Қазақстан Республикасының қаржы секторларының негіздерін талдау
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Қазақстанның қаржы секторының экономика жүйесіндегі орны мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Қаржы секторының тұрақтылығының мазмұны және сыныптамасы ... ... 5
1.2 Қазақстанның қаржы секторының мониторингі және даму негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2. Қазақстан Республикасының қаржы секторларының негіздерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.1 Ұлттық Банктің валюталық саясатының қаржы тұрақтылығына әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.2 Қазақстанның банктік секторы, оның несиелік саясаты және басқа секторларға ықпалы ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Қазақстан жинақтаушы зейнетақы қорларының негізгі көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ..43
2.4 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру секторының даму үрдістері ... ... ... ... ... ... ...51
3. Қазақстан Республикасының қаржы секторының дамуының кейбір мәселелері ... ... ... ... .61
3.1 Кластерлік саясаттың есебінен қаржы секторының дамуы ... ... ... ... ... ...61
3.2 Алматы аймақтық қор орталығына (РФЦА) қалыптасу және қаржы секторының даму перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Қазақстанның қаржы секторының экономика жүйесіндегі орны мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Қаржы секторының тұрақтылығының мазмұны және сыныптамасы ... ... 5
1.2 Қазақстанның қаржы секторының мониторингі және даму негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2. Қазақстан Республикасының қаржы секторларының негіздерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.1 Ұлттық Банктің валюталық саясатының қаржы тұрақтылығына әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2.2 Қазақстанның банктік секторы, оның несиелік саясаты және басқа секторларға ықпалы ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Қазақстан жинақтаушы зейнетақы қорларының негізгі көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ..43
2.4 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру секторының даму үрдістері ... ... ... ... ... ... ...51
3. Қазақстан Республикасының қаржы секторының дамуының кейбір мәселелері ... ... ... ... .61
3.1 Кластерлік саясаттың есебінен қаржы секторының дамуы ... ... ... ... ... ...61
3.2 Алматы аймақтық қор орталығына (РФЦА) қалыптасу және қаржы секторының даму перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Қазақстанның қаржы секторының экономика жүйесіндегі орны мен
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қаржы секторының тұрақтылығының мазмұны және сыныптамасы ... ... 5
1.2 Қазақстанның қаржы секторының мониторингі және даму
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...11
2. Қазақстан Республикасының қаржы секторларының негіздерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.1 Ұлттық Банктің валюталық саясатының қаржы тұрақтылығына
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 20
2.2 Қазақстанның банктік секторы, оның несиелік саясаты және басқа
секторларға ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.3 Қазақстан жинақтаушы зейнетақы қорларының негізгі
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.4 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру секторының даму
үрдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3. Қазақстан Республикасының қаржы секторының дамуының кейбір
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
3.1 Кластерлік саясаттың есебінен қаржы секторының
дамуы ... ... ... ... ... ...61
3.2 Алматы аймақтық қор орталығына (РФЦА) қалыптасу және қаржы секторының
даму
перспективасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 77
Кіріспе
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі санаулы жылдар ішінде тек өз
экономикасын құрып қана қоймай, жалпы экономикада өз мүмкіндіктерін кең
ауқымды пайдаланып, әлемдік нарықта бәсекеге төтеп беретін, Орталық
Азиядағы алдыңғы қатарлы дамушы елдер қатарына шықты.
Еліміздің қаржы секторы тәуелсіздік жылдарында, әсіресе соңғы жылдары
серпінді дамып, алға қарай сапалы қадам жасады. Оны халықаралық сарапшылар
да қуаттайды. Халықаралық сарапшылар Қазақстандағы қаржы нарығының
қарыштап, даму барысын бақылап отыр. Сіздерді Батыс елдеріне ұсына алатын
да өкілдер бар - деді әлемдік Банк басшысы Джеймс Вульфенсон.
Астана қаласында 2007 жылғы 15 қарашада Қазақстан қаржыгерлерінің VI
Конгресінде сөйлеген сөзінде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев былай деді: Біздің
нарыққа шетелдік банктер мен өзге де ойыншылар келеді. Біздің жаңа дамып
келе жатқан қаржы секторларымыз салыстырғанда олар қолайлы орында болып
тұр. Отандық қаржы секторы бұған дайын болуы керек .
Сондықтан, диплом жұмысының мақсаты қаржы секторларын талдау
және дамыту болып табылады.
Қазіргі танда Республикамыздың қаржы секторларын тұрақтандыру
және дамыту жөнінде көптеген мәселелер бар. Олар:
- құнды қағаздар нарығын бүгінгі күн талабына сай етіп құру.
- қаржылық қордың нарығына қарапайым халықты тарту. Құнды қағаздар
сатып алуға кез келген Қазақстан азаматының мүмкіндігі болуы шарт.
- зейнетақы жүйесін одан әрі дамыту, бұл бағдарлама бойынша біздегі
зейнетақы қорларының инфляцияға тәуелділік қаупінен ажырауы тиіс және жеке
кәсіппен айналысқан азаматтардың да зейнетақымен қамтамасыз етілуі тиіс.
- сақтандыру саласын дамыту, ел экономикасының барлық саласында
сақтандыру енгізу қажет.
- қаржылық дағдарыс қауіпсіздігінің қамтамасыз етілуі. Біздің нарыққа
келген кез келген инвестор, банкир, кәсіпкер біздің қаржы институттарының
қауіпсіздігіне сеніп, біліп келулері тиіс.
- шағын несие институттарын дамыта түсу.
- Оңтүстік астананы халықаралық қаржы орталығына айналдыру. Алматы
алып бизнес ошағына айналуы үшін қаржыгерлер қаржы салуы тиіс. Мемлекеттік
органдар тиімді жағдай, инфрақұрылымын дамытуға күш салуы тиіс.
Ендігі міндет осы жетістіктерді баянды етіп, ілгерілете беру және
Қазақстанның қаржы секторын дамыту жөнінде үшінші бөлімінде кейбір
мәселелерді қарастырдым. Осы орайда ең алдымен жалпы таңылған халықаралық
стандарттарға негізделген реттеу арқылы қаржы секторының тұрақтылығын
қамтамасыз ету болып табылады.
Қазіргі таңда экономиканың әлемдік нарықта бәсекелестік қабілеттілігін
арттыратын маңызды сектор-банк секторы болып табылады. Диплом жұмысында
банк секторы туралы екінші бөлімінде қарастырып және банктін қаржы
секторында басты орын алатының көрсеттім. Себебі, банк секторы арқылы елдің
барлық салалары тікелей ақшалық қарым - қатынаспен байланысып қана қоймай,
ақша нарығындағы ресурстардың қозғалуы мен жылжуын, ағылуын және олармен
байланысты қаржы институттарының қызметін реттейді. Міне, осындай аты
аталған және аталмаған басқа да себептер арқылы банк секторы экономиканың
бәсекеқабілеттілігін арттыратындығын көруімізге болады.
Сондықтан Қазақстанның банк секторын бәсекеге қабілеттілігін арттыру,
бұл еліміздің экономикалық өміріне дамыған мемлекеттердің Оңтүстік Корея,
АҚШ, Германия, Турция және басқалардың қатысуы осы елдің банк секторларымен
байланыс орнату үшін тұрақты және бүгінгі күн талаптарына жауап беретін
банк секторын құру қажеттілігі және оны одан әрі жетілдіруді талап етеді.
1. Қазақстанның қаржы секторының экономика жүйесіндегі орны мен мәні
1.1 Қаржы секторының тұрақтылығының мазмұны және сыныптамасы
Еліміздің қаржы секторы тәуелсіздік жылдарында, әсіресе соңғы
жылдары серпінді дамып, алға қарай сапалы қадам жасады. Оны халықаралық
сарапшылар да қуаттайды. Халықаралық сарапшылар Қазақстандағы қаржы
нарығының қарыштап, даму барысын бақылап отыр. Сіздерді Батыс елдеріне
ұсына алатын да өкілдер бар - деді әлемдік Банк басшысы Джеймс Вульфенсон.
Бұл жөнінде Алматыда болған қаржыгерлер конгресінде де атап өтілді. Бұл
конгресс 2006 ж 19 қаңтарыңда өткен еді, оған еліміздің президенті Н.Ә.
Назарбаев қатысып қаржыгерлер алдына жеті мәселені атап - атап беріп,
шешімін табуды аманат етті.
Алғашқысы, құнды қағаздар нарығын бүгінгі күн талабына сай етіп құру.
Екіншісі, осы қаржылық қордың нарығына қарапайым халықты тарту. Құнды
қағаздар сатып алуға кез келген Қазақстан азаматының мүмкіндігі болуы шарт.
Үшіншісі, зейнетақы жүйесін одан әрі дамыту, бұл бағдарлама бойынша
біздегі зейнетақы қорларының инфляцияға тәуелділік қаупінен ажырауы тиіс
және жеке кәсіппен айналысқан азаматтардың да зейнетақымен қамтамасыз
етілуі тиіс.
Төртінші міндет, ол - сақтандыру саласын дамыту, ел экономикасының
барлық саласында сақтандыру енгізу қажет.
Бесінші міндет, ол - қаржылық дағдарыс қауіпсіздігінің қамтамасыз
етілуі. Біздің нарыққа келген кез келген инвестор, банкир, кәсіпкер біздің
қаржы институттарының қауіпсіздігіне сеніп, біліп келулері тиіс.
Алтыншы міндет, шағын несие институттарын дамыта түсу.
Жетінші міндет - әсем Алматыға қатысты, Оңтүстік астананы халықаралық
қаржы орталығына айналдыру. Алматы алып бизнес ошағына айналуы үшін
қаржыгерлер қаржы салуы тиіс. Мемлекеттік органдар тиімді жағдай,
инфрақұрылымын дамытуға күш салуы тиіс. Президент қаржыгерлер конгрессінде
бұл жеті міндетті тек қаржыгерлерге ғана емес, үкіметке де үлкен сын
болмақ.[1]
Ендігі міндет осы жетістіктерді баянды етіп, ілгерілете беру. Осы
орайда ең алдымен жалпы таңылған халықаралық стандарттарға негізделген
реттеу арқылы қаржы секторының тұрақтылығын қамтамасыз ету уәкілетті
қадағалау органы ретінде ҚР Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен
қадағалау агенттігі үшін басты бағыт болып табылады.
Бұл агенттік ҚР-сы Президентінің 2003 ж 31 желтоқсандағы № 1270
жарлығымен бекітілген. ҚР - ның Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу
мен қадағалау жөніндегі агенттігі. ҚР-ң Президентіне тікелей бағынышты және
есеп беретін, мемлекеттік реттеу мен қадағалауды жүзеге асыратын
мемлекеттік - орган болып табылады. Агенттік өзінің қызметін ҚР-ның
Конституциясына, ҚР-ның заңдарына, ҚР-сы Президентінің, Үкіметінің
актілеріне, өзге де нормативтік құқықтық актілерге, сондай-ақ осы Ережеге
сәйкес жүзеге асырады.
Агенттік өзіне жүктелген міндеттерге сәйкес мемлекеттік реттеу мен
қадағалау жөніндегі негізгі функцияларды, оның ішінде шоғырландырылған
негізде, ҚР-ның заң актілерінде көзделген жағдайларда банктік,
сақтандыру, жинақтаушы зейнетақы және бағалы қағаздар нарығын
мемлекеттік реттеу мен қадағалау жөніндегі негізгі функцияларды орындайды.
Шоғырландырған қызмет негізінде, Агенттік: - өзі белгілеген тәртіппен
банктер мен ломбардтар ашуға және оларды ерікті түрде қайта ұйымдастыру
және таратуға, банктерге еншілес ұйым құруға және сатып алуға, сондай-ақ
банк тура немесе жанама дауыс беретін заңдытұлғалардың жарғылық
капиталдарына қатысуға, сондай-ақ банктің заңды тұлғалар қабылдайтын
шешімдерді олардың арасында жасалған шарт бойынша айқындау мүмкінділігін
иеленуге рұқсат береді не рұқсат беруден бас тартады, ҚР-ның аумағында, ал
резидент банктер үшін республика аумағынан тыс жерде филиалдар мен
өкілдіктер ашуға, жеке және заңды тұлғаларға банктің және банктік
холдингтің ірі қатысушысы мәртебесін иеленуге келісім береді.
2008 ж Еуроодақтың директивалары тұрғысынан қаржылық ұйымдарды
реттеудің негізгі рәсімдерін қайта қарау көзделіп отыр. Сонымен қатар
еліміздің қаржылық қызмет көрсету бөлігінде, ДСҰ-ға кіру шарттарын;
интеграциялық процестерді; Алматыда халықаралық қаржы орталығын құру үшін
жағдайларды айқындау бойынша жұмыс жүргізуде.
Бұл айтылғандармен қоса қаржы рыногының одан әрі дамуы үшін мәселелер
бар:
1. Банктік сектор.
2006 ж. 4 ай ішінде банктік сектор тұрақты дамыды. Бұл ретте банктік
сектордың жай - күйін сипаттайтын негізгі көрсеткіштің динамикасы оң болды.
2006 жылғы 1 ақпанындағы жағдай бойынша ІІ-ші дәрежелі 35 банк жұмыс
істейді, оның ішінде 1 банк консервация жағдайында. Осы жылдың 1
ақпанындағы жағдай бойынша шетелдік қатысуы бар 15 банк (ҚР - ның резидент
емес банктерінің еншілес 9 банктерін қоса алғанда ) және Қазақстан Даму
Банкі АҚ.
Банктердің жиынтық меншікті капиталы 354,7 млрд тг дейін (валюталық
баламасы (1,5) 7,1 млрд АҚШ долларынан астам) 2,0% өсті. Банктердің жиынтық
активтері 2,1% төмендеді және 56,6 млрд тг жуық болды.
2006 ж. 1 ақпандағы бағаланған жағдай бойынша банктердің кредиттік
протфельдің құрылымындағы стандарттық кредиттердің үлесі 55,9% , күмәнді
кредиттер - 41,3 % үмітсіз кредиттер - 2,8 % болды.
2006 ж. 1 ақпандағы ІІ-ші деңгейлі банктердің жиынтық табыс сомасы
30,8 млрд тг. болды. Бұл былтырғы жылмен салыстырғаңда 12,41 % өсті. Ал
банктердің бөлінбеген таза табысы 3,1 млрд тг. болды, бұл былтырғы жылдық
көрсеткіштен жоғары , яғни 41,9% - өсті. Қазіргі таңда 14 банк жабылу
үстінде тұр.
2. Сақтандыру нарығы.
Сақтандыру ұйымдарын кезең-кезеңімен капиталдандырудың үш жылдық
жоспары енгізілуде. Бұл отандық сақтандыру ұйымдарының тұрақтылығын
жоғарылату, сондай - ақ шетелде сақтандыруға бағытталатын сыйлықтардың
көлемін қысқарту үшін қажет.
2006 ж. 1 ақпандағы жағдай бойынша 36 сақтандыру ұйымдары сақтандыру
қызметін жүргізуге лицензия алған, оның 2 адам өмірін сақтандыруға, 29
автокөлік жүргізуші ұйымдары, 8 сақтандыру брокерлік, 26 актуаршілік, 34
аудиторлық ұйымдар мен 68 аудиторларда бар.
Сақтандыру ұйымдарының жиынтық активтері 2006 ж, 113,0%- өсті , бұл
44,1 млрд тг. құрды. Жиынтық меншікті капитал 167,8% - өсті. Бұл 24,1 млрд
теңге. Сақтандыру резервтері 14,7 млрд тг. құрды. Сақтандыру премияларының
көлемі 2006 ж 40,0 млрд тг. құрды, бұл өткен жылдың көрсеткіші бойынша 11,1
млрд тг. жоғары, яғни (38,4 %). Сондай - ақ міндетті сақтандыру бойынша
сақтандыру көлемінің көрсеткіші 4,4 млрд тг., ерікті түрдегі сақтандыру 4,6
млрд тг., және ерікті түрдегі мүлікті сақтандыру 31,0 млрд тг. құрды.
Қазіргі танда 11 сақтандыру ұйымы жабылу үстінде.
3. Жинақтаушы зейнетақы жүйесі.
2006 ж 1 ақпандағы жағдай бойынша республикада 14 ЖЗҚ жұмыс істейді,
республика бойынша олардың 73 филиалы мен 75 өкілдіктері бар. Оның ішінде 2
корпоративтік және 1 мемлекетгік қор.
Жыл басынан бері жинақтаушы зейнетақы қорларындағы зейнетақы жинақ
ақшасы 38 % өсті және 2006 ж 1 ақпанда 356,0 млрд теңге болды. Міндетті
зейнетақы жарналары салымшыларының саны 2006 ж басынан бері 6,5 млн адамға
дейін ұлғайды. Таза инвестициялық табыс сомасы ағымдағы жылдың қаңтар
айында 6,5 млрд тг. құрады. Осы жылдың жинақтаушы зейнетақы қорларының
номиналды табыс коэффиценті 5,02% құрды.
Зейнетақы жүйесін дамыту үшін мыналар аса қажет:
• Ұлттық компаниялардың, олардың еншілес компанияларының, даму
институттарының акцияларының бір бөлігін жария айналымға жіберу;
• Стратегиялық маңызы бар ұзақ мерзімді, оның ішінде инфрақұрылымдық
жобаларды қаржыландыру үшін зейнетақы активтерін тарататын үкімет,
Қазақстанның Даму банкі кепілдік берген бірінші класты бағалы
қағаздар эмиссиялары;
• Құнсыздану бойынша индекстелген ұзақ мерзімді
мемлекеттік қағаздар эмиссиясы.
Қазіргі уақытта агенттік бірқатар мүдделі ведомстволармен бірге ҚР-ның
2006-2008 ж.ж. арналған жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамыту бағдарламасын
әзірлеу үстінде.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін мемлекеттік реттеудің басымдылықтарының
бірі жинақталған зейнетақы қаражатының сақталуын қамтамасыз ету және
зейнетақы активтерінің кірістілігін көтеру болып табылады. Бұл ретте ұлттық
зейнетақы жүйесін дамытудың белгілі бір кезеңдерінде әрі қарай оң
кірістілікпен жабылатын теріс кірістіліктің пайда болуына жол беріледі.
Жоғарыда баяндалған жәйттерге байланысты агенттік ең төменгі шекті
инвестициялық кіріс деңгейін белгілеуді ұсынады. Инвестициялық кірістің
жетіспеушілігі жағдайында зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды
жүзеге асырушы ұйым (ЗАИБЖҰ) немесе ЖЗҚ оны меншікті капиталдың есебінен
төменгі шегіне дейін қалпына келтірілетін болады.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесің дамыту бағдарламасының жобасы:
• Зейнетақы активтері портфелін ұзақ мерзімді қаржы
құралдарымен қалыптастыруға жағдай жасайды;
• Құнсыздану деңгейін есепке ала отырып, нақты
енгізілген міндетті зейнетақы жарналары мөлшеріндегі жинақталған
зейнетақы қаражатының сақталуына мемлекеттік кепілдік берудің
орындалу тәртібін көздейді.
4. Бағалы қағаздар рыногы.
Агенттік бағалы қағаздар рыногының лицензиаттарын пруденциалдық реттеу
жөніндегі халықаралық стандартқа сәйкес келетін және Еуроодақтың
директиваларының ережелерге ескерілген жаңа нормативтік құқықтық актілерді
әзірлеуде. Жақын уақытта инвестициялық портфельді басқарушыларға, брокерлер
- дилерлерге және тіркеушілерге арналған пруденциалдық нормативтер бойынша
жаңа талаптар күшіне енеді. 2006 ж 1 ақпандағы жағдай бойынша корпоративтік
бағалы қағаздар рыногында 57 брокер - дилер, 19 тіркеуші, 10 кастодиан
банк, 2 өзін - өзі реттеу ұйымы және инвестициялық портфельді басқаратын 14
жұмыс істейді. 2006 ж 1 ақпанда қолданылып жүрген акциялар эмиссиясымен
2605 акционерлік қоғам тіркелді. Айналыста 2924 қолданылып жүрген акциялар
эмиссиясы және жиынтық номиналды құны 409,8 млрд тг. болатын қолданылып
жүрген 110 мемлекеттік емес облигациялар эмиссиясы болды. 2006 ж 1
ақпандағы жағдайы бойынша КАSЕ - де жасалатын мәмілелердің негізгі үлес
салмағы бұрынғыша А санатындағы ресми тізім бойынша КАSЕ - дегі сауда -
саттыққа жіберілген 134 мемлекеттік емес бағалы қағаздарға сай келеді. Бұл
факт - бағалы қағаздар рыногының басты инвесторлары - ЖЗҚ - ның ,
банктердің және сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының активтерін А
санаты бойынша КАSЕ ресми тізіміне В санатындағы 42 енгізілген эмиттердің
бағалы қағаздарына орналастыруға жататындарының нәтижесі болып табылады.[2]
Биыл көп жағдайларда әлемдік стандарттарға сәйкес келетін
Инвестициялық қорлар туралы жаңа Заң күшіне енді. Осы Заңға ұжымдық
инвестицияларды жаңа бір сапалы деңгейге көтеруге қабілетті негізгі көз
ретінде үлкен үміт артылып отыр.
Заң толыққанды жұмыс істеуі үшін агенттік қазір парламент Мәжілісінде
талқыланып жатқан Салық кодексіне бірқатар толықтырулар жасады.
Сонымен бірге, шетелдік инвестицияларды біреуді жеңілдететін
валюталық реттеу туралы жаңа заң жобасы Мәжілісте қаралу үстінде.
5. Банктгк операциялардың кейбір түрін жүзеге асыратын ұйымдар секторы
2006 ж. 1 ақпандағы жағдай бойынша банктік және өзге де операцияларды
орындауға 77 ломбард, 85 несиелік серіктестік пен 47 өзге де ұйымдар
лицензия алған, оның ішінде 2 ипотекалық компания.
2006 ж. 1 қаңтарында несиелік серіктестердің жиынтық активтер сомасы
10,2 млрд тг., 121,7% , міндеттеме - 5,7 млрд тг., 123,0 % өсті, баланс
бойынша өзіндік капитал 120,1 % өсіп 4,5 млрд тг құрады.
Несиелік серіктестіктердің кредиттік портфель 2006 ж 1 қаңтарында
стандартты кредиттер 82,4 % құрды, оның ішінде күмәнді кредиттер - 17,4% ,
үмітсіз кредиттер 0,2%. 2004 ж 1 қаңтарындағы көрсеткіш бойынша стандартты
- 66,8% , күмәнді - 30,7 %, үмітсіз - 2,5 % құрды.
Жалпы айтар болсақ, тәуелсіздік жылдар ішінде өнірде күші басым болып
табылатын тиімді қаржы секторын құру үшін көп нәрсе жасалды. Біз
тәуекелдерді бірдей басқаруға негізделген қаржы секторына келуіміз керек.
Реттеуші органның стратегиясы дәл осы бағытта дамиды. Бұл жөнінде Ресей
экономисті, академик О.И. Лаврушин өте ұтымды жазған: Банктер өндірістің
экономикалық субъектісінің бірі бола тұрып, өзі өсіп, өркендеп келе жатқан
елдің, қоғамның азаматы. Банкінің азаматтық саясаты оның жұмысынан лажсыз
көрінуі керек.
2. Қазақстанның қаржы секторының мониторингі және даму негіздері
Астана қаласында 2007 жылғы 15 қарашада Қазақстан қаржыгерлерінің
VI Конгресінде сөйлеген сөзінде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев былай деді:
Біздің нарыққа шетелдік банктер мен өзге де ойыншылар келеді. Біздің жаңа
дамып келе жатқан қаржы жүйемізбен салыстырғанда олар қолайлы орында болып
тұр. Отандық қаржы секторы бұған дайын болуы және Үкімет қаржы секторының
шығындарын азайту жөнінде қамдануы керек. Жұмысты келісе жүргізу керек.
Сондай-ақ отандық банктердің іс-әрекеті мөлдірлігін арттыру бойынша
жұмыстарды жалғастыру керектігін атап өтті. Әр банк, әр қаржы ұйымы өз
жұмысының барысын көру стратегиясына ие болуы керек. Жаңа қаржы өнімдерін
дамытып еңгізу, соңғы инновациялық жетістіктер авангардында болу,
менеджмент сапасын арттыру керек - деді.[3]
Қаржыгер күніне дейін 2 апта бұрын қаржы блогын басқаратын вице-
премьер Өмірзақ Шөкеев Үкіметте селекторлық кеңес барысында қараша айынан
бастап Қазақстанда әлемдік және ішкі рыноктар мониторингі мен онда
қалыптасқан жағдайды шұғыл елеу жүйесі еңгізілетінін айтты.
Бұл жүйе Премьер - министрдің тапсырмасына сәйкес әзірленді. Оны
әзірлеуге Үкімет, министрліктер, Ұлттық Банк, АФН және өзге де
құрылымдықтар мамандары қатысты. Әзірленген мониторинг жүйесі
көрсеткіштердің бес блогынан тұрады, олар үнемі тексеріліп отырады. Жүйе
әлемдік қаржы және ішкі рыноктарға, негізгі макроэкономикалық
көрсеткіштерге, экономиканың нақты секторы мен мемлекеттік қаржыландыру
секторына мониторингті қамтиды.
Бізге рейтингтік агенттіктер жұмысын, елдік рейтингтер мониторингі
мен Қазақстан орнын үнемі бақылап отыру керек. Ішкі қаржылық валюта
рыноктары, отандық компаниялар, қаржы институттарының құнды қағаздар
бағамы, валюта нарығында сауда көлемдері, алмастыру бағамының динамикасы -
осының барлығы үнемі көңіл бөлуді талап етеді, - деп атап өтті Ө. Шүкеев.
Сондай-ақ өтімділік дағдарысы салдарынан баға белгілеу құлдырап кеткен
шетелдік рынокта қазақстандық эмитенттер акцияларын сатып алу туралы
Қазақстан Үкіметінің хабарламасы маңызды көңіл бөлуді талап етеді. Бұл
әдістің тиімділігі аз, себебі акцияларды халықаралық қорлар биржасында
сатып алу қазақстандық компаниялардың беделін ұзақ мерзімді келешекте
жоғалтуға әкеледі. Акциялар бағасының белгіленуі инвесторлардың
кәсіпорындарға қалай қарайтынын, олардың әлеуетін қалай бағалайтыны туралы
маңызды ақпарат береді. Егер жоғары баға белгілеулер мемлекеттік көмек
күтумен байланысты болатын болса, бұл теріс көрсеткіш екені белгілі, себебі
сыртқы инвесторларға өз қаражатымен баға белгілеуді қолдайтын мемлекетке
емес, компаниялардың өзіне сенгені қажет. Бұл Қазақстанда ресурстық
байлықтың ақша байлығына көшудің маңызды процесі жүріп жатқан кезеңде
маңызды. Мысалы Норвегияның шикізатты сатудан алынатын жоғары кірісті
жинақтау арқылы келешек ұрпаққа қажетті болашақ қамтамасыз етуге мүмкіндік
беретін тәжірибесі дәлел бола алады. Норвегия бюджеттік түсімдердің маңызды
көзі болған қордан жыл сайын ірі табыс алып тұрады. Қордың
әртараптандырылған портфелінің артықшылығы оның мұнайға тәуелсіздігі мен
шикізатқа арналған бағаға тән волатильдікке ұшырамайды. Мұнай резервінің
бітуі бұл жағдайда ұлттық мұнай байлығының бітуін білдірмейді. Қазақстанның
күн тәртібінде экономикалық дамуға қатысты мәселелер өте көп. Бүгінгі күні
қанша жұмсау керек мәселесі - барынша күрделі сұрақ. Бастысы - Ұлттық
қордың болуы, ал мемлекеттік шығындардың өсуі бәсеңдеуі керек. Әйтпегенде
экономиканың тұрақсыздануына ұшырауымыз мүмкін, себебі осы кезеңде бюджет
кірісі Ұлттық қор қаражатын жұмсамай даму жобаларын қаржыландыру үшін
жеткілікті болып отыр. Қазіргі уақытга Ұлттық қор сыртқы жағдай нашарлаған
жағдайда маңызды бюджеттік резерв болып табылады.
Отандық банктер мамандарының пікірінше 2007 және 2008 жылдар шегінде
қазақстандық эмитенттердің акциялар мен облигациялар нарығы үшін негізгі
проблема - қысқа мерзімді шетелдік инвестор алып сатарлардан қашқақтау
сезімі. Инвесторлар төлемдік теңгеріс тапшылығының мүмкін болатын шұғыл
өсуінен және оның салдарынан қазақстандық банктердің қаржылық
көрсеткіштерін төмендететін теңгенің шұғыл құнсыздануы салдарынан
микроэкономикалық жағдайдың нашарлауынан секемденеді. Олар сыртқы
нарықтарда өтімділік тапшылығынан салдар шеккендер және олар үшін
шикізаттық емес салаларда өсу қарқынының төмендеуі ерекше қауіп тудырады.
Қазақстандың акциялардың үлгілік портфелінің негізгі бөлігін (шамамен
70%), бүгінгі танда (және келешекте) мұнай-газ және металлургия саласының
қағаздары құрайды (және құрайтын болады). Шикізаттық емес сектор
компанияларының акциялары портфельде 20%, $1 млрд-тан астам активті екінші
деңгейлі банктерде - шамамен 10% құрайды.
2007 жылғы желтоқсан басында Астана қаласында Қаржы министрлігі мен
Астана қаласы әкімі, Қазына орнықты даму қоры АҚ, Қазақстан ипотека
компаниясы АҚ және екінші деңгейлі банктер арасында серіктестік туралы
келісімге қол қойылды.
Осы келісімге Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және қаржылық
дамуының тұрақтылығын қамтамасыз ету жөніндегі бірінші кезекті іс-әрекеттер
жоспарын іске асыру шегінде қол қойылды және осы жоспарды іске асыруға
арналып республикалық бюджеттен бөлінетін қаражатты мақсатты және тиімді
пайдалануды қамтамасыз ету бойынша тараптардың бірлескен қызметін
анықтайды.
Келісімге қол қоюға ҚР Премьер-министрі К. Мәсімов, Қазына басқарма
төрағасы Қ. Келімбетов, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрі Б.
Сұлтанов, ҚИК АҚ басқарма төрағасы А. Ибадуллаев, Индустрия және сауда
министрі Ғ. Оразбақов, Астана қаласының әкімі Асқар Мамин қатысты. Қазына
АҚ баспасөз қызметінің хабарламасы бойынша осы келісім бойынша серіктес
банк ретінде мыналар қатысады: БТАБанк АҚ, Казкоммерцбанк АҚ,
АльянсБанк АҚ, Банк Каспийский АҚ, Евразийский банк АҚ, Темірбанк
АҚ, Цеснабанк АҚ және Банк ЦентрКредит АҚ. Мәселе бағасы -
Қазақстанның отандық, авангардты құрылыс саласын қаржыландыруға жұмсалатын
4 млрд. доллар.
Осы мәселе бойынша АҚШ-та болған ипотека дағдарысынан кейін отандық
экономиканың меншікті құрылыс саласынан нақты тәуелділігі байқалғанын атап
өту керек. 2007 жылдың аяғы мен 2008 жылдың басында қалыптасқан жағдай
бойынша бұл тәуелділік Үкіметпен жоғарыда аталған сомаға бағаланды. Сондай-
ақ бұл тәуелділік келесі жылдың 1 соңы мен 2 тоқсанында барынша кең
ауқымда көрінеді деген қауіп бар, себебі осы салада адамдар мен қаржы
ресурстарының деңгейі барынша жоғары деңгейде, сондықтан құрылыста өсу
қарқынының құлдырауынан болатын соққы белден төмен ұруы мүмкін.
Бұл проблемалар істің негізгі жағдайын қаржы секторында ғана емес,
артық, тұрақсыз және қамтамасыз етілмеген қаражатпен көтерілген тұтас
экономикадағы жағдайды анықтай алады. Кез келген қаржы менеджері меншік
және қарыз қаражаттардың оңтайлы қатынасы 23 және 13 (6040 артық емес)
болуы керектігін нақтылай алады.[4]
Орталық Азия - Экономикалық стратегия институтының (ОА-ЭСИН) атқарушы
директоры А. Құрманованың айтуынша — қазіргі кезде мемлекеттік қаражат
ерекше көмек көрсете алмайды, олардың барлық банктер мен құрылысшыларға
жетпеуі мүмкін. Сондықтан осы секторларды қайта құру тереңірекке баратын
болады. Америкада және Еуропада проблемалар елеулі болып қала береді,
бірақ Таяу Шығыстан немесе Қытайдан инвесторлар келуі мүмкін - дейді ол.
Экономика институтының директоры, экономика ғылымдарының докторы,
профессор Оразалы Сәбденовтың ойы бойынша- екінші деңгейлі Қазақстан
банктері шетелден 54 млрд доллар қарызға алған. АҚШ-тағы ипотека дағдарысы
өзімен құрылыс бизнесін тарта отырып біздің банк жүйесінде көрініс тапты,
олардың 60%-ы тоқтап қалды. Үкімет шұғыл тәртіпте осы саладағы жағдайды
қалыпқа келтіру үшін бюджеттен қаражат бөліп отыр. Көптеген проблемаларда
ішкі факторлар мен сыртқы факторлар да қатысып отырғанын атап өту керек.
Осы көрсетілген сома ағымдағы жылдың 3-4 тоқсандарында туындаған
өтемділіктің дағдарысымен ілескен (екінші деңгейлі банктер кредиттеріне
елде пайыздық мөлшерлемелердің өсуін әкелген) халықаралық синдикатталған
қарыздар қаражатын талап еткеннен кейінгі қарыз қалдығы болуы мүмкін деген
болжамы бар. Екінші деңгейлі банктердің ұзақ мерзімді кезеңге және төмен
пайыздық мөлшерлемелерге 2005 - 2007 жылдарға кезекті синдикатталған қарыз
алғандығы туралы РR-жарияланымдарды еске алайық. Ұлттық Банк те екінші
деңгейлі банктердің сыртқы қарыз алуларына қойылатын талаптардың
артатындығын да ескерткендей болып еді.
Ринат Гайнуллин (Альфа-Банка аналитигі) инвесторлар Қазақстан
экономикасының баяулау қаупін асыра беретіндігін ескертеді. Құрылыста
проблемалар мен қазақстандық банк қарыздары туралы барынша көп айтылады.
Қазақстандық экономика елеулі шамада өзінің шикізаттық сипатын сақтап қалды
- кезінде кемшілігіміз саналатын, бүгінгі күні артықшылыққа айналып отыр.
Ол құрылыста оның ойынша баяулай болатындығын, бірақ оның келесі жылғы
экономика үшін елеулі өзгерістер еңгізбейтіндігін растады. Қоғамдық пікірді
қалыпқа келтіру біреудің мойнында болуы керек, және ол үлкен сыртқы
қарыздармен байланысты қауіптерді қарастыруы керек болады. Өз жұмысыңның
нәтижесін көру стратегиясына ие болу керек. Ішкі және сыртқы нарықтарға
мониторинг жүргізу жүйесіне ие болу керек. Ол туралы Қаржыгерлер
Конгресінде ел Президенті айтып кетті. Елдің қауіпсіздік кеңесінің соңғы
отырысында Үкіметте болжалды-аналиткалық жұмысты күшейту қажеттігі туралы
айтылды. Осы туралы Вице-премьер Ө. Шүкеев те айтып кетті. Осы адамдар
сенімін отандық банктер ақтамай отыр. Және осылардың салдарынан 2007 жылға
арналған ел бюджетіне салынған кейбір әлеуметгік жобалар жүзеге асырылмай
қалды.[5]
Бүгінгі күнгі экономиканың қарқынды өсуі елеулі түрде соңғы 5-7
жылдары ішінде жүзеге асырылған мұнай-газ секторына ірі инвестициялармен
негізделген.
Қазақстан инвестициялар көлемі бойынша Шығыс Еуропа мен ТМД елдері
арасында бесінші орынға ие. Бірақ тек шикізаттық секторға тартылған
шетелдік капиталдың келуін оң құбылыс деп қарауға болмайды. Ол елдің
өңірлік, салалық және әлеуметтік даму теңсіздігін онан әрі тереңдете түсті.
Осының салдарынан Қазақстанның экономикалық тәуелсіздігін жоғалтуы болуы
мүмкін. Шетелдік капиталды бәсекеге қабілетті өнім өндіретін салаларға және
жоғарғы қосылған кұнды өнім шығаратын өндірістерге салудың басым бағыттарын
нақты анықтау керек.
Дүниежүзілік Давос форумы Қазақстанды бағалаушы мемлекеттер тізіміне
еңгізді. Бізді нарықтық экономикалы ел ретінде таныды. Елеулі бәсекеге
қабілеттілік индексі бойынша Қазақстан 61-орында, былтырғы жылы 56-орынды
иемденген едік. Осы жылы ТМД елдері арасында осы көрсеткіш бойынша
Қазақстан 58-орындағы Ресейден асып өтті. Макроэкономика бойынша біздің
жағдайымыз нашар емес. Экономиканың өсу қарқыны бойынша Қазақстан ТМД
елдері арасында бірінші орынға ие. Нарықтық тиімділік бойынша біздің
көрсеткіштеріміз жаман емес.
Әлемдік экономикада акценттерді қайта қарау бақыланып отыр. Егер бұрын
экономиканың жалпы әлеуетінде 70-75%-ды негізгі қорлар, ресурстар,
машиналар, жабдықтар мен жылжымайтын мүлік қаласа, қазіргі уақытта әсемнің
дамыған елдерінде 70% білімге берілген. Бұл инновациялар, ақпараттық
технологиялар, инфрақұрылымдық құраушылар, ғылым, ноу - хау. Тіпті жаңа
термин пайда болды -наноэкономика. Барлық экономикасы дамыған әлем елдері
осы бағытта дамып келеді. Осы жолды тандамасақ, кейініректе қаламыз.
Давос экономикалық форумының деректері бойынша технологиялық
дайындық санатында Қазақстан 77-орында. Инновациялық индексі бойынша—84-
орыңда, бизнес шарттары бойынша - 85-орында. Қоғамдық даму бойынша - бұлар
қоғам институттары, саяси жүйені жаңғырту, жемқорлық деңгейі, сайлау барысы
- 80-орында. Мысалы, Финляндия институттар мен жаңа технологиялар бойынша
бірінші орынға ие. Осы екі фактор арасындағы айырмашылық елеулі.
Осы шындық жағдайында экономикалық тұрақтылық ғылыми инновацияларды
еңгізу, білім экономикасы, мамандардың жоғарғы біліктілігі арқылы ғана
құрала алады. Зияткерлік ресурс пен адам ресурсына ерекше көңіл бөлінуі
керек. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында, жалпы дағдарыс кезеңінде
экономикалық пайда салдарынан бизнес немесе өзге салаларға кеткен жас
ғылымдарды жоғалтып алдық. Бұл шығындар ғылым, жалпы ел үшін ештеңемен
салыстыруға келмейді. Бүгінгі күні мемлекет басшылары елде ғылымның дамуына
ерекше көңіл бөледі. Жақын жылдарда осы саланы қаржыландыру бірнеше рет
өседі. Себебі мыңжылдықтар шекарасында өзіне ғылымдағы қиыншылықтарды
сезіңді, алайда бөтен технологияларды біздің топыраққа механикалық көшіру
тиімді бола қояды дегенге сене қоймайды. Жапонияда, Қытайда болып өткен
экономикадағы өсулер жаңа технологияларды көшіруден болған дегенге
келмейді. Бір жағынан қазіргі заманғы әзірленімдерді қолдануға мүдделіміз,
себебі қалыс қалуымыз тіпті алшақтап кететін болады. Бірақ бір жағынан
бәсекелестік артықшылықтарымызды іздестіріп табуымыз керек (ғарыштық
әлеуетті пайдалансақ та). Жапониядағы бірегей еңбек тәртібі бөтен
технологияларды пайдаланып қана қоймай, Батыстағыға қарағанда оларды
тиімдірек етуге мүмкіндік берді. Сондықтан біздің елімізге де басымдылығы
білім деңгейі болып табылатын өз ерекшелігімізге сүйенуіміз керек. Бізде
мамандардың біліктілігі өте жоғары, шығармашылық адамдар өте көп, көптеген
талантты адамдар осы саламызды тастап кетті. Осы кезде біздің шикізаттық
артықшылығысыз, біздің зияткерлік ресурстарымыз бен біздің технологияларды
біріктіру өзекті мәнге ие болып тұр. Бұндай тәсіл әлемнің бәсекеге барынша
қабілетті 50 елінің қатарына кіруді қамтамасыз етіп ұлттық экономикамыздың
тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.[6]
2008 жылы аналитиктердің ойынша Қазақстанда қаржылықты қозғап әлемдік
экономиканың барысын өзгерткен өтімділік дағдарысы біздің елге келесі жылы
оң қалыпта келуі мүмкін - қазақстандық экономиканың үлкен құрылымдық
әртараптандырылуына көмектесетін болады.
Бұдан басқа Қазақстанның шикізат секторына тәуелділігі келесі жылы
біздің пайдамызға шешілуі мүмкін (ағымдағы жылдың желтоқсан айында өткен
МІМЕХ биржасындағы сауда нәтижелерінің қорытындысы бойынша мұнай құны 1
баррельге 100 АҚШ доллары бағамынан асып түсті) және әлемдегі саяси
аренадағы қалыптасқан жағдайды есепке алып, осы экономика сегментіне
инвестициялар көлемі елеулі түрде көтеріледі.
Қазақстанда қаржы рыногында дамудың 2008 жылға арналған жалпы болжамы
барынша нашар деп есептейді Экономикалық стратегия Интституты - Орталық
Азия атқарушы директоры (ИНЭС-ЦА). Оның пікірінше рейтингтік агентгіктер
болжамының соңғы төмендеуі мен елде құрылыс нарығының құлдыруынан оңалу
екіталай. Алайда ол Үкімет пен Ұлттық Банктің көрсетілген проблеманы 2007
жылғы IV тоқсанда қолға алғанын ескермеген шығар (әңгіме рейтингілік
агентіктермен келіссөздер туралы болып отыр) және олар қабылдаған күш осы
жылдың бірінші жартыжылдығында нәтиже береді.
Барынша оптимистік көзқарасты Альфа Банк АҚ қазақстандық акциялар
нарығында инвестациялық стратегия жөніндегі аналитик Ринат Гайнуллин
білдіріп отыр, ол банктік секторда жағдай 2008 жылғы екінші жарты жылдықта
елеулі түрде жақсарады деп есептейді.
2008 жылдың екінші жартысында, мүмкін одан да ерте, американдық
ипотекалық қағаздар нарығында тұрақтану жағдайда, инвесторлар қазақстандық
экономиканың өз орнында болып қана қоймай мұнай-газ секторы саласындағы
жеңістерге орай динамикалық түрде өсіп келе жатқанын байқайды, сол жағдайда
банктердің қазақстандық эмитенттерді қағазда сатып алуы басталады, - деген
Гайнуллин мырза. Ұжымдық қарыздар мен синдикатталған банкаралық несиелер
деңгейінде өтімділік тарылғанымен жағдай капитал нарығындағыдай емес, олар
жабылып қалған еді. Ринат Гайнуллин пікірінше бейресми әңгімелесуде
батыстық инвестициялық банкирлер капитал рыноктарының қазақстандық банктер
үшін жабықтығы сыртқы факторлар емес, ішкі себептермен байланысты.[7]
2. Қазақстан Республикасының қаржы секторларының негіздерін талдау
2.1 Ұлттық Банктің валюталық саясатының қаржы тұрақтылығына әсері
Қазақстан егемендігін алып нарықтық қатынасқа түскеннен кейін 1993
жылы қараша айынан бастап өзінің ұлттық валютасын теңгені енгізді. Осыдан
кейін банктік жүйені реформалау қажеті туындады. Бұл өзгеріс Ұлттық Банк
пен Үкіметке экономиканың, ақша-несие және валюталық саясатын, айырбастау
бағамының тұрақсыздығына байланысты көптеген қызметтерді өз қолына алуға
тура келді.
