«Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» жылдарындағы қазақ халқының тәуелсіздік үшін күресі
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.9 бб
І . тарау. Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9.31 бб
1.1 Жоңғар шапқыншылығы қарсаңындағы қазақ хандығының ішкі және сыртқы жағдайы ... ... ... .9.16 бб
1.2 Жоңғар . қазақ қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17.22 бб
1.3 «Ақтабан шұбырындының» басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23.31 бб
ІІ. тарау. «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» жылдарындағы қазақ халқының тәуелсіздік үшін күресі ... ..32.53 бб
2.1 Ордабасыдағы құрылтай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32.36 бб
2.2 Аңырақай шайқасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37.45 бб
2.3 Батырлар мен билердің тәуелсіздік жолындағы күрестегі рөлі ... ...46.53 бб
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54.56 бб
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... .57.60 бб
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.9 бб
І . тарау. Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9.31 бб
1.1 Жоңғар шапқыншылығы қарсаңындағы қазақ хандығының ішкі және сыртқы жағдайы ... ... ... .9.16 бб
1.2 Жоңғар . қазақ қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17.22 бб
1.3 «Ақтабан шұбырындының» басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23.31 бб
ІІ. тарау. «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» жылдарындағы қазақ халқының тәуелсіздік үшін күресі ... ..32.53 бб
2.1 Ордабасыдағы құрылтай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32.36 бб
2.2 Аңырақай шайқасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37.45 бб
2.3 Батырлар мен билердің тәуелсіздік жолындағы күрестегі рөлі ... ...46.53 бб
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54.56 бб
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... .57.60 бб
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-9 бб
І – тарау. Тәуке хан тұсындағы Қазақ
хандығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9-31 бб
1.1 Жоңғар шапқыншылығы қарсаңындағы қазақ хандығының ішкі және
сыртқы
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 9-16 бб
1.2 Жоңғар – қазақ
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
7-22 бб
1.3 Ақтабан шұбырындының
басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23-31 бб
ІІ- тарау. Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама жылдарындағы қазақ
халқының тәуелсіздік үшін
күресі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .32-53 бб
2.1 Ордабасыдағы
құрылтай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..32-36 бб
2.2 Аңырақай
шайқасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..37-45 бб
2.3 Батырлар мен билердің тәуелсіздік жолындағы күрестегі рөлі ... ...46-53
бб
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5 4-56 бб
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... 57-60 бб
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. ХVII ғасырдың алғашқы үштен біріндегі
Қазақстан тарихы жоңғар шапқыншылығындағы қарсы қазақ халқының тәуелсіздік
жолындағы күресінің жарқын беттеріне толы. Соның ішіндегі шайқастардың ең
шоқтығы биігі – Аңырақай шайқасы. Зерттеуші – тарихшылардың әр дәуірдегі
өкілдері Аңырақай шайқасынан халықтың бірлігін, ұлттық тұтастықты, халықты
әскери өнерінің жетістігін, азаттық күрестегі тарихи тұлғалар мен ата –
бабалар ерлігін көрсетеді. Осы арқылы әр кезеңдегі жас ұрпақ бойындағы
Отансүйгіштік рухты тәрбиелеуде Аңырақай шайқасының орны ерекше.
Аңырақайға байланысты зерттеуші – ғалымдар арасында ортақ бір пікір
қалыптаспаған. Ғалымдар ғасыр шайқасының болған жері, мерзіміне қатысты
ортақ бір тұжырымға келе алмай отыр. Сонымен қатар шайқасқа Абылай
қатыспады деушілер де кездеседі.
Өткір пікірталас әсіресе, шайқастың болған жеріне байланысты өрбуде.
Бізге жеткен аңыздарға сүйенген кей зерттеушілеріміз оқиға Жамбыл облысы
аймағында болған деседі. Тапонимикалық жер атауларының көптеп кездесуіне
байланысты Аңырақай шайқасының болған жерін Алматы облысы территориясында
дегенді жақтаушылардың үлес салмағы басым. Қалай десек те, бұл мәселеде
объективті тұжырым жасалды деп ойлаймыз.
Аңырақай шайқасының болған мерзімі де әр зерттеушілердің әртүрлі
көрсетулерінде көрініс тапқан. Зерттеп, дәлелдеуді қажет ететін мәселе.
Көріп отырғанымыздай, Аңырақай шайқасының тарихы әлі де болса жан –
жақты зерттеуді қажет етеді. Тарих тылсымы Аңырақай шайқасының ақиқатын
толық ашуға мүмкіндік бермей отыр. Бүгінгі ұрпақты өзінің ерекшелігімен
қызықтырып отырған тарихтағы айрықша оқиғаның өскелең ұрпаққа берер
ұлағаты, тағылымы мол.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Өкінішке орай, Аңырақай шайқасы тарихына
арналған арнайы еңбек әлі күнге дейін жазылмаған.
Орыс тарихнамасында қазақтардың жоңғарлар басқыншылығына қарсы күресі
жалпылама жұмыстарда көрініс тапқан. Оларда тұтас алғанда жалпы жағдайдың
баяндалуына қарамастан, тарихи оқиғалар жүйелі түрде, рет – ретімен
баяндалмайды. Әсіресе, бұл екі шайқастың: 1728 жылы Бұланты өзенінің
жағасындағы Қарасиыр деген жерде және Аңырақай даласындағы жоңғарларды
жеңген шайқастардың жай – жапсарына қатысты.
Қазақ – жоңғар қатынастарын ХІХ ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басында
М.Ж.Көпеевтің, М.Тынышбаевтың, М.Дулатовтың, Ә.Бөкейхановтың күш – жігер
салуы арқасында ғана неғұрлым егжей – тегжейлі саралап зерделеу мүмкін
болды. Қазақтардың жоңғарларға қарсы күресі, жоңғарлардың 1723 - 1726
жылдардағы жеңіске жету себептері, қазақтардың саяси және экономикалық ауыр
жағдайы, басқа да мәселелер ХХ ғасырдың 70-80 жылдарындағы тарихнамада
И.Я.Златкиннің, Н.Г.Апполованың, В.А.Басиннің, В.А.Моисеевтің және
басқалардың монографияларында ғана ғылыми тұрғыдан көрсетілді.
Атап айтқанда В.А. Моисеев жоңғарлардың қазақтармен арадағы ұзақ
уақытқа созылған өзара қатынастарының, оның даму барысының сипатын ашып
берді. Ол жоңғарлардың қазақтарға және Орта Азия халықтарына қарсы
күрестегі уақытша жеңістерінің басты себептерін ашып көрсетіп, Ресейдің
қазақтар мен жоңғарлар жөніндегі тиянақсыз әрі қайшылыққа толы саясатының
себептерін түсіндірді. Сондай – ақ Орталық Азиядағы халықаралық
қатынастардың бүкіл жүйесін айқындай бастаған жаңа күштердің (Ресей мен
Қытайдың) саяси аренаға шығу белгілерін анықтап берді. 2. Р.Б. Сүлейменов
пен В.А. Моисеевтің ХҮIII ғасырдағы Қазақстан тарихынан деген бірлескен
еңбегінде осы проблеманы зерттеуге баса көңіл бөлінген. Қазақстанның
Ресеймен, сондай – ақ Орталық Азиядағы ең соңғы көшпелі империя - XҮIII
ғасырдағы Жоңғар хандығымен өзара қатынастарының тарихы түйінді
проблемалардың бірі болып қалуда.
Сондай – ақ М. Тынышбаев өз еңбектерінде ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырлардағы
қазақтар тарихын кеңінен қамтиды. Атап айтсақ, История казахского народа,
1926 жылы Қызылорда қаласында басылып шыққан киргиз – казаки в ХҮІІ-ХҮІІІ
в.в. атты еңбегі, Ташкентте 1927 жылы жарық көрген Великие бедствия...
атты еңбегінде зұлматты жылдардағы халқымыздың жоңғарлар тарапынан көрген
тауқыметін, тағдыр тәлкегіне түскен қазақ халқының ауыр жағдайын
суреттейді. Сонымен қатар, топонимикалық жер атауларына қатысты өз
дәйектемелерін келтіреді 3.
Кеңестік дәуірде Аңырақай шайқасы туралы ой - пікірлер тек жалпылама
еңбектерде көрініс тапқан. Қазақстанның Ресейге қосылуы туралы қалам
тартқан Т.Рұсқұлов, Н.Г.Аполлова, Д.Дулатованың, т.б. ғалымдардың
еңбектерінде сол кездегі саяси жағдай сипатталып, қосылу себептері
көрсетіледі. Мысалы, Т.Рұсқұлов қазақ жүздерінің Ресей бодандығына өту
себептерін бірінші кезекте Қазақстанның сыртқы саяси жағдайымен
байланыстырады. Оның сыртқы саяси жағдайы қазақтарды шығыстан –
жоңғарлардың, оңтүстіктен – Хиуа, Бұхара, Қоқан хандықтары, батыстан –
ноғайлар мен қалмақтардың қысым жасауынан көрінген 4.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін зерттеушілер ұзақ
жылдардан соң отандық тарих проблемаларын жоғарыдан араласусыз және
иделогиялық өктемдіксіз зерттеуге мүмкіндік алды. Бұрын көңіл бөлінбей
қалған тарихи даталарды мерекелеу қолға алынды. Аңырақай шайқасы туралы
еңбектер жариялаудың басты жетістігі де осы шаралармен тығыз байланысты.
Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігі
және Білім және ғылым министрлігі Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология
институтымен бірлесе отырып Қазақстан Республикасы Үкіметіне Аңырақай
шайқасының 270 жылдығын мерекелеу туралы жасаған ұсынысына байланысты
Қазақстан Республикасының Үкіметі 2000 жылғы 8 тамызда №1221 қаулы
қабылдады. Қаулыда: Аңырақай шайқасының 270 жылдығын мерекелеу 1999
жылдан 2000 жылға дейінгі кезеңде республикалық деңгейде өткізілетін
мерейтойлардың тізбесіне енгізілді,- делінген. 5.
Осы шараларға байланысты шайқастың маңызы жөнінде Алматы және
Талдықорған қалаларында облыстық ғылыми – практикалық конференциялар
өткізілді. Отар гарнизонында сарбаздар қатысқан конференция ұйымдастырылып,
Аңырақай жеңісінің жауынгерлерге патриоттық тәрбие берудегі рөлі туралы
баса айтылды.
Конференцияларда тарихшы – ғалымдар Ж.Қасымбаев, Б. Кәрібаев, М.
Қойгелдиев, Б. Аяған, С.Жолдасбеков және сол кездегі ҚР Қорғаныс министрі
Сәт Тоқпақбаев т.б. жасаған баяндамалар негізінде Армысың, ата тарих –
Аңырақай атты конференция материалдар жинағы 2001 жылы Алматы қаласында
жарық көрді.
Аңырақай шайқасы жөнінде басталған жұмыстар ел құлағын елең еткізіп,
қоғамда серпіліс жасады. Халық бірлігі мен ұлттық тарих жылының қорытынды
шараларын өткізу аясында және Аңырақай шайқасының 270 жылдығына орай Манаш
Қозыбаевтың, Талас Омарбековтың, Бақтияр Әбділдаұлының, Берекет
Кәрібаевтың, Әділхан Байбатшаның, С. Дүйсеновтың т.б. көптеген
зерттеушілердің жекелеген мақалалары Жас Алаш, Егемен Қазақстан
газеттері мен Қазақ тарихы, Ақиқат сияқты ғылыми - әдістемелік
журналдарда, яғни мерзімді баспасөз беттерінде жарық көрді.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысының басты
мақсаты – ХҮІІ ғасырдың соңы мен ХҮІІІ ғасырдың басындағы қазақ хандығының
жоңғар агрессиясына қарсы жүргізген күресін, оның ішіндегі айшықтысы және
ұлт тұтастығының көрінісі болған Аңырақай шайқасының тарихи маңыздылығын
соңғы кезеңдерде жарияланған материалдар негізінде зерттеу. Осы мақсатты
жүзеге асыру барысында төмендегі тақырыптарды арнайы талдау объектісі
ретінде алынып, одан мынадай міндеттер туындадаы:
- Жоңғар шапқыншылығы қарсаңындағы қазақ хандығының ішкі және сыртқы
жағдайына сипаттама беру;
- Қазақтар мен жоңғарлар арасындағы шиеленіскен қарым – қатынастардың
себептері және барысы;
- Ордабасы құрылтайының мәнін ашуға тырысу;
- Ақтабан шұбырындының... қазақ халқына тигізген әлеуметтік
зардаптарын ашып көрсету;
- Халықты жоңғар шапқыншылығынан азат еткен Аңырақай шайқасының тарихи
маңыздылығын бағалауға тырысу;
- Тәуелсіздік жолындағы күрестегі батырлар мен билердің атқарған рөлін
айқындау.
Осылайша, бітіру жұмысының хронологиялық шегі 1680-1730 жылдар
аралығын қамтиды.
Бітіру жұмысының деректемелік негізі. ХҮІІ - ХХ ғасырдың бас кезі
кезеңіндегі қазақтар тарихы жөнінде тарихи деректемелердің ауқымы кең
дегенімізбен, жоңғарларға қарсы күрес туралы жазбаша деректер немесе архив
деректері мүлде кездеспейді. Мұны біз ХҮІІ - ХҮІІІ ғасырларда қазақтарда
жазба мәдениетінің болмауымен байланыстырамыз.
Бұл кезең туралы басты деректемелік база ретінде халық ауыз әдебиеті
алынғандығын атап көрсеткен жөн. Ауыздан – ауызға тараған шайқас туралы
аңыздардың және жоңғар шапқыншылығын көзбен көріп, оған қарсы күрестерге
қатысқан Қожаберген, Бұқар, Ақтамберді жыраулардың өлең – жыр,
дастандарының бізге жеткен нұсқалары қамтылды. Сондай – ақ топонимикалық
жер атауларының шығу тарихы болған оқиғалармен біршама сәйкес келуімен
түсіндіріледі.
Бітіру жұмысының методологиялық негізіне айтулы тарихи оқиғаға
объективті баға беруді басшылыққа алатын салыстырмалы тарихи талдау алынды.
Тақырыпты жан – жақты ашу үшін ұлттық ой – сананың оянуы және соның
негізінде отандық тарих саласында кейінгі жылдары ғылыми айналымға түскен
іргелі еңбектерге сүйендік.
Бітіру жұмысының қолданбалық негіздеріне оның тарихи маңызын қоғамдық
ғылымның әр алуан саласындағы еңбектерде қолдануға болатынын атап өткен
орынды. Өйткені, Аңырақай шайқасының тарихы тек тарихи оқиға емес, сонымен
қатар отансүйгіштікке тәрбиелеу құралы, әскери өнер жетістігі ретінде де
дәріптелуде. Әдебиет саласымен байланысы өз алдына бір төбе.
Сондықтан, бұл зертеу бүгінгі тарихшылар, педагогтар, қоғамтанушылар
мен әдебиетшілерге сол кезеңдегі Қазақстанға қатысты мәліметтер алуға өз
пайдасын тигізеді деп білеміз.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, әрқайсысы үш
тармақшадан тұратын екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І- тарау. Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығы.
1.1 Жоңғар шапқыншылығы қарсаңындағы қазақ
хандығының ішкі және сыртқы жағдайы.
ХҮІІ ғасырдың соңы – ХҮІІІ ғасырдың басындағы қазақ хандығының
мемлекеттілігінің дамуында оның аймақтық байланыстары, қоғамдық қарым –
қатынастарындағы әлеуметтік өзгерістері, хан билігінің күшеюі, қазақ жерін
сыртқы жаулап алу факторы тұрғысынан тарихтың қатаң сынағынан өтуі тиіс
болды.
ХҮІІ ғасырдың екінші ширегіндегі Қазақ хандығының географиялық – саяси
территориясына және мемлекеттілігінің саяси ахуалына арналған
зерттеулердегі пікірлер ортақ емес. Мұның басты себебі – ХҮІІ - ХҮІІІ
ғасырларда қазақ тарихында сыртқы факторлар алатын үлес жоғары. Сондықтан,
ХҮІІ – ХҮІІІ ғасырларда қазақ жерінің территориялық шекаралары тұрақсыздық
жағдайында болды.
ХҮІІ ғасырдың соңы ХҮІІІ ғасырдың алғашқы ширегінде қазақ жерінің
шекарасы солтүстігінде – Тобылдан Ертіске дейінгі аралықты, оңтүстігі –
Сырдың орта ағысын және Ташкент қаласын қамтып өтіп, ал шығысында Жоңғар
Алатауындағы Еміл өзенінен, батысында Сырға дейін созылып жатты. Қазақ
қауымдық құрылымдарының ең көп бөлігі аймақтың оңтүстік, орталық және
солтүстік – шығыс жақтарында шоғырланған. Ұлы жүз қазақтарының қысқы
жайылымдары – оңтүстік Балқаш өңірінің құмдарында, Мойынқұмда, Іле, Шу және
Талас өзендерінің аңғарларында, ал жазғы жайлауы Тянь – Шань мен Қаратау
жотасының солтүстік сілемдерінде орналасты. Аймақтың оңтүстігінде Ұлы
жүздің көшіп – қонатын өңірі Ташкент қаласы мен оған жапсарлас жатқан
қалаларды және отырықшылық – егіншілік қыстақтарды қоса алғанда, Ферғана
алқабының солтүстік – батыс бөлігіне дейін жетіп, Шыршық және Арыс
өзендерінің аңғарларына созылып жатты және Сырдария маңында Бұқара
хандығымен шектесті, ал оның Жетісу аумағы арқылы өтетін солтүстік шектері
Орта жүз қазақтары қоныстанған ауданмен тікелей ұласты. Орта жүз қазақтары
ол кезде Солтүстік – шығыс, Орталық, ішінара Оңтүстік – шығыс Қазақстанның
кең – байтақ кеңістігін алып жатты. Кіші жүздің жері қазіргі Батыс
Қазақстан аумағында орналасып, шығысында Орта жүздің қоныстарына, ал
оңтүстігінде Қарақұм құмдарына қарай және Сырдарияның төменгі ағыстарына
дейін қарақалпақтардың қоныстарына, сондай – ақ Түркістан қаласы аймағына
қарай созылып барып, онда Ұлы жүз бен Орта жүз тайпаларымен шектесті.
Осы кезде халықты қазақ тарихында өшпес із қалдырған ірі тұлға Тәуке
хан басқарды. Тәуке қазақ тарихында ақылдылығымен, парасаттылығымен,
даналығымен аты шыққан хан болды. Халық оны пір тұтып, Әз Тәуке деп атады
6.
Белгілі тарихшы – ғалым А.И. Левшин Жәңгір ханның баласы және мұрагері
Тәукені ежелгі дәуірдің атақты ойшылы әрі философы Ликургке теңеп,
Айдаһар деп бейнелеген.
Тәуке хан билікке келген уақытта ішкі жағдай шиеленіскен, саяси
тұрақсыздық сипатында еді. Ел ішінде сұлтандар билігі күшейіп, билік үшін
талас – тартыс өршіп тұрған кез болатын.
Әз Тәуке уақытша болса да ішкі өзара қырқысты тоқтатып, жүздер
арасында тыныштық орната білді, сол арқылы қазақ руларының қоныстарын
сырттан басып кіруден қауіпсіздендірді. Тәуке билігі кезеңінде қазақтар
мемлекеттілігінің күшті жаулар арасында беделін арттыру мақсатында, оны
нығайтуға бағытталған маңызды қадамдар жасалды. Кіші жүздің саны аз және
әлсіз жеті руын Жетіру деген бір тайпаға, ал Орта жүздің уақтары мен
керейлерін бір Уақ – Керей бірлестігіне біріктіруді халықтың ауызша
әдебиеті осы ханның есімімен байланыстырады. Жауға қарсы күресу үшін ірі
бірлестіктер мен рулар ғана күшті және жақсы қаруланған қол шығара алатынын
ескергенде әлгі шаралар қазақ жасақтарының жауынгерлік қабілеттерін
арттыруға мүмкіндік берген. Кейбір зерттеушілеріміздің пікірінше, Тәуке
ханның әскерінің жалпы саны соғыс жылдарында 80 мың сарбазға жетіп отырған,
ал бейбіт өмірде 500-1000- ға жуық жасағы болған 8.
Сонымен бірге жер мен су жөніндегі топтар арасындағы таусылмас
алауыздықтар мен жанжалдарды жою үшін Тәукенің бастамасы бойынша билер мен
ақсақалдар кеңесі әр түрлі қауымдар мен рулардың көшіп жүретін жерлері
неғұрлым айқын бөлініп, ру бөлімшелері ішінде ру таңбаларын пайдалану ретке
келтірілген, қазақ қоғамында тарихи қалыптасқан дағдылы құқық нормаларын
бір жүйеге келтіру, ішінара толықтырулар жүзеге асырылған.
Тәуке өте ақылды мемлекет билеушісі болды. Хандық өкімет тұрақты және
билігі Қазақ хандығының үш жүзіне қатар жүрді.
Тәуке ханның Қазақ хандығында билік құрған алғашқы жылдарында оның
барлық іс - әрекеті ішкі саяси тартыстан әлсіреген хандықты ішкі жағынан
нығайтуға арналғандығын Жеті Жарғының қабылдануымен негіздеуге болады.
Тәуке қазақ қоғамындағы қарама – қайшылықтарды шешуде, әлеуметтік және
құқықтық нормаларды заң жүзінде баянды ете отырып, әрбір қауым мүшесі
хандықтың қоғамдық құрылымына енуіне мүмкіндік жасады. Жеті жарғының
қабылдауының басты себебі: әдеттегі құқықтық нормаларды реттеу
қажеттілігінің туындауы, екінші жағынан саяси - әскери жағдай болғандығын
оның баптарынан анықтауға болады.
Қазақ хандығында Тәуке хан тұсындағы ішкі саяси билікте Жеті Жарғы
бойынша Шыңғыс ұрпақтарына қауым мүшелерінен артықшылықтар қарастырылған
болатын. Ал іс жүзіндегі билік хандық ішіндегі дала аристократиясымен
бөліске түскен еді 9.
1680-1718 жылдары Қазақ хандығының ішкі саясатында билер үстемдігі
күшейді. Ұлы жүзді Дулат, Жаныс руынан шыққан Төле би, Орта жүзді Арғын,
Қаракесек руынан ұрпағы – Қазыбек би, Кіші жүзді Әлім руынан Әйтеке би
басқарғаны туралы мағлұматтар белгілі. Бұлармен қатар Қаражігіт, қу дауысты
Құттыбай, Шаппа, Тиес, Сасық билер болған. Билер сот қызметінен бастап ру
басшысына дейінгі, қажет болған жағдайда елшілік қызметті де атқарған. Ел,
мемлекет мәселесін шешуде хан айналасындағы от ауызды, орақ тілді шешен
билерден құралған билер кеңесімен ақылдасып отырған. Билер кеңесіне
тұрақты күші бар, кеңесші мәртебесі берілген. Билер кеңесі заң шығарушы
міндетін де атқарған, сот істерін жеке билер шеше алмаған жағдайда кеңеске
жүгінген.
Тәуке ханның заманында билер кеңесімен қатар халық жиналысы
өткізіліп тұрған. Ол орыс деректерінде старшындар жиналысы делінеді 10.
Халық жиналысы төтенше жағдайда ғана емес, сыртқы саяси мәселелерді шешу
мақсатында да шақырылып отырған. Тәуке тұрақты күздік жиналыс бекітеді. Бұл
жиынға хан, басқа сұлтан, ақсақалдар, ру басылары тең халық ісін шешу үшін
күзде жиналуы қажет және мұнда қару жасанып келуге міндетті 11.
Сонымен қатар күздік жиналыста қайда қыстап, қай өңірді жайлау керек,
тыныштыққа қалай қол жеткізіп, қалай соғысу керек деген мәселелер
талқыланған. Мәслихаттарда аса маңызды экономикалық және саяси мәселелер,
соның ішінде қоныстарды бөлісу, көшіп – қону тәртібі, ру аралық жанжалдарды
талқылау мәселелері, соғыс пен бейбітшілік және сыртқы қатынастар
мәселелері жөнінде шешімдер қабылданған.
Билер кеңесі мен халық жиналысы ел ішінде хан билігін нығайту, оны
тұрақтандыру үшін, өзге сұлтандар арасындағы тартысты жою үшін де қажет
болды.
Қазақ хандығының сыртқы жағдайы Тәуке хан билігі кезінде бірсыпыра
тұрақтанып, нығайғаны белгілі. Тәуке хан билігі күшейген кезден бастап
сырқы саясатта көрші елдермен бейбіт түрде байланыс жасай отырып,
экономикалық қарым – қатынас та орната білді. Соның ішінде ұзақ уақытқа
үзілген Ресей елімен мәмілегерлік сауда байланысын жаңартады.
ХҮІІ ғасырдың соңы ХҮІІІ ғасырдың басындағы бүкіл Орталық Азия
мемлекеттерінде саяси тұрақсыздықтың өршіген кезеңі болды. Бұл әр түрлі
топтардың мемлекет ішінде жеке билікке ұмтылған уақыты еді. Нәтижесінде
Орталық Азияда оншақты жекелеген тәуелсіз ұлыстар пайда болды. Соның
ішіндегі ірілері – Бұхар және Хиуа хандықтары. Тәуке хан Бұхар, Хиуа
хандықтарымен бейбіт қарым – қатынасты сақтауды көздеді 12. 1678 жылы
Бұхар ханы Субханқұлы Қазақ хандығына Хошин би басқарған елші жібереді.
Субханұлы ханның дәл осы жылы елші жіберуінің саяси мәмілегерлікте зор мәні
бар. Оның жіберген елшісі Сыр бойындағы Ташкент, Сығанақ, Сауран сияқты
қалаларды және соғыс тұтқындарын қайтаруды, Бұхар көпестерінің Қазақ
хандығына ішкерілей еніп, сауда жасау құқықтарын беруді талап етеді. Тәуке
хан шамамен 1687-1688 жылдары Бұхар ханы Субханқұлымен келіссөз жүргізген
деген болжамдар болған. Сонымен, ХҮІІ ғасырдың соңы ХҮІІІ ғасырдың
басындағы Қазақ хандығы мен Бұхар хандығының арасындағы бейбіт қарым –
қатынас сауданың едәуір дамуына өз ықпалын тигізді.
Бұхар хандығымен көршілес орналасқан Хиуа да ХҮІІ ғасырдың соңында
Орталық Азия мемлекеттеріне ортақ оқиғада – іштей қырқысу жағдайында болды.
1687-1710 жылдар аралығындағы биліктің тұрақсыздығы соншалықты, Хиуа
тағында 10 хан ауысты 13. Өзбек аристократиясының көңілін табу өте
қиынға соқты. Сондықтан болар Тәуке тұсындағы Хиуа мемлекетімен өзара қарым
– қатынас нашар дамыды.
ХҮІІ ғасырдың соңы ХҮІІІ ғасырдың басында қазақтар Сырдарияның төменгі
ағысында көшпелі мал шаруашылығымен, балық аулау кәсібімен шұғылданған
қарақалпақтарға өз саяси үстемдігін жүргізді. Орыс жазбаларында Тәукені тек
қазақ ханы ғана емес, қарақалпақтардың да ханы деп көрсетеді. Әмударияның
төменгі ағысын мекендеген қарақалпақтардың ауыз әдебиетінде, олардың ханын
өлтіріп, өзіне бағындырған Тәуке хан туралы аңыз сақталған. Тәуке ханның
қарақалпақтарды өзіне бағындырып, оларды Сасық бидің көмегімен билегендігі
белгілі.
Тәуке қарақалпақтармен, қырғыздармен саяси одақ құру нәтижесінде
ойраттардың шабуылына тосқауыл қоя білді. Сонымен бірге Тәуке қырғыздармен
әскери одақ құрған. Деректерге сүйенсек, ол қырғыздардың біраз бөлігін
өзіне толығымен бағындырған. Тәукенің мұндағы билігі Қоқым би Қаршорин
басқаруы арқылы жүзеге асты.
Тәуке хан билігі тұсында Тәуке қазақ – орыс байланыстары мен қарым –
қатынастарын қайта жалғау үшін барлық мүмкіндікті қарастырып бақты.
Өйткені, осы кезде қазақтар тарапынан Ресейдің бекіністеріне шабуыл жасау
секілді әрекеттер арандатушылық мақсаттар болып тұратын. Бұл мәселені өзара
түсіністікпен шешу мақсатында 1687 жылы Тобыл қаласына Тәшім батыр бастаған
елшілік жіберіледі. Бұл елшіліктің негізгі мақсаты бұрынғы сауда
байланыстарын қалпына келтіру еді 14. Тәуке қазақ жері арқылы Ресей,
Бұқар, Хиуа, Үндістанға өтетін керуендерінің қазақ хандығының экономикалық
дамуына әсері зор екендігін көрегенділікпен болжай білді.
1686-1693 жылдар аралығында Тәуке орыс жеріне бес рет елші жіберді,
бірақ олардың ішінде кейбіреуі нәтижесіз оралады. Мұның басты себебі –
қазақ – орыс шекарасындағы тонаушылық қақтығыстардың әсерінен болған.
Әсіресе, бұған 1690 жылы Ресей керуенінің тоналуына байланысты Павел
Шаргинге келген Сары мен Келдей елшілердің тұтқынға алынуы дәлел бола
алады.
Екі ел арасындағы осындай саяси сенімсіздік пен жауласу позициясы
бірнеше жылға созылады. Бірақ бұл уақытша сәтсіздікке мойымаған Тәуке хан
Ресеймен байланысты үзбеу мақсатын көздеп, 1694 жылы Тайқоңыр Құлтабай
бастаған елшілерді Ресейге тағы аттандырады. Тайқоңыр батырдың Сібірге
келуінің басты мақсаты – көрші екі мемлекет арасындағы өзара қарым –
қатынастарын сақтау мен Келдей мен Сары мырзаны босатуды талап еткен Тәуке
ханның хатын тапсыру 15. Онда хан Адам атадан осы уақытқа дейін – ұрылар
үшін елшілерді қамауға алу дегенді құлақ естіп, көз көрмеген - деп жазады.
16. Ертеден қазақ жерінде елшілерге арналған өзіндік дәстүр қалыптасқан.
Ол бойынша елшіге тіл тигізуге, оны балағаттауға болмайды. Елшілер қазақ
жерінде қарусыз еркін жүретін болған. Елшілердің тұтқынға алынуына нарзы
болған Тәуке елшілерді босатып алуға барын салады. Ақырында 1694 жылы
Келдей мен Сары мырза босатылып, қастарына орыс елшілері Матвей Трошин мен
Федор Скибин қосылып, елдеріне қайтарылыды. Алайда, орыс елшілері қазақ
жерінде тұтқынға алынып, Бұхар тұрғыны Сұлтанаевтың көмегімен қашып шығып,
Хиуада ноғаймыз деп алдаусыратып үш айдай тұрғаннан кейін ғана 1697 жылы
Тобылға қайтып оралады 17.
Қазақ – орыс қатынастарының шиеленісі ХҮІІ ғасырдың соңы – ХҮІІІ
ғасырдың басында Ресейді Жоңғар мемлекетімен жақындастыруға себепші болады.
Өз кезегінде Тәуке хан қазақ – орыс байланыстарының нашарлануының басты
себептерінің бірі – Тобыл әкімшілігінің шекара тәртібіне ие бола алмай
отыруынан деп білген. Хан ордасында орыс елшілері Ф.Скибин, М. Трошин
қабылданған кезде Тәуке хан елшілерге: Түркі сұлтаны немесе Қызылбас
шаһарының ханы менен Тәуке ханнан несі артық? Олар да мен сияқты ғой -
депті 18.
Тәуке хан Ресей мемлекетімен тең жағдайда қарым – қатынас орнатқысы
келген болатын. Бірақ Ресей мен Қазақ хандығының арасындағы шекаралық
шиеленістерге қарақалпақтар тарапынан жасалынып тұрған жорықтардың да әсері
болғанын да айта кеткен жөн. Қарақалпақтардың орыс шекараларына жасаған
шабуылдарын 1693 жылы Түркістанға келген орыс елшісі В. Кобяков атап өтеді
19.
Мәскеу мен Түркістан билеушілерінің арасындағы қарым – қатынас бұдан
әрі ұзақ жылдар бойы жоғары деңгейде болды деу қиын. Өйткені, 1716 жылы
Тайқоңыр бастаған қазақ елшілерінің әскери одақ құру жөніндегі ұсынысына
Ресей патшалығы мәмілегерлікке келудің орнына сөзбұйдалықтан әрі аса
алмаған бағыт танытады. Кейбір зерттеулерде бұл елшіліктің мақсаты Тәуке
хан Ресейді өз боданына алуды сұранып жіберген деген теріс көзқарас
қалыптасқан.
Қорыта айтсақ, ХҮІІ ғасырдың соңғы ширегі мен ХҮІІІ ғасырдың
басындағы Қазақ хандығының сыртқы саясатында орыс елімен бейбіт қарым –
қатынастарды сақтауды көздеген байланыстарын көруге болады. Тәуке хан Ресей
елімен жақсы қатынасты сақтап, сауда – саттықты өркендету саясатын
ұстанған, ол бірнеше дүркін елші жіберіп, тату – тәтті, ынтымақта болатын
көршіні іздеді. Өкінішке орай, Ресей мемлекеті оның ұстанған бағытын
жеткілікті дәрежеде қолдамай, қазақ шекараларына бекіністер сала бастады.
Петр І - нің Қазақ жері – Азия елдеріне ашылған бірден – бір қақпа деген
қанатты сөздері, дәлірек айтқанда, қазақ жерін қалай да өздеріне бағындыру
екенін, мұндағы Ресей тарапынан болған отарлау саясатын анық көрсетіп отыр.
Жалпы, Тәуке ханның және Қайып хан тұсында Ресеймен қарым – қатынас
басқа кезеңдермен салыстырғанда ең жақындасқан, ең түсініскен дәрежеде
болды деп айта аламыз. Сондықтан Ресейде Петр, Қазақ хандығында Әз Тәуке
көршілес екі мемлекеттің әрдайым тыныштықта өмір сүруі Евразия құрлығындағы
елдер мен халықтары үшін баға жеткісіз маңызы бар екенін айқын ұғынған.
Бұл кезеңде Қазақ хандығының сыртқы саясатында салыстырмалы болса да
тұрақтылық орныққан еді. Бұқар, Хиуа, Ресей, Жоңғар, Қытай сияқты ірі
елдермен көршілес жатқан хандықтың саяси – географиялық орналасуының өзі
оның билеушілерінен әрқашан ұстамдылық және білгірлікті танытуды талап
етті. Көрші мемлекеттер болса хандықтың өз ішіндегі саяси жағдайға әсер
етіп, саяси ісіне араласуға талпынды. Сыртқы саяси жағдайдың жоғары
дәрежеде болмауына Қазақ хандығындағы биліктің толығымен орталықтанбауы,
ондағы жеке сұлтан, би, батырлардың сыртқы саяси мәселелерді шешудегі іс -
әрекеттері әсерін тигізбей қойған жоқ.
Осыған қарамастан көрші жатқан мемлекеттермен Тәуке өз заманына сай
тиімді дипломатиялық қарым – қатынас орнатты.
Тәуекел – Мұхаммед батыр хан тұсындағы Қазақ хандығының ішкі және
сыртқы жағдайлары ірі өзгерістерге ұшырады. Бұл тарихи кезең Қазақ хандығы
үшін аса күрделі мәселелерді шешуде нақты іс - әрекеттерді қажет етті.
Тәуке өз тарапынан осы ауыртпалықтарды шешуде саяси, дипломатиялық
білгірлігін таныта білді.
1.2 Жоңғар – қазақ қатынастары.
Жоңғарлар – Жұңғоның жазба деректерінде батыс моңғолдар деп
аталады. Олар тегінде батыс Моңғолияны мекен еткен ойрат тайпалары еді.
Қазақ халқының ежелгі жауы атанып, еліміздің екі бүйірінен орналасып
алған Еділ бойындағы қалмақ хандығы мен Алтай - Тарбағатай маңын
төңіректеп, кейде алапты қазақтардан тартып алып, енді бірде қазақ
батырларының тегеурініне шыдай алмай, моңғол – қытай даласына қарай ығып
жүрген жоңғар хандығы тарапынан қазақ даласына үнемі жаулап алушылық
жорықтар жасалынып тұрғаны белгілі.
Екі ел арсындағы ұрыс Жоңғар хандығы құрылған соң, яғни 1630 жылдан
соң тіпті өршіген тәрізді. Өйткені, осы тұстағы Жоңғар ханы Батур
қонтайшының жиі жорық жасауы осыны дәлелдейді. 1643 жылы екі халық арасында
кескілескен шайқас болып, ұрыс қазақтар үшін абыроймен аяқталады. Қасиетті
Орбұлақ шайқасы аталған бұл ұрыста халқымыз асқан ерліктің үлгісін
көрсетеді. Жоңғар хандығы Батур қонтайшыдан кейінгі мирасқорлар Ғалдан
Бошокту хан (1671-97), Севан – Рабтан (1697-1727 ж.ж), Қалдан – Серен (1727-
1745) кезінде қуатты мемлекетке айналды.
Жоңғар хандарының көршілес Орталық Азия аумағына дәмеленуінде
Қазақстанның ойрат тайпалары ежелден көзін тігіп келе жатқан оңтүстік
жерлері ерекше орын алды 20. Жетісуды және Сыр өңірі аймағын жаулап алу
ойрат билеушілеріне жаңа алымдардың түсуімен қатар, Жоңғарияны Еуропалық
Ресеймен және Сібірмен байланыстарын сауда жолдарының аса маңызды
қиылыстарының біріне стратегиялық бақылау жасауды қамтамасыз ететін. Әскери
– феодалдық мемлекеттің қазақ хандығына қайта – қайта шүйлігуіне осы
факторлар әсер етіп, екі мемлекет арасындағы байланыс шиеленіскен сипат
алды.
Қалмақтардың қазақтармен өзара жауластығы қалмақтардың бір одаққа
бірігуінен басталып, оларды қытайлықтардың түгел жойып жіберген кезіне
дейін ұласты 21.
Биліктің орталықтанып, бірігу сарынының аяқталған шағында жоңғар
хандығы әбден толысқан, кемелденген мемлекет еді. Аймақтың бүкіл
кеңістігіндегі ішкі және сыртқы саяси жағдайды тұрақсыздандырудың басты
көзі ол кезде Қазақстанның оңтүстік – шығыс көршісі – Жоңғар хандығы
болғаны сөзсіз.
Жоңғар хандығының қазақ қоныстары бағытындағы соғыс экспанциясының
жандануы Үргеде биліктің ауысып, жоңғар тағына 1697 жылы Циндерге қарсы
соғыста қаза тапқан Ғалдан Бошокту ханның жиені, жас әрі жігерлі билеуші
Сыбан – Рабданның отыруына едәуір дәрежеде байланысты еді. Ол қысқа
мерзімде жоңғар хандығының бұрынғы әскери – саяси әлеуметін қалпына
келтіріп, Орталық Азиядағы өз билігіне қарайтын аумақты кеңейтіп алды. Ол
Ғалдан ханның Халка моңғолын Қытайдан бөліп әкету саясатынан бас тартты,
мемлекет шекарасын қазақ хандығы есебінен ұлғайту бағытын ұстанды 22.
Құдіретті Күн асты империясы жөніндегі сақ саясаты Севан – Рабтанның
жиырма жыл бойы манчжур әулетімен әскери тайталасқа бармауына, ал ұтқан
уақытын Жоңғарияның солтүстік – батысындағы көршілес көшпелі және отырықшы
– егінші халықтарына қарсы күш жинау үшін пайдалануына мүмкіндік берді. Осы
Севан – Рабдан қазақ жеріне жеті рет дүркін – дүркін қуатты жорықтар
ұйымдастырды (1698-1711, 1712, 1714, 1718, 1723, 1725 жылдарда) 23.
Қазақ жерін орасан зор қасіретке ұрындырған бұл жорықтардың зардабы
ауыр болды. Жоңғар билеушілерінің қазақ даласына терең енуді ұйымдастыруы,
мал айдап әкетуі, тұтқындар алуы, көшпелі ауылдарды шабуы, сондай – ақ Орта
Азия елдеріндегі жақын жатқан сауда – қолөнер мекендері мен сауда жолдарына
ойраттар бақылауын орнатуы қазақ жүздерінің қоныстарында әлеуметтік –
экономикалық жағдайдың едәуір нашарлауына себепші болды. Бұл уақытта
жоңғарлардың жетістікке жетуіне 1709 жылы Полтава түбіндегі орыс тұтқынына
түскен, 1716 жылы Ямыш тұз көлі маңында қалмақтардың қолына ауысқан шведтің
артиллерия сержанты Иоганн Густав Ренаттың жоңғарларды отты қару – зеңбірек
құю ісіне үйретуі шешуші рөл атқарды.
Қазақтардың мал шаруашылығы, егіншілігі мен қолөнері құлдырап,
көптеген қалалар өртенді және қиратылды. Моңғол шапқыншылығы сияқты жоңғар
шапқыншылығы да жантүршігерлік қатал болды 24.
Өз кезегінде Қазақ хандығы жоңғарлармен жекелеген қақтығыстарға жауап
ретінде 1702- 1703 жылдарда Жоңғарияға және Еділ қалмақтарына шабуыл
ұйымдастырды. Қазақ жасақтары минусин қырғыздары кінәздарымен біріге
отырып, Ертістің жоғарғы жағында әскери қимылдар жүргізді.
1708 жылы қазақтар жоңғарлардың жаңадан басып кіруіне тойтарыс бере
бастады. 1708-1712 жылдардағы ұзаққа созылған соғыста екі жақ та уақытша
табысқа жетіп жүрді. Ол соғыс үзілістермен, ерекше оқиғаларсыз болса да,
қазақ батырлары, билері, рубасылары үшін тағы бір сынақ болды. Соғыстың
бірінші жылында қазақтар жоңғарларға қарсы өзінің 30 мың сарбаздан тұратын
әскерін қарсы қоя білді 25. Жағдай оқиғаларды ой елегінен өткізіп, жаңа
шешімдер қабылдауды талап етті.
1710-1711 жылдары жоңғар әскерлерінің ірі күштері Қазақстан шегіне
басып кірді. Оның қаншалықты елеулі екенін 1710 жылдың күзінде қазақ
жүздері өкілдерінің жиналысы шақырылғанынан байқауға болады. Жиын
Сарыарқаның Қарақұмында, Қаракесек руы көшіп жүретін жерде өтті 26.
Жиынға Әлімұлы, Байұлы, Жетіру бірлестіктері билеушілері көпшілігінің
өкілдері қатысты. Орта ордада найман және қыпшақ руларының өкілдері болды.
Съезге барлық үш жүздің өкілдері, билер мен батырлар қатысты 27.
Ең ықпалды тұлға Тәуке хан болды. Жиында Қайып және Әбілқайыр
сұлтандар да маңызды рөл атқарды. Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақ Жәнібек, Тама
Есет батырлардың пікірлері жалпы жұрттың назарын аударды. Олар түрлі
рулардың ғана емес, түрлі жүздердің де де жасақтарын біріктіруді жақтайды.
Ал бұрын әр түрлі рулардың әр түрлі жерлерді: бірулерінің – Іле және Шу,
екіншілерінің – Талас және Бадам өзендерінің аңғарларын, үшіншілерінің –
Сарысу өзені мен Ұлытау алқаптарын қорғауға тура келген еді.
Бірінші кезектегі қарастыратын негізгі мәселе – Жоңғар хандығына
бірігіп тойтарыс беру болды. Түрлі өкілдердің көзқарастары бірдей болған
жоқ. Қатысушылардың бір бөлігі қатаң қажеттілікке сай жоңғарларға бодан
болуды жөн көрді 28.
Бұған дейінгі оқиғалар жоңғарларды жеңудің оңай еместігін көрсеткен
болатын. Жиынға қатысушылардың пікірлері бір жерден шықпай, рубасылардың
бір бөлігі аңысын аңдау көзқарасын ұстанды. Революцияға дейінгі зерттеуші
Я.Гаврдовскийдің айтуына қарағанда, көбі үрейге берілген: өздерінің
тұрғылықты жерін тастап кетіп, қашып құтылғысы келді... ал кейбіреулері
қоян сияқты, жан – жаққа бытырлап кетуді қалады, тіпті көптеген адамдардың
бұрынғы тұрақтылығына сызат түсті 29. Алайда съезге қатысушылардың бір
бөлігі аңысын аңдып көпшілікке қосылу үшін даудың қалай бітетінін күтті.
Бәз біреулер жоңғарға бас ұру, қоңтайшының бодандығын қабылдау туралы сөз
қозғайды. Бірақ көпшілік қауым ойратпен ақырғы тамшы қаны қалғанша соғысу
керек деген пікірде болып, осы шешімге тоқтасады 30.
Қазақтардың әйгілі батыры және ақсақалы Бөгенбай Қарақұмдағы сеймде
халықты қалмақтарға шабуыл жасауға жұмылдырды. Бөгенбай қазақтардың бас
қолбасшысы болып сайланды, ал хан билігі Әбілқайырға берілді 31.
Қазақ жүздерінің күш – жігерін біріктіру ісін бірсыпыра уақыт бойы
қазақ әскерлерінің табысқа жетуі айқындады. Халық әскерінің жасақтары
қолдан шығарылып алынған қоныстарды қайтарып қана қоймай, жоңғарлар
иеліктері шегіне өтіп, көптеген тұтқындар түсірді.
Бірақ жоңғарлардың соғыс қимылдары барған сайын өсе түсті, қоңтайшы
Сыбан – Рабдан Шығыс Түркістанды өз билігіне бағындырып, Тибетке басып
кіреді. 1713 жылдың өзінде – ақ жоңғар әскерлері жаңадан шабуыл қимылдарын
өрістетті.
Жоңғарлардың жаңа қоңтайшысы болған Сыбан – Рабдан тез арада
жоңғарлардың бар күшін біріктіре білді, жоңғарлар енді Алтайдағы ұлыстардан
күш толықтыруға қол жеткізді. 1716 жылы Шие, Абақан, Қатын өзендерінен
қазақ жеріне қарай өте бастады. Сыбан – Рабдан өз әскерлерінің негізгі
бөлігін қазақтарға қарсы аттандырды. Оқиғалардың бас кезінде қазақ
жасақтары тегеурінге төтеп бере алмай, көбі тұтқынға алынды. Жоңғарлар
Ямышев бекінісін де қоршап алады. Алайда, қазақ жасақтары бірқатар сәтті
шаралар қолданып, Іле өзеніндегі жоңғар – чоростарға сәтті жорық жасайды.
Келесі 1717 жылы соғыс оқиғалары одан әрі жалғасты. Соғыс
қимылдарының негізгі шоғырланған жері Аягөз өзенінің бойында болды. Қазақ
жасақтары мен жоңғарлар арасында шайқас басталды. Жоңғар әскерлері шығыс
жақта жүрген еді. Қазақтардың басым күші Аягөз өзеніне әкелінді. Табысқа
жетуді әскер санының басымдығы, тұтқиылдан шабуыл жасау қамтамасыз етуге
тиіс еді. Әскер саны жөнінен қазақтар басым болды. Бұл жорықта қазақ
әскерлерінің саны 30 мың адам болды 32. Қазақ хандығы мен Жоңғар
мемлекеті арасындағы тайталас екі күнге созылып, ол Аягөз өзенінің бас
жағындағы орманды өңірде өткен. Үшінші күні таң ата көп қалмақ келіп,
олардың әскеріне шабуыл жасаған, ал қазақтар оларды жаяу атқылады,
қалмақтар оларға ат үстінен өршелене шабуыл жасады. Қазақтар оған төтеп
бере алмай, қаша жөнелді де, оларды қалмақтар жарты күн қуып, адамдарын
қырып тастады 33. Қайып ханның жағдайы онша жақсы болмады, ол екі – ақ
адаммен қалып, өз ұлысына қайтты. Ал олардың жүктері қалмақтардың олжасына
айналады. Аягөз маңайындағы шайқаста қазақ әскерінің көптеген сарбаздары
қырылып, қаза тапты. Жеңіліс табудың басты себебі – жоңғарлар қазақтарды ту
сыртынан орағытып өтіп, соққы берген кезде қазақ қолбасшыларының бірлесе
отырып қимыл жасау жөнінде келісе алмауы болды.
Бұл Қазақстанның оңтүстік ауландарына жоңғар әскерлерінің тереңдей
енуіне мүмкіндік берді. 1708-1712 жылдар оқиғаларында қол жеткен жекелеген
жетістіктерін қазақтар нығайта алмады. Қазақ жауынгерлері бір жерге
жұмылдырған басшылық болмағандықтан жеңіліс тапты.
1718 жылдың көктемінде жоңғарлар Жетісудан Арыс, Бөген, Шаян өзендері
бойына шұғыл жорық жасап, Түркістан қаласына тақап келді. Олардың ниеті
қазақ хандарының ордасын басып алу болатын. Сырдарияның орта ағысы
басындағы қазақ қалаларына қауіп төнді. Бірнеше кескілескен шайқастар
болды. Жоңғарлар қазақ жерлерін шапты, бірақ әскер санының аздығы мен өз
қоныстарынан ұзап кетуі олардың толық жеңіске жетуіне мүмкіндік бермеді.
Бұл жағдайда батырлар бастаған қазақ жасақтары едәуір табысқа жетті.
Олар Елек, Мұғалжар, Ұлытау аудандарынан 30 мың адам болатын әскер жинап
алды. Түркістан ауданына аттанып, жоңғарларды Оңтүстік Қазақстанның едәуір
бөлігінен қуып тастады 34.
ХҮІІІ ғасырдың басында жоңғар билеушілерінің қазақ жүздеріне қарсы
неғұрлым батыл қимылдар жасауын Жоңғар хандығына Цинь билеушілері
әскерлерінің шапқыншылық жасау қаупі тежеген еді. Бірақ 1722 жылы Қытай
императоры Канси қайтыс болғаннан кейін бұл қауіп уақытша болса да
бәсеңдеді. 1723 жылы жоңғар – қытай бітімі жасалды. Шығыс жақтағы өз тылын
қауіпсіздендіріп алған жоңғар қоңтайшылары қазақтармен соғысқа мықтап
дайындала бастады.
Қазақ пен қалмақ бір – бірімен өте көп соғысқан ел. Ол соғыс 1750
жылдардың ортасына қарай Жоңғар хандығы жер бетінен біржола жоғалып
кеткенше тоқтамаған. Жоңғарлардың көз құртына айналған шұрайлы
жайылымдардың қазақтар иелігінде болуы екі ел арасындағы жауласу
позициясының берік орнауына негізгі себеп болды.
1.3 Ақтабан шұбырынды қасіретінің басталуы.
Қазақ хандығы ХҮІІІ ғасырдың басынан – ақ сыртқы саяси жағдайдың
одан әрі шиеленісуі туғызған аса ауыр хәлді басынан кешірді. Халқымыз
жоңғар шапқыншылығына ұшырап, екі империяның – Ресей мен Цинь
империяларының қыспағында қалған қатерлі кезең болды. ХҮІІІ ғасырдың
алғашқы онжылдықтарында дүниежүзілік сауда коммуникацияларының құрлық
аумағынан Атлантика бассейніне ауысуына және Ресей мемлекетінің – Еуропаның
оңтүстік – шығыс пен Сібірге және Цинь империясының Орталық Азияға әскери –
саяси өктемдік етуінің жедел өрістеуіне байланысты Ресейдің оңтүстік –
шығысында және Орта Азия елдерінің ішінде әлеуметтік – экономикалық және
саяси жағдай шиеленісе түскен еді. Екі империялық мемлекет жүйесінің
географиялық кең істікте және көшпелілердің Шығыс пен Батыс арасындағы
мәдени – тарихи тоқайласуындағы бұрынғы басым жағдайынан айырылуы
тұрғысында дамыған бір – біріне қарсы қозғалысының барысында көшпелі
халықтар сауда жолдарынан біртіндеп ығыстырылып шығарыла берді, Еуразияда
номадизм қысқартылып, көшіп – қонудың дәстүрлі жолдары мен бағыттары
өзгертілді. Бұл геосаяси үрдістер жайылымдық жерлер және жақын жатқан
аумақтардың сауда орталықтарына еркін баруы қиындаған көшпелі халықтар
арасындағы өзара жанжалдардың – өршуіне әкеп соқты. Сол негізде халықаралық
салада әскери тайталастың жаңа түйіні пайда болып, ол ХҮІІІ ғасырдың
алғашқы үштен бірінде Еділ, Жайық бойының, Батыс Сібірдің оңтүстік
бөлігінің және көршілес Орталық Азия аймақтарының бүкіл кеңістігін қамтыды.
Бұл кезеңде елдің ішкі жағдайы мәз емес еді. 1718 жылы Тәуке хан
қайтыс болған соң оның орнына таққа отырған ұлы Болат халықтың айтуынша
бос ескен арқан сияқты жұмсақ мінезді, дарынсыз басшы болғандықтан бас
иеліктен түгелдей айырылып әкесінен қалған қасиетті мұра – ел бірлігін
сақтап қала алмады 35.
Төле би айтқандай, қазақ қайтадан шілдің бағындай ыдырап жүзге, руға
бөлініп берекесі кетті. Хан тұқымдары енді қазақты бөлек – бөлек билеуге
тырысты. Ұлы жүзге – Жолбарыс, Орта жүзге – Сәмеке, Кіші жүзге - Әбілқайыр
хан болды.
Қазақ халқының бүйтіп берекесі қашуын алдымен қалмақтар мен жоңғарлар
тиімді пайдаланып, белсенді қимылға көшті. ХҮІІІ ғасырдың басында жоңғар
билеушілерінің қазақ жүздеріне қарсы неғұрлым батыл қимылдар жасауын Жоңғар
хандығы Цин билеушілері әскерлерінің шапқыншылық жасау қаупі тежегені
белгілі. Алайда 1723 жылға қарай қазақ – жоңғар қатынастарындағы жағдай
күрт өзгерді. 1722 жылы Қытай императоры Канси қайтыс болғаннан кейін 1723
жылы жоңғар – қытай бітімі жасалды. Шығыс жақтағы өз тылын қауіпсіздендіріп
алған жоңғар қонтайшылары қазақтармен соғысқа мықтап дайындала бастады.
Ресей өкіметі де Ертіс бекініс шебінің құрылуына байланысты қандай да бір
нақты талаптар қоймады. Оқиғалардың күтпеген бет бұрысын жоңғар
қонтайшылары мен тайшылары қазақ жеріне шабуыл жасау үшін пайдаланбақшы
болып ұйғарды. Қазақ хандықтарының бытыраңқылығын пайдаланып және алдағы
соғысқа мықтылап дайындалып алған жоңғар билеушілері 1723 жылы өз
әскерлерін Қазақстан шегіне аттандырады.
Сөйтіп, жоңғар феодалдары қазақтарға соққы беруге және қазақ жеріне
одан әрі Орта Азияға басып кіруді ұйғарды. Шабуыл жасауға 1723 жылдың ерте
көктемі таңдап алынды. Сол жылы қатты жұт болды, қазақтардың жадында Қайың
сауған ақ тышқан жылы деп аталып кетті. Сол жылы қалың қар жауып, елдің
берекесін кетіреді. Қыс қыстаудан жүдеп шыққан қазақ ауылдары жайлауға
көшуге дайындалып жатқан кезі еді. Қазақтар нақ осындай кезде жоңғарлардың
ауыр соққысына ұшырады. Қазақ жеріне шабуыл жасағанда жоңғарлар кенеттен,
тез арада тегеурінді қимылмен басып кіру факторын да пайдаланды.
Бұл соғыстың басты мақсаты- қазақ хандығының саяси статусын бір жола
жойып, жоңғар хандығының иелігін Еділ – Жайықтағы кіші қалмақ ордасына
дейін үлкейту еді 36.
Жоңғарлар ірі – ірі жеті сына сияқты қозғалып, 70 мың адамнан тұратын
әскермен шабуыл жасады. Сыбан – Рабданның баласы Қалдан –Серен 10 мың
әскермен Балқашқа және одан әрі Қаратауға қарай аттанды. Қонтайшының інісі
Құлан – Батур Алтайға және Көктал өзенінің бойына беттесе, қонтайшының
немересі Әмірсананың жасағы Нұра өзені алабына бағыт алды. Қалдан –Сереннің
баласы Цеван – Доржы Шелек өзенінің аңғарына аттанады. Қалдан –Сереннің
екінші баласы Лама – Доржы Ыстықкөлге бағыт ұстады. Нойон Дода – Доржы Шу
өзеніне қарай ұмтылды. Сыбан – Рабданның өзі Іледен өтіп, Жетісудың
оңтүстігіне қарай жылжыды.
Басып кіруге жалпы басшылықты Сыбан – Рабданның ағасы Шона – Доба
жүзеге асырды 37. Олар өз жолындағыны жыланша жалап, қынадай қырды. Қыс
жұтынан әбден қажыған қазақ қауымдары, әлбетте, қорғанып үлгере алмай
қапыда қалды. Соның салдарынан мал – мүлкін, кәрі – құртанын, бала –
шағасын тастап, беті ауған жаққа лақты. Оларды қалмақтар да қырып,
қалғандарын сең жүріп буырқанып жатқан Талас, Баралдай, Арыс, Шыршық,
Сырдария өзендері де жайындай жұтып жатты. Қазақ рулары Сырдарияға қарай
қашып, оның арғы бетінде ғана өздерін қауіпсіз сезіне аламыз деп санады.
Ғасырлар бойы жайлаған Арқа, Сарыарқа, Жетісу қапылыста шапқан жаудың
табанына түсті. Талай ару қыз – келіншектер тұтқынға түсіп, күңге айналды,
ер азаматтары ес жинай алмай жер жастанды.
Жоңғар шабуылына Жетісу мен Ертіс өңірінің қазақтары бірінші болып
ұшырады. Шу аңғарынан жалайырлар қуып шығарылды. Олар көп шығынға ұшырап,
Ұлытау мен Көкшетау жаққа кетуге мәжбүр болды. Талас өзенінен Арыс өзенінің
орта ағысына дейін қоныстанып жатқан наймандардың садыр руы түгелге дерлік
қырғынға ұшыратылды, тірі қалғандары босып кетті. Қаратауда, Арыс өзені
алабында да ойран салынды.
Жоңғарлар өздерінінің жолындағы ауылдарды талап – тонап, қазақ
қауымдарын бытыратып жіберді. Бұл жөнінде Ресей капитаны И.Унковский
Қонтайшының баласы Шона – Жобаның қазақ ордасына аттандырылғаны, ұрыс
барысында ол қазақтардың үш қалашығын алғаны және қазақтардың 100 отбасын
әкеле жатқаны, олардың көп кешікпей күтіліп отырғаны туралы жөнінде хабар
бар екенін хатқа түсіреді. Берілген қалалар: Қарамұрт, Ташкент, Сайрам
38.
Қазақ ауылдары әсіресе, Шона – Добаның шабуылдарынан қатты зардап
шекті. Ол өз жасақтарымен Талас аңғарына, Сырдария өзенінің бойына өтті.
Түркістан, Қарамұрт, Тараз, Ташкент қалаларын жаулап алды. Шона – Добаның
жасақтары қазақ ауылдарына шабуыл жасап, ауылдарды шапты, тұтқындар алды.
Тек соның жасақтары ғана қазақтардың 5000- дай отбасын тұтқынға алды,
олардың шінде 1000 отбасы қонтайшының ұлысына жіберілді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-9 бб
І – тарау. Тәуке хан тұсындағы Қазақ
хандығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9-31 бб
1.1 Жоңғар шапқыншылығы қарсаңындағы қазақ хандығының ішкі және
сыртқы
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 9-16 бб
1.2 Жоңғар – қазақ
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
7-22 бб
1.3 Ақтабан шұбырындының
басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23-31 бб
ІІ- тарау. Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама жылдарындағы қазақ
халқының тәуелсіздік үшін
күресі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .32-53 бб
2.1 Ордабасыдағы
құрылтай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..32-36 бб
2.2 Аңырақай
шайқасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..37-45 бб
2.3 Батырлар мен билердің тәуелсіздік жолындағы күрестегі рөлі ... ...46-53
бб
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5 4-56 бб
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... 57-60 бб
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. ХVII ғасырдың алғашқы үштен біріндегі
Қазақстан тарихы жоңғар шапқыншылығындағы қарсы қазақ халқының тәуелсіздік
жолындағы күресінің жарқын беттеріне толы. Соның ішіндегі шайқастардың ең
шоқтығы биігі – Аңырақай шайқасы. Зерттеуші – тарихшылардың әр дәуірдегі
өкілдері Аңырақай шайқасынан халықтың бірлігін, ұлттық тұтастықты, халықты
әскери өнерінің жетістігін, азаттық күрестегі тарихи тұлғалар мен ата –
бабалар ерлігін көрсетеді. Осы арқылы әр кезеңдегі жас ұрпақ бойындағы
Отансүйгіштік рухты тәрбиелеуде Аңырақай шайқасының орны ерекше.
Аңырақайға байланысты зерттеуші – ғалымдар арасында ортақ бір пікір
қалыптаспаған. Ғалымдар ғасыр шайқасының болған жері, мерзіміне қатысты
ортақ бір тұжырымға келе алмай отыр. Сонымен қатар шайқасқа Абылай
қатыспады деушілер де кездеседі.
Өткір пікірталас әсіресе, шайқастың болған жеріне байланысты өрбуде.
Бізге жеткен аңыздарға сүйенген кей зерттеушілеріміз оқиға Жамбыл облысы
аймағында болған деседі. Тапонимикалық жер атауларының көптеп кездесуіне
байланысты Аңырақай шайқасының болған жерін Алматы облысы территориясында
дегенді жақтаушылардың үлес салмағы басым. Қалай десек те, бұл мәселеде
объективті тұжырым жасалды деп ойлаймыз.
Аңырақай шайқасының болған мерзімі де әр зерттеушілердің әртүрлі
көрсетулерінде көрініс тапқан. Зерттеп, дәлелдеуді қажет ететін мәселе.
Көріп отырғанымыздай, Аңырақай шайқасының тарихы әлі де болса жан –
жақты зерттеуді қажет етеді. Тарих тылсымы Аңырақай шайқасының ақиқатын
толық ашуға мүмкіндік бермей отыр. Бүгінгі ұрпақты өзінің ерекшелігімен
қызықтырып отырған тарихтағы айрықша оқиғаның өскелең ұрпаққа берер
ұлағаты, тағылымы мол.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Өкінішке орай, Аңырақай шайқасы тарихына
арналған арнайы еңбек әлі күнге дейін жазылмаған.
Орыс тарихнамасында қазақтардың жоңғарлар басқыншылығына қарсы күресі
жалпылама жұмыстарда көрініс тапқан. Оларда тұтас алғанда жалпы жағдайдың
баяндалуына қарамастан, тарихи оқиғалар жүйелі түрде, рет – ретімен
баяндалмайды. Әсіресе, бұл екі шайқастың: 1728 жылы Бұланты өзенінің
жағасындағы Қарасиыр деген жерде және Аңырақай даласындағы жоңғарларды
жеңген шайқастардың жай – жапсарына қатысты.
Қазақ – жоңғар қатынастарын ХІХ ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басында
М.Ж.Көпеевтің, М.Тынышбаевтың, М.Дулатовтың, Ә.Бөкейхановтың күш – жігер
салуы арқасында ғана неғұрлым егжей – тегжейлі саралап зерделеу мүмкін
болды. Қазақтардың жоңғарларға қарсы күресі, жоңғарлардың 1723 - 1726
жылдардағы жеңіске жету себептері, қазақтардың саяси және экономикалық ауыр
жағдайы, басқа да мәселелер ХХ ғасырдың 70-80 жылдарындағы тарихнамада
И.Я.Златкиннің, Н.Г.Апполованың, В.А.Басиннің, В.А.Моисеевтің және
басқалардың монографияларында ғана ғылыми тұрғыдан көрсетілді.
Атап айтқанда В.А. Моисеев жоңғарлардың қазақтармен арадағы ұзақ
уақытқа созылған өзара қатынастарының, оның даму барысының сипатын ашып
берді. Ол жоңғарлардың қазақтарға және Орта Азия халықтарына қарсы
күрестегі уақытша жеңістерінің басты себептерін ашып көрсетіп, Ресейдің
қазақтар мен жоңғарлар жөніндегі тиянақсыз әрі қайшылыққа толы саясатының
себептерін түсіндірді. Сондай – ақ Орталық Азиядағы халықаралық
қатынастардың бүкіл жүйесін айқындай бастаған жаңа күштердің (Ресей мен
Қытайдың) саяси аренаға шығу белгілерін анықтап берді. 2. Р.Б. Сүлейменов
пен В.А. Моисеевтің ХҮIII ғасырдағы Қазақстан тарихынан деген бірлескен
еңбегінде осы проблеманы зерттеуге баса көңіл бөлінген. Қазақстанның
Ресеймен, сондай – ақ Орталық Азиядағы ең соңғы көшпелі империя - XҮIII
ғасырдағы Жоңғар хандығымен өзара қатынастарының тарихы түйінді
проблемалардың бірі болып қалуда.
Сондай – ақ М. Тынышбаев өз еңбектерінде ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырлардағы
қазақтар тарихын кеңінен қамтиды. Атап айтсақ, История казахского народа,
1926 жылы Қызылорда қаласында басылып шыққан киргиз – казаки в ХҮІІ-ХҮІІІ
в.в. атты еңбегі, Ташкентте 1927 жылы жарық көрген Великие бедствия...
атты еңбегінде зұлматты жылдардағы халқымыздың жоңғарлар тарапынан көрген
тауқыметін, тағдыр тәлкегіне түскен қазақ халқының ауыр жағдайын
суреттейді. Сонымен қатар, топонимикалық жер атауларына қатысты өз
дәйектемелерін келтіреді 3.
Кеңестік дәуірде Аңырақай шайқасы туралы ой - пікірлер тек жалпылама
еңбектерде көрініс тапқан. Қазақстанның Ресейге қосылуы туралы қалам
тартқан Т.Рұсқұлов, Н.Г.Аполлова, Д.Дулатованың, т.б. ғалымдардың
еңбектерінде сол кездегі саяси жағдай сипатталып, қосылу себептері
көрсетіледі. Мысалы, Т.Рұсқұлов қазақ жүздерінің Ресей бодандығына өту
себептерін бірінші кезекте Қазақстанның сыртқы саяси жағдайымен
байланыстырады. Оның сыртқы саяси жағдайы қазақтарды шығыстан –
жоңғарлардың, оңтүстіктен – Хиуа, Бұхара, Қоқан хандықтары, батыстан –
ноғайлар мен қалмақтардың қысым жасауынан көрінген 4.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін зерттеушілер ұзақ
жылдардан соң отандық тарих проблемаларын жоғарыдан араласусыз және
иделогиялық өктемдіксіз зерттеуге мүмкіндік алды. Бұрын көңіл бөлінбей
қалған тарихи даталарды мерекелеу қолға алынды. Аңырақай шайқасы туралы
еңбектер жариялаудың басты жетістігі де осы шаралармен тығыз байланысты.
Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігі
және Білім және ғылым министрлігі Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология
институтымен бірлесе отырып Қазақстан Республикасы Үкіметіне Аңырақай
шайқасының 270 жылдығын мерекелеу туралы жасаған ұсынысына байланысты
Қазақстан Республикасының Үкіметі 2000 жылғы 8 тамызда №1221 қаулы
қабылдады. Қаулыда: Аңырақай шайқасының 270 жылдығын мерекелеу 1999
жылдан 2000 жылға дейінгі кезеңде республикалық деңгейде өткізілетін
мерейтойлардың тізбесіне енгізілді,- делінген. 5.
Осы шараларға байланысты шайқастың маңызы жөнінде Алматы және
Талдықорған қалаларында облыстық ғылыми – практикалық конференциялар
өткізілді. Отар гарнизонында сарбаздар қатысқан конференция ұйымдастырылып,
Аңырақай жеңісінің жауынгерлерге патриоттық тәрбие берудегі рөлі туралы
баса айтылды.
Конференцияларда тарихшы – ғалымдар Ж.Қасымбаев, Б. Кәрібаев, М.
Қойгелдиев, Б. Аяған, С.Жолдасбеков және сол кездегі ҚР Қорғаныс министрі
Сәт Тоқпақбаев т.б. жасаған баяндамалар негізінде Армысың, ата тарих –
Аңырақай атты конференция материалдар жинағы 2001 жылы Алматы қаласында
жарық көрді.
Аңырақай шайқасы жөнінде басталған жұмыстар ел құлағын елең еткізіп,
қоғамда серпіліс жасады. Халық бірлігі мен ұлттық тарих жылының қорытынды
шараларын өткізу аясында және Аңырақай шайқасының 270 жылдығына орай Манаш
Қозыбаевтың, Талас Омарбековтың, Бақтияр Әбділдаұлының, Берекет
Кәрібаевтың, Әділхан Байбатшаның, С. Дүйсеновтың т.б. көптеген
зерттеушілердің жекелеген мақалалары Жас Алаш, Егемен Қазақстан
газеттері мен Қазақ тарихы, Ақиқат сияқты ғылыми - әдістемелік
журналдарда, яғни мерзімді баспасөз беттерінде жарық көрді.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысының басты
мақсаты – ХҮІІ ғасырдың соңы мен ХҮІІІ ғасырдың басындағы қазақ хандығының
жоңғар агрессиясына қарсы жүргізген күресін, оның ішіндегі айшықтысы және
ұлт тұтастығының көрінісі болған Аңырақай шайқасының тарихи маңыздылығын
соңғы кезеңдерде жарияланған материалдар негізінде зерттеу. Осы мақсатты
жүзеге асыру барысында төмендегі тақырыптарды арнайы талдау объектісі
ретінде алынып, одан мынадай міндеттер туындадаы:
- Жоңғар шапқыншылығы қарсаңындағы қазақ хандығының ішкі және сыртқы
жағдайына сипаттама беру;
- Қазақтар мен жоңғарлар арасындағы шиеленіскен қарым – қатынастардың
себептері және барысы;
- Ордабасы құрылтайының мәнін ашуға тырысу;
- Ақтабан шұбырындының... қазақ халқына тигізген әлеуметтік
зардаптарын ашып көрсету;
- Халықты жоңғар шапқыншылығынан азат еткен Аңырақай шайқасының тарихи
маңыздылығын бағалауға тырысу;
- Тәуелсіздік жолындағы күрестегі батырлар мен билердің атқарған рөлін
айқындау.
Осылайша, бітіру жұмысының хронологиялық шегі 1680-1730 жылдар
аралығын қамтиды.
Бітіру жұмысының деректемелік негізі. ХҮІІ - ХХ ғасырдың бас кезі
кезеңіндегі қазақтар тарихы жөнінде тарихи деректемелердің ауқымы кең
дегенімізбен, жоңғарларға қарсы күрес туралы жазбаша деректер немесе архив
деректері мүлде кездеспейді. Мұны біз ХҮІІ - ХҮІІІ ғасырларда қазақтарда
жазба мәдениетінің болмауымен байланыстырамыз.
Бұл кезең туралы басты деректемелік база ретінде халық ауыз әдебиеті
алынғандығын атап көрсеткен жөн. Ауыздан – ауызға тараған шайқас туралы
аңыздардың және жоңғар шапқыншылығын көзбен көріп, оған қарсы күрестерге
қатысқан Қожаберген, Бұқар, Ақтамберді жыраулардың өлең – жыр,
дастандарының бізге жеткен нұсқалары қамтылды. Сондай – ақ топонимикалық
жер атауларының шығу тарихы болған оқиғалармен біршама сәйкес келуімен
түсіндіріледі.
Бітіру жұмысының методологиялық негізіне айтулы тарихи оқиғаға
объективті баға беруді басшылыққа алатын салыстырмалы тарихи талдау алынды.
Тақырыпты жан – жақты ашу үшін ұлттық ой – сананың оянуы және соның
негізінде отандық тарих саласында кейінгі жылдары ғылыми айналымға түскен
іргелі еңбектерге сүйендік.
Бітіру жұмысының қолданбалық негіздеріне оның тарихи маңызын қоғамдық
ғылымның әр алуан саласындағы еңбектерде қолдануға болатынын атап өткен
орынды. Өйткені, Аңырақай шайқасының тарихы тек тарихи оқиға емес, сонымен
қатар отансүйгіштікке тәрбиелеу құралы, әскери өнер жетістігі ретінде де
дәріптелуде. Әдебиет саласымен байланысы өз алдына бір төбе.
Сондықтан, бұл зертеу бүгінгі тарихшылар, педагогтар, қоғамтанушылар
мен әдебиетшілерге сол кезеңдегі Қазақстанға қатысты мәліметтер алуға өз
пайдасын тигізеді деп білеміз.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, әрқайсысы үш
тармақшадан тұратын екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І- тарау. Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығы.
1.1 Жоңғар шапқыншылығы қарсаңындағы қазақ
хандығының ішкі және сыртқы жағдайы.
ХҮІІ ғасырдың соңы – ХҮІІІ ғасырдың басындағы қазақ хандығының
мемлекеттілігінің дамуында оның аймақтық байланыстары, қоғамдық қарым –
қатынастарындағы әлеуметтік өзгерістері, хан билігінің күшеюі, қазақ жерін
сыртқы жаулап алу факторы тұрғысынан тарихтың қатаң сынағынан өтуі тиіс
болды.
ХҮІІ ғасырдың екінші ширегіндегі Қазақ хандығының географиялық – саяси
территориясына және мемлекеттілігінің саяси ахуалына арналған
зерттеулердегі пікірлер ортақ емес. Мұның басты себебі – ХҮІІ - ХҮІІІ
ғасырларда қазақ тарихында сыртқы факторлар алатын үлес жоғары. Сондықтан,
ХҮІІ – ХҮІІІ ғасырларда қазақ жерінің территориялық шекаралары тұрақсыздық
жағдайында болды.
ХҮІІ ғасырдың соңы ХҮІІІ ғасырдың алғашқы ширегінде қазақ жерінің
шекарасы солтүстігінде – Тобылдан Ертіске дейінгі аралықты, оңтүстігі –
Сырдың орта ағысын және Ташкент қаласын қамтып өтіп, ал шығысында Жоңғар
Алатауындағы Еміл өзенінен, батысында Сырға дейін созылып жатты. Қазақ
қауымдық құрылымдарының ең көп бөлігі аймақтың оңтүстік, орталық және
солтүстік – шығыс жақтарында шоғырланған. Ұлы жүз қазақтарының қысқы
жайылымдары – оңтүстік Балқаш өңірінің құмдарында, Мойынқұмда, Іле, Шу және
Талас өзендерінің аңғарларында, ал жазғы жайлауы Тянь – Шань мен Қаратау
жотасының солтүстік сілемдерінде орналасты. Аймақтың оңтүстігінде Ұлы
жүздің көшіп – қонатын өңірі Ташкент қаласы мен оған жапсарлас жатқан
қалаларды және отырықшылық – егіншілік қыстақтарды қоса алғанда, Ферғана
алқабының солтүстік – батыс бөлігіне дейін жетіп, Шыршық және Арыс
өзендерінің аңғарларына созылып жатты және Сырдария маңында Бұқара
хандығымен шектесті, ал оның Жетісу аумағы арқылы өтетін солтүстік шектері
Орта жүз қазақтары қоныстанған ауданмен тікелей ұласты. Орта жүз қазақтары
ол кезде Солтүстік – шығыс, Орталық, ішінара Оңтүстік – шығыс Қазақстанның
кең – байтақ кеңістігін алып жатты. Кіші жүздің жері қазіргі Батыс
Қазақстан аумағында орналасып, шығысында Орта жүздің қоныстарына, ал
оңтүстігінде Қарақұм құмдарына қарай және Сырдарияның төменгі ағыстарына
дейін қарақалпақтардың қоныстарына, сондай – ақ Түркістан қаласы аймағына
қарай созылып барып, онда Ұлы жүз бен Орта жүз тайпаларымен шектесті.
Осы кезде халықты қазақ тарихында өшпес із қалдырған ірі тұлға Тәуке
хан басқарды. Тәуке қазақ тарихында ақылдылығымен, парасаттылығымен,
даналығымен аты шыққан хан болды. Халық оны пір тұтып, Әз Тәуке деп атады
6.
Белгілі тарихшы – ғалым А.И. Левшин Жәңгір ханның баласы және мұрагері
Тәукені ежелгі дәуірдің атақты ойшылы әрі философы Ликургке теңеп,
Айдаһар деп бейнелеген.
Тәуке хан билікке келген уақытта ішкі жағдай шиеленіскен, саяси
тұрақсыздық сипатында еді. Ел ішінде сұлтандар билігі күшейіп, билік үшін
талас – тартыс өршіп тұрған кез болатын.
Әз Тәуке уақытша болса да ішкі өзара қырқысты тоқтатып, жүздер
арасында тыныштық орната білді, сол арқылы қазақ руларының қоныстарын
сырттан басып кіруден қауіпсіздендірді. Тәуке билігі кезеңінде қазақтар
мемлекеттілігінің күшті жаулар арасында беделін арттыру мақсатында, оны
нығайтуға бағытталған маңызды қадамдар жасалды. Кіші жүздің саны аз және
әлсіз жеті руын Жетіру деген бір тайпаға, ал Орта жүздің уақтары мен
керейлерін бір Уақ – Керей бірлестігіне біріктіруді халықтың ауызша
әдебиеті осы ханның есімімен байланыстырады. Жауға қарсы күресу үшін ірі
бірлестіктер мен рулар ғана күшті және жақсы қаруланған қол шығара алатынын
ескергенде әлгі шаралар қазақ жасақтарының жауынгерлік қабілеттерін
арттыруға мүмкіндік берген. Кейбір зерттеушілеріміздің пікірінше, Тәуке
ханның әскерінің жалпы саны соғыс жылдарында 80 мың сарбазға жетіп отырған,
ал бейбіт өмірде 500-1000- ға жуық жасағы болған 8.
Сонымен бірге жер мен су жөніндегі топтар арасындағы таусылмас
алауыздықтар мен жанжалдарды жою үшін Тәукенің бастамасы бойынша билер мен
ақсақалдар кеңесі әр түрлі қауымдар мен рулардың көшіп жүретін жерлері
неғұрлым айқын бөлініп, ру бөлімшелері ішінде ру таңбаларын пайдалану ретке
келтірілген, қазақ қоғамында тарихи қалыптасқан дағдылы құқық нормаларын
бір жүйеге келтіру, ішінара толықтырулар жүзеге асырылған.
Тәуке өте ақылды мемлекет билеушісі болды. Хандық өкімет тұрақты және
билігі Қазақ хандығының үш жүзіне қатар жүрді.
Тәуке ханның Қазақ хандығында билік құрған алғашқы жылдарында оның
барлық іс - әрекеті ішкі саяси тартыстан әлсіреген хандықты ішкі жағынан
нығайтуға арналғандығын Жеті Жарғының қабылдануымен негіздеуге болады.
Тәуке қазақ қоғамындағы қарама – қайшылықтарды шешуде, әлеуметтік және
құқықтық нормаларды заң жүзінде баянды ете отырып, әрбір қауым мүшесі
хандықтың қоғамдық құрылымына енуіне мүмкіндік жасады. Жеті жарғының
қабылдауының басты себебі: әдеттегі құқықтық нормаларды реттеу
қажеттілігінің туындауы, екінші жағынан саяси - әскери жағдай болғандығын
оның баптарынан анықтауға болады.
Қазақ хандығында Тәуке хан тұсындағы ішкі саяси билікте Жеті Жарғы
бойынша Шыңғыс ұрпақтарына қауым мүшелерінен артықшылықтар қарастырылған
болатын. Ал іс жүзіндегі билік хандық ішіндегі дала аристократиясымен
бөліске түскен еді 9.
1680-1718 жылдары Қазақ хандығының ішкі саясатында билер үстемдігі
күшейді. Ұлы жүзді Дулат, Жаныс руынан шыққан Төле би, Орта жүзді Арғын,
Қаракесек руынан ұрпағы – Қазыбек би, Кіші жүзді Әлім руынан Әйтеке би
басқарғаны туралы мағлұматтар белгілі. Бұлармен қатар Қаражігіт, қу дауысты
Құттыбай, Шаппа, Тиес, Сасық билер болған. Билер сот қызметінен бастап ру
басшысына дейінгі, қажет болған жағдайда елшілік қызметті де атқарған. Ел,
мемлекет мәселесін шешуде хан айналасындағы от ауызды, орақ тілді шешен
билерден құралған билер кеңесімен ақылдасып отырған. Билер кеңесіне
тұрақты күші бар, кеңесші мәртебесі берілген. Билер кеңесі заң шығарушы
міндетін де атқарған, сот істерін жеке билер шеше алмаған жағдайда кеңеске
жүгінген.
Тәуке ханның заманында билер кеңесімен қатар халық жиналысы
өткізіліп тұрған. Ол орыс деректерінде старшындар жиналысы делінеді 10.
Халық жиналысы төтенше жағдайда ғана емес, сыртқы саяси мәселелерді шешу
мақсатында да шақырылып отырған. Тәуке тұрақты күздік жиналыс бекітеді. Бұл
жиынға хан, басқа сұлтан, ақсақалдар, ру басылары тең халық ісін шешу үшін
күзде жиналуы қажет және мұнда қару жасанып келуге міндетті 11.
Сонымен қатар күздік жиналыста қайда қыстап, қай өңірді жайлау керек,
тыныштыққа қалай қол жеткізіп, қалай соғысу керек деген мәселелер
талқыланған. Мәслихаттарда аса маңызды экономикалық және саяси мәселелер,
соның ішінде қоныстарды бөлісу, көшіп – қону тәртібі, ру аралық жанжалдарды
талқылау мәселелері, соғыс пен бейбітшілік және сыртқы қатынастар
мәселелері жөнінде шешімдер қабылданған.
Билер кеңесі мен халық жиналысы ел ішінде хан билігін нығайту, оны
тұрақтандыру үшін, өзге сұлтандар арасындағы тартысты жою үшін де қажет
болды.
Қазақ хандығының сыртқы жағдайы Тәуке хан билігі кезінде бірсыпыра
тұрақтанып, нығайғаны белгілі. Тәуке хан билігі күшейген кезден бастап
сырқы саясатта көрші елдермен бейбіт түрде байланыс жасай отырып,
экономикалық қарым – қатынас та орната білді. Соның ішінде ұзақ уақытқа
үзілген Ресей елімен мәмілегерлік сауда байланысын жаңартады.
ХҮІІ ғасырдың соңы ХҮІІІ ғасырдың басындағы бүкіл Орталық Азия
мемлекеттерінде саяси тұрақсыздықтың өршіген кезеңі болды. Бұл әр түрлі
топтардың мемлекет ішінде жеке билікке ұмтылған уақыты еді. Нәтижесінде
Орталық Азияда оншақты жекелеген тәуелсіз ұлыстар пайда болды. Соның
ішіндегі ірілері – Бұхар және Хиуа хандықтары. Тәуке хан Бұхар, Хиуа
хандықтарымен бейбіт қарым – қатынасты сақтауды көздеді 12. 1678 жылы
Бұхар ханы Субханқұлы Қазақ хандығына Хошин би басқарған елші жібереді.
Субханұлы ханның дәл осы жылы елші жіберуінің саяси мәмілегерлікте зор мәні
бар. Оның жіберген елшісі Сыр бойындағы Ташкент, Сығанақ, Сауран сияқты
қалаларды және соғыс тұтқындарын қайтаруды, Бұхар көпестерінің Қазақ
хандығына ішкерілей еніп, сауда жасау құқықтарын беруді талап етеді. Тәуке
хан шамамен 1687-1688 жылдары Бұхар ханы Субханқұлымен келіссөз жүргізген
деген болжамдар болған. Сонымен, ХҮІІ ғасырдың соңы ХҮІІІ ғасырдың
басындағы Қазақ хандығы мен Бұхар хандығының арасындағы бейбіт қарым –
қатынас сауданың едәуір дамуына өз ықпалын тигізді.
Бұхар хандығымен көршілес орналасқан Хиуа да ХҮІІ ғасырдың соңында
Орталық Азия мемлекеттеріне ортақ оқиғада – іштей қырқысу жағдайында болды.
1687-1710 жылдар аралығындағы биліктің тұрақсыздығы соншалықты, Хиуа
тағында 10 хан ауысты 13. Өзбек аристократиясының көңілін табу өте
қиынға соқты. Сондықтан болар Тәуке тұсындағы Хиуа мемлекетімен өзара қарым
– қатынас нашар дамыды.
ХҮІІ ғасырдың соңы ХҮІІІ ғасырдың басында қазақтар Сырдарияның төменгі
ағысында көшпелі мал шаруашылығымен, балық аулау кәсібімен шұғылданған
қарақалпақтарға өз саяси үстемдігін жүргізді. Орыс жазбаларында Тәукені тек
қазақ ханы ғана емес, қарақалпақтардың да ханы деп көрсетеді. Әмударияның
төменгі ағысын мекендеген қарақалпақтардың ауыз әдебиетінде, олардың ханын
өлтіріп, өзіне бағындырған Тәуке хан туралы аңыз сақталған. Тәуке ханның
қарақалпақтарды өзіне бағындырып, оларды Сасық бидің көмегімен билегендігі
белгілі.
Тәуке қарақалпақтармен, қырғыздармен саяси одақ құру нәтижесінде
ойраттардың шабуылына тосқауыл қоя білді. Сонымен бірге Тәуке қырғыздармен
әскери одақ құрған. Деректерге сүйенсек, ол қырғыздардың біраз бөлігін
өзіне толығымен бағындырған. Тәукенің мұндағы билігі Қоқым би Қаршорин
басқаруы арқылы жүзеге асты.
Тәуке хан билігі тұсында Тәуке қазақ – орыс байланыстары мен қарым –
қатынастарын қайта жалғау үшін барлық мүмкіндікті қарастырып бақты.
Өйткені, осы кезде қазақтар тарапынан Ресейдің бекіністеріне шабуыл жасау
секілді әрекеттер арандатушылық мақсаттар болып тұратын. Бұл мәселені өзара
түсіністікпен шешу мақсатында 1687 жылы Тобыл қаласына Тәшім батыр бастаған
елшілік жіберіледі. Бұл елшіліктің негізгі мақсаты бұрынғы сауда
байланыстарын қалпына келтіру еді 14. Тәуке қазақ жері арқылы Ресей,
Бұқар, Хиуа, Үндістанға өтетін керуендерінің қазақ хандығының экономикалық
дамуына әсері зор екендігін көрегенділікпен болжай білді.
1686-1693 жылдар аралығында Тәуке орыс жеріне бес рет елші жіберді,
бірақ олардың ішінде кейбіреуі нәтижесіз оралады. Мұның басты себебі –
қазақ – орыс шекарасындағы тонаушылық қақтығыстардың әсерінен болған.
Әсіресе, бұған 1690 жылы Ресей керуенінің тоналуына байланысты Павел
Шаргинге келген Сары мен Келдей елшілердің тұтқынға алынуы дәлел бола
алады.
Екі ел арасындағы осындай саяси сенімсіздік пен жауласу позициясы
бірнеше жылға созылады. Бірақ бұл уақытша сәтсіздікке мойымаған Тәуке хан
Ресеймен байланысты үзбеу мақсатын көздеп, 1694 жылы Тайқоңыр Құлтабай
бастаған елшілерді Ресейге тағы аттандырады. Тайқоңыр батырдың Сібірге
келуінің басты мақсаты – көрші екі мемлекет арасындағы өзара қарым –
қатынастарын сақтау мен Келдей мен Сары мырзаны босатуды талап еткен Тәуке
ханның хатын тапсыру 15. Онда хан Адам атадан осы уақытқа дейін – ұрылар
үшін елшілерді қамауға алу дегенді құлақ естіп, көз көрмеген - деп жазады.
16. Ертеден қазақ жерінде елшілерге арналған өзіндік дәстүр қалыптасқан.
Ол бойынша елшіге тіл тигізуге, оны балағаттауға болмайды. Елшілер қазақ
жерінде қарусыз еркін жүретін болған. Елшілердің тұтқынға алынуына нарзы
болған Тәуке елшілерді босатып алуға барын салады. Ақырында 1694 жылы
Келдей мен Сары мырза босатылып, қастарына орыс елшілері Матвей Трошин мен
Федор Скибин қосылып, елдеріне қайтарылыды. Алайда, орыс елшілері қазақ
жерінде тұтқынға алынып, Бұхар тұрғыны Сұлтанаевтың көмегімен қашып шығып,
Хиуада ноғаймыз деп алдаусыратып үш айдай тұрғаннан кейін ғана 1697 жылы
Тобылға қайтып оралады 17.
Қазақ – орыс қатынастарының шиеленісі ХҮІІ ғасырдың соңы – ХҮІІІ
ғасырдың басында Ресейді Жоңғар мемлекетімен жақындастыруға себепші болады.
Өз кезегінде Тәуке хан қазақ – орыс байланыстарының нашарлануының басты
себептерінің бірі – Тобыл әкімшілігінің шекара тәртібіне ие бола алмай
отыруынан деп білген. Хан ордасында орыс елшілері Ф.Скибин, М. Трошин
қабылданған кезде Тәуке хан елшілерге: Түркі сұлтаны немесе Қызылбас
шаһарының ханы менен Тәуке ханнан несі артық? Олар да мен сияқты ғой -
депті 18.
Тәуке хан Ресей мемлекетімен тең жағдайда қарым – қатынас орнатқысы
келген болатын. Бірақ Ресей мен Қазақ хандығының арасындағы шекаралық
шиеленістерге қарақалпақтар тарапынан жасалынып тұрған жорықтардың да әсері
болғанын да айта кеткен жөн. Қарақалпақтардың орыс шекараларына жасаған
шабуылдарын 1693 жылы Түркістанға келген орыс елшісі В. Кобяков атап өтеді
19.
Мәскеу мен Түркістан билеушілерінің арасындағы қарым – қатынас бұдан
әрі ұзақ жылдар бойы жоғары деңгейде болды деу қиын. Өйткені, 1716 жылы
Тайқоңыр бастаған қазақ елшілерінің әскери одақ құру жөніндегі ұсынысына
Ресей патшалығы мәмілегерлікке келудің орнына сөзбұйдалықтан әрі аса
алмаған бағыт танытады. Кейбір зерттеулерде бұл елшіліктің мақсаты Тәуке
хан Ресейді өз боданына алуды сұранып жіберген деген теріс көзқарас
қалыптасқан.
Қорыта айтсақ, ХҮІІ ғасырдың соңғы ширегі мен ХҮІІІ ғасырдың
басындағы Қазақ хандығының сыртқы саясатында орыс елімен бейбіт қарым –
қатынастарды сақтауды көздеген байланыстарын көруге болады. Тәуке хан Ресей
елімен жақсы қатынасты сақтап, сауда – саттықты өркендету саясатын
ұстанған, ол бірнеше дүркін елші жіберіп, тату – тәтті, ынтымақта болатын
көршіні іздеді. Өкінішке орай, Ресей мемлекеті оның ұстанған бағытын
жеткілікті дәрежеде қолдамай, қазақ шекараларына бекіністер сала бастады.
Петр І - нің Қазақ жері – Азия елдеріне ашылған бірден – бір қақпа деген
қанатты сөздері, дәлірек айтқанда, қазақ жерін қалай да өздеріне бағындыру
екенін, мұндағы Ресей тарапынан болған отарлау саясатын анық көрсетіп отыр.
Жалпы, Тәуке ханның және Қайып хан тұсында Ресеймен қарым – қатынас
басқа кезеңдермен салыстырғанда ең жақындасқан, ең түсініскен дәрежеде
болды деп айта аламыз. Сондықтан Ресейде Петр, Қазақ хандығында Әз Тәуке
көршілес екі мемлекеттің әрдайым тыныштықта өмір сүруі Евразия құрлығындағы
елдер мен халықтары үшін баға жеткісіз маңызы бар екенін айқын ұғынған.
Бұл кезеңде Қазақ хандығының сыртқы саясатында салыстырмалы болса да
тұрақтылық орныққан еді. Бұқар, Хиуа, Ресей, Жоңғар, Қытай сияқты ірі
елдермен көршілес жатқан хандықтың саяси – географиялық орналасуының өзі
оның билеушілерінен әрқашан ұстамдылық және білгірлікті танытуды талап
етті. Көрші мемлекеттер болса хандықтың өз ішіндегі саяси жағдайға әсер
етіп, саяси ісіне араласуға талпынды. Сыртқы саяси жағдайдың жоғары
дәрежеде болмауына Қазақ хандығындағы биліктің толығымен орталықтанбауы,
ондағы жеке сұлтан, би, батырлардың сыртқы саяси мәселелерді шешудегі іс -
әрекеттері әсерін тигізбей қойған жоқ.
Осыған қарамастан көрші жатқан мемлекеттермен Тәуке өз заманына сай
тиімді дипломатиялық қарым – қатынас орнатты.
Тәуекел – Мұхаммед батыр хан тұсындағы Қазақ хандығының ішкі және
сыртқы жағдайлары ірі өзгерістерге ұшырады. Бұл тарихи кезең Қазақ хандығы
үшін аса күрделі мәселелерді шешуде нақты іс - әрекеттерді қажет етті.
Тәуке өз тарапынан осы ауыртпалықтарды шешуде саяси, дипломатиялық
білгірлігін таныта білді.
1.2 Жоңғар – қазақ қатынастары.
Жоңғарлар – Жұңғоның жазба деректерінде батыс моңғолдар деп
аталады. Олар тегінде батыс Моңғолияны мекен еткен ойрат тайпалары еді.
Қазақ халқының ежелгі жауы атанып, еліміздің екі бүйірінен орналасып
алған Еділ бойындағы қалмақ хандығы мен Алтай - Тарбағатай маңын
төңіректеп, кейде алапты қазақтардан тартып алып, енді бірде қазақ
батырларының тегеурініне шыдай алмай, моңғол – қытай даласына қарай ығып
жүрген жоңғар хандығы тарапынан қазақ даласына үнемі жаулап алушылық
жорықтар жасалынып тұрғаны белгілі.
Екі ел арсындағы ұрыс Жоңғар хандығы құрылған соң, яғни 1630 жылдан
соң тіпті өршіген тәрізді. Өйткені, осы тұстағы Жоңғар ханы Батур
қонтайшының жиі жорық жасауы осыны дәлелдейді. 1643 жылы екі халық арасында
кескілескен шайқас болып, ұрыс қазақтар үшін абыроймен аяқталады. Қасиетті
Орбұлақ шайқасы аталған бұл ұрыста халқымыз асқан ерліктің үлгісін
көрсетеді. Жоңғар хандығы Батур қонтайшыдан кейінгі мирасқорлар Ғалдан
Бошокту хан (1671-97), Севан – Рабтан (1697-1727 ж.ж), Қалдан – Серен (1727-
1745) кезінде қуатты мемлекетке айналды.
Жоңғар хандарының көршілес Орталық Азия аумағына дәмеленуінде
Қазақстанның ойрат тайпалары ежелден көзін тігіп келе жатқан оңтүстік
жерлері ерекше орын алды 20. Жетісуды және Сыр өңірі аймағын жаулап алу
ойрат билеушілеріне жаңа алымдардың түсуімен қатар, Жоңғарияны Еуропалық
Ресеймен және Сібірмен байланыстарын сауда жолдарының аса маңызды
қиылыстарының біріне стратегиялық бақылау жасауды қамтамасыз ететін. Әскери
– феодалдық мемлекеттің қазақ хандығына қайта – қайта шүйлігуіне осы
факторлар әсер етіп, екі мемлекет арасындағы байланыс шиеленіскен сипат
алды.
Қалмақтардың қазақтармен өзара жауластығы қалмақтардың бір одаққа
бірігуінен басталып, оларды қытайлықтардың түгел жойып жіберген кезіне
дейін ұласты 21.
Биліктің орталықтанып, бірігу сарынының аяқталған шағында жоңғар
хандығы әбден толысқан, кемелденген мемлекет еді. Аймақтың бүкіл
кеңістігіндегі ішкі және сыртқы саяси жағдайды тұрақсыздандырудың басты
көзі ол кезде Қазақстанның оңтүстік – шығыс көршісі – Жоңғар хандығы
болғаны сөзсіз.
Жоңғар хандығының қазақ қоныстары бағытындағы соғыс экспанциясының
жандануы Үргеде биліктің ауысып, жоңғар тағына 1697 жылы Циндерге қарсы
соғыста қаза тапқан Ғалдан Бошокту ханның жиені, жас әрі жігерлі билеуші
Сыбан – Рабданның отыруына едәуір дәрежеде байланысты еді. Ол қысқа
мерзімде жоңғар хандығының бұрынғы әскери – саяси әлеуметін қалпына
келтіріп, Орталық Азиядағы өз билігіне қарайтын аумақты кеңейтіп алды. Ол
Ғалдан ханның Халка моңғолын Қытайдан бөліп әкету саясатынан бас тартты,
мемлекет шекарасын қазақ хандығы есебінен ұлғайту бағытын ұстанды 22.
Құдіретті Күн асты империясы жөніндегі сақ саясаты Севан – Рабтанның
жиырма жыл бойы манчжур әулетімен әскери тайталасқа бармауына, ал ұтқан
уақытын Жоңғарияның солтүстік – батысындағы көршілес көшпелі және отырықшы
– егінші халықтарына қарсы күш жинау үшін пайдалануына мүмкіндік берді. Осы
Севан – Рабдан қазақ жеріне жеті рет дүркін – дүркін қуатты жорықтар
ұйымдастырды (1698-1711, 1712, 1714, 1718, 1723, 1725 жылдарда) 23.
Қазақ жерін орасан зор қасіретке ұрындырған бұл жорықтардың зардабы
ауыр болды. Жоңғар билеушілерінің қазақ даласына терең енуді ұйымдастыруы,
мал айдап әкетуі, тұтқындар алуы, көшпелі ауылдарды шабуы, сондай – ақ Орта
Азия елдеріндегі жақын жатқан сауда – қолөнер мекендері мен сауда жолдарына
ойраттар бақылауын орнатуы қазақ жүздерінің қоныстарында әлеуметтік –
экономикалық жағдайдың едәуір нашарлауына себепші болды. Бұл уақытта
жоңғарлардың жетістікке жетуіне 1709 жылы Полтава түбіндегі орыс тұтқынына
түскен, 1716 жылы Ямыш тұз көлі маңында қалмақтардың қолына ауысқан шведтің
артиллерия сержанты Иоганн Густав Ренаттың жоңғарларды отты қару – зеңбірек
құю ісіне үйретуі шешуші рөл атқарды.
Қазақтардың мал шаруашылығы, егіншілігі мен қолөнері құлдырап,
көптеген қалалар өртенді және қиратылды. Моңғол шапқыншылығы сияқты жоңғар
шапқыншылығы да жантүршігерлік қатал болды 24.
Өз кезегінде Қазақ хандығы жоңғарлармен жекелеген қақтығыстарға жауап
ретінде 1702- 1703 жылдарда Жоңғарияға және Еділ қалмақтарына шабуыл
ұйымдастырды. Қазақ жасақтары минусин қырғыздары кінәздарымен біріге
отырып, Ертістің жоғарғы жағында әскери қимылдар жүргізді.
1708 жылы қазақтар жоңғарлардың жаңадан басып кіруіне тойтарыс бере
бастады. 1708-1712 жылдардағы ұзаққа созылған соғыста екі жақ та уақытша
табысқа жетіп жүрді. Ол соғыс үзілістермен, ерекше оқиғаларсыз болса да,
қазақ батырлары, билері, рубасылары үшін тағы бір сынақ болды. Соғыстың
бірінші жылында қазақтар жоңғарларға қарсы өзінің 30 мың сарбаздан тұратын
әскерін қарсы қоя білді 25. Жағдай оқиғаларды ой елегінен өткізіп, жаңа
шешімдер қабылдауды талап етті.
1710-1711 жылдары жоңғар әскерлерінің ірі күштері Қазақстан шегіне
басып кірді. Оның қаншалықты елеулі екенін 1710 жылдың күзінде қазақ
жүздері өкілдерінің жиналысы шақырылғанынан байқауға болады. Жиын
Сарыарқаның Қарақұмында, Қаракесек руы көшіп жүретін жерде өтті 26.
Жиынға Әлімұлы, Байұлы, Жетіру бірлестіктері билеушілері көпшілігінің
өкілдері қатысты. Орта ордада найман және қыпшақ руларының өкілдері болды.
Съезге барлық үш жүздің өкілдері, билер мен батырлар қатысты 27.
Ең ықпалды тұлға Тәуке хан болды. Жиында Қайып және Әбілқайыр
сұлтандар да маңызды рөл атқарды. Қанжығалы Бөгенбай, Шақшақ Жәнібек, Тама
Есет батырлардың пікірлері жалпы жұрттың назарын аударды. Олар түрлі
рулардың ғана емес, түрлі жүздердің де де жасақтарын біріктіруді жақтайды.
Ал бұрын әр түрлі рулардың әр түрлі жерлерді: бірулерінің – Іле және Шу,
екіншілерінің – Талас және Бадам өзендерінің аңғарларын, үшіншілерінің –
Сарысу өзені мен Ұлытау алқаптарын қорғауға тура келген еді.
Бірінші кезектегі қарастыратын негізгі мәселе – Жоңғар хандығына
бірігіп тойтарыс беру болды. Түрлі өкілдердің көзқарастары бірдей болған
жоқ. Қатысушылардың бір бөлігі қатаң қажеттілікке сай жоңғарларға бодан
болуды жөн көрді 28.
Бұған дейінгі оқиғалар жоңғарларды жеңудің оңай еместігін көрсеткен
болатын. Жиынға қатысушылардың пікірлері бір жерден шықпай, рубасылардың
бір бөлігі аңысын аңдау көзқарасын ұстанды. Революцияға дейінгі зерттеуші
Я.Гаврдовскийдің айтуына қарағанда, көбі үрейге берілген: өздерінің
тұрғылықты жерін тастап кетіп, қашып құтылғысы келді... ал кейбіреулері
қоян сияқты, жан – жаққа бытырлап кетуді қалады, тіпті көптеген адамдардың
бұрынғы тұрақтылығына сызат түсті 29. Алайда съезге қатысушылардың бір
бөлігі аңысын аңдып көпшілікке қосылу үшін даудың қалай бітетінін күтті.
Бәз біреулер жоңғарға бас ұру, қоңтайшының бодандығын қабылдау туралы сөз
қозғайды. Бірақ көпшілік қауым ойратпен ақырғы тамшы қаны қалғанша соғысу
керек деген пікірде болып, осы шешімге тоқтасады 30.
Қазақтардың әйгілі батыры және ақсақалы Бөгенбай Қарақұмдағы сеймде
халықты қалмақтарға шабуыл жасауға жұмылдырды. Бөгенбай қазақтардың бас
қолбасшысы болып сайланды, ал хан билігі Әбілқайырға берілді 31.
Қазақ жүздерінің күш – жігерін біріктіру ісін бірсыпыра уақыт бойы
қазақ әскерлерінің табысқа жетуі айқындады. Халық әскерінің жасақтары
қолдан шығарылып алынған қоныстарды қайтарып қана қоймай, жоңғарлар
иеліктері шегіне өтіп, көптеген тұтқындар түсірді.
Бірақ жоңғарлардың соғыс қимылдары барған сайын өсе түсті, қоңтайшы
Сыбан – Рабдан Шығыс Түркістанды өз билігіне бағындырып, Тибетке басып
кіреді. 1713 жылдың өзінде – ақ жоңғар әскерлері жаңадан шабуыл қимылдарын
өрістетті.
Жоңғарлардың жаңа қоңтайшысы болған Сыбан – Рабдан тез арада
жоңғарлардың бар күшін біріктіре білді, жоңғарлар енді Алтайдағы ұлыстардан
күш толықтыруға қол жеткізді. 1716 жылы Шие, Абақан, Қатын өзендерінен
қазақ жеріне қарай өте бастады. Сыбан – Рабдан өз әскерлерінің негізгі
бөлігін қазақтарға қарсы аттандырды. Оқиғалардың бас кезінде қазақ
жасақтары тегеурінге төтеп бере алмай, көбі тұтқынға алынды. Жоңғарлар
Ямышев бекінісін де қоршап алады. Алайда, қазақ жасақтары бірқатар сәтті
шаралар қолданып, Іле өзеніндегі жоңғар – чоростарға сәтті жорық жасайды.
Келесі 1717 жылы соғыс оқиғалары одан әрі жалғасты. Соғыс
қимылдарының негізгі шоғырланған жері Аягөз өзенінің бойында болды. Қазақ
жасақтары мен жоңғарлар арасында шайқас басталды. Жоңғар әскерлері шығыс
жақта жүрген еді. Қазақтардың басым күші Аягөз өзеніне әкелінді. Табысқа
жетуді әскер санының басымдығы, тұтқиылдан шабуыл жасау қамтамасыз етуге
тиіс еді. Әскер саны жөнінен қазақтар басым болды. Бұл жорықта қазақ
әскерлерінің саны 30 мың адам болды 32. Қазақ хандығы мен Жоңғар
мемлекеті арасындағы тайталас екі күнге созылып, ол Аягөз өзенінің бас
жағындағы орманды өңірде өткен. Үшінші күні таң ата көп қалмақ келіп,
олардың әскеріне шабуыл жасаған, ал қазақтар оларды жаяу атқылады,
қалмақтар оларға ат үстінен өршелене шабуыл жасады. Қазақтар оған төтеп
бере алмай, қаша жөнелді де, оларды қалмақтар жарты күн қуып, адамдарын
қырып тастады 33. Қайып ханның жағдайы онша жақсы болмады, ол екі – ақ
адаммен қалып, өз ұлысына қайтты. Ал олардың жүктері қалмақтардың олжасына
айналады. Аягөз маңайындағы шайқаста қазақ әскерінің көптеген сарбаздары
қырылып, қаза тапты. Жеңіліс табудың басты себебі – жоңғарлар қазақтарды ту
сыртынан орағытып өтіп, соққы берген кезде қазақ қолбасшыларының бірлесе
отырып қимыл жасау жөнінде келісе алмауы болды.
Бұл Қазақстанның оңтүстік ауландарына жоңғар әскерлерінің тереңдей
енуіне мүмкіндік берді. 1708-1712 жылдар оқиғаларында қол жеткен жекелеген
жетістіктерін қазақтар нығайта алмады. Қазақ жауынгерлері бір жерге
жұмылдырған басшылық болмағандықтан жеңіліс тапты.
1718 жылдың көктемінде жоңғарлар Жетісудан Арыс, Бөген, Шаян өзендері
бойына шұғыл жорық жасап, Түркістан қаласына тақап келді. Олардың ниеті
қазақ хандарының ордасын басып алу болатын. Сырдарияның орта ағысы
басындағы қазақ қалаларына қауіп төнді. Бірнеше кескілескен шайқастар
болды. Жоңғарлар қазақ жерлерін шапты, бірақ әскер санының аздығы мен өз
қоныстарынан ұзап кетуі олардың толық жеңіске жетуіне мүмкіндік бермеді.
Бұл жағдайда батырлар бастаған қазақ жасақтары едәуір табысқа жетті.
Олар Елек, Мұғалжар, Ұлытау аудандарынан 30 мың адам болатын әскер жинап
алды. Түркістан ауданына аттанып, жоңғарларды Оңтүстік Қазақстанның едәуір
бөлігінен қуып тастады 34.
ХҮІІІ ғасырдың басында жоңғар билеушілерінің қазақ жүздеріне қарсы
неғұрлым батыл қимылдар жасауын Жоңғар хандығына Цинь билеушілері
әскерлерінің шапқыншылық жасау қаупі тежеген еді. Бірақ 1722 жылы Қытай
императоры Канси қайтыс болғаннан кейін бұл қауіп уақытша болса да
бәсеңдеді. 1723 жылы жоңғар – қытай бітімі жасалды. Шығыс жақтағы өз тылын
қауіпсіздендіріп алған жоңғар қоңтайшылары қазақтармен соғысқа мықтап
дайындала бастады.
Қазақ пен қалмақ бір – бірімен өте көп соғысқан ел. Ол соғыс 1750
жылдардың ортасына қарай Жоңғар хандығы жер бетінен біржола жоғалып
кеткенше тоқтамаған. Жоңғарлардың көз құртына айналған шұрайлы
жайылымдардың қазақтар иелігінде болуы екі ел арасындағы жауласу
позициясының берік орнауына негізгі себеп болды.
1.3 Ақтабан шұбырынды қасіретінің басталуы.
Қазақ хандығы ХҮІІІ ғасырдың басынан – ақ сыртқы саяси жағдайдың
одан әрі шиеленісуі туғызған аса ауыр хәлді басынан кешірді. Халқымыз
жоңғар шапқыншылығына ұшырап, екі империяның – Ресей мен Цинь
империяларының қыспағында қалған қатерлі кезең болды. ХҮІІІ ғасырдың
алғашқы онжылдықтарында дүниежүзілік сауда коммуникацияларының құрлық
аумағынан Атлантика бассейніне ауысуына және Ресей мемлекетінің – Еуропаның
оңтүстік – шығыс пен Сібірге және Цинь империясының Орталық Азияға әскери –
саяси өктемдік етуінің жедел өрістеуіне байланысты Ресейдің оңтүстік –
шығысында және Орта Азия елдерінің ішінде әлеуметтік – экономикалық және
саяси жағдай шиеленісе түскен еді. Екі империялық мемлекет жүйесінің
географиялық кең істікте және көшпелілердің Шығыс пен Батыс арасындағы
мәдени – тарихи тоқайласуындағы бұрынғы басым жағдайынан айырылуы
тұрғысында дамыған бір – біріне қарсы қозғалысының барысында көшпелі
халықтар сауда жолдарынан біртіндеп ығыстырылып шығарыла берді, Еуразияда
номадизм қысқартылып, көшіп – қонудың дәстүрлі жолдары мен бағыттары
өзгертілді. Бұл геосаяси үрдістер жайылымдық жерлер және жақын жатқан
аумақтардың сауда орталықтарына еркін баруы қиындаған көшпелі халықтар
арасындағы өзара жанжалдардың – өршуіне әкеп соқты. Сол негізде халықаралық
салада әскери тайталастың жаңа түйіні пайда болып, ол ХҮІІІ ғасырдың
алғашқы үштен бірінде Еділ, Жайық бойының, Батыс Сібірдің оңтүстік
бөлігінің және көршілес Орталық Азия аймақтарының бүкіл кеңістігін қамтыды.
Бұл кезеңде елдің ішкі жағдайы мәз емес еді. 1718 жылы Тәуке хан
қайтыс болған соң оның орнына таққа отырған ұлы Болат халықтың айтуынша
бос ескен арқан сияқты жұмсақ мінезді, дарынсыз басшы болғандықтан бас
иеліктен түгелдей айырылып әкесінен қалған қасиетті мұра – ел бірлігін
сақтап қала алмады 35.
Төле би айтқандай, қазақ қайтадан шілдің бағындай ыдырап жүзге, руға
бөлініп берекесі кетті. Хан тұқымдары енді қазақты бөлек – бөлек билеуге
тырысты. Ұлы жүзге – Жолбарыс, Орта жүзге – Сәмеке, Кіші жүзге - Әбілқайыр
хан болды.
Қазақ халқының бүйтіп берекесі қашуын алдымен қалмақтар мен жоңғарлар
тиімді пайдаланып, белсенді қимылға көшті. ХҮІІІ ғасырдың басында жоңғар
билеушілерінің қазақ жүздеріне қарсы неғұрлым батыл қимылдар жасауын Жоңғар
хандығы Цин билеушілері әскерлерінің шапқыншылық жасау қаупі тежегені
белгілі. Алайда 1723 жылға қарай қазақ – жоңғар қатынастарындағы жағдай
күрт өзгерді. 1722 жылы Қытай императоры Канси қайтыс болғаннан кейін 1723
жылы жоңғар – қытай бітімі жасалды. Шығыс жақтағы өз тылын қауіпсіздендіріп
алған жоңғар қонтайшылары қазақтармен соғысқа мықтап дайындала бастады.
Ресей өкіметі де Ертіс бекініс шебінің құрылуына байланысты қандай да бір
нақты талаптар қоймады. Оқиғалардың күтпеген бет бұрысын жоңғар
қонтайшылары мен тайшылары қазақ жеріне шабуыл жасау үшін пайдаланбақшы
болып ұйғарды. Қазақ хандықтарының бытыраңқылығын пайдаланып және алдағы
соғысқа мықтылап дайындалып алған жоңғар билеушілері 1723 жылы өз
әскерлерін Қазақстан шегіне аттандырады.
Сөйтіп, жоңғар феодалдары қазақтарға соққы беруге және қазақ жеріне
одан әрі Орта Азияға басып кіруді ұйғарды. Шабуыл жасауға 1723 жылдың ерте
көктемі таңдап алынды. Сол жылы қатты жұт болды, қазақтардың жадында Қайың
сауған ақ тышқан жылы деп аталып кетті. Сол жылы қалың қар жауып, елдің
берекесін кетіреді. Қыс қыстаудан жүдеп шыққан қазақ ауылдары жайлауға
көшуге дайындалып жатқан кезі еді. Қазақтар нақ осындай кезде жоңғарлардың
ауыр соққысына ұшырады. Қазақ жеріне шабуыл жасағанда жоңғарлар кенеттен,
тез арада тегеурінді қимылмен басып кіру факторын да пайдаланды.
Бұл соғыстың басты мақсаты- қазақ хандығының саяси статусын бір жола
жойып, жоңғар хандығының иелігін Еділ – Жайықтағы кіші қалмақ ордасына
дейін үлкейту еді 36.
Жоңғарлар ірі – ірі жеті сына сияқты қозғалып, 70 мың адамнан тұратын
әскермен шабуыл жасады. Сыбан – Рабданның баласы Қалдан –Серен 10 мың
әскермен Балқашқа және одан әрі Қаратауға қарай аттанды. Қонтайшының інісі
Құлан – Батур Алтайға және Көктал өзенінің бойына беттесе, қонтайшының
немересі Әмірсананың жасағы Нұра өзені алабына бағыт алды. Қалдан –Сереннің
баласы Цеван – Доржы Шелек өзенінің аңғарына аттанады. Қалдан –Сереннің
екінші баласы Лама – Доржы Ыстықкөлге бағыт ұстады. Нойон Дода – Доржы Шу
өзеніне қарай ұмтылды. Сыбан – Рабданның өзі Іледен өтіп, Жетісудың
оңтүстігіне қарай жылжыды.
Басып кіруге жалпы басшылықты Сыбан – Рабданның ағасы Шона – Доба
жүзеге асырды 37. Олар өз жолындағыны жыланша жалап, қынадай қырды. Қыс
жұтынан әбден қажыған қазақ қауымдары, әлбетте, қорғанып үлгере алмай
қапыда қалды. Соның салдарынан мал – мүлкін, кәрі – құртанын, бала –
шағасын тастап, беті ауған жаққа лақты. Оларды қалмақтар да қырып,
қалғандарын сең жүріп буырқанып жатқан Талас, Баралдай, Арыс, Шыршық,
Сырдария өзендері де жайындай жұтып жатты. Қазақ рулары Сырдарияға қарай
қашып, оның арғы бетінде ғана өздерін қауіпсіз сезіне аламыз деп санады.
Ғасырлар бойы жайлаған Арқа, Сарыарқа, Жетісу қапылыста шапқан жаудың
табанына түсті. Талай ару қыз – келіншектер тұтқынға түсіп, күңге айналды,
ер азаматтары ес жинай алмай жер жастанды.
Жоңғар шабуылына Жетісу мен Ертіс өңірінің қазақтары бірінші болып
ұшырады. Шу аңғарынан жалайырлар қуып шығарылды. Олар көп шығынға ұшырап,
Ұлытау мен Көкшетау жаққа кетуге мәжбүр болды. Талас өзенінен Арыс өзенінің
орта ағысына дейін қоныстанып жатқан наймандардың садыр руы түгелге дерлік
қырғынға ұшыратылды, тірі қалғандары босып кетті. Қаратауда, Арыс өзені
алабында да ойран салынды.
Жоңғарлар өздерінінің жолындағы ауылдарды талап – тонап, қазақ
қауымдарын бытыратып жіберді. Бұл жөнінде Ресей капитаны И.Унковский
Қонтайшының баласы Шона – Жобаның қазақ ордасына аттандырылғаны, ұрыс
барысында ол қазақтардың үш қалашығын алғаны және қазақтардың 100 отбасын
әкеле жатқаны, олардың көп кешікпей күтіліп отырғаны туралы жөнінде хабар
бар екенін хатқа түсіреді. Берілген қалалар: Қарамұрт, Ташкент, Сайрам
38.
Қазақ ауылдары әсіресе, Шона – Добаның шабуылдарынан қатты зардап
шекті. Ол өз жасақтарымен Талас аңғарына, Сырдария өзенінің бойына өтті.
Түркістан, Қарамұрт, Тараз, Ташкент қалаларын жаулап алды. Шона – Добаның
жасақтары қазақ ауылдарына шабуыл жасап, ауылдарды шапты, тұтқындар алды.
Тек соның жасақтары ғана қазақтардың 5000- дай отбасын тұтқынға алды,
олардың шінде 1000 отбасы қонтайшының ұлысына жіберілді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz