Осман империясы және капиталистік батыстың экспансиясы, этатизмнің қайнар көздері

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: «Түркия: империялық құрылымды республикаға жаңғырту проблемалары»

М а з м ұ н ы:

Кіріспе. . . . 3-9 бб.

І ТАРАУ

1. 1. Азаматтық бюрократияның қалыптасуы және европаландыру идеяларының пайда болуы . . . 10-20 бб.

ІІ ТАРАУ

2. 1. Осман империясы және капиталистік батыстың экспанциясы . . . 22-27 бб.

2. 2. Этатизмнің қайнар көздері және экономикадағы бюрократиялық құрылымның ролі . . . 28-33 бб.

ІІІ ТАРАУ

3. 1. Империялық құрылымды республикаға жаңарту проблемалары. . 34-41 бб.

ІV ТАРАУ

4. 1. Түрік республикасы: элиталардың сабақтастығы және саяси жүйенің қалыптасуы . . . 42-52 бб.

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 53-56 бб.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 57-58 бб.

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі . 1990 жылдары Түркия ұлттық мемлекет пен жаңа либералдық бағыттағы жаһанданудың процестерінің оң және теріс жақтарымен бетпе - бет келді. Бұл жағдай әсіресе ХІХ және ХХ ғасырлар шегінде түрік мемлекетінің модернизация мәселелері бойынша кең көлемдегі зерттеулер жүргізудің негізі болды. Осман империясындағы экономикалық идеологиялардың туындауын қарастырушылар, либерализм және модернизация идеяларын жақтаушыларды айқындаған соң, зерттеудің өзектілігі маңызды бола түсті.

Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты - Осман империясы мен Түркия республикасының модернизациялану процесі және осындағы әскери -азаматтық бюрократияның атқаратын ролін талдау. Осылайша біздің зерттеулеріміздің негізгі объектісі «модернизация», анығырақ «түріктік модернизация», яғни 1908-1923 жылдардағы революциялық алғы шарттарды құрайтын және түрік қоғам жаңғыртуға бағытталынған әлеуметтік-тарихи шарттарының ерекшеліктерінің көрсету.

Сонымен, зерттеудің мақсаты - Батыста орын алған жаңа және қазіргі замандағы революциялық қайта құруларға ислам елінің өркендеуі кезеңінен бастап талдау жүргізу. Жұмыста тек Түркиядағы революцияның екі кезеңдерін зерттеумен ғана шектеліп қоймай, түрік зерттеушілерінің жаңа жұмыстары арасында өзекті болып келетін модернизация процестері жайлы қарастырылады.

Жұмыстың алдына қойған міндеті - ислам елі өркениетінің модернизациясының ерекшеліктерін толығымен бейнелеу. Бұл жағдай бізден, бір жағынан әлеуметтік-экономикалық және саяси даму аймағындағы басқару элитасындағы негізгі шешімдердің қатарын талдай отырып модернизацияның түріктік үлгісінің «негізгі бағыттарының» басым жақтарын айқындау, ал екінші жағынан Түркиядағы әскери-азаматтық бюрократияның идеологиясы туралы нақты мағлұмат беру.

Осы жұмыста ХІХ ғ. соңында капиталистік инфрақұрылымда үлкен роль атқарған «өндірістік-банктік отарланудың» Осман империясының дәстүрлі құрылымына әсер етуін қарастырады.

Тақырыптың зерттелу деңгейі . Кеңестік кезеңде, тіпті қазіргі шығыстану ғылымында да бұл сұрақ тереңнен зерттелген жоқ және Осман империясы мен Түркия республикасының қоғамдық даму процестеріндегі кездесетін «үзілісті» игеру үшін зерттеудің арнайы тар жақтауларынан шығуға мүмкіндік беретін қазіргі деңгейдегі жұмыстар кездеспейді. Шындығында тек аздаған зерттеулер бар, ал олардың өзі заманауи ұлттық мемлекеттің құрылуындағы институционалдық алғы шарттарды зерттеуге назар аударды; басқару элитасының идеологиясы есеппен қолданылса, ол тек ХХ жүз жылдықтың басындағы революциялық түрленулерді түсіндіретін ерекшеліктердің алдын-ала анықталған.

Зерттеушілер адептердің көзқарастарына сіңіп кеткен маркстік-лениндік «таза революция» критерийлерінен, жас түріктердің «саяси және әскери көзсіз тәуекелшілер» деп бағалауынан шетке шығуды қажет деп тапты. Кеңестік түсіндірулерде Түрік мемлекетінің тарихы «қорқақ және дарынсыз сұлтандармен», «шовинистер, авантюристермен және біруақытта мемлекеттік қайраткерлермен» және т. б толып кетті.

Авторлар ХІХ және ХХ ғ. басында модернизацияның барлық кезеңдерінде атқарушы роль ойнаған «модернизаторлық элитаны» зерттейтін шетелдік ғалымдардың (Findey, 1980, Inalcik, 1998 және т. б) өздері мойындаған кәсіпқой бюрократия қатарларының туындауын көрсетуді қажет деп тапты. Сондай-ақ, М. Вебердің ойынша нақты дәлелдер мен ақпараттарды игерудің арқасында қоғамда бюрократия маңызды роль атқарады деп ойлады. Шетелдерде капитализмнің рационалдануын сипаттаған әдістің көмегімен бөлінбейтін бөліктері, яғни парламентаризмнің біртіндеп институционалдануы, секуляризация, бюрократияның рационализациялануы даму үлгісіне айналды [28, б. 156] .

Жас түріктер билік басына келгеннен кейін мемлекеттің қарамағындағылардың байлығына иелік еткен дәстүрлі құқығынан бас тартуы мен басқару элитасының қайта қалыптасуының арасындағы байланысты байқаймыз. Бірінші дүние жүзілік соғыс болған уақыт аралығын «ұлттық экономикасының» кезеңі деп саналды. Соғыстың зардаптарын анықтамай тұрып, империяның жаулап алынған шекараларындағы шығындарды есептемейінше мемлекет идеологиясындағы нұсқаулықтар қатарынан кеткен элиталардың санын білу мүмкін емес.

Автор Түркияның басқару элитасындағы идеологияның сабақтастығына баса назар аудара отырып, Түркия республикасының құрылу уақытын қарастыруды және қазіргі заманғы нұсқаулықтарды талдауды өзіне мақсат етіп қойды. Біздің назарымыз ең алдымен элита идеологиясындағы жаңа ерекшеліктерді атап көрсетуге тоқталған. Кемалдықтар кейінгі реформаларды жүргізуге ұлт-азаттық қозғалысының жеңісінен кейін қоғамды жаңартудың нәтижесінде, мұсылман халқына ұлттық азаматтық түсінігін қалыптастыру қиынға соқты. Лаицизм саясатының қатал қолданысының нәтижесінде азаматтардың мемлекетке деген қарым-қатынасын жаңартудың жаңа принциптері қалыптасты. Сондай-ақ, біз түрік қоғамындағы кейбір процестерді, яғни кеңес тарихшылары келтірген «таза» пролетарлық революцияның ерекшеліктерін мысалға ала отырып, соның негізгі мазмұнын анықтаймыз.

Жалпы, «революция» сынды қоғамдық ғылымдар категориясын зерттеу әлемдік қоғамның санасында маңызды орын алады. Оны зерттеудің көптеген жолдары бар, ол табиғатты немесе сол сияқты өзгерістердің нәтижелерін емес, сындарлы әлеуметтік өзгерістерін және күйреу немесе басқа тәртіптерін түсіндіруге қабілетті. Шектеулердің негізгі себептерінің бірі, батыстық емес қоғам үшін Еуропадағы «классикалық» революцияның тәжірибесін мойындау болып табылды. ХІХ ғ. орын алған революцияның «таза» үлгісі (К. Маркс, А. Токвиль және т. б ) өткенмен толық үзілісті байланыстырды, бұл ХХ ғ. зерттеушілерінің (Э. Ледерер, Т. Гейгер және т. б. ) түсінігіне айтарлықтай әсер етті.

Ш. Эйзенштадт «Революция және қоғамның түрленуі» еңбегінде мынаны атап көрсетеді. «Эмпирикалық шындықтан тыс таза революциялық үлгісін қабылдайтын жолдар жалпы қоғамда болып жатқан көп жақты революциялық және революциялық емес өзгерістерді тепе-теңдікте бейнелеуге қабілетсіз, әсіресе . . . Революцияны зерттейтін көптеген ғалымдар саяси аймақтағы оңай анықталатын аспектілерге келіп шоғырланады, саяси аймақтардың алмасуын және басқа аймақтардағы әлеуметтік тәртіптердің түрленуі арасындағы байланыстарды жүйелі талдаудан қашады » [30, б. 50] . Тіпті қазіргі зерттеулерге қатысты, өзгерудің жалпы сипаттамасы, өткенмен үзіліс, революциядағы жаңашылдық пен күштеу мойындалады. С. Хантингтон революцияны «ішкі тез, қоғамның үстемдік ететін құндылықтары мен аңыздарына, оның саяси институттарына, әлеуметтік құрылымына, жетекшілігіне, іс-әрекеттердің әдісіне және үкіметтің саясатына түбегейлі және озбырлықты өзгерістер» ретінде анықтады. Ю. Каменка: «Революция - ол биліктің әлеуметтік сипаттамасында кенеттен тез өзгерісі, мұнда басқару процесінің түбегейлі трансформациясы, егеменді немесе легитимдіктің арнайы негіздемелері және әлеуметтік тәртіптің тұжырымдамасы бейнеленеді» деп жазды [30, б. 46] .

Ш. Эйзенштадттың тарихи-әлеуметтік салыстырулар негізінде жүргізілген жұмысы модернизация процестерінің қарама-қайшылықтарын және дәстүрлі қоғамда олардың нәтижелерінің бір мағыналы еместігін көрсетуге қабілетті болды. Сонымен қатар, дәстүрлер қандай да бір кертартпа күші ретінде емес, модернизацияның күрделі сипаттамасын қайталайтын, кейде тіпті, осы процесті жеңілдететін фактор ретінде қаралады. Революцияның феноменіне арналған тарихи әлеуметтік (К. Тримберджер, Т. Скокпол, Ч. Тили) жақтауларында басқа да көптеген зерттеулер бар. Осы зерттеулердің әдістемелік мәселелеріне тереңдемей, өткен ғасырдың 70 ж. соңында болған азаматтық тарихтың әлеуметтік процестерге бұрылуының маңыздылығын атап көрсетеміз.

Сонымен, біздің жұмысымыздың жалпы жағдайының бірі ретінде, түріктік азаматтық бюрократиясы реформалар қатарын жүргізуге ғана емес, жаңа институционалды құрылымдарды ығыстыру қабілетіне тікелей әсер ететін діни элитасынан құралмағанын атап өтеді. Ислам қауымдастығының жүйесінің құлдырауына қарамастан «Ш. Эйзенштадт көрсеткендей, Империялы-патримониальды бағдарламалары мен құрылымдары, олардың бақылау механизмдерімен бірге кемалистік революцияны басынан өткізді. Дәл осы уақытта осы бағдарламалар мен құрылымдар өзінің мазмұндылығымен үлкен институционалды икемділікпен автономдылықты негіздеді» [30, б. 287] .

Анығырақ болу үшін, модернизация түсінігіне алдын-ала талдау (дефиниция) жүргіземіз. Түркияның өзінде модернизация түсінігі қазіргі замандағы ұғымымен ХХ ғ. басында пайда болды. Өткен жүз жылдықта ол мәдени түрленулермен байланысты болды, ол Осман элитасының батыстық бағдарлауымен (alafranga) анықталады және «заманауи өркендеу» - Муасыр мәдениет идеалының жетістіктерінен құралған.

Эйзенштадт модернизацияны былай деп сипаттады: «әлеуметтік, экономикалық және саяси типтес бағыттарындағы өзгеріс процестері ХVIІ ғасырдан ХІХ ғасырға дейін Батыс Еуропа және Солтүстік Америкада дамып, кейіннен басқа еуропалық елдерге, ал ХІХ және ХХ ғғ. Оңтүстік Америкалық, азиаттық және африкалық аймақтарына таралды» [30, б. 1] .

Енді автор осы жұмысты орындау барысынды пайдаланған әдебиеттер қатарын атап өтейік. Ең алдымен бұл туындылардың топтамасының жалпы түсінігі әлеуметтік әлемнің тұжырымдамалық қайта құруларына бағытталған: Чилкот, Х. Рональд, Салыстырмалы саясаттану теориялары (М., 2003), Л. Дюмон Homo aequalis. Экономикалық идеологияның пайда болуы және гүлденуі (М., 2000) . Ш. Н. Эйзенштадттың «Революция және қоғамның түрленуі» (М., 1999) жұмысына аса назар аударды, ол жаңа әлеуметтік тарихтың негізінде жазылған біздің жұмысымызда көптеген түрік және шетелдік ғалымдардың соңғы жұмыстары қолданылды, олар Осман империясындағы (Түркиядағы) модернизация проблемаларына, мемлекеттік басқару жүйесіне және әлеуметтік құрылыстарды зерттеуге қатысты. Олар: Karpat K. H. Osmanli Modernleşmesi (İstanbul, 2002), Mardin Ş. Tűrk Modernleşmesi (İstanbul, 1991, 2001), Sevil M. Tűrkiye’de Modernleşme ve Modernleştiriciler (Ankara, 1999) және т. б.

Түрік зерттеушілерінің жұмыс бағыттары дерлік көрсетілген. 1990 ж. басына дейін түрік қоғамының даму саясаттарының аспектілеріне жасалынған екпін әрі батыстық саясаттанушылар (Tachau F., Heper M., Eralp A және басқалар) ретінде әрі арнайы түрік тарихы ретінде болды. 1970 ж. басынан бастап зерттеу жақтауларын кеңейтуге талаптанды және ХІХ ғ. басымен ХХ ғ. бірінші ширегіне дейінгі (Karpat, 1978) түрік мемлекетінің «трансформациясын» қарастырған жұмыстар пайда болды. «Модернизация» термині ХІХ және ХХ ғғ. дамуына қатысты қолданылды, ол модернизация фазаларын және критерилер қатарын бөліп алып оларға қоғам дамыуының әр саласынан бағалануына мүмкіндік беретін Ш. Мардиннің (Tűrk Modernleşmesi, 1991 ) еңбегінен кейін бекітілді. Модернизация процесіндегі мемлекеттік бюрократияның қатарына көңіл аудару К. Финдлидің (Findley C. V., 1980, 1989) зерттеулерінен кейін назар аударыла бастады. Түрік (батыстық) зерттеушілердің қазіргі жұмыстары модернизацияның әртүрлі аспектілеріне шоғырланған, оларға қарапайым санақ жүргізудің өзі мүмкін емес.

Ресейлік және отандық туркологтары дәлелдемелік байланыс аумағындағы талдамаларының ерекшеліктеріне қатысты модернизацияның аспектілерін қарастырған біршама зерттеулерді (И. Л. Фадеев, 1993, Ю. А. Петросян, И. Е. Петросян, 1993) бөліп ала аламыз. Бұл жұмысты жазу барысында келесі жұмыстар маңызды орын алады: Н. Г. Киреев «Түркиядағы этатизм тарихы» (М., 1991), И. Л. Фадеев «Таяу Шығыстағы билік концепциялары» (М., 1993), Г. З. Алиев «Жас түріктердің басқаруы кезеңіндегі Түркия» (М., 1972), Ю. А. Петросян және И. Е. Петросян «Османдық империя: реформалары және реформаторлары» (М., 1993), А. Ф. Миллердің еңбектерінің жинағы және басқа да көптеген зерттеулер.

Бітіру жұмысының методологиялық негізіне айтулы тарихи оқиғаға объективті баға беруді басшылыққа алатын салыстырмалы тарихи талдау алынды. Тақырыпты жан - жақты ашу үшін ұлттық ой - сананың оянуы және соның негізінде дүниежүзілік тарих саласында кейінгі жылдары ғылыми айналымға түскен еңбектерге сүйендік.

Бітіру жұмысының қолданбалық негіздеріне оның тарихи маңызын қоғамдық ғылымның әр алуан саласындағы еңбектерде қолдануға болатынын атап өткен орынды. Өйткені, Түркия біздің тәуелсіздігімізді алғаш таныған іргелі туыстас ел. Оның тарихындағы модернизация тәжірибелерін біздің елімізде де әбден қолдануға болады. Жұмыс социология, политология саласымен байланыста жазылған.

Сондықтан, бұл зертеу бүгінгі тарихшыларға, социологтартарға, қоғамтанушылар мен мәдениеттанушыларға сол кезеңдегі Түркияға қатысты мәліметтер алуға өз пайдасын тигізеді деп білеміз.

Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, 4 тараудан, 5 тармақшадан және пайдаланған әдебиеттердің тізімінен тұрады.

І ТАРАУ

ОСМАН ИМПЕРИЯСЫНДА ЕУРОПАЛАНДЫРУ ИДЕЯЛАРЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ

Осман империясында модернизация идеясының пайда болуы негізін анықтау және оның мемлекет құрылымындағы өзіндік орнын белгілеу алда түрған келелі мәселе қатарына жатады.

Таяу Шығыс ислам кеңістігіне кірген қоғамдағы жекеліктік емес эгалитарлық мамандардың көптілігімен танылады. Құран күнделікті өмірді бақылау үшін ұжымдық тәжірибенің монополиясын жарықтандырды. Мұсылман қауымдастығы әулиелікті ұжымдық жеткізуші ретінде таныла отырып, «дин ва давла» тұжырымдамасында айтылғандай әлеуметтік-саяси ұйымның мүшесі және дінге сенушілер ретінде адамның міндеттері мен құқықтарының толық тепе-теңдігін болжамдайды. Ислам барлық әлеуметтік-экономикалық жазбалары - зекет, риба, шура, мұрагерлікке құқық және т. б бірлескен эгалитаризмнен тарап, жаңғыртуға бағытталады [27, б. 62-63] .

Христиан дінінде адам Құдаймен қарым-қатынаста дербес. Дінге сенушілер екі «ортаға» жіктеледі: «Үлкен орта құдайға қатысты дербес қарым-қатынаста, оның ішінде қажеттіліктерді, міндеттерді және байланыстарды біріктіреді, басқаша айтқанда әлеуметтілікті енгізеді . . . жаратушының іске асыруының шынайылығы туралы түсінік шығыс діндерінде болмауы», «нағыз адам жаратылыстың шүбәсіз үлгісі және біруақытта - Құдайға шындық . . . шіркеу идеясының жоқтығына әкеледі. Әлемнің христиандық үлгісінің ерекшелігінде жан-жақты айналу мүмкіндігіне қойылған. Еуропа тарихында ішкі орта біртіндеп кеңейіп сыртқы ортаны сіңіріп алды. Шіркеу өзінің «билік құдайдан емес» дегенді мойындап, сол кезде билеуші жақтың антологиялық құдайшылдық талаптануын шегеріп тастады. Ол беделін екі христиандық болмыстың ортасында бөлді және олардың иерархиялық ұқсастығын сақтап қалды. Құдайдағы Христиандық дербестік қайта құрудың ұзақ жолының бастауы, нәтижесінде әлемде құдайсыз дербестік пайда болды» [27, б. 61] .

Шығыстағы мемлекетте иерархия жүйесінде топтық принцип ұстанылды, осы жүйенің әрбір тобы қауымдастықтан алынған мемлекеттік салық-өсімнен өзіндік үлесін талап етті. Ислам әлемінде діни функционерлер ұйымшыл институттарды құрған жоқ. Осман империясында болған орындардан басқа мұндай институттардың мекемелерін мемлекет өз қарамағына алды. Саясатқа қатысу шенеуліктің және сарайдың үлесінде болды, діни басқару шартында сұлтан-халифаға тәуелділігіне және халықтың көп бөлігінің билік орталығына қол жеткізу механизмнің болмауына байланысты болды. Ш. Эйзенштадт пікірінше, Осман империясының билік орталығындағы «империялық және патримониялық элементтердің араласуы. Империялық орталықтың кей топтары ұстанған ислам идеологиясына негізделген; патримониальды белгілерді қандайда бір деңгейіндегілерді ұйым ортасында, периферия құрамында және орталық пен периферия аралығында кездестіруге болады» [30, б. 282] .

Х. Иналджик пікірінше, Осман империясының басқару элитасы жұмақтар туындататын класты басқаратын ерекше артықшылықты топтар ретінде саналады және танылады. Иналджиктың пікіріне сәйкес, сұлтандық абсолютизмді орталық бюрократия бөліп, абсолют ерекшелік жағдай орын алды және «барлық мемлекеттегі ұйымдардың жүйкелік орталығы» болды [50] . Сұлтандық беделдікті алып журетін мемлекеттік элита қоғамның өндіруші элементтер ресурстарын жалғастырды.

Ішкі тәртіпті сақтау функциясын жүзеге асырушы және әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынасты реттеуші мемлекеттік шенеуніктер тұрғындарды пайдалануда өзіне тиімді рольды атқарды. Дегенмен, бұл қабаттасулар жағдайы анық бір құқықты кепілдемелі болмағандықтан тұрақты болмады. Жайлы тіршілік етудің жалғыз-ақ кепілі мемлекетке өнімді қызмет ету. Басқарушы басқару сатысындағы қызметке пайдалы және мемлекет қуатын арттыру үшін кез-келген мемлекет қызметкерін таңдай және енгізе алады.

Дж. Танйол былай деп жазады: «Мемлекеттік басқару иерархисы басқарушылар мен басқарылатын және мемлекет пен мемлекетке қызмет етушілер арасындағы қарым-қатынаста дамыл тапты. Әртүрлі халықты қамтитын бұл мемлекеттік жүйеде ұжымдастырылған күштердің бәрі не мемлекеттік аппарат немесе мемлекетке тәуелді ұйым болады» [14, б. 26] . ХІХ ғ. ортасында М. П. Вроченко өзінің «Кіші Азияның бүгінгі күніне шолу» деген еңбегінде: «Бүкіл Осман империясындағыдай Кіші Азияның үлкенді-кішілі ауылдардың тұрғындарының бәрін екі топқа жіктейді - басқаратын және басқарылатын: әрбір адам өзінің жағдайы мен болмысы және сеніміне қарамастан осы топтардың біріне жатады. Әрине, мұндай жіктелулер әрбір елде бар, бірақ Түркияда ол жай ғана аталулар емес: басқарушы өз жағында сонша артықшылығы бар тіпті басқарылатынның өзі қызметке араласып кетеді»[7 б 197-198] .

«Қауымдастыққа қатысты дәстүрлі өмірдің ақаулығына алып келген» (З. Гек Алп) шаруашылық, экономикадан тыс күштеу жүйесіндегі шектеулердің ішіндегі бірқалыпты жуйеленуi өзінің идеологиясын қозғалта алмады. Оның әлеуметтік көзқарастарының жиынтығы дінмен шектелді - сенімшіл мұсылман әлем шындығын бар болмысымен қабылдап, еңбек етіп жүре берді; дінге сенуші нақты тіршілік етуді тілемей-ақ тағдырдың жазғанымен өмір сүруі керек. Түрияда орталық билікке қарсы шығу мүмкіндігі тәуелсіз жер иеленушілер қатарынан болмады, ал қоғам өмірінде демократияның элементтері барлар өздерін көрсетпеді [47, б. 124] .

Көптеген зерттеушілердің ойынша, түрік қоғамының капиталистік құрылысқа өтуіндегі еуропалықтардан айырмашылығы, басымдылықтарды теріс бағалайтын мемлекеттік бюрократияның ерекше ролі мен ұлттық үшінші топтың болуы. Тағы бір ерекшелік бюрократиялық империя орындаған кәсіпкерлік белсенділіктің жаңа формасын енгізген экономика саласындағы мемлекеттік ролі. Осман мемлекетінің империясының әлеуметтік-экономикалық өміріне араласу дәстүрі оның алғашқы ғасырларында пайда болған, ол әскери қажеттіліктерге арналған ресурстарды мобилизациялау қажеттіліктерімен байланысты болады.

«Кәсіпкер» терминінің туындауының өзі еркін сауда мен дербестік ортасында теңгерілетін еуропалық экономикалық үлгісімен қолдануды Ж. Б. Сей енгізді, ал Кантильонда кәсіпкерлер үш өндіруші топтардың бірі ретінде жер иегерлерімен жұмысшылармен теңдей жүреді [69, б. 55] . Кәсіпкерлік рух сығушылық өштестігімен, көзсіз тәуекелшіл және жаңалықтарға талпынуды реттеуші ретінде көрінді (Сомбарт пікірінше), ал капитализм дәуірінде бұл сипаттамаларға сараңдық, рационалдық және иновацияларға тартымдылық дегендер қосылды [63, б. 28] .

П. Друкер кәсіпкерлік идеологияны капиталистік қоғам үшін негізгі іргетас ретінде қарады, кәсіпкердің кірістерін барынша өсіру процесінде қызмет ететін инновацияларды туындатады. Дәл осы көзқараста болған И. Шумпетер, ол жеке кәсіпкерлікті инновацияны тасымалдаушылар деп білді және экономиканың модернизациясын, өнімділікті үлкейтуді өзіне мақсат етті [36, б. 209-211] .

Ендігі назарымызды қоғамды басқару саласында өнімсізділік пен шектеулік үшін жиі сынға түсетін бюрократияға аударайық, бірақ сынға түскеніне қарамастан өзгерістер мен басқарудың жаңа технологиясына бейімделуінің арқасында біздің уақытта да орын алып отыр.

Маркстік идеологияда тәртіпті және тұрақтылықты қажет ететін қарапайым халықтың басым көпшілігінен оқшаулайтын бюрократияға қоғамдағы абсолюттік билікке және бюрократияның автономияға талпынысына екпін жасалынады. Өзінің талпынысында қоғамнан ерекшеленіп тұратын белгісі және өзінің аңызын шығармақ болды. Бюрократиялық ұйым ішінде тұйықтылықты, құпияшылықты, артықшылықтардың сақталуы мен тәртіптің күшейтілуіне жағдай жасайтын қатал иерархия болды. М. Вебер мынаны ескертті, бюрократ үшін ең қорқыныштысы өзіндік орнын жоғалту және бұл қорқыныш өзінен жоғары тұратын иерархияға бағынуға сөзсіз мәжбүр етті. Сондықтан бюрократ ұйымдарында иерархиядағы жоғары орын секілді стратегиялық басымдықтар үшін күреседі [60, б. 36] Л. Фон Мизестің айуынша, кәсіпкер шенеуніктер класы үшін мемлекеттік қызметпен байланыстағы негізгі көрсеткіші болып тәжірибе мен кәсібилік саналады: «Шенеуніктер мәртебесін жоғарылатудағы негізгі шарт тәжірибе болып саналады» [59, б. 49-51] .

ХІХ және ХХ ғғ. М. Вебердің талқылауымен капитализмнің даму үлгісі келесі сипаттамалармен тұжырымдалады: қызметтік алға басушылар жағдайы ретінде кәсіптік шеберлікті талап етуді қадағалайтын әкімшілдік тиімділік; биліктің анықталған қатал иерархиялық құрылымындағы дұрыс құрылған тәртіп; жеке кәсіпкерлік арқылы дамитын капиталистік рационал.

Біз көріп отырғандай, кәсіпкер мен бюрократия теориясында көптеген қарама-қайшы категориялар кездеседі, бірақ Осман империясы жағдайында османдық қоғамның құрылу барысын тереңірек талдауды қажет етеді [28, б. 157] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.