1994 жылдан бастап, ақша-несие саясатының жүргізілуі Ұлттық Банкпен
барлық классикалық құралдарымен реттеле бастады.
Қаржы секторының даму деңгейі және ақша айналымы бір-бірімен тығыз
байланыста болады, яғни экономикалық циклдің жаңаруы осы ақша айналымымен
қатар жүреді. Ақша айналымы жүйесіндегі тиімді саясат экономиканың дамуына
әсер етсе өз кезеңінде экономиканың дамуы да ақша жүйесіндегі саясаттың
ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді.
Елімізде жүргізіліп жатқан экономикалық реформалардың тереңдей түсуі
ақша жөніндегі біздің ұғымымызға ақша айналымын қадағалауға мемлекеттің
қаржы жүйесінің құрылымына әсер етпей қойған жоқ.
Нарықтық қатынастардың құрылымына да, мемлекет тарапынан оларды реттеу
механизмінде де ақша зор рөл атқарады. Ақша—ол экономикалық өмірдің негізгі
бір феномені болып табылады,- нарықтық қатынастардың құрамды бір бөлігі
және мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың құралы. Осыған орай ақшаның
әлеуметтік— экономикалық мәнін түсіне білудің, оның іс-әрекет етуінің
ерекшеліктерін терең ұғынудың, экономиканы ойдағыдай дамыту мақсатымен,
ақшаны неғұрлым толық пайдаланудың әдістері мен амалдарын көре білудің
маңызы зор.
Ақша - мемлекеттің шаруашылық субьектілері нақты байлансы ретінде
қатысады. Сондықтан ақша айналымының көрсеткіштері елдің экономикалық
жағдайы туралы мәліметтерін, басқа елдермен халықаралық салыстырулар
жүргізуге қатысады. Ақша айналымы жүйесіндегі тиімді саясат қаржы секторын
дамуына жағдай жасайды. КСРО негізінде құрылған ТМД елдерінің нарықтық
қатынастарға өту кезінде жүргізілген іс-шараларынан кейін ақша айналымында
қандай өзгерістер пайда болғанын, және уақыт өткен сайын Қазақстанның
экономикалық жағдайындағы көптеген ауытқулардың, оған әсер ететін
факторлардың және тағы да сол сияқты түрлі себептердің қандай жолдармен
шешілгені зерттелді.
Қазақстанда 1992 жылдан бастап нарықтық өзгерістер аясында жүргізілген
баға белгілеуді босату шаралары бағаның кенет көтерілуіне, сонымен бірге
инфляцияның қарқындап өсуіне әсер етті. 1993 жылы айналымдағы ақша 6,3 есе,
ал баға 21,7 есе өсті; 1994 жылы 125 пайызға өсті; осы көрсеткіштер 1995
жылы 216 және 160 пайыз болды. Ал 1996 жылы ақша массасының өсу қарқыны
одан әрі баяулап, инфляцияның біртіндеп төмендеуін байқатты.
Жалпы экономикадағы инфляция деңгейін тұтыну бағасының индексі (ТБИ)
керсетеді. ТБИ үй шаруашылығының "тұтыну қаржысының" үлес салмағын есептеу
кезінде бірсыпыра тауарлар мен көрсетілген қызмет бағасының өсу индексінің
қорытындысымен есептеледі. Қазақстанда ТБИ 1991 жылы белгіленді. Бағаның
және тұтыну тауарлары құрылымының өзгеретіні ескеріліп, ТБИ-дің құрылымы
әлсін-әлсін қайта қаралды.
Тәуелсіз Қазақстанның тәжірбиесі инфляцияға қарсы күресте
энергоресурстарына, монополды құрылымдарының өніміне және көлік
қызметтеріне баға белгілеуде, сондай-ақ өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы
өнімдеріне баға қайшысын жоюға мемлекеттік реттеудің қажеттілігін аңғартты.
1992-1993 жылдары егемен елдердің бірсыпырасы өз ұлттық валютасын
енгізуіне орай КСРО Мемлекттік банкі мен Ресей Орталық банкісінің 1961-1992
жылдардағы банкноталарының айналыстан ығыстырылуына байланысты оларды
Қазақстанға заңсыз әкелу мөлшері қауырт өсіп, соның салдарынан тауарлар
бағасы жоғарылап, халықтың тұрмысы төмендеді.[8]
Елбасы 1993 жылы 12 қарашада Қазақстан Республикасына Ұлттық валюта
енгізу туралы Жарлыққа қол қойды.
Айналымға теңгені енгізу инфляцияның қарқындауы және бұрынғы одақтас
республикалардың өзара байланысының үзілуі мен саяси ала ауыздығы тереңдей
түскен қаржы-экономикалық дағдарыс жағдайында өтті.
Теңгені енгізгеннен кейін 2,5 айда, 1994 жылы 1 ақпанында теңгенің
курсы долларға қарағанда 2,5 есе төмендеді, Кәсіпорындар мен бюджеттің
арасындағы өзара есептеу маусымы басталғанда теңгенің бағамы- 1 долларға
11,58 теңгеден 43,3 теңгеге жетті.
1995 жылы орта кезеңде Ұлттық Банк пен Қаржы министрлігі қаржы
рыногында қазыналық вексельдерді, одан соң міндеттемелерді, ноталарды және
басқа мемлекеттік бағалы қағаздарды шығарғаннан кейін теңгенің құлдырауын
тежеуге мүмкіндік туды. Инфляция теңге енгізілген 1993 жылы 2500 пайыз
болса, 1994 жылдың бас кезінде 1260 пайызға дейін төмендеді, 1995 жылы
Қазақстанда инфляция 58 пайыз болды. 1997 жылы мемлекеттің алтын валюта
қоры кәсіпорындарды жекеменшіктендіру және шетел инвестицияларына басқаруға
беру сияқты инфляцияланбайтын көздерден түскен 700 млн доллармен толықты.
Бұл жылы теңге бағамының ауытқуы тиынмен, ал инфляцияның деңгейі пайыздың
бөліктерімен есептелетін жағдайға жетті.
1994 жылы таңдап алған монетарлық үлгінің өзгермейтіндігі және теңге
мен инфляцияны қатаң қадағалау экономиканы кеселге ұшырататының түсінген
қаржы сарапшылары 1999 жылдың сәуірінен бастап теңгенің өзгермелі бағамын
енгізу туралы шешім қабылдады. Теңге девальвациясы импорт алмастырушы
өнеркәсіп салаларының өркендеуіне, ауыл шаруашылығы өнімдерінің өсуіне,
мұнай бағасының көтерілуіне қолайлы жағдай туғызады. Теңге девальвациясы
енгізілгеннен кейінгі 9 айдың ішінде елдің ЖІӨ 5,3 пайызға өсті.
Айналымдағы қолма - қол ақша 1996 жылды 1995 жылмен салыстырғанда
30,8%-ға өскен, ал 1998 жылды 1997 жылмен салыстырып қарағанда 26,0%-ке
төмендеген. М1 агрегатының өсуі қолма-қол ақшаның өзгеруімен және М1 МО
қатынасының өзгеруімен анықталады.
М2 М1 қатынасын қарастырып отырған кезендерде ұдайы өсіп, М1 МО
қатынасына жақындады. МЗ МО қатынасы да тұрақты түрде өсіп отырғаны
байқалады. (1-кесте)
1-кесте
Қазақстан бойынша МЗ агрегатының динамикалық көрсеткіштері
(кезең аяғында)
Жыл-мз Нақты өсім млн тг Өсу қарқыны %-пен Өсу қарқыны %-пен 1%-өсі
дар агрег мнің
а-ты абсолю
млн тті
тг мәні
млн тг
1998 1999 2000 2001
Ағымдағы пайданың меншікті 13,8 7,5 6,05 11,8
капиталға қатынасы, %-бен
Дерек көзі: Статистический бюллетень НБК 2004 г. №2
Кәсіпорындарды қайта бағалау және мұнай бағасының құлауы нәтижесінен
2001 ж. болған ЕДБ пайдасының қысқаруы, қарызға алушы-кәсіпорындар
табыстылығының құлдырауына әкеп соқтырды, активтердің сапасы нашарлады. 5-
кестеден көрініп тұрғандай, 2000 жылдың III тоқсанынан бастап, сенімсіз
кредиттердің көлемі күрт өсті, бұл тиісінше, меншікті капиталға, оның
атаулы көлемі 25 пайызға өскеніне қарамастан кері әсерін тигізді.
5-кесте
Меншікті капиталдың сенімсіз кредиттерге қатынасы
(%)
2000 ж. 2001 ж.
1 тоқсан 2 тоқсан 3 тоқсан 4 тоқсан 1 тоқсан
Барлық берілгені 148,8 276,2 489,8 672,4 978,1
(100%) (100%) (100%) (100%) (100%)
Кредиттердің өсу 59,2 85,6 77,3 37,3 45,5
қарқыны, % -бен
ЖІӨ-нің өсу 2,7 9,8 13,5 9,8 9,3
қарқыны
ЖІӨ-нің 1% өсуіне 21,9 8,7 5,7 3,8 4,9
несиелердің өсуі ,
%-бен
ЖІӨ-ге несиелер, 7,3 10,6 15,1 17,8 21,2
%-бен
ұлттық валю-мен 68,5 (46,0%) 135,3
оның ішінде (49,0 %)
валюта түрлері
бойынша
Құрылыс 76,7 117,4 125,2
үлесі,%
еркектер әйелдер
1995 63,5 58,0 69,4 11,4
1996 63,6 58,0 69,7 11,7
1997 64,0 58,5 69,9 11,4
1998 64,5 59,0 70,4 11,4
1999 65,5 60,3 71,0 10,7
2000 65,5 59,8 71,3
1,5
2001 65,8 60,5 71,32 10,82
2002 66,0 60,7 71,52 10,82
2003 65,83 60,45 71,46 11.01
2004 66,18 60,62 72,0 11,38
2005 65,91 60,30 71,77 11,47
Дереккөз: Казахстан в цифрах. Статистический сборник Под ред.
Абдиева К.С.
Алматы, 2005. с. 27. Статистикалық жылнама, Алматы, 2006, 18-бет.
Біздің елде жыл сайын зейнетақы мөлшерін көтеріп отырады, ал соңғы
жылдары зейнетақы төлемдерінің номиналды өсімі, тұтыну бағаларының
индексінен алда болды. 2004 жылдың 1 қаңтарынан бастап, республикадағы
минималды зейнетақы мөлшері 5800 теңге, ал 2006 жылы - 9500 теңгені құрады.
Қазіргі уақытта зейнетақы нарығында 8 зейнетақы активтерін
инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын Ұйым (ЗАИБЖҰ) және 14 ЖЗҚ - нан
тұрады, олардың ішінен Мемлеметтік жинақтаушы зейнетақы қоры (МЖЗҚ) ЖЗҚ
АҚ және Қазақстан Халық Банкі ЖЗҚ АҚ зейнетақы активтерін өздері
басқарады. Бүгінгі күні салымшылар саны 7649 мың адамға жетті. Жалпы
салымшылар ішінде 37,34% Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры ЖЗҚ АҚ
салымшылары болып келеді және оған өз жинақ қорларын құруға, инвестициялық
табыс алу мақсатында басқаруға сенім артады.
Біздің елдегі зейнетақы мөлшері халықаралық стандарттар бойынша ғана
емес, кейбір ТМД елдерімен салыстырғанда едәуір төмен болып табылады,
мысалға Ресеймен салыстырғаңда, алатын эейнетақы мөлшері зейнеткерлердің ең
төменгі өмір сүру деңгейін қолдау үшін жеткіліксіз, нәтижесінде қосымша
кіріс көздері керек болып табылады. Зейнетақы қорларының тиімділігінің
төмендігі, ол өндірістердің құлдырауынан, көлеңкелі және бейресми экономика
үлесінің көптігімен түсіндіріледі. Республиканың зейнетақы жүйесінде
зейнеткерлік жасына қатысты бірқатар сәйкессіздіктер бар. Кейбір
мамаңдықтар үшін, мысалға әскери қызметкерлерге зейнеткерлік жасы еңбек
жасы 25 жыл болғанда, ерлер үшін 45 жас қаралған. Басқа мамандықтар үшін
еңбек стажының минималды көрсеткіші орындалған кезде зейнетақыға тәуелсіз,
жұмыстан кету кұқығына ие болады. Сонымен зейнетакьі жүйесіндегі көптеген
параметрлерге өзгерістерді енгізуді қажет етеді. Жұмыспен қамтылғандар
санымен зейнеткерлер саны арасындағы арақатынастың үнемі нашарлап отыруы,
жұмысшылардың санын сақтауға біршама әсер етеді.[14]
Зейнетақы жүйесіндегі түбегейлі өзгерістер хронологиясы:
- 1991 жылға дейін-тек қана әлеуметтік сақтандырудың формалды
белгілері болған және идеологиялық принциптер негізінде ұйымдастырылған,
әлеуметтік қамтамасыздандыру жүйесі;
- кәсіподақтардың зейнетақыны төлеуге қатысуы;
- өндіріс рентабелділігі бойынша алынатын жарналардың
дафференциациясы;
- зейнетақы арқылы жұмыссыздық пен жанұяға байланысты кейбір
мәселелерді шешу;
- зейнетақының көп бөлігі мемлекеттік бюджет дотациясы есебінен
төленеді, яғни мемлекет жалғыз меншік иесі және жұмыс берушінің ролін
атқарады;
- жұмыскер өзін-өзі қамтамасыз ету міндетін мойнына алмайды.
1991 жылы - ҚР мемлекеттік зейнетақы қорының кұрылуы, оның қызмет
етуінің сақтандыру принциптерін аныктау және мемлекеттің кейбір
категорияларын зейнеткерлер алдында міндеттерді нақты анықтап алу болып
табылады.
1992 жылы - қосымша зейнетақымен қамтамасыз ету институтын құруға
рұқсат еткен Мемлекеттік зейнетақы қорлары туралы ҚР Президентінің
Жарлығы жарияланды.
1993 жылы - сақтандыру жарналарының мөлшері көбейтілді.
1994 жылы - зейнетақы хронологиялық төленбеуінің басталуы.
1996 жыны - ҚР Үкіметімен ҚР-дағы зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін
реформалау концепциясы мақұлданды (бірақ бекітілген жоқ), сақтандырушыларға
дербес шот енгізу тәжірибесі басталды.
1997 жылы - мемлекеттік емес зейнетақы қорлары жөніндегі заң
кабылданды.
Жоғарыда айтылғандарға сэйкес біздің зертеудің негізгі мәселесі, ұлтық
зейнетақы жүйесін нарықтық экономикамен әлемдік стандарттарға сәйкестендіру
сондықтан реформалаудың тағы бір бағыты зейнетақы жүйесін қаржыландыру
болып табылады. Нарықтық экономика аясында зейнетақы реформасын
қаржыландырудың негізгі бағыттары анықталуы және зейнетақы жүйесін
мемлекеттік реттеу ұйымдарының құрылымы реформасының бастапқы кезеңінде
өңделіп енгізілуі тиіс.
Зейнетақы жұйесін реформалау жаңа жинақтаушы зейнетақы қорлары жүйесін
құрудың негізі болуы және оларды мемлекет тарапынан қолдауда неғұрлым катаң
болған дұрыс. Мұнда назарға алатын негізгі аспектілер келесілерден тұрады:
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Қазақстанның қаржы секторының экономика жүйесіндегі орны мен
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қаржы секторының тұрақтылығының мазмұны және сыныптамасы ... ... 5
1.2 Қазақстанның қаржы секторының мониторингі және даму
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...11
2. Қазақстан Республикасының қаржы секторларының негіздерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.1 Ұлттық Банктің валюталық саясатының қаржы тұрақтылығына
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 20
2.2 Қазақстанның банктік секторы, оның несиелік саясаты және басқа
секторларға ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.3 Қазақстан жинақтаушы зейнетақы қорларының негізгі
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.4 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру секторының даму
үрдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3. Қазақстан Республикасының қаржы секторының дамуының кейбір
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
3.1 Кластерлік саясаттың есебінен қаржы секторының
дамуы ... ... ... ... ... ...61
3.2 Алматы аймақтық қор орталығына (РФЦА) қалыптасу және қаржы секторының
даму
перспективасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 77
Кіріспе
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі санаулы жылдар ішінде тек өз
экономикасын құрып қана қоймай, жалпы экономикада өз мүмкіндіктерін кең
ауқымды пайдаланып, әлемдік нарықта бәсекеге төтеп беретін, Орталық
Азиядағы алдыңғы қатарлы дамушы елдер қатарына шықты.
Еліміздің қаржы секторы тәуелсіздік жылдарында, әсіресе соңғы жылдары
серпінді дамып, алға қарай сапалы қадам жасады. Оны халықаралық сарапшылар
да қуаттайды. Халықаралық сарапшылар Қазақстандағы қаржы нарығының
қарыштап, даму барысын бақылап отыр. Сіздерді Батыс елдеріне ұсына алатын
да өкілдер бар - деді әлемдік Банк басшысы Джеймс Вульфенсон.
Астана қаласында 2007 жылғы 15 қарашада Қазақстан қаржыгерлерінің VI
Конгресінде сөйлеген сөзінде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев былай деді: Біздің
нарыққа шетелдік банктер мен өзге де ойыншылар келеді. Біздің жаңа дамып
келе жатқан қаржы секторларымыз салыстырғанда олар қолайлы орында болып
тұр. Отандық қаржы секторы бұған дайын болуы керек .
Сондықтан, диплом жұмысының мақсаты қаржы секторларын талдау
және дамыту болып табылады.
Қазіргі танда Республикамыздың қаржы секторларын тұрақтандыру
және дамыту жөнінде көптеген мәселелер бар. Олар:
- құнды қағаздар нарығын бүгінгі күн талабына сай етіп құру.
- қаржылық қордың нарығына қарапайым халықты тарту. Құнды қағаздар
сатып алуға кез келген Қазақстан азаматының мүмкіндігі болуы шарт.
- зейнетақы жүйесін одан әрі дамыту, бұл бағдарлама бойынша біздегі
зейнетақы қорларының инфляцияға тәуелділік қаупінен ажырауы тиіс және жеке
кәсіппен айналысқан азаматтардың да зейнетақымен қамтамасыз етілуі тиіс.
- сақтандыру саласын дамыту, ел экономикасының барлық саласында
сақтандыру енгізу қажет.
- қаржылық дағдарыс қауіпсіздігінің қамтамасыз етілуі. Біздің нарыққа
келген кез келген инвестор, банкир, кәсіпкер біздің қаржы институттарының
қауіпсіздігіне сеніп, біліп келулері тиіс.
- шағын несие институттарын дамыта түсу.
- Оңтүстік астананы халықаралық қаржы орталығына айналдыру. Алматы
алып бизнес ошағына айналуы үшін қаржыгерлер қаржы салуы тиіс. Мемлекеттік
органдар тиімді жағдай, инфрақұрылымын дамытуға күш салуы тиіс.
Ендігі міндет осы жетістіктерді баянды етіп, ілгерілете беру және
Қазақстанның қаржы секторын дамыту жөнінде үшінші бөлімінде кейбір
мәселелерді қарастырдым. Осы орайда ең алдымен жалпы таңылған халықаралық
стандарттарға негізделген реттеу арқылы қаржы секторының тұрақтылығын
қамтамасыз ету болып табылады.
Қазіргі таңда экономиканың әлемдік нарықта бәсекелестік қабілеттілігін
арттыратын маңызды сектор-банк секторы болып табылады. Диплом жұмысында
банк секторы туралы екінші бөлімінде қарастырып және банктін қаржы
секторында басты орын алатының көрсеттім. Себебі, банк секторы арқылы елдің
барлық салалары тікелей ақшалық қарым - қатынаспен байланысып қана қоймай,
ақша нарығындағы ресурстардың қозғалуы мен жылжуын, ағылуын және олармен
байланысты қаржы институттарының қызметін реттейді. Міне, осындай аты
аталған және аталмаған басқа да себептер арқылы банк секторы экономиканың
бәсекеқабілеттілігін арттыратындығын көруімізге болады.
Сондықтан Қазақстанның банк секторын бәсекеге қабілеттілігін арттыру,
бұл еліміздің экономикалық өміріне дамыған мемлекеттердің Оңтүстік Корея,
АҚШ, Германия, Турция және басқалардың қатысуы осы елдің банк секторларымен
байланыс орнату үшін тұрақты және бүгінгі күн талаптарына жауап беретін
банк секторын құру қажеттілігі және оны одан әрі жетілдіруді талап етеді.
1. Қазақстанның қаржы секторының экономика жүйесіндегі орны мен мәні
1.1 Қаржы секторының тұрақтылығының мазмұны және сыныптамасы
Еліміздің қаржы секторы тәуелсіздік жылдарында, әсіресе соңғы
жылдары серпінді дамып, алға қарай сапалы қадам жасады. Оны халықаралық
сарапшылар да қуаттайды. Халықаралық сарапшылар Қазақстандағы қаржы
нарығының қарыштап, даму барысын бақылап отыр. Сіздерді Батыс елдеріне
ұсына алатын да өкілдер бар - деді әлемдік Банк басшысы Джеймс Вульфенсон.
Бұл жөнінде Алматыда болған қаржыгерлер конгресінде де атап өтілді. Бұл
конгресс 2006 ж 19 қаңтарыңда өткен еді, оған еліміздің президенті Н.Ә.
Назарбаев қатысып қаржыгерлер алдына жеті мәселені атап - атап беріп,
шешімін табуды аманат етті.
Алғашқысы, құнды қағаздар нарығын бүгінгі күн талабына сай етіп құру.
Екіншісі, осы қаржылық қордың нарығына қарапайым халықты тарту. Құнды
қағаздар сатып алуға кез келген Қазақстан азаматының мүмкіндігі болуы шарт.
Үшіншісі, зейнетақы жүйесін одан әрі дамыту, бұл бағдарлама бойынша
біздегі зейнетақы қорларының инфляцияға тәуелділік қаупінен ажырауы тиіс
және жеке кәсіппен айналысқан азаматтардың да зейнетақымен қамтамасыз
етілуі тиіс.
Төртінші міндет, ол - сақтандыру саласын дамыту, ел экономикасының
барлық саласында сақтандыру енгізу қажет.
Бесінші міндет, ол - қаржылық дағдарыс қауіпсіздігінің қамтамасыз
етілуі. Біздің нарыққа келген кез келген инвестор, банкир, кәсіпкер біздің
қаржы институттарының қауіпсіздігіне сеніп, біліп келулері тиіс.
Алтыншы міндет, шағын несие институттарын дамыта түсу.
Жетінші міндет - әсем Алматыға қатысты, Оңтүстік астананы халықаралық
қаржы орталығына айналдыру. Алматы алып бизнес ошағына айналуы үшін
қаржыгерлер қаржы салуы тиіс. Мемлекеттік органдар тиімді жағдай,
инфрақұрылымын дамытуға күш салуы тиіс. Президент қаржыгерлер конгрессінде
бұл жеті міндетті тек қаржыгерлерге ғана емес, үкіметке де үлкен сын
болмақ.[1]
Ендігі міндет осы жетістіктерді баянды етіп, ілгерілете беру. Осы
орайда ең алдымен жалпы таңылған халықаралық стандарттарға негізделген
реттеу арқылы қаржы секторының тұрақтылығын қамтамасыз ету уәкілетті
қадағалау органы ретінде ҚР Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен
қадағалау агенттігі үшін басты бағыт болып табылады.
Бұл агенттік ҚР-сы Президентінің 2003 ж 31 желтоқсандағы № 1270
жарлығымен бекітілген. ҚР - ның Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу
мен қадағалау жөніндегі агенттігі. ҚР-ң Президентіне тікелей бағынышты және
есеп беретін, мемлекеттік реттеу мен қадағалауды жүзеге асыратын
мемлекеттік - орган болып табылады. Агенттік өзінің қызметін ҚР-ның
Конституциясына, ҚР-ның заңдарына, ҚР-сы Президентінің, Үкіметінің
актілеріне, өзге де нормативтік құқықтық актілерге, сондай-ақ осы Ережеге
сәйкес жүзеге асырады.
Агенттік өзіне жүктелген міндеттерге сәйкес мемлекеттік реттеу мен
қадағалау жөніндегі негізгі функцияларды, оның ішінде шоғырландырылған
негізде, ҚР-ның заң актілерінде көзделген жағдайларда банктік,
сақтандыру, жинақтаушы зейнетақы және бағалы қағаздар нарығын
мемлекеттік реттеу мен қадағалау жөніндегі негізгі функцияларды орындайды.
Шоғырландырған қызмет негізінде, Агенттік: - өзі белгілеген тәртіппен
банктер мен ломбардтар ашуға және оларды ерікті түрде қайта ұйымдастыру
және таратуға, банктерге еншілес ұйым құруға және сатып алуға, сондай-ақ
банк тура немесе жанама дауыс беретін заңдытұлғалардың жарғылық
капиталдарына қатысуға, сондай-ақ банктің заңды тұлғалар қабылдайтын
шешімдерді олардың арасында жасалған шарт бойынша айқындау мүмкінділігін
иеленуге рұқсат береді не рұқсат беруден бас тартады, ҚР-ның аумағында, ал
резидент банктер үшін республика аумағынан тыс жерде филиалдар мен
өкілдіктер ашуға, жеке және заңды тұлғаларға банктің және банктік
холдингтің ірі қатысушысы мәртебесін иеленуге келісім береді.
2008 ж Еуроодақтың директивалары тұрғысынан қаржылық ұйымдарды
реттеудің негізгі рәсімдерін қайта қарау көзделіп отыр. Сонымен қатар
еліміздің қаржылық қызмет көрсету бөлігінде, ДСҰ-ға кіру шарттарын;
интеграциялық процестерді; Алматыда халықаралық қаржы орталығын құру үшін
жағдайларды айқындау бойынша жұмыс жүргізуде.
Бұл айтылғандармен қоса қаржы рыногының одан әрі дамуы үшін мәселелер
бар:
1. Банктік сектор.
2006 ж. 4 ай ішінде банктік сектор тұрақты дамыды. Бұл ретте банктік
сектордың жай - күйін сипаттайтын негізгі көрсеткіштің динамикасы оң болды.
2006 жылғы 1 ақпанындағы жағдай бойынша ІІ-ші дәрежелі 35 банк жұмыс
істейді, оның ішінде 1 банк консервация жағдайында. Осы жылдың 1
ақпанындағы жағдай бойынша шетелдік қатысуы бар 15 банк (ҚР - ның резидент
емес банктерінің еншілес 9 банктерін қоса алғанда ) және Қазақстан Даму
Банкі АҚ.
Банктердің жиынтық меншікті капиталы 354,7 млрд тг дейін (валюталық
баламасы (1,5) 7,1 млрд АҚШ долларынан астам) 2,0% өсті. Банктердің жиынтық
активтері 2,1% төмендеді және 56,6 млрд тг жуық болды.
2006 ж. 1 ақпандағы бағаланған жағдай бойынша банктердің кредиттік
протфельдің құрылымындағы стандарттық кредиттердің үлесі 55,9% , күмәнді
кредиттер - 41,3 % үмітсіз кредиттер - 2,8 % болды.
2006 ж. 1 ақпандағы ІІ-ші деңгейлі банктердің жиынтық табыс сомасы
30,8 млрд тг. болды. Бұл былтырғы жылмен салыстырғаңда 12,41 % өсті. Ал
банктердің бөлінбеген таза табысы 3,1 млрд тг. болды, бұл былтырғы жылдық
көрсеткіштен жоғары , яғни 41,9% - өсті. Қазіргі таңда 14 банк жабылу
үстінде тұр.
2. Сақтандыру нарығы.
Сақтандыру ұйымдарын кезең-кезеңімен капиталдандырудың үш жылдық
жоспары енгізілуде. Бұл отандық сақтандыру ұйымдарының тұрақтылығын
жоғарылату, сондай - ақ шетелде сақтандыруға бағытталатын сыйлықтардың
көлемін қысқарту үшін қажет.
2006 ж. 1 ақпандағы жағдай бойынша 36 сақтандыру ұйымдары сақтандыру
қызметін жүргізуге лицензия алған, оның 2 адам өмірін сақтандыруға, 29
автокөлік жүргізуші ұйымдары, 8 сақтандыру брокерлік, 26 актуаршілік, 34
аудиторлық ұйымдар мен 68 аудиторларда бар.
Сақтандыру ұйымдарының жиынтық активтері 2006 ж, 113,0%- өсті , бұл
44,1 млрд тг. құрды. Жиынтық меншікті капитал 167,8% - өсті. Бұл 24,1 млрд
теңге. Сақтандыру резервтері 14,7 млрд тг. құрды. Сақтандыру премияларының
көлемі 2006 ж 40,0 млрд тг. құрды, бұл өткен жылдың көрсеткіші бойынша 11,1
млрд тг. жоғары, яғни (38,4 %). Сондай - ақ міндетті сақтандыру бойынша
сақтандыру көлемінің көрсеткіші 4,4 млрд тг., ерікті түрдегі сақтандыру 4,6
млрд тг., және ерікті түрдегі мүлікті сақтандыру 31,0 млрд тг. құрды.
Қазіргі танда 11 сақтандыру ұйымы жабылу үстінде.
3. Жинақтаушы зейнетақы жүйесі.
2006 ж 1 ақпандағы жағдай бойынша республикада 14 ЖЗҚ жұмыс істейді,
республика бойынша олардың 73 филиалы мен 75 өкілдіктері бар. Оның ішінде 2
корпоративтік және 1 мемлекетгік қор.
Жыл басынан бері жинақтаушы зейнетақы қорларындағы зейнетақы жинақ
ақшасы 38 % өсті және 2006 ж 1 ақпанда 356,0 млрд теңге болды. Міндетті
зейнетақы жарналары салымшыларының саны 2006 ж басынан бері 6,5 млн адамға
дейін ұлғайды. Таза инвестициялық табыс сомасы ағымдағы жылдың қаңтар
айында 6,5 млрд тг. құрады. Осы жылдың жинақтаушы зейнетақы қорларының
номиналды табыс коэффиценті 5,02% құрды.
Зейнетақы жүйесін дамыту үшін мыналар аса қажет:
• Ұлттық компаниялардың, олардың еншілес компанияларының, даму
институттарының акцияларының бір бөлігін жария айналымға жіберу;
• Стратегиялық маңызы бар ұзақ мерзімді, оның ішінде инфрақұрылымдық
жобаларды қаржыландыру үшін зейнетақы активтерін тарататын үкімет,
Қазақстанның Даму банкі кепілдік берген бірінші класты бағалы
қағаздар эмиссиялары;
• Құнсыздану бойынша индекстелген ұзақ мерзімді
мемлекеттік қағаздар эмиссиясы.
Қазіргі уақытта агенттік бірқатар мүдделі ведомстволармен бірге ҚР-ның
2006-2008 ж.ж. арналған жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамыту бағдарламасын
әзірлеу үстінде.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін мемлекеттік реттеудің басымдылықтарының
бірі жинақталған зейнетақы қаражатының сақталуын қамтамасыз ету және
зейнетақы активтерінің кірістілігін көтеру болып табылады. Бұл ретте ұлттық
зейнетақы жүйесін дамытудың белгілі бір кезеңдерінде әрі қарай оң
кірістілікпен жабылатын теріс кірістіліктің пайда болуына жол беріледі.
Жоғарыда баяндалған жәйттерге байланысты агенттік ең төменгі шекті
инвестициялық кіріс деңгейін белгілеуді ұсынады. Инвестициялық кірістің
жетіспеушілігі жағдайында зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды
жүзеге асырушы ұйым (ЗАИБЖҰ) немесе ЖЗҚ оны меншікті капиталдың есебінен
төменгі шегіне дейін қалпына келтірілетін болады.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесің дамыту бағдарламасының жобасы:
• Зейнетақы активтері портфелін ұзақ мерзімді қаржы
құралдарымен қалыптастыруға жағдай жасайды;
• Құнсыздану деңгейін есепке ала отырып, нақты
енгізілген міндетті зейнетақы жарналары мөлшеріндегі жинақталған
зейнетақы қаражатының сақталуына мемлекеттік кепілдік берудің
орындалу тәртібін көздейді.
4. Бағалы қағаздар рыногы.
Агенттік бағалы қағаздар рыногының лицензиаттарын пруденциалдық реттеу
жөніндегі халықаралық стандартқа сәйкес келетін және Еуроодақтың
директиваларының ережелерге ескерілген жаңа нормативтік құқықтық актілерді
әзірлеуде. Жақын уақытта инвестициялық портфельді басқарушыларға, брокерлер
- дилерлерге және тіркеушілерге арналған пруденциалдық нормативтер бойынша
жаңа талаптар күшіне енеді. 2006 ж 1 ақпандағы жағдай бойынша корпоративтік
бағалы қағаздар рыногында 57 брокер - дилер, 19 тіркеуші, 10 кастодиан
банк, 2 өзін - өзі реттеу ұйымы және инвестициялық портфельді басқаратын 14
жұмыс істейді. 2006 ж 1 ақпанда қолданылып жүрген акциялар эмиссиясымен
2605 акционерлік қоғам тіркелді. Айналыста 2924 қолданылып жүрген акциялар
эмиссиясы және жиынтық номиналды құны 409,8 млрд тг. болатын қолданылып
жүрген 110 мемлекеттік емес облигациялар эмиссиясы болды. 2006 ж 1
ақпандағы жағдайы бойынша КАSЕ - де жасалатын мәмілелердің негізгі үлес
салмағы бұрынғыша А санатындағы ресми тізім бойынша КАSЕ - дегі сауда -
саттыққа жіберілген 134 мемлекеттік емес бағалы қағаздарға сай келеді. Бұл
факт - бағалы қағаздар рыногының басты инвесторлары - ЖЗҚ - ның ,
банктердің және сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының активтерін А
санаты бойынша КАSЕ ресми тізіміне В санатындағы 42 енгізілген эмиттердің
бағалы қағаздарына орналастыруға жататындарының нәтижесі болып табылады.[2]
Биыл көп жағдайларда әлемдік стандарттарға сәйкес келетін
Инвестициялық қорлар туралы жаңа Заң күшіне енді. Осы Заңға ұжымдық
инвестицияларды жаңа бір сапалы деңгейге көтеруге қабілетті негізгі көз
ретінде үлкен үміт артылып отыр.
Заң толыққанды жұмыс істеуі үшін агенттік қазір парламент Мәжілісінде
талқыланып жатқан Салық кодексіне бірқатар толықтырулар жасады.
Сонымен бірге, шетелдік инвестицияларды біреуді жеңілдететін
валюталық реттеу туралы жаңа заң жобасы Мәжілісте қаралу үстінде.
5. Банктгк операциялардың кейбір түрін жүзеге асыратын ұйымдар секторы
2006 ж. 1 ақпандағы жағдай бойынша банктік және өзге де операцияларды
орындауға 77 ломбард, 85 несиелік серіктестік пен 47 өзге де ұйымдар
лицензия алған, оның ішінде 2 ипотекалық компания.
2006 ж. 1 қаңтарында несиелік серіктестердің жиынтық активтер сомасы
10,2 млрд тг., 121,7% , міндеттеме - 5,7 млрд тг., 123,0 % өсті, баланс
бойынша өзіндік капитал 120,1 % өсіп 4,5 млрд тг құрады.
Несиелік серіктестіктердің кредиттік портфель 2006 ж 1 қаңтарында
стандартты кредиттер 82,4 % құрды, оның ішінде күмәнді кредиттер - 17,4% ,
үмітсіз кредиттер 0,2%. 2004 ж 1 қаңтарындағы көрсеткіш бойынша стандартты
- 66,8% , күмәнді - 30,7 %, үмітсіз - 2,5 % құрды.
Жалпы айтар болсақ, тәуелсіздік жылдар ішінде өнірде күші басым болып
табылатын тиімді қаржы секторын құру үшін көп нәрсе жасалды. Біз
тәуекелдерді бірдей басқаруға негізделген қаржы секторына келуіміз керек.
Реттеуші органның стратегиясы дәл осы бағытта дамиды. Бұл жөнінде Ресей
экономисті, академик О.И. Лаврушин өте ұтымды жазған: Банктер өндірістің
экономикалық субъектісінің бірі бола тұрып, өзі өсіп, өркендеп келе жатқан
елдің, қоғамның азаматы. Банкінің азаматтық саясаты оның жұмысынан лажсыз
көрінуі керек.
2. Қазақстанның қаржы секторының мониторингі және даму негіздері
Астана қаласында 2007 жылғы 15 қарашада Қазақстан қаржыгерлерінің
VI Конгресінде сөйлеген сөзінде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев былай деді:
Біздің нарыққа шетелдік банктер мен өзге де ойыншылар келеді. Біздің жаңа
дамып келе жатқан қаржы жүйемізбен салыстырғанда олар қолайлы орында болып
тұр. Отандық қаржы секторы бұған дайын болуы және Үкімет қаржы секторының
шығындарын азайту жөнінде қамдануы керек. Жұмысты келісе жүргізу керек.
Сондай-ақ отандық банктердің іс-әрекеті мөлдірлігін арттыру бойынша
жұмыстарды жалғастыру керектігін атап өтті. Әр банк, әр қаржы ұйымы өз
жұмысының барысын көру стратегиясына ие болуы керек. Жаңа қаржы өнімдерін
дамытып еңгізу, соңғы инновациялық жетістіктер авангардында болу,
менеджмент сапасын арттыру керек - деді.[3]
Қаржыгер күніне дейін 2 апта бұрын қаржы блогын басқаратын вице-
премьер Өмірзақ Шөкеев Үкіметте селекторлық кеңес барысында қараша айынан
бастап Қазақстанда әлемдік және ішкі рыноктар мониторингі мен онда
қалыптасқан жағдайды шұғыл елеу жүйесі еңгізілетінін айтты.
Бұл жүйе Премьер - министрдің тапсырмасына сәйкес әзірленді. Оны
әзірлеуге Үкімет, министрліктер, Ұлттық Банк, АФН және өзге де
құрылымдықтар мамандары қатысты. Әзірленген мониторинг жүйесі
көрсеткіштердің бес блогынан тұрады, олар үнемі тексеріліп отырады. Жүйе
әлемдік қаржы және ішкі рыноктарға, негізгі макроэкономикалық
көрсеткіштерге, экономиканың нақты секторы мен мемлекеттік қаржыландыру
секторына мониторингті қамтиды.
Бізге рейтингтік агенттіктер жұмысын, елдік рейтингтер мониторингі
мен Қазақстан орнын үнемі бақылап отыру керек. Ішкі қаржылық валюта
рыноктары, отандық компаниялар, қаржы институттарының құнды қағаздар
бағамы, валюта нарығында сауда көлемдері, алмастыру бағамының динамикасы -
осының барлығы үнемі көңіл бөлуді талап етеді, - деп атап өтті Ө. Шүкеев.
Сондай-ақ өтімділік дағдарысы салдарынан баға белгілеу құлдырап кеткен
шетелдік рынокта қазақстандық эмитенттер акцияларын сатып алу туралы
Қазақстан Үкіметінің хабарламасы маңызды көңіл бөлуді талап етеді. Бұл
әдістің тиімділігі аз, себебі акцияларды халықаралық қорлар биржасында
сатып алу қазақстандық компаниялардың беделін ұзақ мерзімді келешекте
жоғалтуға әкеледі. Акциялар бағасының белгіленуі инвесторлардың
кәсіпорындарға қалай қарайтынын, олардың әлеуетін қалай бағалайтыны туралы
маңызды ақпарат береді. Егер жоғары баға белгілеулер мемлекеттік көмек
күтумен байланысты болатын болса, бұл теріс көрсеткіш екені белгілі, себебі
сыртқы инвесторларға өз қаражатымен баға белгілеуді қолдайтын мемлекетке
емес, компаниялардың өзіне сенгені қажет. Бұл Қазақстанда ресурстық
байлықтың ақша байлығына көшудің маңызды процесі жүріп жатқан кезеңде
маңызды. Мысалы Норвегияның шикізатты сатудан алынатын жоғары кірісті
жинақтау арқылы келешек ұрпаққа қажетті болашақ қамтамасыз етуге мүмкіндік
беретін тәжірибесі дәлел бола алады. Норвегия бюджеттік түсімдердің маңызды
көзі болған қордан жыл сайын ірі табыс алып тұрады. Қордың
әртараптандырылған портфелінің артықшылығы оның мұнайға тәуелсіздігі мен
шикізатқа арналған бағаға тән волатильдікке ұшырамайды. Мұнай резервінің
бітуі бұл жағдайда ұлттық мұнай байлығының бітуін білдірмейді. Қазақстанның
күн тәртібінде экономикалық дамуға қатысты мәселелер өте көп. Бүгінгі күні
қанша жұмсау керек мәселесі - барынша күрделі сұрақ. Бастысы - Ұлттық
қордың болуы, ал мемлекеттік шығындардың өсуі бәсеңдеуі керек. Әйтпегенде
экономиканың тұрақсыздануына ұшырауымыз мүмкін, себебі осы кезеңде бюджет
кірісі Ұлттық қор қаражатын жұмсамай даму жобаларын қаржыландыру үшін
жеткілікті болып отыр. Қазіргі уақытга Ұлттық қор сыртқы жағдай нашарлаған
жағдайда маңызды бюджеттік резерв болып табылады.
Отандық банктер мамандарының пікірінше 2007 және 2008 жылдар шегінде
қазақстандық эмитенттердің акциялар мен облигациялар нарығы үшін негізгі
проблема - қысқа мерзімді шетелдік инвестор алып сатарлардан қашқақтау
сезімі. Инвесторлар төлемдік теңгеріс тапшылығының мүмкін болатын шұғыл
өсуінен және оның салдарынан қазақстандық банктердің қаржылық
көрсеткіштерін төмендететін теңгенің шұғыл құнсыздануы салдарынан
микроэкономикалық жағдайдың нашарлауынан секемденеді. Олар сыртқы
нарықтарда өтімділік тапшылығынан салдар шеккендер және олар үшін
шикізаттық емес салаларда өсу қарқынының төмендеуі ерекше қауіп тудырады.
Қазақстандың акциялардың үлгілік портфелінің негізгі бөлігін (шамамен
70%), бүгінгі танда (және келешекте) мұнай-газ және металлургия саласының
қағаздары құрайды (және құрайтын болады). Шикізаттық емес сектор
компанияларының акциялары портфельде 20%, $1 млрд-тан астам активті екінші
деңгейлі банктерде - шамамен 10% құрайды.
2007 жылғы желтоқсан басында Астана қаласында Қаржы министрлігі мен
Астана қаласы әкімі, Қазына орнықты даму қоры АҚ, Қазақстан ипотека
компаниясы АҚ және екінші деңгейлі банктер арасында серіктестік туралы
келісімге қол қойылды.
Осы келісімге Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және қаржылық
дамуының тұрақтылығын қамтамасыз ету жөніндегі бірінші кезекті іс-әрекеттер
жоспарын іске асыру шегінде қол қойылды және осы жоспарды іске асыруға
арналып республикалық бюджеттен бөлінетін қаражатты мақсатты және тиімді
пайдалануды қамтамасыз ету бойынша тараптардың бірлескен қызметін
анықтайды.
Келісімге қол қоюға ҚР Премьер-министрі К. Мәсімов, Қазына басқарма
төрағасы Қ. Келімбетов, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрі Б.
Сұлтанов, ҚИК АҚ басқарма төрағасы А. Ибадуллаев, Индустрия және сауда
министрі Ғ. Оразбақов, Астана қаласының әкімі Асқар Мамин қатысты. Қазына
АҚ баспасөз қызметінің хабарламасы бойынша осы келісім бойынша серіктес
банк ретінде мыналар қатысады: БТАБанк АҚ, Казкоммерцбанк АҚ,
АльянсБанк АҚ, Банк Каспийский АҚ, Евразийский банк АҚ, Темірбанк
АҚ, Цеснабанк АҚ және Банк ЦентрКредит АҚ. Мәселе бағасы -
Қазақстанның отандық, авангардты құрылыс саласын қаржыландыруға жұмсалатын
4 млрд. доллар.
Осы мәселе бойынша АҚШ-та болған ипотека дағдарысынан кейін отандық
экономиканың меншікті құрылыс саласынан нақты тәуелділігі байқалғанын атап
өту керек. 2007 жылдың аяғы мен 2008 жылдың басында қалыптасқан жағдай
бойынша бұл тәуелділік Үкіметпен жоғарыда аталған сомаға бағаланды. Сондай-
ақ бұл тәуелділік келесі жылдың 1 соңы мен 2 тоқсанында барынша кең
ауқымда көрінеді деген қауіп бар, себебі осы салада адамдар мен қаржы
ресурстарының деңгейі барынша жоғары деңгейде, сондықтан құрылыста өсу
қарқынының құлдырауынан болатын соққы белден төмен ұруы мүмкін.
Бұл проблемалар істің негізгі жағдайын қаржы секторында ғана емес,
артық, тұрақсыз және қамтамасыз етілмеген қаражатпен көтерілген тұтас
экономикадағы жағдайды анықтай алады. Кез келген қаржы менеджері меншік
және қарыз қаражаттардың оңтайлы қатынасы 23 және 13 (6040 артық емес)
болуы керектігін нақтылай алады.[4]
Орталық Азия - Экономикалық стратегия институтының (ОА-ЭСИН) атқарушы
директоры А. Құрманованың айтуынша — қазіргі кезде мемлекеттік қаражат
ерекше көмек көрсете алмайды, олардың барлық банктер мен құрылысшыларға
жетпеуі мүмкін. Сондықтан осы секторларды қайта құру тереңірекке баратын
болады. Америкада және Еуропада проблемалар елеулі болып қала береді,
бірақ Таяу Шығыстан немесе Қытайдан инвесторлар келуі мүмкін - дейді ол.
Экономика институтының директоры, экономика ғылымдарының докторы,
профессор Оразалы Сәбденовтың ойы бойынша- екінші деңгейлі Қазақстан
банктері шетелден 54 млрд доллар қарызға алған. АҚШ-тағы ипотека дағдарысы
өзімен құрылыс бизнесін тарта отырып біздің банк жүйесінде көрініс тапты,
олардың 60%-ы тоқтап қалды. Үкімет шұғыл тәртіпте осы саладағы жағдайды
қалыпқа келтіру үшін бюджеттен қаражат бөліп отыр. Көптеген проблемаларда
ішкі факторлар мен сыртқы факторлар да қатысып отырғанын атап өту керек.
Осы көрсетілген сома ағымдағы жылдың 3-4 тоқсандарында туындаған
өтемділіктің дағдарысымен ілескен (екінші деңгейлі банктер кредиттеріне
елде пайыздық мөлшерлемелердің өсуін әкелген) халықаралық синдикатталған
қарыздар қаражатын талап еткеннен кейінгі қарыз қалдығы болуы мүмкін деген
болжамы бар. Екінші деңгейлі банктердің ұзақ мерзімді кезеңге және төмен
пайыздық мөлшерлемелерге 2005 - 2007 жылдарға кезекті синдикатталған қарыз
алғандығы туралы РR-жарияланымдарды еске алайық. Ұлттық Банк те екінші
деңгейлі банктердің сыртқы қарыз алуларына қойылатын талаптардың
артатындығын да ескерткендей болып еді.
Ринат Гайнуллин (Альфа-Банка аналитигі) инвесторлар Қазақстан
экономикасының баяулау қаупін асыра беретіндігін ескертеді. Құрылыста
проблемалар мен қазақстандық банк қарыздары туралы барынша көп айтылады.
Қазақстандық экономика елеулі шамада өзінің шикізаттық сипатын сақтап қалды
- кезінде кемшілігіміз саналатын, бүгінгі күні артықшылыққа айналып отыр.
Ол құрылыста оның ойынша баяулай болатындығын, бірақ оның келесі жылғы
экономика үшін елеулі өзгерістер еңгізбейтіндігін растады. Қоғамдық пікірді
қалыпқа келтіру біреудің мойнында болуы керек, және ол үлкен сыртқы
қарыздармен байланысты қауіптерді қарастыруы керек болады. Өз жұмысыңның
нәтижесін көру стратегиясына ие болу керек. Ішкі және сыртқы нарықтарға
мониторинг жүргізу жүйесіне ие болу керек. Ол туралы Қаржыгерлер
Конгресінде ел Президенті айтып кетті. Елдің қауіпсіздік кеңесінің соңғы
отырысында Үкіметте болжалды-аналиткалық жұмысты күшейту қажеттігі туралы
айтылды. Осы туралы Вице-премьер Ө. Шүкеев те айтып кетті. Осы адамдар
сенімін отандық банктер ақтамай отыр. Және осылардың салдарынан 2007 жылға
арналған ел бюджетіне салынған кейбір әлеуметгік жобалар жүзеге асырылмай
қалды.[5]
Бүгінгі күнгі экономиканың қарқынды өсуі елеулі түрде соңғы 5-7
жылдары ішінде жүзеге асырылған мұнай-газ секторына ірі инвестициялармен
негізделген.
Қазақстан инвестициялар көлемі бойынша Шығыс Еуропа мен ТМД елдері
арасында бесінші орынға ие. Бірақ тек шикізаттық секторға тартылған
шетелдік капиталдың келуін оң құбылыс деп қарауға болмайды. Ол елдің
өңірлік, салалық және әлеуметтік даму теңсіздігін онан әрі тереңдете түсті.
Осының салдарынан Қазақстанның экономикалық тәуелсіздігін жоғалтуы болуы
мүмкін. Шетелдік капиталды бәсекеге қабілетті өнім өндіретін салаларға және
жоғарғы қосылған кұнды өнім шығаратын өндірістерге салудың басым бағыттарын
нақты анықтау керек.
Дүниежүзілік Давос форумы Қазақстанды бағалаушы мемлекеттер тізіміне
еңгізді. Бізді нарықтық экономикалы ел ретінде таныды. Елеулі бәсекеге
қабілеттілік индексі бойынша Қазақстан 61-орында, былтырғы жылы 56-орынды
иемденген едік. Осы жылы ТМД елдері арасында осы көрсеткіш бойынша
Қазақстан 58-орындағы Ресейден асып өтті. Макроэкономика бойынша біздің
жағдайымыз нашар емес. Экономиканың өсу қарқыны бойынша Қазақстан ТМД
елдері арасында бірінші орынға ие. Нарықтық тиімділік бойынша біздің
көрсеткіштеріміз жаман емес.
Әлемдік экономикада акценттерді қайта қарау бақыланып отыр. Егер бұрын
экономиканың жалпы әлеуетінде 70-75%-ды негізгі қорлар, ресурстар,
машиналар, жабдықтар мен жылжымайтын мүлік қаласа, қазіргі уақытта әсемнің
дамыған елдерінде 70% білімге берілген. Бұл инновациялар, ақпараттық
технологиялар, инфрақұрылымдық құраушылар, ғылым, ноу - хау. Тіпті жаңа
термин пайда болды -наноэкономика. Барлық экономикасы дамыған әлем елдері
осы бағытта дамып келеді. Осы жолды тандамасақ, кейініректе қаламыз.
Давос экономикалық форумының деректері бойынша технологиялық
дайындық санатында Қазақстан 77-орында. Инновациялық индексі бойынша—84-
орыңда, бизнес шарттары бойынша - 85-орында. Қоғамдық даму бойынша - бұлар
қоғам институттары, саяси жүйені жаңғырту, жемқорлық деңгейі, сайлау барысы
- 80-орында. Мысалы, Финляндия институттар мен жаңа технологиялар бойынша
бірінші орынға ие. Осы екі фактор арасындағы айырмашылық елеулі.
Осы шындық жағдайында экономикалық тұрақтылық ғылыми инновацияларды
еңгізу, білім экономикасы, мамандардың жоғарғы біліктілігі арқылы ғана
құрала алады. Зияткерлік ресурс пен адам ресурсына ерекше көңіл бөлінуі
керек. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында, жалпы дағдарыс кезеңінде
экономикалық пайда салдарынан бизнес немесе өзге салаларға кеткен жас
ғылымдарды жоғалтып алдық. Бұл шығындар ғылым, жалпы ел үшін ештеңемен
салыстыруға келмейді. Бүгінгі күні мемлекет басшылары елде ғылымның дамуына
ерекше көңіл бөледі. Жақын жылдарда осы саланы қаржыландыру бірнеше рет
өседі. Себебі мыңжылдықтар шекарасында өзіне ғылымдағы қиыншылықтарды
сезіңді, алайда бөтен технологияларды біздің топыраққа механикалық көшіру
тиімді бола қояды дегенге сене қоймайды. Жапонияда, Қытайда болып өткен
экономикадағы өсулер жаңа технологияларды көшіруден болған дегенге
келмейді. Бір жағынан қазіргі заманғы әзірленімдерді қолдануға мүдделіміз,
себебі қалыс қалуымыз тіпті алшақтап кететін болады. Бірақ бір жағынан
бәсекелестік артықшылықтарымызды іздестіріп табуымыз керек (ғарыштық
әлеуетті пайдалансақ та). Жапониядағы бірегей еңбек тәртібі бөтен
технологияларды пайдаланып қана қоймай, Батыстағыға қарағанда оларды
тиімдірек етуге мүмкіндік берді. Сондықтан біздің елімізге де басымдылығы
білім деңгейі болып табылатын өз ерекшелігімізге сүйенуіміз керек. Бізде
мамандардың біліктілігі өте жоғары, шығармашылық адамдар өте көп, көптеген
талантты адамдар осы саламызды тастап кетті. Осы кезде біздің шикізаттық
артықшылығысыз, біздің зияткерлік ресурстарымыз бен біздің технологияларды
біріктіру өзекті мәнге ие болып тұр. Бұндай тәсіл әлемнің бәсекеге барынша
қабілетті 50 елінің қатарына кіруді қамтамасыз етіп ұлттық экономикамыздың
тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.[6]
2008 жылы аналитиктердің ойынша Қазақстанда қаржылықты қозғап әлемдік
экономиканың барысын өзгерткен өтімділік дағдарысы біздің елге келесі жылы
оң қалыпта келуі мүмкін - қазақстандық экономиканың үлкен құрылымдық
әртараптандырылуына көмектесетін болады.
Бұдан басқа Қазақстанның шикізат секторына тәуелділігі келесі жылы
біздің пайдамызға шешілуі мүмкін (ағымдағы жылдың желтоқсан айында өткен
МІМЕХ биржасындағы сауда нәтижелерінің қорытындысы бойынша мұнай құны 1
баррельге 100 АҚШ доллары бағамынан асып түсті) және әлемдегі саяси
аренадағы қалыптасқан жағдайды есепке алып, осы экономика сегментіне
инвестициялар көлемі елеулі түрде көтеріледі.
Қазақстанда қаржы рыногында дамудың 2008 жылға арналған жалпы болжамы
барынша нашар деп есептейді Экономикалық стратегия Интституты - Орталық
Азия атқарушы директоры (ИНЭС-ЦА). Оның пікірінше рейтингтік агентгіктер
болжамының соңғы төмендеуі мен елде құрылыс нарығының құлдыруынан оңалу
екіталай. Алайда ол Үкімет пен Ұлттық Банктің көрсетілген проблеманы 2007
жылғы IV тоқсанда қолға алғанын ескермеген шығар (әңгіме рейтингілік
агентіктермен келіссөздер туралы болып отыр) және олар қабылдаған күш осы
жылдың бірінші жартыжылдығында нәтиже береді.
Барынша оптимистік көзқарасты Альфа Банк АҚ қазақстандық акциялар
нарығында инвестациялық стратегия жөніндегі аналитик Ринат Гайнуллин
білдіріп отыр, ол банктік секторда жағдай 2008 жылғы екінші жарты жылдықта
елеулі түрде жақсарады деп есептейді.
2008 жылдың екінші жартысында, мүмкін одан да ерте, американдық
ипотекалық қағаздар нарығында тұрақтану жағдайда, инвесторлар қазақстандық
экономиканың өз орнында болып қана қоймай мұнай-газ секторы саласындағы
жеңістерге орай динамикалық түрде өсіп келе жатқанын байқайды, сол жағдайда
банктердің қазақстандық эмитенттерді қағазда сатып алуы басталады, - деген
Гайнуллин мырза. Ұжымдық қарыздар мен синдикатталған банкаралық несиелер
деңгейінде өтімділік тарылғанымен жағдай капитал нарығындағыдай емес, олар
жабылып қалған еді. Ринат Гайнуллин пікірінше бейресми әңгімелесуде
батыстық инвестициялық банкирлер капитал рыноктарының қазақстандық банктер
үшін жабықтығы сыртқы факторлар емес, ішкі себептермен байланысты.[7]
2. Қазақстан Республикасының қаржы секторларының негіздерін талдау
2.1 Ұлттық Банктің валюталық саясатының қаржы тұрақтылығына әсері
Қазақстан егемендігін алып нарықтық қатынасқа түскеннен кейін 1993
жылы қараша айынан бастап өзінің ұлттық валютасын теңгені енгізді. Осыдан
кейін банктік жүйені реформалау қажеті туындады. Бұл өзгеріс Ұлттық Банк
пен Үкіметке экономиканың, ақша-несие және валюталық саясатын, айырбастау
бағамының тұрақсыздығына байланысты көптеген қызметтерді өз қолына алуға
тура келді.
1994 жылдан бастап, ақша-несие саясатының жүргізілуі Ұлттық Банкпен
барлық классикалық құралдарымен реттеле бастады.
Қаржы секторының даму деңгейі және ақша айналымы бір-бірімен тығыз
байланыста болады, яғни экономикалық циклдің жаңаруы осы ақша айналымымен
қатар жүреді. Ақша айналымы жүйесіндегі тиімді саясат экономиканың дамуына
әсер етсе өз кезеңінде экономиканың дамуы да ақша жүйесіндегі саясаттың
ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді.
Елімізде жүргізіліп жатқан экономикалық реформалардың тереңдей түсуі
ақша жөніндегі біздің ұғымымызға ақша айналымын қадағалауға мемлекеттің
қаржы жүйесінің құрылымына әсер етпей қойған жоқ.
Нарықтық қатынастардың құрылымына да, мемлекет тарапынан оларды реттеу
механизмінде де ақша зор рөл атқарады. Ақша—ол экономикалық өмірдің негізгі
бір феномені болып табылады,- нарықтық қатынастардың құрамды бір бөлігі
және мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың құралы. Осыған орай ақшаның
әлеуметтік— экономикалық мәнін түсіне білудің, оның іс-әрекет етуінің
ерекшеліктерін терең ұғынудың, экономиканы ойдағыдай дамыту мақсатымен,
ақшаны неғұрлым толық пайдаланудың әдістері мен амалдарын көре білудің
маңызы зор.
Ақша - мемлекеттің шаруашылық субьектілері нақты байлансы ретінде
қатысады. Сондықтан ақша айналымының көрсеткіштері елдің экономикалық
жағдайы туралы мәліметтерін, басқа елдермен халықаралық салыстырулар
жүргізуге қатысады. Ақша айналымы жүйесіндегі тиімді саясат қаржы секторын
дамуына жағдай жасайды. КСРО негізінде құрылған ТМД елдерінің нарықтық
қатынастарға өту кезінде жүргізілген іс-шараларынан кейін ақша айналымында
қандай өзгерістер пайда болғанын, және уақыт өткен сайын Қазақстанның
экономикалық жағдайындағы көптеген ауытқулардың, оған әсер ететін
факторлардың және тағы да сол сияқты түрлі себептердің қандай жолдармен
шешілгені зерттелді.
Қазақстанда 1992 жылдан бастап нарықтық өзгерістер аясында жүргізілген
баға белгілеуді босату шаралары бағаның кенет көтерілуіне, сонымен бірге
инфляцияның қарқындап өсуіне әсер етті. 1993 жылы айналымдағы ақша 6,3 есе,
ал баға 21,7 есе өсті; 1994 жылы 125 пайызға өсті; осы көрсеткіштер 1995
жылы 216 және 160 пайыз болды. Ал 1996 жылы ақша массасының өсу қарқыны
одан әрі баяулап, инфляцияның біртіндеп төмендеуін байқатты.
Жалпы экономикадағы инфляция деңгейін тұтыну бағасының индексі (ТБИ)
керсетеді. ТБИ үй шаруашылығының "тұтыну қаржысының" үлес салмағын есептеу
кезінде бірсыпыра тауарлар мен көрсетілген қызмет бағасының өсу индексінің
қорытындысымен есептеледі. Қазақстанда ТБИ 1991 жылы белгіленді. Бағаның
және тұтыну тауарлары құрылымының өзгеретіні ескеріліп, ТБИ-дің құрылымы
әлсін-әлсін қайта қаралды.
Тәуелсіз Қазақстанның тәжірбиесі инфляцияға қарсы күресте
энергоресурстарына, монополды құрылымдарының өніміне және көлік
қызметтеріне баға белгілеуде, сондай-ақ өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы
өнімдеріне баға қайшысын жоюға мемлекеттік реттеудің қажеттілігін аңғартты.
1992-1993 жылдары егемен елдердің бірсыпырасы өз ұлттық валютасын
енгізуіне орай КСРО Мемлекттік банкі мен Ресей Орталық банкісінің 1961-1992
жылдардағы банкноталарының айналыстан ығыстырылуына байланысты оларды
Қазақстанға заңсыз әкелу мөлшері қауырт өсіп, соның салдарынан тауарлар
бағасы жоғарылап, халықтың тұрмысы төмендеді.[8]
Елбасы 1993 жылы 12 қарашада Қазақстан Республикасына Ұлттық валюта
енгізу туралы Жарлыққа қол қойды.
Айналымға теңгені енгізу инфляцияның қарқындауы және бұрынғы одақтас
республикалардың өзара байланысының үзілуі мен саяси ала ауыздығы тереңдей
түскен қаржы-экономикалық дағдарыс жағдайында өтті.
Теңгені енгізгеннен кейін 2,5 айда, 1994 жылы 1 ақпанында теңгенің
курсы долларға қарағанда 2,5 есе төмендеді, Кәсіпорындар мен бюджеттің
арасындағы өзара есептеу маусымы басталғанда теңгенің бағамы- 1 долларға
11,58 теңгеден 43,3 теңгеге жетті.
1995 жылы орта кезеңде Ұлттық Банк пен Қаржы министрлігі қаржы
рыногында қазыналық вексельдерді, одан соң міндеттемелерді, ноталарды және
басқа мемлекеттік бағалы қағаздарды шығарғаннан кейін теңгенің құлдырауын
тежеуге мүмкіндік туды. Инфляция теңге енгізілген 1993 жылы 2500 пайыз
болса, 1994 жылдың бас кезінде 1260 пайызға дейін төмендеді, 1995 жылы
Қазақстанда инфляция 58 пайыз болды. 1997 жылы мемлекеттің алтын валюта
қоры кәсіпорындарды жекеменшіктендіру және шетел инвестицияларына басқаруға
беру сияқты инфляцияланбайтын көздерден түскен 700 млн доллармен толықты.
Бұл жылы теңге бағамының ауытқуы тиынмен, ал инфляцияның деңгейі пайыздың
бөліктерімен есептелетін жағдайға жетті.
1994 жылы таңдап алған монетарлық үлгінің өзгермейтіндігі және теңге
мен инфляцияны қатаң қадағалау экономиканы кеселге ұшырататының түсінген
қаржы сарапшылары 1999 жылдың сәуірінен бастап теңгенің өзгермелі бағамын
енгізу туралы шешім қабылдады. Теңге девальвациясы импорт алмастырушы
өнеркәсіп салаларының өркендеуіне, ауыл шаруашылығы өнімдерінің өсуіне,
мұнай бағасының көтерілуіне қолайлы жағдай туғызады. Теңге девальвациясы
енгізілгеннен кейінгі 9 айдың ішінде елдің ЖІӨ 5,3 пайызға өсті.
Айналымдағы қолма - қол ақша 1996 жылды 1995 жылмен салыстырғанда
30,8%-ға өскен, ал 1998 жылды 1997 жылмен салыстырып қарағанда 26,0%-ке
төмендеген. М1 агрегатының өсуі қолма-қол ақшаның өзгеруімен және М1 МО
қатынасының өзгеруімен анықталады.
М2 М1 қатынасын қарастырып отырған кезендерде ұдайы өсіп, М1 МО
қатынасына жақындады. МЗ МО қатынасы да тұрақты түрде өсіп отырғаны
байқалады. (1-кесте)
1-кесте
Қазақстан бойынша МЗ агрегатының динамикалық көрсеткіштері
(кезең аяғында)
Жыл-мз Нақты өсім млн тг Өсу қарқыны %-пен Өсу қарқыны %-пен 1%-өсі
дар агрег мнің
а-ты абсолю
млн тті
тг мәні
млн тг
1998 1999 2000 2001
Ағымдағы пайданың меншікті 13,8 7,5 6,05 11,8
капиталға қатынасы, %-бен
Дерек көзі: Статистический бюллетень НБК 2004 г. №2
Кәсіпорындарды қайта бағалау және мұнай бағасының құлауы нәтижесінен
2001 ж. болған ЕДБ пайдасының қысқаруы, қарызға алушы-кәсіпорындар
табыстылығының құлдырауына әкеп соқтырды, активтердің сапасы нашарлады. 5-
кестеден көрініп тұрғандай, 2000 жылдың III тоқсанынан бастап, сенімсіз
кредиттердің көлемі күрт өсті, бұл тиісінше, меншікті капиталға, оның
атаулы көлемі 25 пайызға өскеніне қарамастан кері әсерін тигізді.
5-кесте
Меншікті капиталдың сенімсіз кредиттерге қатынасы
(%)
2000 ж. 2001 ж.
1 тоқсан 2 тоқсан 3 тоқсан 4 тоқсан 1 тоқсан
Барлық берілгені 148,8 276,2 489,8 672,4 978,1
(100%) (100%) (100%) (100%) (100%)
Кредиттердің өсу 59,2 85,6 77,3 37,3 45,5
қарқыны, % -бен
ЖІӨ-нің өсу 2,7 9,8 13,5 9,8 9,3
қарқыны
ЖІӨ-нің 1% өсуіне 21,9 8,7 5,7 3,8 4,9
несиелердің өсуі ,
%-бен
ЖІӨ-ге несиелер, 7,3 10,6 15,1 17,8 21,2
%-бен
ұлттық валю-мен 68,5 (46,0%) 135,3
оның ішінде (49,0 %)
валюта түрлері
бойынша
Құрылыс 76,7 117,4 125,2
үлесі,%
еркектер әйелдер
1995 63,5 58,0 69,4 11,4
1996 63,6 58,0 69,7 11,7
1997 64,0 58,5 69,9 11,4
1998 64,5 59,0 70,4 11,4
1999 65,5 60,3 71,0 10,7
2000 65,5 59,8 71,3
1,5
2001 65,8 60,5 71,32 10,82
2002 66,0 60,7 71,52 10,82
2003 65,83 60,45 71,46 11.01
2004 66,18 60,62 72,0 11,38
2005 65,91 60,30 71,77 11,47
Дереккөз: Казахстан в цифрах. Статистический сборник Под ред.
Абдиева К.С.
Алматы, 2005. с. 27. Статистикалық жылнама, Алматы, 2006, 18-бет.
Біздің елде жыл сайын зейнетақы мөлшерін көтеріп отырады, ал соңғы
жылдары зейнетақы төлемдерінің номиналды өсімі, тұтыну бағаларының
индексінен алда болды. 2004 жылдың 1 қаңтарынан бастап, республикадағы
минималды зейнетақы мөлшері 5800 теңге, ал 2006 жылы - 9500 теңгені құрады.
Қазіргі уақытта зейнетақы нарығында 8 зейнетақы активтерін
инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын Ұйым (ЗАИБЖҰ) және 14 ЖЗҚ - нан
тұрады, олардың ішінен Мемлеметтік жинақтаушы зейнетақы қоры (МЖЗҚ) ЖЗҚ
АҚ және Қазақстан Халық Банкі ЖЗҚ АҚ зейнетақы активтерін өздері
басқарады. Бүгінгі күні салымшылар саны 7649 мың адамға жетті. Жалпы
салымшылар ішінде 37,34% Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры ЖЗҚ АҚ
салымшылары болып келеді және оған өз жинақ қорларын құруға, инвестициялық
табыс алу мақсатында басқаруға сенім артады.
Біздің елдегі зейнетақы мөлшері халықаралық стандарттар бойынша ғана
емес, кейбір ТМД елдерімен салыстырғанда едәуір төмен болып табылады,
мысалға Ресеймен салыстырғаңда, алатын эейнетақы мөлшері зейнеткерлердің ең
төменгі өмір сүру деңгейін қолдау үшін жеткіліксіз, нәтижесінде қосымша
кіріс көздері керек болып табылады. Зейнетақы қорларының тиімділігінің
төмендігі, ол өндірістердің құлдырауынан, көлеңкелі және бейресми экономика
үлесінің көптігімен түсіндіріледі. Республиканың зейнетақы жүйесінде
зейнеткерлік жасына қатысты бірқатар сәйкессіздіктер бар. Кейбір
мамаңдықтар үшін, мысалға әскери қызметкерлерге зейнеткерлік жасы еңбек
жасы 25 жыл болғанда, ерлер үшін 45 жас қаралған. Басқа мамандықтар үшін
еңбек стажының минималды көрсеткіші орындалған кезде зейнетақыға тәуелсіз,
жұмыстан кету кұқығына ие болады. Сонымен зейнетакьі жүйесіндегі көптеген
параметрлерге өзгерістерді енгізуді қажет етеді. Жұмыспен қамтылғандар
санымен зейнеткерлер саны арасындағы арақатынастың үнемі нашарлап отыруы,
жұмысшылардың санын сақтауға біршама әсер етеді.[14]
Зейнетақы жүйесіндегі түбегейлі өзгерістер хронологиясы:
- 1991 жылға дейін-тек қана әлеуметтік сақтандырудың формалды
белгілері болған және идеологиялық принциптер негізінде ұйымдастырылған,
әлеуметтік қамтамасыздандыру жүйесі;
- кәсіподақтардың зейнетақыны төлеуге қатысуы;
- өндіріс рентабелділігі бойынша алынатын жарналардың
дафференциациясы;
- зейнетақы арқылы жұмыссыздық пен жанұяға байланысты кейбір
мәселелерді шешу;
- зейнетақының көп бөлігі мемлекеттік бюджет дотациясы есебінен
төленеді, яғни мемлекет жалғыз меншік иесі және жұмыс берушінің ролін
атқарады;
- жұмыскер өзін-өзі қамтамасыз ету міндетін мойнына алмайды.
1991 жылы - ҚР мемлекеттік зейнетақы қорының кұрылуы, оның қызмет
етуінің сақтандыру принциптерін аныктау және мемлекеттің кейбір
категорияларын зейнеткерлер алдында міндеттерді нақты анықтап алу болып
табылады.
1992 жылы - қосымша зейнетақымен қамтамасыз ету институтын құруға
рұқсат еткен Мемлекеттік зейнетақы қорлары туралы ҚР Президентінің
Жарлығы жарияланды.
1993 жылы - сақтандыру жарналарының мөлшері көбейтілді.
1994 жылы - зейнетақы хронологиялық төленбеуінің басталуы.
1996 жыны - ҚР Үкіметімен ҚР-дағы зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін
реформалау концепциясы мақұлданды (бірақ бекітілген жоқ), сақтандырушыларға
дербес шот енгізу тәжірибесі басталды.
1997 жылы - мемлекеттік емес зейнетақы қорлары жөніндегі заң
кабылданды.
Жоғарыда айтылғандарға сэйкес біздің зертеудің негізгі мәселесі, ұлтық
зейнетақы жүйесін нарықтық экономикамен әлемдік стандарттарға сәйкестендіру
сондықтан реформалаудың тағы бір бағыты зейнетақы жүйесін қаржыландыру
болып табылады. Нарықтық экономика аясында зейнетақы реформасын
қаржыландырудың негізгі бағыттары анықталуы және зейнетақы жүйесін
мемлекеттік реттеу ұйымдарының құрылымы реформасының бастапқы кезеңінде
өңделіп енгізілуі тиіс.
Зейнетақы жұйесін реформалау жаңа жинақтаушы зейнетақы қорлары жүйесін
құрудың негізі болуы және оларды мемлекет тарапынан қолдауда неғұрлым катаң
болған дұрыс. Мұнда назарға алатын негізгі аспектілер келесілерден тұрады:
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz