетін, келмек, келіп, келсе, келгелі, келгей және т.б.
Сөз тудыратын жұрнақтар өзі қосылып айтылған сөздерінен жаңа туынды
сөз жасайтын болғандықтан лексико – грамматикалық категория қатарына
жатады, форма тудыратын жұрнақтар өзі қосылып айтылған сөзінің белгілі бір
сөз тобына тән грамматикалық қызметін анықтау үшін қолданылатын
болғандықтан, функционалды – грамматикалық категория қатарына жатады. Сөз
тудырушы аффикстердің мағынасы деривациялық мағына деп аталады. Қазақ
тіліндегі жұрнақтар арқылы сөз тудыру грамматикамен тікелей байланысты. Ол
байланыс жұрнақтардың мынадай екі түрлі ерекшеліктерінен айқын көрінеді.
Біріншіден, жалпы грамматикалық категорияларға тән аса абстрактілік қасиет
жұрнақтардан да табылады, екіншіден, грамматикалық категорияларға тән
тиісті ереже берерліктей жүйелі заңдар жұрнақтарда да бар.
Мысалы, есім, я етістік тудыратын жұрнақтардың әрқайсысы топ -топ сөздерді
қамтиды да, солардың бәріне ортақ мағына үстеп, олардың жалпы көрсеткіші
ретінде қызмет етеді. Мысалы, аула, арала, тазала, шамала, ізде т.б.
етістіктер ( - ла, - ле, - да, - де, - та, - те) жұрнағы арқылы есімдерден
туса, таңдамалы, жанамалы, құрамалы, жылжымалы, қопармалы деген сын
есімдер (- малы, - мелі, - палы, - пелі, - басы, - белі) жұрнағы арқылы
етістіктерден жасалған. Демек, бұдан біріншіден, әрбір жұрнақ көптеген
сөздерге жалғанғанда, тек лексикалық мағынасы басқа жаңа сөздер туғызып
қана қоймай, олардың бәріне бірдей жалпы абстрактілі қасиеттерін
анықтайтыны байқалады, екіншіден, белгілі бір грамматикалық категорияға тән
сөздерді екінші бір грамматикалық категорияға ауыстыратыны көрінеді. Осы
жағынан алып қараса, жұрнақтар грамматикалық категорияға тек жақын емес,
онымен тікелей ұштасып та, ұқсасып та жатады.
Құрамы жағынан жұрнақтар жалаң және құрамды болып бөлінеді.
Жалаң деп мағына жағынан да, форма жағынан да бөлшектенбейтін бір бүтін
жұрнақтарды айтамыз: білім, кеспе, малшы, ұшқыш, үйшік.
Мағына жағынан бір бүтін бола тұрса да, құрама жағынан кемі екі, я одан
да көп жалаң жұрнақтардан құралып жасалған жұрнақтар құрамды болады.
Мысалы, жайшылық, тұрғылықты, құранды. Мұндағы – шылық, - ғылықты, - ынды
жұрнақтарының әрқайсысы мағына жағынан бір бүтін форма болғанмен, құрамы
жағынан әуелгі екі я үш жалаң жұрнақтардан бірігіп жасалған күрделі
жұрнақтар.
Жалғаулар сөйлемдегі жеке сөздерді өзгертіп, түрлендіру арқылы оларға
белгілі бір грам мағына үстейтін морфологиялық формалар болып
есептеледі.
Жалғауларда мағыналық дербестік те, тұлғалық дербестік те болмайды.
Өйткені, жалғаулар жеке дара қолданылмайды, бұл бір, екіншіден, жеке – дара
тұрғанда ешқандай мағынасы болмайды. Ал, мағыналы сөздерге қосылғанда,
олардың атқаратын қызметтері де зор және ол сөздерге тиісті грамматикалық
мағыналар да жамайды.
Жалғаулар тұлға жағынан байыпсыз болады. Бірақ олар жалғанатын
сөздердегі дауысты дыбыстардың әуеніне қарай не жуан, не жіңішке болып
сәйкестені сияқты дауыссыз дыбыстардың да орайына қарай қатаңдап, ұяңдап,
сонарланып, екі-үш вариантты болып түрленгені болмаса, шексіз өзгере
бермейді. Мысалы көптік жалғауды алсақ, оның вариантталған түрлері –лар,
-лер, -дар, -дер, -тар, -тер болса, ілік септіктің қосымшасы –ның, -нің,
-дың, -дің, -тың болады.
Қазіргі қазақ тілінде жалғаулардың төрт түрі бар. Олар: көптік жалғау,
тәуелдік жалғау, септік жалғау және жіктік жалғау. Осы төрт түрлі жалғаудың
әрқайсысының өзіне тән грамматикалық мағыналары, сол мағыналарына орай
арнаулы грамматикалық формалары және сол грамматикалық мағыналарымен
формаларына сай, өзді-өздеріне тән ерекше қасиеттері бар.
Ал, енді тоқталатын мәселеміз жұрнақ пен жалғаудың айырмашылығында.
Олардың мына бір ерекшеліктерін атап айту керек.
1.Жұрнақтармен салыстырғанда, жалғаулардың қолданылу өрісі мен шеңбері
анағұрлым кең. Жалғаулар белгілі бір сөз тобына енетін сөздерді талғамай,
олардың күйлісіне бірдей жалғана береді. Жұрнақтар белгілі бір сөз тобына
енетін сөздердің күилісіне бірдей емін-еркін қосыла бермейді де, солардың
ішінде арнаулы бір тобы ғана жалғанады.
2.Жұрнақтардың жалғануы арқылы жасалған туынды сөз біртұтас бірбүтін
лексикалық единица ретінде ұғынылады. (жиын, жиналыс, өндіріс).
2.1 Хикмет тіліндегі зат есім тудыратын жұрнақтардың сипаты
–лық -лік -лұқ -лүк жұрнағы дерексіз ұғым атауын жасайды.
Ол түркі сөздерден де, арап пен парсы сөздерінен де жаңа сөз тудырады:
мискинлик (31а 13) кедейшілік, жоқшылық, асанлық (43б, 7) , ихласлық (53а
2), мәнмәнлік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz