Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң ақша-несие саясатына талдау
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.Бөлім. Ақша.несие саясатының теориялық негiздерi
1.1 Ақша.несие саясатының экономикалық мәнi және оны жүргiзу құралдары ... ... ... 5
1.2 Ақша.несие теориясы негiзiнде экономиканы реттеу ... ... ... ... ..10
2.Бөлім. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң ақша.несие саясатына талдау
2.1 Ұлттық Банктiң ақша.несие саясатын реттеу механизмi ... ... ... .18
2.2 Қазақстан Республикасының ақша.несие саясатының негiзгi даму кезеңдерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.3 Ақша.несие саясатының проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
3.Бөлім. 3 ТАРАУ. АҚША.НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ДАМУЫ
3.1. Ақша несие саясатының даму келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3.2 Шетел елдерiнiң ақша.несие саясатын жүргiзудегi тәжiрибесi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.Бөлім. Ақша.несие саясатының теориялық негiздерi
1.1 Ақша.несие саясатының экономикалық мәнi және оны жүргiзу құралдары ... ... ... 5
1.2 Ақша.несие теориясы негiзiнде экономиканы реттеу ... ... ... ... ..10
2.Бөлім. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң ақша.несие саясатына талдау
2.1 Ұлттық Банктiң ақша.несие саясатын реттеу механизмi ... ... ... .18
2.2 Қазақстан Республикасының ақша.несие саясатының негiзгi даму кезеңдерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.3 Ақша.несие саясатының проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
3.Бөлім. 3 ТАРАУ. АҚША.НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ДАМУЫ
3.1. Ақша несие саясатының даму келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3.2 Шетел елдерiнiң ақша.несие саясатын жүргiзудегi тәжiрибесi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1-Бөлім. Ақша-несие саясатының теориялық негiздерi
1.1 Ақша-несие саясатының экономикалық мәнi және оны
жүргiзу құралдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 5
1.2 Ақша-несие теориясы негiзiнде экономиканы
реттеу ... ... ... ... ..10
2-Бөлім. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң ақша-несие
саясатына талдау
2.1 Ұлттық Банктiң ақша-несие саясатын реттеу
механизмi ... ... ... .18
2.2 Қазақстан Республикасының ақша-несие саясатының
негiзгi даму
кезеңдерi ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...27
2.3 Ақша-несие саясатының
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
3-Бөлім. 3 ТАРАУ. АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ДАМУЫ
3.1. Ақша несие саясатының даму
келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3.2 Шетел елдерiнiң ақша-несие саясатын жүргiзудегi
тәжiрибесi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..45
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .46
КIРIСПЕ
Еңбек өнiмдiлiгiнiң төмен деңгейi, еңбекке қабiлеттi халықтың
көпшiлiгi жұмыспен қамтылмаған, шығарылған өнiмнiң басым көпшiлiгi бәсекеге
қабiлетсiз, халық шаруашылығы салаларының импорт жеткiзiлiмдерiнен едәуiр
тәуелдiлiгi және т.б. орын алған жағдайда ұлттық валютаның белгiленген
бағамы экономиканы қазынашылық және ақша -несие жағынан реттеу үшiн ұлттық
ақшаның дүниежүзiлiк нарықтағы нақты құнын көрсетпеуiнен қолайсыз болады.
Үкiмет көпшiлiктi жұмыспен қамтуға және экономикалық өсуге бағытталған
тәуелсiз экономикалық саясатты жүргiзуге мүмкiндiгi болмайды.
Төлем балансының тапшылығы ұзақ уақыт сақталған жағдайда, Үкiмет қаржы
қорларын жоғалтуы мүмкiн. Тiркелген ұлттық валюта бағамы баланстағы
туындайтын үйлесiмсiздiктердi пайдалануы, ықтимал iрi алтын-валюта
резервтерiнiң болуын талап етедi. 1998 жылы дүниежүзiлiк нарықтағы және
Ресей экономикасындағы экономикалық жағдайдың нашарлау жағына қарай күрт
өзгеруi, тiркелген ұлттық валюта бағамының өзiнiң тiршiлiк етуге
жарамсыздығын көрсеттi. Қазақстан экономикасы өз валютасының тұрақтылығын
қолдау үшiн алтын-валюта қорларының едәуiр мөлшерiн жоғалтты.
Үкiметтiң саясаты бюджет тапшылығы мен салықтардың мөлшерлемелерiн
көзделген деңгейде сақтау арқылы экономиканы тұрақтандыруға бағытталған
болатын. Салықтық-бюджеттiк реттеу әлсiз болса да жиынтық кiрiстiң өсуiн
ынталандыруды негiзге алған. Ақша-несие саясатының рөлi айырбастау
бағасының жарияланғанмен тепе-тең сәйкестiгiн қамтамасыз ету үшiн ақша
ұсыныстарын реттеумен шектелген едi.
Несие ұйымдарын ынталандыру мен олардың экономиканың нақты секторымен
өзара iс-қимыл жасауын қолдау мәселелерi ҰБ тарапынан тiкелей реттеу
аясынан шығарылып, ақша нарығының өтiмдiлiгiн басқару қиындады, ашық
нарықта ломбардтық несиелеу және РЕПО мәмiлелерi, коммерциялық банктерге
күндiк қарызбен “овернайт” несиелерiн беру сияқты классикалық операцияларды
жүзеге асыру қиындады.
Осымен бiрге, Үкiмет жұмыссыздықты азайтудан ұлттық валютаның
құнсыздауымен күресудi маңыздырақ деп санап, тiркелген айырбастау бағамы
қолданылған жағдайда, инфляцияны ауыздықтау мен инфляциялық болжамды
төмендетуде едәуiр нәтижелерге қол жеткiздi.
Баланстағы тепе-теңсiздiк кезiнде орын алатын ұлттық валюта бағасының
ауытқуына сыртқы қаржыландыру көздерiн тартпай-ақ түзету жасалады. Осы
мақсаттарға Халықаралық Валюталық Қор несиелерiн қарызға алу, қосымша
валюта мен алтын резервтерiн жасау қажет болмайды.
Еркiн айырбас режимiне көшкен кезде ұлттық валюта құнсызданғаннан
кейiн, шетелдiк нарықтағы ұлттық тауарлар арзандап, бұл өз кезегiнде
экспорт мөлшерiнiң қалпына келуiне және импорттың кемуiне, елге еркiн
айырбасталымды валюта ағымының артуына ықпал еттi.
Еркiн өзгермелi ұлттық валюта бағамы жағдайында Үкiмет елдiң
экономикалық ахуалына, сыртқы экономикалық қатынастарына, валюта
резервтерiне, берешектерге, тауарлық және қаржылық ағындардың серпiнiне
тiкелей ықпал етуге мүмкiндiк алды.
Сонымен бiрге, Қазақстан экономикасында бiрқатар дағдарыстық жағдайлар
соңына дейiн әлi де жойылмай келедi. Экономиканың кейбiр салаларында
өндiрiстiң құлдырауы тоқтатылмады, салық салу және бюджеттiк кiрiстi
арттыру проблемалары орын алуда, мемлекеттiк iшкi және сыртқы қарыздар
мөлшерi өсуi жалғасуда және мемлекеттiң экономикалық қауiпсiздiк
табалдырығының мағынасына жақындады, өндiрiстiк салаға берiлетiн несиелер
бойынша пайыздық мөлшерлемелер жоғары болып қалуда, шаруашылық етушi
субъектiлердiң инвестициялық белсендiлiгi тиiстi деңгейде емес және т.б.
Мұның барлығы ақша-несиелеудi реттеу жөнiндегi шаралар бюджеттiк
шығындар мен салық салуды басқару жөнiндегi мемлекеттiк шаралармен тығыз
байланысты болу керектiгiн дәлелдейдi.
Жұмыстың тақырыбы “Ақша-несие саясатының теориялық негiздерi”
Жұмыс ақша-несие саясатының мәнi мен қазiргi кезеңдегi оның даму
проблемаларын айқындауды мақсат тұтады.
Қойылған мақсатқа байланысты мына мiндеттер белгiлендi:
➢ Бұл тақырып бойынша экономикалық әдебиеттi зерделеу және талдау:
➢ Ақша-несие саясатын басқарудағы зерделеу әдiстерiн таңдау;
➢ Ақша-несие саясатының негiзгi сипаттамалары мен өлшемдерiн зерделеу;
➢ Банк iсiнiң теориялық негiздерiн қарау;
➢ Ақша жүйесiнiң негiзгi сипаттамалары мен қазiргi заманғы өлшемдерiн
және ұйымдастыру тетiгiн дамыту деңгейiн зерделеу;
➢ Ақша-несие саясатының негiзгi проблемаларын және оларды жою жолдарын
айқындау.
Ақша-несие саясаты жүйесiн қалыптастыру мен жұмыс iстеу мәселелерi
Қазақстан Республикасында қолданылатын заңдармен тығыз байланыстырып
қаралған.
1 ТАРАУ. АҚША-НЕСИЕ САЯСАТТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI
1.1 Ақша-несие саясатының экономикалық мәнi және оны
жүргiзу құралдары
Нарықтық экономикаға көшу мен ақша-несие саласында мемлекеттiк саясат
рөлiнiң белсендiлеуi ақша мөлшерiнiң баға деңгейiне әсер етуiн күшейттi,
сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдiгi ақша теориясы мәселелерiне мүдделiлiктiң
артуына ықпал еттi. Баға деңгейiн белгiлеу мен өндiрiс тиiмдiлiгiн
өзгертуде ақша мөлшерiнiң артықшылығын мойындау, айналымдағы ақшаның сандық
теориясының негiзгi мазмұнын құрайды.
Ақшаның осындай әсерi американдық экономист И. Фишердiң ақша
теориясының неоклассикалық бағытының бөлiгi болып табылатын айырбасты
теңестiруде келтiрiлген:
MV= PQ,
мұнда:
M-айналымдағы ақша мөлшерi немесе ақша ұсынысы;
V-ақша айналымының жылдамдығы;
P- тауарлық мәмiлелер бағасының орташа деңгейi;
Q- тауарлық мәмiлелердiң мөлшерi (ұлттық өнiм);
Iс жүзiнде бағалардың өзгеруi айналымдағы ақша мөлшерiмен ғана емес,
сондай-ақ тауарлар бағасының өзгеруiмен де байланысты (өндiрiс шығындары).
Ақша мөлшерi теориясының тұжырымдамасы ақша айналымы жылдамдығының
тұрақты шамасы (V) мен тауарлық мәмiлелер саны (Q) үшiн дұрыс болып
табылады, ол iс жүзiнде болуы мүмкiн емес. Сандық доктринасының басқа өкiлi
(кембридждiк) ағылшын экономисi А. Пигу ақша ұсынысының мына формуласын
ұсынады):
M=K x P x T
мұнда:
M- ақша мөлшерi;
K – ақшалай нысанда иеленгiсi келетiн жылдық кiрiс үлесi;
P – баға деңгейi;
К- өндiрiстiң нақты мөлшерi;
Экономистер ұзақ жылдар бойы экономикалық өсу факторларына ықпал
ететiн ақша-несие саясатының тұжырымдамаларына қатысты пiкiр таластыруда.
Нарықтық экономика iштей тұрақсыз өзгермелi жүйе болып табылады,
мемлекеттiк реттеуге онда негiзгi рөл берiлген. Реттеушiлер қатарында
мемлекеттiң монетарлық саясаты маңызды орын алады; ақша ұсынысындағы
өзгерiс инвестициялық сұраныстың өзгеруiне әкелiп соқтырған пайыздық
мөлшерлеме деңгейiнiң өзгеруiнiң себепкерi болып табылады, ал
мультикативтiк әсер арқылы атаулы жалпы ұлттық өнiм (ЖҰӨ) өзгередi.
Кейнсиандық теорияның негiзгi теориялық теңдеуi мынадай:
ЖҰӨ=С+1+G+NX
мұнда:
С- халықтың тұтыну шығындары;
1- инвестициялар;
G- тауарлар мен қызметтер сатып алуға арналған мемлекеттiк шығындар;
NX– таза экспорт;
Кейнсиандықтар мемлекеттiк реттеу процесiнде тоқыраған экономиканы
тұрақтандыру iсiнде бюджеттiк саясатқа, салық жүйесi мен мемлекеттiк
шығындар құрылымының өзгеруiне негiзгi маңыз бередi. Олардың түсiнiгiнше
өндiрiстiң құлдырау, жұмыссыздық пен инфляция жағдайында монетарлық
саясаттың макроэкономикалық салдары көп мәндi. Кейнсиандық тұжырымдаға
сәйкес нақты пайыздық мөлшерлемесiнiң деңгейiн төмендетумен (инфляция
пайызы шегерiлген пайыздық мөлшерлеме) монетарлық саясатты ынталандыру ақша
ұсынысын көбейтедi және инвестициялық сұранысты арттыруға жетелейдi.
Осыған байланысты ЖҰӨ мультипликациялық тиiмдiлiгi артады. Өндiрiстiң
құлдырауы тоқтап, жұмыссыздық азаяды, халықтың кiрiсiнiң артуы үшiн
жағдайлар жасалады. Ақша ұсынысы артқанда, олардың қысқа мерзiмдi
артықшылығы пайда болады. Халық артқан ақша запастарын тауар сатып алуға
немесе банктердегi салымдарда жинақтайды. Ақша сұранысы артып, тиiсiнше
бағалар да өседi. Халық пен фирмалардың шоттардағы қолма-қол ақшанысың
мөлшерi де артады. Егер ақша ұсынысын азайтса, онда пайыздық мөлшерлеменiң
өсуiмен тепе-теңдiк белгiлiнедi.
Монетаризм нарықтық экономика - өзiн-өзi реттеуге қабiлеттi iштей
тұрақты жүйе деген сенiмге негiзделген. Ол инвестициялар мен ЖҰӨ арасындағы
емес, айналымдағы ақша жиыны мен нарықтық ЖҰӨ арасындағы тығыз байланысқа
негiзделедi. Осы бағыттың бас теоретигi М. Фридмен мемлекет айналымдағы
ақша жиынының негiзделген тұрақты өсуiн қолдауға негiзделген “ұзақ мерзiмдi
тепе-теңдiк монетарлық саясаттың ақша тәртiбiн” алдыға тартады. М.
Фридменнiң теңдеуi бойынша осындай өсу шамасы:
(M=(Р((Y
мұнда:
(M- ақша өсiмiнiң орташа жылдық қарқыны, ұзақ мерзiмдi пайызы;
(P – болжалды инфляцияның орташа жылдық қарқыны, ұзақ мерзiмдi пайызы;
(Y – ЖҰӨ өсiмiнiң орташа жылдық қарқыны, ұзақ мерзiмдi пайызы;
Қазiргi заманғы сандық теория классикалық канондарды жетiлдiрдi.
Теориялық ақша үлгiлерi синтетикалық нысанды иелендi, оларға екi теорияға
тән мемлекеттiк ақша-несие саясатындағы элементтерi де Үкiметтiң
айналымдағы ақша мөлшерiне әсер ететiн саясаты Республиканың ақша-несие
саясатындағы монетарлық тұжырымдама ережелерi өтпелi кезеңнiң
экономикасының ерекшелiктерiне орай iшiнара iске асырылған болатын (мысалы,
ақша жиыны төмендегенде төленбеген ақшаның өсуi). Iс жүзiнде қиын
проблемаларды шешу үшiн ымыралы шешiм iздестiру, қарама-қайшы үрдiстердi
байланыстыру, естi тиiмдi шараларды пайдалану қажеттiлiгi туындады.
Дамыған елдерде банк қадағалауы қаржы дағдарыстарына, экономикалық
оқиғалар мен саясаттағы құбылыстарға жауап ретiнде дамыды. Екi деңгейлi
банк жүйесi болған кезде орталық банк ақша мультипликаторларының тетiгiн
немесе екiншi деңгейдегi банктер жүргiзетiн ақша аударымдарының эмиссиясын
(қайталама эмиссия) қадағалауды жүзеге асырады. Әкiмшiлiк-әмiршiлдiк
экономика жағдайында ақша рөлi өнiм шығарудың әртүрлi шығындар жиынтығына
(материалдар, амортизация, еңбекақы және т.б.) бағынысты болады. Ақшаның
басымды есептiк және бақылау рөлi “қысымға түскен инфляцияны” жасыруға,
тұтынушылық тауарлар тапшылығында әркелкi бағалар белгiлеуге және
ресурстарды өтiмсiз тауарларға шашырауға ықпал еттi. Жиынтық сұраныс пен
жиынтық ұсыныстың тепе-теңсiздiк ара қатынасында нұсқаумен белгiленген
бағалар негiзсiз тұрақты болып қалды.
Ақша айналымының жылдамдығы төмендедi, жинақтаулардың нақты сектордан
алып-сатарлық сипаттағы сипаттағы қаржы операцияларына өту процесi
жеделдетiлдi.
Дүниежүзiнiң 83 елiнде инфляция мен айналымдағы ақша мөлшерiнiң
байланысын зерделеу айналымдағы ақша мөлшерi мен инфляция жылдамдығының
арасындағы жоғары деңгейдегi тәуелдiлiктi айқындады.
Дүниежүзiлiк экономикалық тәжiрибеде ақша-несие саясатын реттейтiн
әртүрлi құралдар пайдаланылады:
ашық нарықтағы яғни, құнды қағаздар нарығында операциялар;
есептеу мөлшерлемесi саясаты, яғни, екiншi деңгейлi банктердiң орталық
банктен қарыздары бойынша пайыздарын реттеу;
мiндеттi резервтер нормативiнiң өзгеруi.
Ақша-несие саясатының басқарушы құралдары: қайта қаржыландырудың
пайыздық мөлшерлемесi, қысқамерзiмдi теңге несиелерi және үш айлық мекамдар
бойынша сияқы мөлшерлемесi ақша эмиссиясын бақылау кезiнде Ұлттық банктiң
монетарлық процесi тетiгiнiң негiзiн құрайды.
Орталық банк осындай құралдардың жәрдемiмен тiкелей және Қаржы
министрлiгiмен келiсiм бойынша осы кезеңдегi монетарлық саясатқа сәйкес
пайыздық жағдайларды, ақша нарығындағы ұсыныс мөлшерiн қалыптастырады.
Осы үшiн ол қайта қаржыландыру мен ашық нарықтағы операцияларда өзiнiң
пайыздық мөлшерлемелерiн өзгертедi, ақша нарығында басқыншылық сәтi туралы
шешiм қабылдайды. Экономиканы қаржы сiлкiнiстерiне неғұрлым шыдамды етуге
тырысу, оның икемдiлiгiн және нарықтық қатынастарға оның бейiмделуiн
арттыру банк жүйесiн дамытудың негiзгi мақсаттарының бiрi болып табылады.
Экономикалық саясат теориясына сәйкес, өтпелi экономика кезеңiнде
монетарлық саясат ақшаның тауарлық бағасына әсер ететiн ақша, несие және
валюта саясатының өлшем жүйесiнiң тепе-теңдiк сипатын бiлдiредi. Ақша-несие
және бағам саясаты қол жетiскен құралдар тiзбесiнде көрсетiлген барлық
шешiмдер ақшаның тауарлық бағасына әсер етедi. Ақшаның тұрақтылығын реттеу
нарық жағдайларына макроэкономикалық құралы, екi каналды ақша эмиссиясы
(ақша жиыны) мен ақша айналымының жылдамдығы арқылы ақшалай қаржылардың
айналым саласын бақылауды күшейту құралы болып табылуда.
Iс жүзiнде ақша және несие саясатының қарама-қайшылығы, ақшаның
тұрақтылығын және экономиканы дамуын реттеудi теңгеруге тиiс.
Ақша-несие саясаты мемлекеттiк жалпы экономикалық саясат бөлiгiн, оның
элементерiнiң (өнеркәсiптiк, құрылымдық, сыртқы сауда, қазынашылық және
басқа да саясат түрлерiмен қатар) бiрiн бiлдiредi және үкiметтiң
басымдықтарымен және мақсаттарымен тiкелей белгiленедi. Әдетте,
экономикалық өсу тұрақтылығы, жұмыссыздықтың төмен деңгейi, бағалардың
тұрақтылығы, тұрақты төлем балансы осындай түпкiлiктi мақсат болып
табылады.
Әртүрлi ақша түрлерi ретiнде белгiлi ақша агрегаттары М0 , М1 , М2
және т.б. түсiнiледi. Олардың мазмұнын егжей-тегжейлi қарайық:
М0- айналымдағы банкноттар (орталық банк шектерiнен тыс) және орталық
банктегi екiншi деңгейлi банктердiң шоттарындағы қаржылар.Бұл ақша базасы
немесе орталық банктiң ақшалары.
М1 – халықтың қолындағы кез-келген ақша белгiлерiнiң мөлшерi мен
кәсiпорындардың, мекемелердiң, ұйымдардың кассаларындағы қаржылар.
М2 – М1 барлық құрамдастары және араласқан пайдалану режимдi заңды
және жеке тұлғалардың депозиттерi, халықтың, кәсiпорындардың, мекемелердiң,
ұйымдардың жедел салымдары, банк жинақтау сертификаттары, еркiн айналымдағы
займдардың облигациялары, банк резервтерi.
М4 - М1 басқа халыққа, банктерге, кәсiпорындар мен ұйымдарға тиесiлi
шетел валютасындағы қаржылар.
М1 және М2 ақша жиынының бiрдей көрсеткiштерi болып саналады. М4 соңғы
көрсеткiшi жеке де, сондай-ақ өндiрiстiк тұтынудағы тауарлар мен
қызметтерге барынша жоғары төлемге қабiлеттi жиынтық сұранысын сипаттайды.
Осы ақша агрегаттарының, бiз көрiп отырғандай, өтемпаздықтарының
әртүрлiгiмен, яғни, олардың қолма-қол ақшаға жеңiл айналып кетуiмен
ерекшеленедi. Тиiсiнше, ақша қажеттiлiгi туралы айтқан кезде қазiргi
заманғы жағдайларда, олардың жалпы мөлшерiн ғана емес, әртүрлi ақша
түрлерiнiң арасындағы ара қатынасты және трансакциондық iс-қимылдарда оның
мұқтаждығына сәйкес олардың осы жерде (аймақта) болуы ескерiледi. Сондықтан
орталық банктiң жоғарыда атап өтiлген бас функциясы- айналымын реттеу жалпы
мөлшердi ғана емес, сондай-ақ ақша түрлерi арасындағы ара қатынасты
қадағалауды көздейдi. Iс жүзiнде кез-келген қазiргi заманғы мемлекет үшiн
ақша эмиссиясын және ақша айналымын реттеу елдегi жиынтық ақша жиынының
бiрнеше аса маңызды көрсеткiштерiнiң жобаланған және нақтылы мөлшерiн
талдау, бақылау, салыстыру қажеттiлiгiн бiлдiредi.
Осы ақша-несие құралдарына қысқаша сипаттама берейiк:
Ресми есеп мөлшерлемесi - орталық банктiң мөлшерлемесi, ол бойынша
банк вексельдердi санайды немесе соңғы сатыдағы несиелер ретiнде енiншi
деңгейлi банктер мен несие мекемелерiне несие бередi. Орталық банк ресми
есеп мөлшерлемесiн жоғарылатып немесе төмендетiп, екiншi деңгейлi
банктердiң мүмкiндiктерiне несие алу үшiн олардың клиенттерiне ықпал етедi,
бұл өз кезегiнде экономикалық өсуге, ақша жиынының артуына, нарық пайызының
жоғарылуына әсер етедi. Орталық банктiң ресми есеп мөлшерлемесiнiң өзгеруi
нарықтық пайыздың тиiстi өзгерiстерiн туындата отырып, төлем балансы мен
валюта бағамының жай-күйiнде бiлiнедi. Мөлшерлеменiң артуы елге қысқа
мерзiмдi шетел капиталының тартылуына ықпал етедi, осының нәтижесiнде төлем
балансы жанданады, тиiсiнше, шетелдiк валютаның бағамы төмендеп, ал ұлттық
валютаның бағамы көтерiледi. Мөлшерлеменiң төмендеуi керi нәтижелерге
әкелiп соқтырады.
Ашық нарықтағы құнды қағаздармен жүргiзiлетiн операциялар- орталық
банктiң қысқа мерзiмдi операцияларды қоса алғанда, кейiн керi мәмiле жасай
отырып, коммерциялық және қазынашылық вексельдердi, мемлекеттiк
облигациялар мен өзге де құнды қағаздарды сатып алу-сату жөнiндегi
операциялары. Орталық банктiң мұндай iс-қимылдары екiншi деңгейлi
банктердiң қызметiне олардың қолда бар ресурстар мөлшерi арқылы әсер етедi.
Егер орталық банк ашық нарықта құнды қағаздарды сатса, ал екiншi деңгейлi
банктер оларды сатып алады, онда соңғылардың ресурстары мен тиiсiнше
олардың клиенттерге несие беру мүмкiндiктерi сарқылады. Бұл айналымдағы
ақша жиынының қысқаруына және несие пайызының артуына әкелiп соқтырады.
Орталық банк нарықта екiншi деңгейлi банктерден құнды қағаздар сатып ала
отырып, оларға қосымша ресурстар ұсынады. Несие беру жөнiндегi олардың
мүмкiндiктерiн кеңейтедi. Ашық нарықтағы операциялар банк ресурстарын,
пайыздық мөлшерлемелердiң және мемлекеттiк құнды қағаздарды реттеуге және
соңғы есепте ақша нарықтағы сұраныс пен ұсыныстарды реттеуге ықпал етедi.
Мiндеттi резервтер- банктер мен несие мекемелерiнде орталық банктiң
талабы бойынша, әдетте, пайызсыз шотта ашылған несие ресурстарының бөлiгi.
Екiншi деңгейлi банктерге олар өздерiнде сақтайтын мiндеттi резервтер
нормасын арттыра немесе төмендете отырып, орталық банк банктер мен несие
мекемелерiнiң несиелеу мен депозиттiк эмиссияны жүзеге асыру мүмкiндiктерiн
шектейдi немесе кеңейтедi.
Мiндеттi резерв нормасының өзгеруi екiншi деңгейлi банктердiң несие
ресурстарына, олардың несие беру мүмкiндiктерiне елеулi әсер етедi. Норманы
арттыру екiншi деңгейлi банктердiң несие беруге арналған өздерiнiң
ресурстарының бөлiгiмен пайдалана алмауын бiлдiредi. Нәтижесiнде банк
несиесi мен айналымдағы ақша жиыны да қысқарады, банк несиелерi бойынша
пайыздар өседi. Банк резервтерi нормаларының төмендеуi банк несиелерi мен
ақша жнынының өсуiне және нарықтық пайыздың төмендеуiне жетелейдi.
Мiндеттi резервтер едәуiр шамада әкiмшiлiк тұтқаны бiлдiредi. Бiрқатар
елдерде олар толықтай жойылған немесе олардың мөлшерi елеулi түрде
төмендетiлген. Кейбiр елдерде қызмет бабын терiс пайдалануға жол бермеу
үшiн осындай резервтердiң ең жоғары мөлшерде заңнамада белгiленедi.
Осы негiзгi құралдардан басқа дүниежүзiлiк банк тәжiрибесiнде орталық
банктердiң ақша-несие саясатының басқа құралдары кең танымал, жақсы
пысықталып және кеңiнен пайдаланылады. Оларды қайсыбiр елдiң нарықтық
немесе өтпелi экономикалық нақты жағдайында өтiмдiрек пайдалану туралы сөз
қазғалады. Оларды қысқаша сипаттап өтейiк.
Капиталдар нарығын бақылау- акциялар мен облигациялар шығару тәртiбi,
сырттан қарыз алу шектерiн белгiлеу және т.б.
Нарықтарға қол жеткiзу- жаңа банктер мен несие мекемелерiн, оның
iшiнде шетелдiктердi ашуды реттеу.
Валюта басқыншылығы- ақша бiрлiгiне сұраныс пен ұсыныс мөлшерiне ықпал
ету үшiн едәуiр мөлшердегi валюта сатып алу-сату.
Шектеу (таргеттеу) - ақша жиыны көрсеткштерiнiң өсуiнiң мақсатты
болжалын белгiлеу.
Мемлекеттiк құнды қағаздарға инвестициялау нормалары-мемлекеттiк
қарызды тұрақты орналастыру мен алып-сатарлық операцияларды шектеу
мақсатында банктер, несие мекемелерi үшiн белгiленедi.
Нарықтық экономика жағдайында экономикаға ықпал етудiң атап өтiлген
және басқа кейбiр құралдарын пайдалану жолымен iскерлiк белсендiлiктi
арттыруға немесе төмендетуге қол жеткiзiледi. Мұның өзiнде банктердiң
төлемге қабiлеттiгiне ықпал ету шешушi болып табылады. Олар кәсiпкерлерге
арзан несиенi көбiрек ұсынса, соңғылар соғұрлым өз iсiн ашуға ынталанады,
өндiрiстi кеңейтiп немесе жетiлдiредi, экономикалық өсудi жеделдетедi.
Көрсетiлген құралдардың әртүрлi қиыстырулары орталық банкке
мемлекеттiң осы кезеңдегi экономикалық стратегиясына байланысты “қымбат”
немесе ”арзан” саясат жүргiзуге жол ашады. Орталық банк аталған құралдардың
көмегiмен ақша-несие саясатының мақсаттарын жүзеге асырады: ақша жиынының
деңгейiн (қатаң монетарлық саясат) немесе пайыздық мөлшерлеменi белгiленген
деңгейде ұстайды (икемдi монетарлық саясат).
Ақша-несие саясатының құралдарын пайдалану бюджеттiк-салықтық
саясатпен, заңнамамен тығыз байланыстырған жағдайда ғана тиiмдi болуы
мүмкiн.
1.2 Ақша-несие теориясы негiзiнде экономиканы реттеу
Экономиканы ақша-несие реттеудiң теориялық тұрғылары қазiргi заманғы
экономикалық ғылымның ең бiр қимылды-қозғалысты бағыттарының бiрi болып
табылады, бiрiншiден, осы тұжырымдама әдiстемелерiнiң ерекшелiгiмен,
екiншiден, экономиканы мемлекеттiк реттеу жүйесiнiң қазiргi заманғы
дамуының объективтi заңдылықтарымен түсiндiрiледi.
Ақша-несие реттеу тұжырымдамасының қолданбалы тұрғыларын әзiрлеу
орталық банкке экономиканың жай-күйiн ақша-несие бақылаудың құралдар жүйесi
мен әдiстерiн қамтамасыз етедi.
Мемлекет ақша-несие реттеудiң жәрдемiмен экономикалық дағдарыстарды
жұмсартуға, инфляцияның өсуiн тоқтатуға ұмтылады, мемлекет экономикалық
жағдайды қолдау мақсатында, ел экономикасының түрлi салаларына күрделi
салымдарды ынталандыруға арналған несиелердi пайдаланады.
Ақша-несие реттеу тетiгi мына негiзгi әдiстерден тұрады: банк
өтiмдiлiгiн реттеу, мемлекеттiк қарызды басқару, банк несиесiнiң мөлшерiн
реттеу.
Осыдан ақша -несие реттеу тетiгi ақша-несие әдiстер мен құралдарының
жиынтығын бiлдiредi деп пайымдауға болады, олардың кешендi қолдануы
қойылған экономикалық мақсаттарға қол жеткiзуге жеткiзедi.
Сонымен, ақша-несие реттеу теттiгiнiң үлгiсi былайша түсiндiрiледi.
Ақша-несие реттеудiң теориялық негiздемесi жүйеге фактiлердi ендiруге,
түсiндiруге және қорытуға негiзделедi, экономикалық ғылым басқалар сияқты
фактiлерге, яғни, белгiлi деректердiң немесе белгiленген құбылыстардың
қадағаланатын өзгерiстерiне негiзделу салдарынан-осы ғылымдардың
эмпириялылығын айқындайды. Теорияны талдаудың соңғы нәтижесi ретiнде
фактiлер жиынына мағына енгiзедi, оларды бiрiктiрiп байланыстырады, олардың
арасында өзара байланыс орнатады және олардан белгiленген қағидалар мен
беталыстар шығарады.
Ғылыми тұрғыдан фактiлер қазiргi бар теорияларды растау (дедуктикалық
әдiс) үшiн де, сондай-ақ жаңа теория үшiн негiз болуы мүмкiн.
Замандастар барынша дәрежеде жүргiзетiн макроэкономикалық саясат
негiзiнде ескеретiн макроэкономикалық теориялар (кейнсиандық теория мен
монетарлық) – негiзiнен индуктивтiк жолмен пайда болатын теориялар. Бұгiнгi
күнге көптеген ғалым экономисттер оларды макроэкономика мәселелерiне бiр
мәндi жауап беретiн оқулардан гөрi болжамдарға жатқызады. Осыған қарамастан
макроэкономикалық теоиялардың болжалдығы олардың маңызын кемiтпейдi.
Экономистер экономикалық өсу факторларына ықпал ететiн ақша-несие
саясатының тұжырымдамаларына қатысты ұзақ жылдар бойы пiкiр таластыруда.
Ақша-несие саясатының мәнi айналымдағы ақша мөлшерiн өзгерту жолымен
экономикалық жағдайға ықпал етуге негiзделедi. Монетарлық билiктердiң
тиiстi құралдары болса да, алайда әр түрлi экономикалық бағыттар арасында
ақша ұсынысының экономикаға ықпал етуiне қатысты әртүрлi келiспеушiлiктер
орын алуда. Ақша-несие саясатынының негiздемесi, оның стратегиясы мен
тактикасын белгiлеу алдымен теориялық қағидаларды айқындауды және оның iшкi
тетiктерiн ашуды талап етедi.
Ақша жиынын зерделеу дәстүрлерi көптеген он жылдар бойы терең
теориялық әзiрлемелердi қамтиды, олар iс жүзiндегi әрекеттер негiзi ретiнде
пайдаланылады. Басты мәселе-осы салада дүниежүзiлiк ғылыми бiлiм әлеуетiнiң
қолданылуы, бұған мына құбылыстар кiредi:
-экономикалық және институционалдық ерекшелiктердi ескере
отырып,ақшаның баламалы айқындамасын қалыптастыруы;
- орталық банктiң ақша жиынын бақылау мүмкiндiгi анықтау;
- ақша жиынына ықпал ету құралдарын талдау және олардың
салыстырма тиiмдiлiгi;
Кесте №1.
Ақша-несие реттеу тетiгiнiң үлгiсi
Ақша-несие реттеу
Ақша-несие реттеу құралдары (ресми пайыздық мөлшерлемелер,
мiндеттi резерветер нормалары, валюталық басқыншылық, мемлекеттiк
қарызды басқару, банктерге несие, тiкелей мөлшерлiк шектеулер)
Ақша-несие реттеу әдiстерi –несиелеудi реттеу, пайыздық реттеу,
мемлекеттiк қарызды басқару, валюталық реттеу
Ақша-несие саясатының мақсаттары- ұлттық валюта бағамын
тұрақтандыру, инфляция қарқынын төмендету, өндiрiстiң өсуi және
т.б.
Ақша-несие реттеу тұжырымдасы әдiстемесiнiң сипатты ерекшелiгi айырбас
тұжырымдамасына тән ақша-несие айналым саласында iс-шара жүргiзу жолымен
макроэкономикалық процестерге реттеушы ықпалды жүзеге асыру көзқарасы болып
табылады. Мысалы, Неокенсияндық мектептiң өкiлi Ф. Модильяни “Тиiстi
тұрақтатын iс-шаралармен тұрақсыздыққа қарсы тұруға болады. Ақша-несие
саясаты ақша ұсынысын нақты сұраныс өзгерiстерiн сәйкестiкке әкелуi
мүмкiн” деп атап өттi.
Неоклассикалық постулаттардың iзбасары П. Самуэльсон “тиiстi ақша-
несие саясатының көмегiмен даурықпа бұзақылықтан және күрт құлдыраудан
жалтаруға, кең экономикалық өсуге сенiм артуға болады” деп жазды.
Монетарлық идеялардың негiзiн қалаушы М.Фридмен ақша-несие құралдары ақша
мөлшерiнiң тұрақты, алайда бiрте-бiрте өсуiн сақтай отырып,
макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткiзуде елеулi әсер етуi мүмкiн деп
санайды.
Осы пiкiрлер экономиканы ақша-несие реттеу теориясының барлық
бағыттарының әдiстемелiк негiзiнiң ортақтығын растайды, ол экономиканы ақша
айналымы мен несие құралдарымен мүмкiндiктерiн әсiре өсiруге, экономиканы
сұраныс пен ұсынысты сәйкестiкке келтiретiн бағалармен реттелетiн тепе-тең,
жеткiлiктi тұрақты жүйе ретiнде қарауға негiзделген.
Ж.Ю.Сэй, Л.Вальрас сияқты батыс экономистерiнiң жұмыстарында, сондай-
ақ И.Фишер мен М.Фридменнiң сандық ақша теориясының әр түрлi нұсқаларында
экономиканы тепе-тең жағдайлар жүйесi ретiнде дамыту қағидасы байқалады.
Ақша-несие реттеу теориялары
Ақша-несие жүйесiн қараған кезде, әдетте, ақша-несие реттеудiң
кейнсиандық және неоклассикалық теорияларын қозғайды.
“Несиелiк реттеуге негiзделген кейнсиандық үлгi нарық жүйесi мен еркiн
кәсiпкерлiктiң кемшiлiктерiн мемлекеттiк қазынашылық және несие саясатының
жәрдемiмен жоюға ұмтылады. Алайда, ол iшкi өндiрiс пен жұмыспен қамтудың
дамуына ақшаның ықпалын жеткiлiктi бағаламайды. Осыған қарама-қайшы
монетаризмдi қолдаушылар осы ықпалды мойындай ғана қоймай, ұтымды ақша-
несие саясатын жүргiзудi экономиканы тұрақтандырудың шешушi шарттары деп
санайды.
Кейнсиандықтар мен монетаристер арасындағы пiкiрталас экономикалық
ойлардың екi бағытының да жағымды жақтары мен кемшiлiктерiн де айқындауға
мүмкiндiк бередi. Бұл теориялар алғашқыда қарағанда қарама-қарсы, алайда
мәнi бойынша бiрiн-бiрi толықтыратын экономикалық үлгiлерден барлық құнды
және ұтымды алынатын синтетикалық көзқарасты әзiрлеуге себеп болды.
Кейнсиандық экономикалық тұжырымдама. Дж.М. Кейнс 1936 жылы шыққан
”Жұмыспен қамтудың, пайызбен ақшаның жалпы теориясы” атты кiтабында өз
тұжырымдамасының мазмұнын баяндады. Кейнс теориясының бас идеясы- нарықтық
капиталистiк экономиканың өзiн-өзi реттеудi жоққа шығару. Ол өз күшiн
шындықпен, атап айтқанда, капитализмде өндiрiстiң кезеңдi құлдырауы мен
одан туындаған жұмыссыздықтың орын алуымен жанасатын жаңа жұмыспен қамтылу
теориясын әзiрлеуге жұмсады. Мұның өзiнде жаңа теорияда кезеңдi құлдырау
мен өндiрiс дағдарысына байланысты заңды туындайтын мәжбүрлi жұмыссыздыққа
ерекше назар аударылады.
Бұдан әрi нарық экономиканы өзiнен-өзi реттеушi бола алмайтынына және
толық жұмыспен қамтуды, өндiрiстiң және бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз
ете алмауына байланысты, онда кейнсиандықтар мемлекет осы мiндеттердi
жүзеге асыруда белсендi рөль атқаруға тиiс деп санайды. Мемлекет кезең-
кезеңмен туындайтын құлдыраулар мен өндiрiстiң күрт өрiстеуiн (экономикалық
циклдар) жұмсартатын осындай қазынашылық және ақша-несие саясатын жүргiзуге
араласуы тиiс.
Тауарларды және қызметтердi мемлекеттiк сатып алу жиынтық шығындардың
негiзгi құрамы, мемлекеттiк реттеу саясатының маңызды элементi екенiн
ескеру қажет. Мұның өзiнде мемлекеттiк шығындарды арттыру мен азайту iшкi
өндiрiс мөлшерiнiң артуына және қысқаруына ықпал етедi. Сондықтан мемлекет
құлдырау кезеңде өзiнiң шығындарын арттыруға, ал инфляция кезiнде оларды
қысқартуға тиiс. Осындай шығындар өндiрiс деңгейiне, тиiсiнше жұмыспен
қамтуға тiкелей әсер ететiнiн атап өту қажет. Салықтық және ақша –несие
саясаты, керiсiнше, өндiрiс мөлшерiне жанама әсер етедi. Мысалы, салықтар
тұтынуға тiкелей әсер етсе, ал ол арқылы ұлттық өндiрiс мөлшерiне жанама
әсер етедi.
Кейнсиандықтардан монетаристердiң айырмашылығы олар ақша-несие
саясатын экономиканы реттеудiң маңызды құралы деп санамайды. Ақша ұсынысы
пайыздық мөлшерлеменiң өзгеруiне әкеп соқтыруына, ал соңғысы
инвестицияларға арналған несиеге әсер етуiне байланысты, сондай-ақ ақша мен
пайыздық мөлшерлеменiң реттеушi рөлi мемлекеттiк шығындар сияқты едәуiр
емес деп санайды. Кейнстi кейбiр зерттеушiлер ақшаның экономиканы
тұрақтандыру үшiн маңызы жоқ дегендi айтады.
Кейнстiң “ақшаның маңызы жоқ” деп айтатын iзбасарларының дұрыс ақша-
несие саясатын қолдамауы, әсiресе, Екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн
басталған инфляция жағдайларында оның тұжырымдамасына сынмен қарауға себеп
болды.
Экономикада iскерлiк цикл деп нақты өндiрiс мөлшерiнiң кемуiмен немесе
артуымен, халықтың жұмыспен қамту мен бағалар деңгейiнiң өзгеруiмен
сипатталатын құлдырау мен өрлеудiң кезектесуi аталады. Мұның өзiнде кәдiмгi
iскерлiк цикл төрт фазадан тұрады: нақты өндiрiс мөлшерiнiң түсуiмен орын
алатын құсыру және тиiсiнше жұмыссыздық күшейедi және егер құсыру фазасы
жарты жылдан астам жалғасса, онда құлдырау орын алады; цикл өзiнiң төменгi
нүктесiне жеткен кезде және орташа бiр жарым жыл жалғасса -ол түбiне
жетедi; нақты өндiрiс мөлшерi кеңейе бастап, халықтың жұмыспен қамту
арттырылып, бағалар тұрақтандырылғанда кеңею фазасы орын алады. Нақты
өндiрiс мөлшерi барынша жоғары деңгейге жеткен нүкте шарықтау деп аталады.
Осыдан бастап жаңа цикл басталады.
М. Фридмен мен А. Шварц өздерiнiң АҚШ-да 1867-1960 жылдары ақша
айналымының тарихы” деп аталатын жұмыстарында ақша айналымының рөлiн егжей-
тегжейлi зерттеген. Ауқымды статистикалық материалдың негiзiнде, олар
айналымдағы ақша жиынының өсу қарқыны циклдар iскерлiктермен сәйкес келмесе
де, солармен байланысты циклдiк схемаға сәйкес екенiн айқындады. Ақша циклы
iскерлiк циклдың алдында болады, өйткенi айналымдағы ақша мөлшерi өзiнiң
шарықтауына жетiп жоғары нүктеге- iскерлiк циклының шарықтауына дейiн түсе
бастайды. Және керiсiнше, ақша мөлшерi iскерлiк цикл өзiнiң төменгi нүктесi-
түпке дейiн жеткен сәтке дейiн арта бастайды.
Нақты мысалға жүгiнейiк: экономикалық өсу қарқыны 3% құрайды, бұл
дамыған елдердегi ұзақ мерзiмдi уақытша аралықтардағы нақты көрсеткiштерге
сәйкес келедi. Бұл жағдайда атаулы ЖIӨ мен айналымдағы ақша мөлшерi де
үшпайыздық өсуге сәйкес келедi деп ұйғарайық. Егер ақша жиынының мөлшерi
10% артса не болады? Бiраз саябырдан кейiн номиналдық ЖIӨ өсу қарқыны өсе
бастап болжаммен атаулы ақша жиынының өсуiнiң тиiстi 10 пайыздық деңгейiне
жетедi. Содан кейiн ЖIӨ бұрынғыдай 10% құраса да, нақты өндiрiстiң өсу
мөлшерi тағы да 3% кемидi. Бұл мұндай өсу жыл сайын 7% артып отыратын
абсолюттiк баға деңгейiнiң арту есебiнен қол жеткiзiлетiнiн бiлдiредi.
Сонымен, ақша жиынының өсу қарқынының өзгеруi өндiрiстiң нақты
деңгейiне, жұмыспен қамтуға және бағаларға елеулi түрде әсер етедi.
Монетаризм. Дж. Кейнстiң iзбасарлары негiзiнен құлдырау мен тоқырау
проблемаларына көңiл аударуына байланысты, әртүрлi елдерде кезең-кезеңмен
туындайтын инфляциялық процестерге орай ақша рөлiне жаңа сипаттағы
қызығушылық пайда болды.
Қазiргi заманғы кейнсиандыққа оппозиция ретiнде пайда болды. Дж
Кейнстiң iзбасарларына қарама-қайшы М. Фридмен дұрыс монетарлық саясат
инфляция кезiнде ғана емес, сондай-ақ тоқыру кезiнде де маңызды рөл
атқаратынын атап өттi.
Монетаристер мен кейнсиандықтар арасындағы айырмашылықты анығырақ көру
үшiн олардың негiзгi теңдеулерiн талдау қажет:
Кейнсиандықтар өздерiнiң теоретикалық құрулардың негiзiне нақты өнiм
мөлшерiн өндiруге жұмсалған жиынтық шығындар теңдеуiн алады:
C+I+Eч = NVP.
Монетарлықтар айырбас теңдеуiн негiзге алады:
МV=PQ,
мұнда М-ақша жиыны,
V- ақша айналымының жылдамдығы.
Q -өнiмiнiң жеке мөлшерi мен тауарлар сатылатын орташа P бағалар
деңгейiне көбейтiндiсi таза iшкi өнiмдi (NVP) құрайды, келтiрiлген
теңдеулердiң сол бөлiктерiн теңдестiре алғандықтан мына теңдеудi
аламыз:
C+I+Eч= MV.
Жаңа теңдеудiң сол бөлiгiнде бүкiл таза iшкi өнiм өндiрiсiне жұмсалған
жиынтық шығындар, ал сол жағында сатып алушылар осы өнiмге жұмсаған ақша
мөлшерi көрсетiлген. Егер MV дайын тауарға жұмсалған шығындардың жалпы
сомасы болса онда ол NVP тең болуға тиiс. Тиiсiнше, бұл сома NVP өндiрiсiне
жұмсалған жиынтық шығындардың монетарлық баламасын бiлдiредi. Сондықтан
монетарлық және кейнсиандық көзқарастар өнiм өндiрiсiнiң сол бiр
экономикалық процесiне әртүрлi екi тұрғыдан қараған екi көзқарас болып
табылады.
Кейнсиандықтар өздерiнiң теңдеулерiнде ақшаға қосалқы рөль бередi,
өйткенi ақша ұсынысының өзгеруi пайыздық мөлшерлеменiң өзгеруi ал ол арқылы
инвестицияларға ТЖӨ мөлшерiнiң өзгеруiне жанама әсер етедi.
Монетаристер ақша ұсынысы өндiрiстiң, жұмыспен қамтудың, бағалардың
дейгейiн айқындайтын негiзгi фактор деп санап, ақшаға маңызды мағына
бередi.
Кейнсиандықтар мен монератистердiң тұрақтандыру саясаты. Iскерлiк
циклдар уақытында өндiрiстiң кезең-кезеңмен құлдырауы мен өрлеуi
белгiленген тұрақтандыру саясат жүргiзудi талап етедi. Ол көбiнесе әртүрлi
экономикалық көзқарастарды жақтаушылар ұстанатын теориялық тұжырымадаларға
байланысты.
Кейнсиандықтар тауарлар мен қызметтерге жұмсалған мемлекеттiк шығындар
жиынтық шығындардың құрамдас бөлiгi болғандықтан және осыған байланысты
жалпы өндiрiс деңгейiне (ТЖӨ) өзгеруiне тiкелей әсер етуiне орай,
қазынашылық саясатты экономикалық тұрақтандырудың негiзгi құралы ретiнде
санайды. Қазынашалық саясаттың екiншi бөлiгiн құрайтын салық түсiмдерi
тұтыну мен жинақтауға кететiн кiрiстерге тiкелей әсер етедi. Сонымен,
негiзiнен тұтыну арқылы олар ТЖӨ мөлшерiне де әсер етедi. Кейнсиандықтар
ақша-несие саясатының әсерiн мойындайды, алайда, олардың пiкiрiнше, ол
құлдырау мен тоқырау кезеңiнде неғұрлым аз байқалады.
Монетаристер қазынашылық саясат экономиканы тұрақтандырудың сенiмдi
құралы болып табылмайды деп пайымдайды. Өздерiнiң көзқарастарын олар
мемлекеттiк шығындарды арттыру бюджет тапшылығы мен мемлекеттiк банктерден
қарыз беру, алуына әкеп соқтыратын “орнын басу әсерiмен” негiздеуге
ұмтылады. Нәтижесiнде қаржы нарықтарында ақшаға сұраныс артады, осының
салдарынан пайыздық мөлшерлеме артады. Инвестицияларға арналған ақшаға
сұраныс кемидi, ал соңғылардың кемуi жиынтық шығындардың қысқаруына және
тиiсiнше ТЖӨ кемуiне әкеп соқтырады. Тиiсiнше, экономиканы тұрақтандыру
үшiн қолданылған саясат өзiнiң мақсатына жетпейдi, өйткенi қаржы
нарығындағы қарыздарды пайдаланған мемлекет ондағы жеке бизнестi алмастырып
немесе дәлiрек айтқанда оның орнын басады.
Ақша ұсынысы экономикалық белсендiлiлiкте шешушi рөл атқарады деген
өзiнiң iргелi тезисiн негiзге ала отырып, дұрыс ақша-несие саясатын
жүргiзудi табысты тұрақтандырудың басты шарты деп санайды. Алайда, дұрыс
ақша-несие саясатын жүргiзу күрделi қиындықтарға толы. Бiрiншiден, ақша
ұсынысының өзгеруi мен оның атаулы NVP әсерi арасында жеткiлiктi ұзақ уақыт
немесе уақытша лаг өтедi. Осы лаг едәуiр қысқа (6-дан бастап 8 айға дейiн)
немесе ұзақ (екi жылға дейiн) орын алуы мүмкiн. Ақша ұсынысы атаулы ТЖӨ
әсер ететiн сәттi дәл анықтау ықтималдығы мардымсыз. Егер кейбiр белгiлер
экономиканың құлдырау процесiн көрсетсе, онда әдетте арзан ақша, яғни,
төмен пайыздық мөлшерлеме саясатын қолдана бастайды. Алайда, жарты жылдан
кейiн экономиканың инфляция деңгейiне жетуi мүмкiн, осының салдарынан
қолданылған саясат тұрақсыздандыруды әлсiретпей керiсiнше күшейтiп,
инфляцияның одан әрi өсуiне әкеп соқтыруы мүмкiн.
Екiншiден, пайыздық мөлшерлеменi реттеумен қиындықтар туындайды. Несие
мекемелерi тұрақтандыру мақсатында, оларды арттырудың орнына осы
мөлшерлемелердi төмендетiп және осымен инфляцияның одан әрi өсуiн туындатуы
мүмкiн. Монетаристердiң пiкiрiнше ұзақ мерзiмдi уақыт аралықтарында
өндiрiстiң нақты мөлшерiнiң өсуiнiң үшпайыздық деңгейiне тең ақша жиынының
тұрақты өсуiне негiзделген саясат оңтайлы болып табылады. Бұл жағдайда
артатқан ақша ұсынысы жиынтық шығындарға және тиiсiнше өндiрiс мөлшерiнiң
артуына ықпал етедi.
Экономикалық жүйеде толық жұмыспен қамтылған жағдайда ғана
кейнсиандықтар мен монетаристер арасында ымыраға қол жеткiзуге болады.
Алайда жеке кәсiпкерлiк жағдайында толық жұмыспен қамту қол жеткiзбейтiн
шарт екенi белгiлi.
Кейнсиандық үлгi керiсiнше, экономикалық жүйенi сыртқы, яғни,
мемлекеттiң кiрiсу қажеттiлiгiн атап өтедi.
Осылайша, осы үлгiлер экономикалық дамудың түрлi құбылыстарын
бiлдiредi және сондықтан бiрiн-бiрi жоққа шығарудан гөрi бiрiн-бiрi
толықтыруға тиiс.
2 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҰЛТТЫҚ БАНКIНIҢ АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНА
ТАЛДАУ
2.1. Ұлттық Банктiң ақша-несие саясатын реттеу механизмi
Бүгiнгi күнi Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң ақша-несие
саясатының құралдарын нақты қарай отырып, оларды бiрнеше көрсеткiштерге
бөлуге болады:
- ықпал ету нысаны бойынша- тiкелей және жанама. Ақша-несие реттеудiң
тiкелей ықпал ету әдiстерi реттелетiн объектiге тiкелей ықпал етуге
мүмкiндiк бередi, олар басқаруы жоғары деңгейде орталықтандырылған елдерге
тән, сондай-ақ нарықтық экономикалы елдерде мына тарихи ерекшелiктерге орай
пайдаланылады:
- тiкелей ықпал ететiн объектiлер бойынша - ақша ұсынысы
мен ақша сұранысы;
- реттеу барысында белгiленетiн параметрлер бойынша сандық
және сапалық;
- уақыт аралығына негiздеп- ақша-несие реттеудiң қысқа
және ұзақ мерзiмдi құралдары;
- ықпал ету ауқымы бойынша- жалпы және iрiктемелi;
Жалпы құралдар ақша нарығында қалыптасатын қатынастар (мысалы,
бiрыңғай есептiк мөлшерлеме) жиынтығына ықпал етедi. Iрiктемелi әдiстер
басқарылатын объектiлердi саралауды (мысалы, пайыздық мөлшерлеменi немесе
резерв талаптарын саралау) көздейдi.
Ақша-несие саласындағы теориялық ережелердi қорытындылай келе, ақша-
несие саясатының құралдары жүйелендi:
Кесте №4
Ақша-несие саясатының құралдарын талдау
Ақша-несие Ықпал ету құралы Қолдану мақсаты
саясатының
құрамдастары
Ақша саясаты Ашық нарықтағы Ақша массасының мөлшерiн
операциялар реттеу: артық болғанда
кемiту, ол инфляция қарқының
Валюталық басқыншылық өсуiне әкеп соқтырады;
тапшылық кезiнде кеңейту, ол
3. Ұлттық банктiң несие ЖIӨ төмендеуiне,
саясаты экономиканың
демонетизациясын салықтардан
4. Мiндеттi резевтерiнiң бұлтаруға, көлеңкелi
мөлшерi экономикаға әкеп соқтырады
5. Пруденциалдық шаралар
Несие саясаты Ұлттық банкiнiң операциялары Ақша массасының депозиттiк
бойынша пайыздық бөлiгiне әсер ету мақсатында
мөлшерлемелер несиелiк ресурстарға
сұраныспен ұсынысты реттеу
Пруденциалдық шаралар
Валюталық Валюталық басқыншылық Ұлттық валютаның бағамын
саясат реттеу, валюталық режимдi
либерализациялау
Экономиканы ақша-несие жүйесiндегi Ұлттық Банк сыйақысының
мөлшерлемесiнiң деңгейлерiн талдайық. Оңды пайыздық мөлшерлеменi
Қазақстанның экономикасы мен қаржыларын сауықтырудың кепiлi болып
табылатынын атап өту қажет. Жынында да, оңды пайыздық мөлшерлеме ақша
жинауға ынталандыратын және несиенiң қымбаттауына орай, инвестициялық
салымдарды шектеудiң нәтижесi болатын сұранысты шектеуiне байланысты
инфляцияға қарсы функцияны атқаруы мүмкiн.
Қазақстан Республикасында реформалау жүргiзiлген жылдарда қайта
қаржыландыру мөлшерлемесi жағымсыз болып, тек 1994 жылдың екiншi жартыснан
бастап қана барлық жақтан сыналуына қарамастан, Ұлттық Банк оң мөлшерлеме
белгiледi. Қайта қаржыландыру мөлшерлемiнi 270%бастап 300%-ке дейiн өсiру
есебiнен сұраныс инфляциясы төмендетiлдi. Мөлшерлеменiң оңды болып және
оның нарықтық мөлшерлемеге сәйкес болуы несие аукционында айқындалды. Осы
өзгерiстер нәтижесiнде валюталық операциялармен салыстырғанда несие
операциялары бойынша кiрiстiң көбеюi байқалды, бұған шетел валютасына
сұраныстың және валюта бағамының тұрақтануы себеп болды.
Жоғары инфляция жағдайындағы экономикалық саясат мiндеттерiнiң бiрi
тиiмсiз инвестицияларға жол бермеу және бiруақытта мөлшерлеменiң
экономикаға күйрететiн әсерiнен сақтап қалуға мүмкiндiк беретiн оңды
пайыздық мөлшерлеме деңгейiн iздестiру болып табылады.
Орталық банкте вексельдердi қайта есептеу екiншi деңгейлi банктердi
қаржыландырудың балама әдiсi. Осы нысанның пайдасы бұл операцияда кепiл
қажет емес, ал вексель берушi кепiл болады. Бұдан басқа, тәуекелi деңгейi
төмен әлеуетi тұрақты клиенттер ғана несиеленуiне байланысты, вексельдiк
несиелер бойынша мөлшерлемелер әдетте банк несиелерi бойынша
мөлшерлемелерден төмен белгiленедi.
Вексельдердi қайта есептеу экономиканың нақты секторын қаржылық
қолдаудың құралы ретiнде болатынын атап айту қажет. Алайда Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкi қайта есептеуге барлық вексельдер
қабылданбайды, тек вексельдiк несие алуға құқығы бар бiрiншi сыныпты
эмитенттер тiзiмiне енгiзiлгендер ғана осы құқықпен пайдалана алады.
Мысалы, соңғы екi жылда Қазақстанның тек 2 кәсiпорны- “Қазатомпром” мен
“Қазақстан Темiр Жолы” ғана вексельдiк қайта қаржыландыру жүйесi бойынша
несие алды. Сонымен Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi қайта
қаржыландыру мөлшерлемесi ақша-несие саясатының жедел құралы ретiнде өзiнiң
функцияларын, сондай-ақ Ұлттық Банк ақша -несие саясатының индикаторы
функциясын атқармайды. Бұдан басқа, вексельдiк қайта қаржыландыру жүйесiн
Ұлттық Банктiң 2004-2006 жылдарға арналған өзiнiң даму басымдығы ретiнде
белгiлесе де, оның дамымауы, ақша-несие саясатының балама тетiгi болмауынан
инфляциялық шектеу саясатына көшу үшiн қиындықтар тудырады.
Ашық нарықтағы операциялар ақша-несие саясатының ең бiр басымды
құралдарының бiрi болып табылады. Орталық банктiң ашық нарықтағы
операциялары меншiк ноталарын да қоса алғанда құнды қағаздарды сату немесе
сатып алу арқылы ақша жиынының мөлшерiн реттеудi жүзеге асыруға мүмкiндiк
бередi. Айналымда артық ақша болса, Ұлттық Банк меншiк ноталарын немесе
Қаржы министрлiгiнiң операторы ретiнде банктер мен басқа да қаржы
институттарына бастапқы дилерлерге мемлекеттiк құнды қағаздарды сата
бастайды, осымен ол айналымдағы ақша жиынының бөлiгiн алады және банк
резервтерiн қысқартады. Осымен қатар мемлекеттiк құнды қағаздармен
жүргiзiлетiн операциялар бюджет тапшылығын қаржыландырудың инфляциялық емес
көзi болып табылады.
Ақша-несие реттеу құралы ретiнде ашық нарықтағы операциялардың рөлiн
нығайтатын негiзгi факторлар Ұлттық Банктiң қайталама нарықта операцияларды
жүзеге асыруға, РЕПО операцияларын жүргiзуге, мемлекеттiк құнды қағаздардың
биржадан электрондық тыс нарығын құруға себеп болды.
Банктердi несиелеу ел экономикасына ықпал етудiң ең бiр мүмкiн
тәсiлiнiң бiрi болып табылады, олардың мөлшерi артса, айналымдағы ақша
мөлшерi өседi, бұл инфляция қарқынының өсуiне әсер етуi мүмкiн, алайда
шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң айналым қаржылары толықтырылып,
тиiсiнше, өндiрiс көлемi артады. Ұлттық Банк несие саясаты экономиканы
несиелеудi кеңейтуге немесе қысқартуға ғана емес, сондай-ақ iшкi
экономиканың тұрақты дамуына қол жеткiзуге, ақша айналымының нығаюына, iшкi
экономикалық процестердiң тепе-тең болуына ықпал етедi. Экономиканы
несиелеу функциялары екiншi деңгейдегi банктерге ауысты және Ұлттық Банктiң
жұмысы жетекшi елдердiң орталық банктерiнiң функцияларына бiрте-бiрте
жақындай бастады. Ұлттық банктiң несие беру практикасы түбегейлi өзгердi:
банктерге несие тек олардың өтiмдiлiгiн қолдау мақсатында ғана берiлген,
жеңiлдiк несиелер жойылды, мемлекеттiк бюджет тапшылығын жабуға несие тек
бюджет бағдарламасының шеңберiнде. Кейiн ломбардық несие, бюджеттi тiкелей
несиелеу, несие ресурстарының аукционы жойылды. Осылайша, орталық банктiң
екiншi деңгейдегi банктердi қайта қаржыландыруы толық тоқтатылды.
Қазақстанда ұлттық валюта енгiзiлгеннен кезең алтын-валюта резервтерi
аз мөлшерiмен сипатталады, дүниежүзiлiк нарықта қолайлы баға жағдайы
қалыптасып, экспорт түсiмi молайды. Алайда 1998 жыл Қазақстан экспортқа
шығаратын тауарлар (мұнай, түстi металдар) бағалары күрт төмендеп (25%),
төлем балансының сальдосын нашарлатып, ұлттық валютаның тұрақтылығын
төмендеттi. Осылайша, инфляцияның жоғары өсу қарқынымен қабаттасқан
негiзделмеген ақша-несие саясаты экспорт түсiмiнiң қомақты мөлшерiмен
жұмсартылып отырды.
Ұлттық Банк валюта бағамын құю арқылы валюта бағамын тұрақтандыруды
тиiмдi пайдаланады. Ұлттық Банк реттеудi текнарық операторлары алып-сатар
iс-қимыл жасаған жағдайда, нарықтық ауытқулардың, сондай-ақ экспорт-импорт
операцияларының нәтижелерi бойынша маусымдық ауытқулар жағдайында ғана
жүзеге асырады. Мысалы, экпорттық түсiм түскен кезде ұсыныс сұраныстан
едәуiр артады және Ұлттық Банк валютаны нарықта сатып алып оның мөлшерiн
азайтады.
Валюта бағамын ақша-несие құралы ретiнде пайдалану проблемасы оның
деңгейiне көптеген факторлар ықпал етуiнде. Олардың iшiнен негiзгi төртеуiн
бөлiп айтуға болады: Бiрiншiден, инфляция қарқыны оның өсуi ұлттық валютаны
сатып алу қабiлетiн төмендетедi, сондай-ақ инфляция төмен мемлекеттердiң
валютасы қатысында оның бағамының түсуiне себеп болады. Екiншiден, төлем
балансының жағдайы. Ұлттық валютаның сальдосы жағымды болса, онда ұлттық
валюта бағамы артады, сондай-ақ шетелдiк ұлттық валюта бағамының түсуiне
әсер етiп, соның салдарынан борышкерлер өзiнiң сыртқы қарызын қысқарту үшiн
оны шетел валютасына сатуға мәжбүр. Үшiншiден, пайыздық мөлшерлемелер
деңгейi – оның жоғарылауы елге қысқа мерзiмдi капиталдың түсуiн
ынталандырады, бұл шетел валютасының ұсынысын арттырады.
Мөлшерлеменi төмендету елден шетелдiк содан кейiн ұлттық капиталдың да
кетуiн ынталандырады, тиiсiнше, шетелдiк валютаның ұсынысы қысқарады. Екi
жағдайда да ұлттық валютаның бағамы өзгередi. Өнеркәсiптiк өнiмнiң мөлшерi
экономика жағдайының көрсеткiшi болып табылады. Экономика өндiрiс
мөлшерiнiң және баға өзгерiстерiнiң түсу серпiнiнiң салдарын болып
табылады. Соңғы төрт жылда өткен кезеңмен салыстырғанда ЖIӨ өнеркәсiптiк
өндiрiстiң үлесiнiң өсуi байқалады. Ақша жиынының серпiнi инфляциялық
процестерге; ұлттық өндiрiске; сыртқы экономикалық байланыстарға және
дамудың барлық процесiне ықпал етедi. Ақша жиыны бойынша өнеркәсiптiк
өндiрiс икемдiлiгi коэффициентiне есептелген серпiнi келесi суретте
көрсетiлген:
Сурет №1. Ақша жиыныны бойынша өндiру өнеркәсiбiнiң
икемдiлiк коэффициент динамикасы
Ескерту:
1.Кесте икемдiлiк коэффициенттерiнiң негiзiнде есептелген;
2.ОХ сызығы бойынша -икемдiлiк коэффициентi, ОУ сызығы
бойынша- талданатын жылдар көрсетiлген;
Нарықтық экономика жағдайында өнеркәсiптiк кәсiп- орындардың
қызметiн қаржыландырудың екi тәсiлi бар. Бiрiншiден, бұл акционерлiк
капиталды тарту, яғни, тiкелей қаржыландыру. Нашар дамыған қаржы қоры
жағдайында Қазақстан Республикасы шектеулi қаржыландыру көзi болып
табылады. Және екiншiден, қаржыларды банк жүйесi арқылы тарту бұл жанама
қаржыландыру болып табылады. Қызмет ерекшiлiгiн негiзге ала отырып, қаржы-
несие мекемелерi экономикада бар ақшалай қаржыларды шоғырландырып, қайта
бөлiп емес, ақшалай қаржылардың қайталама эмиссиясын жүзеге асыруы
мүмкiн.
Банктер шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қарыз ақшаға деген
қажетiн қанағаттаныдруы мүмкiн, ал қамтамасыз ету ниетi өнеркәсiптiк
кәсiпорындардың несиелеу мүмкiндiгi мен төлем қабiлетiне және толықтай
макроэкономикалық жағдайларға байланысты.
Келесi суретте несие салымдарының және қайта қаржыландыру
мөлшерлемесiнiң ара-қатынасын көруге болады:
Сурет №2. Экономикаға несие салымдарының және қайта қаржыландыру
мөлшерлемесiнiң икемдiлiк коэффициент динамикасы
Ескерту:
1. Кесте икемдiлiк коэффициентiнiң негiзiнде есептелген;
2. ОХ сызығы бойынша- икемдiлiк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1-Бөлім. Ақша-несие саясатының теориялық негiздерi
1.1 Ақша-несие саясатының экономикалық мәнi және оны
жүргiзу құралдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 5
1.2 Ақша-несие теориясы негiзiнде экономиканы
реттеу ... ... ... ... ..10
2-Бөлім. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң ақша-несие
саясатына талдау
2.1 Ұлттық Банктiң ақша-несие саясатын реттеу
механизмi ... ... ... .18
2.2 Қазақстан Республикасының ақша-несие саясатының
негiзгi даму
кезеңдерi ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...27
2.3 Ақша-несие саясатының
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
3-Бөлім. 3 ТАРАУ. АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ДАМУЫ
3.1. Ақша несие саясатының даму
келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
3.2 Шетел елдерiнiң ақша-несие саясатын жүргiзудегi
тәжiрибесi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..45
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .46
КIРIСПЕ
Еңбек өнiмдiлiгiнiң төмен деңгейi, еңбекке қабiлеттi халықтың
көпшiлiгi жұмыспен қамтылмаған, шығарылған өнiмнiң басым көпшiлiгi бәсекеге
қабiлетсiз, халық шаруашылығы салаларының импорт жеткiзiлiмдерiнен едәуiр
тәуелдiлiгi және т.б. орын алған жағдайда ұлттық валютаның белгiленген
бағамы экономиканы қазынашылық және ақша -несие жағынан реттеу үшiн ұлттық
ақшаның дүниежүзiлiк нарықтағы нақты құнын көрсетпеуiнен қолайсыз болады.
Үкiмет көпшiлiктi жұмыспен қамтуға және экономикалық өсуге бағытталған
тәуелсiз экономикалық саясатты жүргiзуге мүмкiндiгi болмайды.
Төлем балансының тапшылығы ұзақ уақыт сақталған жағдайда, Үкiмет қаржы
қорларын жоғалтуы мүмкiн. Тiркелген ұлттық валюта бағамы баланстағы
туындайтын үйлесiмсiздiктердi пайдалануы, ықтимал iрi алтын-валюта
резервтерiнiң болуын талап етедi. 1998 жылы дүниежүзiлiк нарықтағы және
Ресей экономикасындағы экономикалық жағдайдың нашарлау жағына қарай күрт
өзгеруi, тiркелген ұлттық валюта бағамының өзiнiң тiршiлiк етуге
жарамсыздығын көрсеттi. Қазақстан экономикасы өз валютасының тұрақтылығын
қолдау үшiн алтын-валюта қорларының едәуiр мөлшерiн жоғалтты.
Үкiметтiң саясаты бюджет тапшылығы мен салықтардың мөлшерлемелерiн
көзделген деңгейде сақтау арқылы экономиканы тұрақтандыруға бағытталған
болатын. Салықтық-бюджеттiк реттеу әлсiз болса да жиынтық кiрiстiң өсуiн
ынталандыруды негiзге алған. Ақша-несие саясатының рөлi айырбастау
бағасының жарияланғанмен тепе-тең сәйкестiгiн қамтамасыз ету үшiн ақша
ұсыныстарын реттеумен шектелген едi.
Несие ұйымдарын ынталандыру мен олардың экономиканың нақты секторымен
өзара iс-қимыл жасауын қолдау мәселелерi ҰБ тарапынан тiкелей реттеу
аясынан шығарылып, ақша нарығының өтiмдiлiгiн басқару қиындады, ашық
нарықта ломбардтық несиелеу және РЕПО мәмiлелерi, коммерциялық банктерге
күндiк қарызбен “овернайт” несиелерiн беру сияқты классикалық операцияларды
жүзеге асыру қиындады.
Осымен бiрге, Үкiмет жұмыссыздықты азайтудан ұлттық валютаның
құнсыздауымен күресудi маңыздырақ деп санап, тiркелген айырбастау бағамы
қолданылған жағдайда, инфляцияны ауыздықтау мен инфляциялық болжамды
төмендетуде едәуiр нәтижелерге қол жеткiздi.
Баланстағы тепе-теңсiздiк кезiнде орын алатын ұлттық валюта бағасының
ауытқуына сыртқы қаржыландыру көздерiн тартпай-ақ түзету жасалады. Осы
мақсаттарға Халықаралық Валюталық Қор несиелерiн қарызға алу, қосымша
валюта мен алтын резервтерiн жасау қажет болмайды.
Еркiн айырбас режимiне көшкен кезде ұлттық валюта құнсызданғаннан
кейiн, шетелдiк нарықтағы ұлттық тауарлар арзандап, бұл өз кезегiнде
экспорт мөлшерiнiң қалпына келуiне және импорттың кемуiне, елге еркiн
айырбасталымды валюта ағымының артуына ықпал еттi.
Еркiн өзгермелi ұлттық валюта бағамы жағдайында Үкiмет елдiң
экономикалық ахуалына, сыртқы экономикалық қатынастарына, валюта
резервтерiне, берешектерге, тауарлық және қаржылық ағындардың серпiнiне
тiкелей ықпал етуге мүмкiндiк алды.
Сонымен бiрге, Қазақстан экономикасында бiрқатар дағдарыстық жағдайлар
соңына дейiн әлi де жойылмай келедi. Экономиканың кейбiр салаларында
өндiрiстiң құлдырауы тоқтатылмады, салық салу және бюджеттiк кiрiстi
арттыру проблемалары орын алуда, мемлекеттiк iшкi және сыртқы қарыздар
мөлшерi өсуi жалғасуда және мемлекеттiң экономикалық қауiпсiздiк
табалдырығының мағынасына жақындады, өндiрiстiк салаға берiлетiн несиелер
бойынша пайыздық мөлшерлемелер жоғары болып қалуда, шаруашылық етушi
субъектiлердiң инвестициялық белсендiлiгi тиiстi деңгейде емес және т.б.
Мұның барлығы ақша-несиелеудi реттеу жөнiндегi шаралар бюджеттiк
шығындар мен салық салуды басқару жөнiндегi мемлекеттiк шаралармен тығыз
байланысты болу керектiгiн дәлелдейдi.
Жұмыстың тақырыбы “Ақша-несие саясатының теориялық негiздерi”
Жұмыс ақша-несие саясатының мәнi мен қазiргi кезеңдегi оның даму
проблемаларын айқындауды мақсат тұтады.
Қойылған мақсатқа байланысты мына мiндеттер белгiлендi:
➢ Бұл тақырып бойынша экономикалық әдебиеттi зерделеу және талдау:
➢ Ақша-несие саясатын басқарудағы зерделеу әдiстерiн таңдау;
➢ Ақша-несие саясатының негiзгi сипаттамалары мен өлшемдерiн зерделеу;
➢ Банк iсiнiң теориялық негiздерiн қарау;
➢ Ақша жүйесiнiң негiзгi сипаттамалары мен қазiргi заманғы өлшемдерiн
және ұйымдастыру тетiгiн дамыту деңгейiн зерделеу;
➢ Ақша-несие саясатының негiзгi проблемаларын және оларды жою жолдарын
айқындау.
Ақша-несие саясаты жүйесiн қалыптастыру мен жұмыс iстеу мәселелерi
Қазақстан Республикасында қолданылатын заңдармен тығыз байланыстырып
қаралған.
1 ТАРАУ. АҚША-НЕСИЕ САЯСАТТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI
1.1 Ақша-несие саясатының экономикалық мәнi және оны
жүргiзу құралдары
Нарықтық экономикаға көшу мен ақша-несие саласында мемлекеттiк саясат
рөлiнiң белсендiлеуi ақша мөлшерiнiң баға деңгейiне әсер етуiн күшейттi,
сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдiгi ақша теориясы мәселелерiне мүдделiлiктiң
артуына ықпал еттi. Баға деңгейiн белгiлеу мен өндiрiс тиiмдiлiгiн
өзгертуде ақша мөлшерiнiң артықшылығын мойындау, айналымдағы ақшаның сандық
теориясының негiзгi мазмұнын құрайды.
Ақшаның осындай әсерi американдық экономист И. Фишердiң ақша
теориясының неоклассикалық бағытының бөлiгi болып табылатын айырбасты
теңестiруде келтiрiлген:
MV= PQ,
мұнда:
M-айналымдағы ақша мөлшерi немесе ақша ұсынысы;
V-ақша айналымының жылдамдығы;
P- тауарлық мәмiлелер бағасының орташа деңгейi;
Q- тауарлық мәмiлелердiң мөлшерi (ұлттық өнiм);
Iс жүзiнде бағалардың өзгеруi айналымдағы ақша мөлшерiмен ғана емес,
сондай-ақ тауарлар бағасының өзгеруiмен де байланысты (өндiрiс шығындары).
Ақша мөлшерi теориясының тұжырымдамасы ақша айналымы жылдамдығының
тұрақты шамасы (V) мен тауарлық мәмiлелер саны (Q) үшiн дұрыс болып
табылады, ол iс жүзiнде болуы мүмкiн емес. Сандық доктринасының басқа өкiлi
(кембридждiк) ағылшын экономисi А. Пигу ақша ұсынысының мына формуласын
ұсынады):
M=K x P x T
мұнда:
M- ақша мөлшерi;
K – ақшалай нысанда иеленгiсi келетiн жылдық кiрiс үлесi;
P – баға деңгейi;
К- өндiрiстiң нақты мөлшерi;
Экономистер ұзақ жылдар бойы экономикалық өсу факторларына ықпал
ететiн ақша-несие саясатының тұжырымдамаларына қатысты пiкiр таластыруда.
Нарықтық экономика iштей тұрақсыз өзгермелi жүйе болып табылады,
мемлекеттiк реттеуге онда негiзгi рөл берiлген. Реттеушiлер қатарында
мемлекеттiң монетарлық саясаты маңызды орын алады; ақша ұсынысындағы
өзгерiс инвестициялық сұраныстың өзгеруiне әкелiп соқтырған пайыздық
мөлшерлеме деңгейiнiң өзгеруiнiң себепкерi болып табылады, ал
мультикативтiк әсер арқылы атаулы жалпы ұлттық өнiм (ЖҰӨ) өзгередi.
Кейнсиандық теорияның негiзгi теориялық теңдеуi мынадай:
ЖҰӨ=С+1+G+NX
мұнда:
С- халықтың тұтыну шығындары;
1- инвестициялар;
G- тауарлар мен қызметтер сатып алуға арналған мемлекеттiк шығындар;
NX– таза экспорт;
Кейнсиандықтар мемлекеттiк реттеу процесiнде тоқыраған экономиканы
тұрақтандыру iсiнде бюджеттiк саясатқа, салық жүйесi мен мемлекеттiк
шығындар құрылымының өзгеруiне негiзгi маңыз бередi. Олардың түсiнiгiнше
өндiрiстiң құлдырау, жұмыссыздық пен инфляция жағдайында монетарлық
саясаттың макроэкономикалық салдары көп мәндi. Кейнсиандық тұжырымдаға
сәйкес нақты пайыздық мөлшерлемесiнiң деңгейiн төмендетумен (инфляция
пайызы шегерiлген пайыздық мөлшерлеме) монетарлық саясатты ынталандыру ақша
ұсынысын көбейтедi және инвестициялық сұранысты арттыруға жетелейдi.
Осыған байланысты ЖҰӨ мультипликациялық тиiмдiлiгi артады. Өндiрiстiң
құлдырауы тоқтап, жұмыссыздық азаяды, халықтың кiрiсiнiң артуы үшiн
жағдайлар жасалады. Ақша ұсынысы артқанда, олардың қысқа мерзiмдi
артықшылығы пайда болады. Халық артқан ақша запастарын тауар сатып алуға
немесе банктердегi салымдарда жинақтайды. Ақша сұранысы артып, тиiсiнше
бағалар да өседi. Халық пен фирмалардың шоттардағы қолма-қол ақшанысың
мөлшерi де артады. Егер ақша ұсынысын азайтса, онда пайыздық мөлшерлеменiң
өсуiмен тепе-теңдiк белгiлiнедi.
Монетаризм нарықтық экономика - өзiн-өзi реттеуге қабiлеттi iштей
тұрақты жүйе деген сенiмге негiзделген. Ол инвестициялар мен ЖҰӨ арасындағы
емес, айналымдағы ақша жиыны мен нарықтық ЖҰӨ арасындағы тығыз байланысқа
негiзделедi. Осы бағыттың бас теоретигi М. Фридмен мемлекет айналымдағы
ақша жиынының негiзделген тұрақты өсуiн қолдауға негiзделген “ұзақ мерзiмдi
тепе-теңдiк монетарлық саясаттың ақша тәртiбiн” алдыға тартады. М.
Фридменнiң теңдеуi бойынша осындай өсу шамасы:
(M=(Р((Y
мұнда:
(M- ақша өсiмiнiң орташа жылдық қарқыны, ұзақ мерзiмдi пайызы;
(P – болжалды инфляцияның орташа жылдық қарқыны, ұзақ мерзiмдi пайызы;
(Y – ЖҰӨ өсiмiнiң орташа жылдық қарқыны, ұзақ мерзiмдi пайызы;
Қазiргi заманғы сандық теория классикалық канондарды жетiлдiрдi.
Теориялық ақша үлгiлерi синтетикалық нысанды иелендi, оларға екi теорияға
тән мемлекеттiк ақша-несие саясатындағы элементтерi де Үкiметтiң
айналымдағы ақша мөлшерiне әсер ететiн саясаты Республиканың ақша-несие
саясатындағы монетарлық тұжырымдама ережелерi өтпелi кезеңнiң
экономикасының ерекшелiктерiне орай iшiнара iске асырылған болатын (мысалы,
ақша жиыны төмендегенде төленбеген ақшаның өсуi). Iс жүзiнде қиын
проблемаларды шешу үшiн ымыралы шешiм iздестiру, қарама-қайшы үрдiстердi
байланыстыру, естi тиiмдi шараларды пайдалану қажеттiлiгi туындады.
Дамыған елдерде банк қадағалауы қаржы дағдарыстарына, экономикалық
оқиғалар мен саясаттағы құбылыстарға жауап ретiнде дамыды. Екi деңгейлi
банк жүйесi болған кезде орталық банк ақша мультипликаторларының тетiгiн
немесе екiншi деңгейдегi банктер жүргiзетiн ақша аударымдарының эмиссиясын
(қайталама эмиссия) қадағалауды жүзеге асырады. Әкiмшiлiк-әмiршiлдiк
экономика жағдайында ақша рөлi өнiм шығарудың әртүрлi шығындар жиынтығына
(материалдар, амортизация, еңбекақы және т.б.) бағынысты болады. Ақшаның
басымды есептiк және бақылау рөлi “қысымға түскен инфляцияны” жасыруға,
тұтынушылық тауарлар тапшылығында әркелкi бағалар белгiлеуге және
ресурстарды өтiмсiз тауарларға шашырауға ықпал еттi. Жиынтық сұраныс пен
жиынтық ұсыныстың тепе-теңсiздiк ара қатынасында нұсқаумен белгiленген
бағалар негiзсiз тұрақты болып қалды.
Ақша айналымының жылдамдығы төмендедi, жинақтаулардың нақты сектордан
алып-сатарлық сипаттағы сипаттағы қаржы операцияларына өту процесi
жеделдетiлдi.
Дүниежүзiнiң 83 елiнде инфляция мен айналымдағы ақша мөлшерiнiң
байланысын зерделеу айналымдағы ақша мөлшерi мен инфляция жылдамдығының
арасындағы жоғары деңгейдегi тәуелдiлiктi айқындады.
Дүниежүзiлiк экономикалық тәжiрибеде ақша-несие саясатын реттейтiн
әртүрлi құралдар пайдаланылады:
ашық нарықтағы яғни, құнды қағаздар нарығында операциялар;
есептеу мөлшерлемесi саясаты, яғни, екiншi деңгейлi банктердiң орталық
банктен қарыздары бойынша пайыздарын реттеу;
мiндеттi резервтер нормативiнiң өзгеруi.
Ақша-несие саясатының басқарушы құралдары: қайта қаржыландырудың
пайыздық мөлшерлемесi, қысқамерзiмдi теңге несиелерi және үш айлық мекамдар
бойынша сияқы мөлшерлемесi ақша эмиссиясын бақылау кезiнде Ұлттық банктiң
монетарлық процесi тетiгiнiң негiзiн құрайды.
Орталық банк осындай құралдардың жәрдемiмен тiкелей және Қаржы
министрлiгiмен келiсiм бойынша осы кезеңдегi монетарлық саясатқа сәйкес
пайыздық жағдайларды, ақша нарығындағы ұсыныс мөлшерiн қалыптастырады.
Осы үшiн ол қайта қаржыландыру мен ашық нарықтағы операцияларда өзiнiң
пайыздық мөлшерлемелерiн өзгертедi, ақша нарығында басқыншылық сәтi туралы
шешiм қабылдайды. Экономиканы қаржы сiлкiнiстерiне неғұрлым шыдамды етуге
тырысу, оның икемдiлiгiн және нарықтық қатынастарға оның бейiмделуiн
арттыру банк жүйесiн дамытудың негiзгi мақсаттарының бiрi болып табылады.
Экономикалық саясат теориясына сәйкес, өтпелi экономика кезеңiнде
монетарлық саясат ақшаның тауарлық бағасына әсер ететiн ақша, несие және
валюта саясатының өлшем жүйесiнiң тепе-теңдiк сипатын бiлдiредi. Ақша-несие
және бағам саясаты қол жетiскен құралдар тiзбесiнде көрсетiлген барлық
шешiмдер ақшаның тауарлық бағасына әсер етедi. Ақшаның тұрақтылығын реттеу
нарық жағдайларына макроэкономикалық құралы, екi каналды ақша эмиссиясы
(ақша жиыны) мен ақша айналымының жылдамдығы арқылы ақшалай қаржылардың
айналым саласын бақылауды күшейту құралы болып табылуда.
Iс жүзiнде ақша және несие саясатының қарама-қайшылығы, ақшаның
тұрақтылығын және экономиканы дамуын реттеудi теңгеруге тиiс.
Ақша-несие саясаты мемлекеттiк жалпы экономикалық саясат бөлiгiн, оның
элементерiнiң (өнеркәсiптiк, құрылымдық, сыртқы сауда, қазынашылық және
басқа да саясат түрлерiмен қатар) бiрiн бiлдiредi және үкiметтiң
басымдықтарымен және мақсаттарымен тiкелей белгiленедi. Әдетте,
экономикалық өсу тұрақтылығы, жұмыссыздықтың төмен деңгейi, бағалардың
тұрақтылығы, тұрақты төлем балансы осындай түпкiлiктi мақсат болып
табылады.
Әртүрлi ақша түрлерi ретiнде белгiлi ақша агрегаттары М0 , М1 , М2
және т.б. түсiнiледi. Олардың мазмұнын егжей-тегжейлi қарайық:
М0- айналымдағы банкноттар (орталық банк шектерiнен тыс) және орталық
банктегi екiншi деңгейлi банктердiң шоттарындағы қаржылар.Бұл ақша базасы
немесе орталық банктiң ақшалары.
М1 – халықтың қолындағы кез-келген ақша белгiлерiнiң мөлшерi мен
кәсiпорындардың, мекемелердiң, ұйымдардың кассаларындағы қаржылар.
М2 – М1 барлық құрамдастары және араласқан пайдалану режимдi заңды
және жеке тұлғалардың депозиттерi, халықтың, кәсiпорындардың, мекемелердiң,
ұйымдардың жедел салымдары, банк жинақтау сертификаттары, еркiн айналымдағы
займдардың облигациялары, банк резервтерi.
М4 - М1 басқа халыққа, банктерге, кәсiпорындар мен ұйымдарға тиесiлi
шетел валютасындағы қаржылар.
М1 және М2 ақша жиынының бiрдей көрсеткiштерi болып саналады. М4 соңғы
көрсеткiшi жеке де, сондай-ақ өндiрiстiк тұтынудағы тауарлар мен
қызметтерге барынша жоғары төлемге қабiлеттi жиынтық сұранысын сипаттайды.
Осы ақша агрегаттарының, бiз көрiп отырғандай, өтемпаздықтарының
әртүрлiгiмен, яғни, олардың қолма-қол ақшаға жеңiл айналып кетуiмен
ерекшеленедi. Тиiсiнше, ақша қажеттiлiгi туралы айтқан кезде қазiргi
заманғы жағдайларда, олардың жалпы мөлшерiн ғана емес, әртүрлi ақша
түрлерiнiң арасындағы ара қатынасты және трансакциондық iс-қимылдарда оның
мұқтаждығына сәйкес олардың осы жерде (аймақта) болуы ескерiледi. Сондықтан
орталық банктiң жоғарыда атап өтiлген бас функциясы- айналымын реттеу жалпы
мөлшердi ғана емес, сондай-ақ ақша түрлерi арасындағы ара қатынасты
қадағалауды көздейдi. Iс жүзiнде кез-келген қазiргi заманғы мемлекет үшiн
ақша эмиссиясын және ақша айналымын реттеу елдегi жиынтық ақша жиынының
бiрнеше аса маңызды көрсеткiштерiнiң жобаланған және нақтылы мөлшерiн
талдау, бақылау, салыстыру қажеттiлiгiн бiлдiредi.
Осы ақша-несие құралдарына қысқаша сипаттама берейiк:
Ресми есеп мөлшерлемесi - орталық банктiң мөлшерлемесi, ол бойынша
банк вексельдердi санайды немесе соңғы сатыдағы несиелер ретiнде енiншi
деңгейлi банктер мен несие мекемелерiне несие бередi. Орталық банк ресми
есеп мөлшерлемесiн жоғарылатып немесе төмендетiп, екiншi деңгейлi
банктердiң мүмкiндiктерiне несие алу үшiн олардың клиенттерiне ықпал етедi,
бұл өз кезегiнде экономикалық өсуге, ақша жиынының артуына, нарық пайызының
жоғарылуына әсер етедi. Орталық банктiң ресми есеп мөлшерлемесiнiң өзгеруi
нарықтық пайыздың тиiстi өзгерiстерiн туындата отырып, төлем балансы мен
валюта бағамының жай-күйiнде бiлiнедi. Мөлшерлеменiң артуы елге қысқа
мерзiмдi шетел капиталының тартылуына ықпал етедi, осының нәтижесiнде төлем
балансы жанданады, тиiсiнше, шетелдiк валютаның бағамы төмендеп, ал ұлттық
валютаның бағамы көтерiледi. Мөлшерлеменiң төмендеуi керi нәтижелерге
әкелiп соқтырады.
Ашық нарықтағы құнды қағаздармен жүргiзiлетiн операциялар- орталық
банктiң қысқа мерзiмдi операцияларды қоса алғанда, кейiн керi мәмiле жасай
отырып, коммерциялық және қазынашылық вексельдердi, мемлекеттiк
облигациялар мен өзге де құнды қағаздарды сатып алу-сату жөнiндегi
операциялары. Орталық банктiң мұндай iс-қимылдары екiншi деңгейлi
банктердiң қызметiне олардың қолда бар ресурстар мөлшерi арқылы әсер етедi.
Егер орталық банк ашық нарықта құнды қағаздарды сатса, ал екiншi деңгейлi
банктер оларды сатып алады, онда соңғылардың ресурстары мен тиiсiнше
олардың клиенттерге несие беру мүмкiндiктерi сарқылады. Бұл айналымдағы
ақша жиынының қысқаруына және несие пайызының артуына әкелiп соқтырады.
Орталық банк нарықта екiншi деңгейлi банктерден құнды қағаздар сатып ала
отырып, оларға қосымша ресурстар ұсынады. Несие беру жөнiндегi олардың
мүмкiндiктерiн кеңейтедi. Ашық нарықтағы операциялар банк ресурстарын,
пайыздық мөлшерлемелердiң және мемлекеттiк құнды қағаздарды реттеуге және
соңғы есепте ақша нарықтағы сұраныс пен ұсыныстарды реттеуге ықпал етедi.
Мiндеттi резервтер- банктер мен несие мекемелерiнде орталық банктiң
талабы бойынша, әдетте, пайызсыз шотта ашылған несие ресурстарының бөлiгi.
Екiншi деңгейлi банктерге олар өздерiнде сақтайтын мiндеттi резервтер
нормасын арттыра немесе төмендете отырып, орталық банк банктер мен несие
мекемелерiнiң несиелеу мен депозиттiк эмиссияны жүзеге асыру мүмкiндiктерiн
шектейдi немесе кеңейтедi.
Мiндеттi резерв нормасының өзгеруi екiншi деңгейлi банктердiң несие
ресурстарына, олардың несие беру мүмкiндiктерiне елеулi әсер етедi. Норманы
арттыру екiншi деңгейлi банктердiң несие беруге арналған өздерiнiң
ресурстарының бөлiгiмен пайдалана алмауын бiлдiредi. Нәтижесiнде банк
несиесi мен айналымдағы ақша жиыны да қысқарады, банк несиелерi бойынша
пайыздар өседi. Банк резервтерi нормаларының төмендеуi банк несиелерi мен
ақша жнынының өсуiне және нарықтық пайыздың төмендеуiне жетелейдi.
Мiндеттi резервтер едәуiр шамада әкiмшiлiк тұтқаны бiлдiредi. Бiрқатар
елдерде олар толықтай жойылған немесе олардың мөлшерi елеулi түрде
төмендетiлген. Кейбiр елдерде қызмет бабын терiс пайдалануға жол бермеу
үшiн осындай резервтердiң ең жоғары мөлшерде заңнамада белгiленедi.
Осы негiзгi құралдардан басқа дүниежүзiлiк банк тәжiрибесiнде орталық
банктердiң ақша-несие саясатының басқа құралдары кең танымал, жақсы
пысықталып және кеңiнен пайдаланылады. Оларды қайсыбiр елдiң нарықтық
немесе өтпелi экономикалық нақты жағдайында өтiмдiрек пайдалану туралы сөз
қазғалады. Оларды қысқаша сипаттап өтейiк.
Капиталдар нарығын бақылау- акциялар мен облигациялар шығару тәртiбi,
сырттан қарыз алу шектерiн белгiлеу және т.б.
Нарықтарға қол жеткiзу- жаңа банктер мен несие мекемелерiн, оның
iшiнде шетелдiктердi ашуды реттеу.
Валюта басқыншылығы- ақша бiрлiгiне сұраныс пен ұсыныс мөлшерiне ықпал
ету үшiн едәуiр мөлшердегi валюта сатып алу-сату.
Шектеу (таргеттеу) - ақша жиыны көрсеткштерiнiң өсуiнiң мақсатты
болжалын белгiлеу.
Мемлекеттiк құнды қағаздарға инвестициялау нормалары-мемлекеттiк
қарызды тұрақты орналастыру мен алып-сатарлық операцияларды шектеу
мақсатында банктер, несие мекемелерi үшiн белгiленедi.
Нарықтық экономика жағдайында экономикаға ықпал етудiң атап өтiлген
және басқа кейбiр құралдарын пайдалану жолымен iскерлiк белсендiлiктi
арттыруға немесе төмендетуге қол жеткiзiледi. Мұның өзiнде банктердiң
төлемге қабiлеттiгiне ықпал ету шешушi болып табылады. Олар кәсiпкерлерге
арзан несиенi көбiрек ұсынса, соңғылар соғұрлым өз iсiн ашуға ынталанады,
өндiрiстi кеңейтiп немесе жетiлдiредi, экономикалық өсудi жеделдетедi.
Көрсетiлген құралдардың әртүрлi қиыстырулары орталық банкке
мемлекеттiң осы кезеңдегi экономикалық стратегиясына байланысты “қымбат”
немесе ”арзан” саясат жүргiзуге жол ашады. Орталық банк аталған құралдардың
көмегiмен ақша-несие саясатының мақсаттарын жүзеге асырады: ақша жиынының
деңгейiн (қатаң монетарлық саясат) немесе пайыздық мөлшерлеменi белгiленген
деңгейде ұстайды (икемдi монетарлық саясат).
Ақша-несие саясатының құралдарын пайдалану бюджеттiк-салықтық
саясатпен, заңнамамен тығыз байланыстырған жағдайда ғана тиiмдi болуы
мүмкiн.
1.2 Ақша-несие теориясы негiзiнде экономиканы реттеу
Экономиканы ақша-несие реттеудiң теориялық тұрғылары қазiргi заманғы
экономикалық ғылымның ең бiр қимылды-қозғалысты бағыттарының бiрi болып
табылады, бiрiншiден, осы тұжырымдама әдiстемелерiнiң ерекшелiгiмен,
екiншiден, экономиканы мемлекеттiк реттеу жүйесiнiң қазiргi заманғы
дамуының объективтi заңдылықтарымен түсiндiрiледi.
Ақша-несие реттеу тұжырымдамасының қолданбалы тұрғыларын әзiрлеу
орталық банкке экономиканың жай-күйiн ақша-несие бақылаудың құралдар жүйесi
мен әдiстерiн қамтамасыз етедi.
Мемлекет ақша-несие реттеудiң жәрдемiмен экономикалық дағдарыстарды
жұмсартуға, инфляцияның өсуiн тоқтатуға ұмтылады, мемлекет экономикалық
жағдайды қолдау мақсатында, ел экономикасының түрлi салаларына күрделi
салымдарды ынталандыруға арналған несиелердi пайдаланады.
Ақша-несие реттеу тетiгi мына негiзгi әдiстерден тұрады: банк
өтiмдiлiгiн реттеу, мемлекеттiк қарызды басқару, банк несиесiнiң мөлшерiн
реттеу.
Осыдан ақша -несие реттеу тетiгi ақша-несие әдiстер мен құралдарының
жиынтығын бiлдiредi деп пайымдауға болады, олардың кешендi қолдануы
қойылған экономикалық мақсаттарға қол жеткiзуге жеткiзедi.
Сонымен, ақша-несие реттеу теттiгiнiң үлгiсi былайша түсiндiрiледi.
Ақша-несие реттеудiң теориялық негiздемесi жүйеге фактiлердi ендiруге,
түсiндiруге және қорытуға негiзделедi, экономикалық ғылым басқалар сияқты
фактiлерге, яғни, белгiлi деректердiң немесе белгiленген құбылыстардың
қадағаланатын өзгерiстерiне негiзделу салдарынан-осы ғылымдардың
эмпириялылығын айқындайды. Теорияны талдаудың соңғы нәтижесi ретiнде
фактiлер жиынына мағына енгiзедi, оларды бiрiктiрiп байланыстырады, олардың
арасында өзара байланыс орнатады және олардан белгiленген қағидалар мен
беталыстар шығарады.
Ғылыми тұрғыдан фактiлер қазiргi бар теорияларды растау (дедуктикалық
әдiс) үшiн де, сондай-ақ жаңа теория үшiн негiз болуы мүмкiн.
Замандастар барынша дәрежеде жүргiзетiн макроэкономикалық саясат
негiзiнде ескеретiн макроэкономикалық теориялар (кейнсиандық теория мен
монетарлық) – негiзiнен индуктивтiк жолмен пайда болатын теориялар. Бұгiнгi
күнге көптеген ғалым экономисттер оларды макроэкономика мәселелерiне бiр
мәндi жауап беретiн оқулардан гөрi болжамдарға жатқызады. Осыған қарамастан
макроэкономикалық теоиялардың болжалдығы олардың маңызын кемiтпейдi.
Экономистер экономикалық өсу факторларына ықпал ететiн ақша-несие
саясатының тұжырымдамаларына қатысты ұзақ жылдар бойы пiкiр таластыруда.
Ақша-несие саясатының мәнi айналымдағы ақша мөлшерiн өзгерту жолымен
экономикалық жағдайға ықпал етуге негiзделедi. Монетарлық билiктердiң
тиiстi құралдары болса да, алайда әр түрлi экономикалық бағыттар арасында
ақша ұсынысының экономикаға ықпал етуiне қатысты әртүрлi келiспеушiлiктер
орын алуда. Ақша-несие саясатынының негiздемесi, оның стратегиясы мен
тактикасын белгiлеу алдымен теориялық қағидаларды айқындауды және оның iшкi
тетiктерiн ашуды талап етедi.
Ақша жиынын зерделеу дәстүрлерi көптеген он жылдар бойы терең
теориялық әзiрлемелердi қамтиды, олар iс жүзiндегi әрекеттер негiзi ретiнде
пайдаланылады. Басты мәселе-осы салада дүниежүзiлiк ғылыми бiлiм әлеуетiнiң
қолданылуы, бұған мына құбылыстар кiредi:
-экономикалық және институционалдық ерекшелiктердi ескере
отырып,ақшаның баламалы айқындамасын қалыптастыруы;
- орталық банктiң ақша жиынын бақылау мүмкiндiгi анықтау;
- ақша жиынына ықпал ету құралдарын талдау және олардың
салыстырма тиiмдiлiгi;
Кесте №1.
Ақша-несие реттеу тетiгiнiң үлгiсi
Ақша-несие реттеу
Ақша-несие реттеу құралдары (ресми пайыздық мөлшерлемелер,
мiндеттi резерветер нормалары, валюталық басқыншылық, мемлекеттiк
қарызды басқару, банктерге несие, тiкелей мөлшерлiк шектеулер)
Ақша-несие реттеу әдiстерi –несиелеудi реттеу, пайыздық реттеу,
мемлекеттiк қарызды басқару, валюталық реттеу
Ақша-несие саясатының мақсаттары- ұлттық валюта бағамын
тұрақтандыру, инфляция қарқынын төмендету, өндiрiстiң өсуi және
т.б.
Ақша-несие реттеу тұжырымдасы әдiстемесiнiң сипатты ерекшелiгi айырбас
тұжырымдамасына тән ақша-несие айналым саласында iс-шара жүргiзу жолымен
макроэкономикалық процестерге реттеушы ықпалды жүзеге асыру көзқарасы болып
табылады. Мысалы, Неокенсияндық мектептiң өкiлi Ф. Модильяни “Тиiстi
тұрақтатын iс-шаралармен тұрақсыздыққа қарсы тұруға болады. Ақша-несие
саясаты ақша ұсынысын нақты сұраныс өзгерiстерiн сәйкестiкке әкелуi
мүмкiн” деп атап өттi.
Неоклассикалық постулаттардың iзбасары П. Самуэльсон “тиiстi ақша-
несие саясатының көмегiмен даурықпа бұзақылықтан және күрт құлдыраудан
жалтаруға, кең экономикалық өсуге сенiм артуға болады” деп жазды.
Монетарлық идеялардың негiзiн қалаушы М.Фридмен ақша-несие құралдары ақша
мөлшерiнiң тұрақты, алайда бiрте-бiрте өсуiн сақтай отырып,
макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткiзуде елеулi әсер етуi мүмкiн деп
санайды.
Осы пiкiрлер экономиканы ақша-несие реттеу теориясының барлық
бағыттарының әдiстемелiк негiзiнiң ортақтығын растайды, ол экономиканы ақша
айналымы мен несие құралдарымен мүмкiндiктерiн әсiре өсiруге, экономиканы
сұраныс пен ұсынысты сәйкестiкке келтiретiн бағалармен реттелетiн тепе-тең,
жеткiлiктi тұрақты жүйе ретiнде қарауға негiзделген.
Ж.Ю.Сэй, Л.Вальрас сияқты батыс экономистерiнiң жұмыстарында, сондай-
ақ И.Фишер мен М.Фридменнiң сандық ақша теориясының әр түрлi нұсқаларында
экономиканы тепе-тең жағдайлар жүйесi ретiнде дамыту қағидасы байқалады.
Ақша-несие реттеу теориялары
Ақша-несие жүйесiн қараған кезде, әдетте, ақша-несие реттеудiң
кейнсиандық және неоклассикалық теорияларын қозғайды.
“Несиелiк реттеуге негiзделген кейнсиандық үлгi нарық жүйесi мен еркiн
кәсiпкерлiктiң кемшiлiктерiн мемлекеттiк қазынашылық және несие саясатының
жәрдемiмен жоюға ұмтылады. Алайда, ол iшкi өндiрiс пен жұмыспен қамтудың
дамуына ақшаның ықпалын жеткiлiктi бағаламайды. Осыған қарама-қайшы
монетаризмдi қолдаушылар осы ықпалды мойындай ғана қоймай, ұтымды ақша-
несие саясатын жүргiзудi экономиканы тұрақтандырудың шешушi шарттары деп
санайды.
Кейнсиандықтар мен монетаристер арасындағы пiкiрталас экономикалық
ойлардың екi бағытының да жағымды жақтары мен кемшiлiктерiн де айқындауға
мүмкiндiк бередi. Бұл теориялар алғашқыда қарағанда қарама-қарсы, алайда
мәнi бойынша бiрiн-бiрi толықтыратын экономикалық үлгiлерден барлық құнды
және ұтымды алынатын синтетикалық көзқарасты әзiрлеуге себеп болды.
Кейнсиандық экономикалық тұжырымдама. Дж.М. Кейнс 1936 жылы шыққан
”Жұмыспен қамтудың, пайызбен ақшаның жалпы теориясы” атты кiтабында өз
тұжырымдамасының мазмұнын баяндады. Кейнс теориясының бас идеясы- нарықтық
капиталистiк экономиканың өзiн-өзi реттеудi жоққа шығару. Ол өз күшiн
шындықпен, атап айтқанда, капитализмде өндiрiстiң кезеңдi құлдырауы мен
одан туындаған жұмыссыздықтың орын алуымен жанасатын жаңа жұмыспен қамтылу
теориясын әзiрлеуге жұмсады. Мұның өзiнде жаңа теорияда кезеңдi құлдырау
мен өндiрiс дағдарысына байланысты заңды туындайтын мәжбүрлi жұмыссыздыққа
ерекше назар аударылады.
Бұдан әрi нарық экономиканы өзiнен-өзi реттеушi бола алмайтынына және
толық жұмыспен қамтуды, өндiрiстiң және бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз
ете алмауына байланысты, онда кейнсиандықтар мемлекет осы мiндеттердi
жүзеге асыруда белсендi рөль атқаруға тиiс деп санайды. Мемлекет кезең-
кезеңмен туындайтын құлдыраулар мен өндiрiстiң күрт өрiстеуiн (экономикалық
циклдар) жұмсартатын осындай қазынашылық және ақша-несие саясатын жүргiзуге
араласуы тиiс.
Тауарларды және қызметтердi мемлекеттiк сатып алу жиынтық шығындардың
негiзгi құрамы, мемлекеттiк реттеу саясатының маңызды элементi екенiн
ескеру қажет. Мұның өзiнде мемлекеттiк шығындарды арттыру мен азайту iшкi
өндiрiс мөлшерiнiң артуына және қысқаруына ықпал етедi. Сондықтан мемлекет
құлдырау кезеңде өзiнiң шығындарын арттыруға, ал инфляция кезiнде оларды
қысқартуға тиiс. Осындай шығындар өндiрiс деңгейiне, тиiсiнше жұмыспен
қамтуға тiкелей әсер ететiнiн атап өту қажет. Салықтық және ақша –несие
саясаты, керiсiнше, өндiрiс мөлшерiне жанама әсер етедi. Мысалы, салықтар
тұтынуға тiкелей әсер етсе, ал ол арқылы ұлттық өндiрiс мөлшерiне жанама
әсер етедi.
Кейнсиандықтардан монетаристердiң айырмашылығы олар ақша-несие
саясатын экономиканы реттеудiң маңызды құралы деп санамайды. Ақша ұсынысы
пайыздық мөлшерлеменiң өзгеруiне әкеп соқтыруына, ал соңғысы
инвестицияларға арналған несиеге әсер етуiне байланысты, сондай-ақ ақша мен
пайыздық мөлшерлеменiң реттеушi рөлi мемлекеттiк шығындар сияқты едәуiр
емес деп санайды. Кейнстi кейбiр зерттеушiлер ақшаның экономиканы
тұрақтандыру үшiн маңызы жоқ дегендi айтады.
Кейнстiң “ақшаның маңызы жоқ” деп айтатын iзбасарларының дұрыс ақша-
несие саясатын қолдамауы, әсiресе, Екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн
басталған инфляция жағдайларында оның тұжырымдамасына сынмен қарауға себеп
болды.
Экономикада iскерлiк цикл деп нақты өндiрiс мөлшерiнiң кемуiмен немесе
артуымен, халықтың жұмыспен қамту мен бағалар деңгейiнiң өзгеруiмен
сипатталатын құлдырау мен өрлеудiң кезектесуi аталады. Мұның өзiнде кәдiмгi
iскерлiк цикл төрт фазадан тұрады: нақты өндiрiс мөлшерiнiң түсуiмен орын
алатын құсыру және тиiсiнше жұмыссыздық күшейедi және егер құсыру фазасы
жарты жылдан астам жалғасса, онда құлдырау орын алады; цикл өзiнiң төменгi
нүктесiне жеткен кезде және орташа бiр жарым жыл жалғасса -ол түбiне
жетедi; нақты өндiрiс мөлшерi кеңейе бастап, халықтың жұмыспен қамту
арттырылып, бағалар тұрақтандырылғанда кеңею фазасы орын алады. Нақты
өндiрiс мөлшерi барынша жоғары деңгейге жеткен нүкте шарықтау деп аталады.
Осыдан бастап жаңа цикл басталады.
М. Фридмен мен А. Шварц өздерiнiң АҚШ-да 1867-1960 жылдары ақша
айналымының тарихы” деп аталатын жұмыстарында ақша айналымының рөлiн егжей-
тегжейлi зерттеген. Ауқымды статистикалық материалдың негiзiнде, олар
айналымдағы ақша жиынының өсу қарқыны циклдар iскерлiктермен сәйкес келмесе
де, солармен байланысты циклдiк схемаға сәйкес екенiн айқындады. Ақша циклы
iскерлiк циклдың алдында болады, өйткенi айналымдағы ақша мөлшерi өзiнiң
шарықтауына жетiп жоғары нүктеге- iскерлiк циклының шарықтауына дейiн түсе
бастайды. Және керiсiнше, ақша мөлшерi iскерлiк цикл өзiнiң төменгi нүктесi-
түпке дейiн жеткен сәтке дейiн арта бастайды.
Нақты мысалға жүгiнейiк: экономикалық өсу қарқыны 3% құрайды, бұл
дамыған елдердегi ұзақ мерзiмдi уақытша аралықтардағы нақты көрсеткiштерге
сәйкес келедi. Бұл жағдайда атаулы ЖIӨ мен айналымдағы ақша мөлшерi де
үшпайыздық өсуге сәйкес келедi деп ұйғарайық. Егер ақша жиынының мөлшерi
10% артса не болады? Бiраз саябырдан кейiн номиналдық ЖIӨ өсу қарқыны өсе
бастап болжаммен атаулы ақша жиынының өсуiнiң тиiстi 10 пайыздық деңгейiне
жетедi. Содан кейiн ЖIӨ бұрынғыдай 10% құраса да, нақты өндiрiстiң өсу
мөлшерi тағы да 3% кемидi. Бұл мұндай өсу жыл сайын 7% артып отыратын
абсолюттiк баға деңгейiнiң арту есебiнен қол жеткiзiлетiнiн бiлдiредi.
Сонымен, ақша жиынының өсу қарқынының өзгеруi өндiрiстiң нақты
деңгейiне, жұмыспен қамтуға және бағаларға елеулi түрде әсер етедi.
Монетаризм. Дж. Кейнстiң iзбасарлары негiзiнен құлдырау мен тоқырау
проблемаларына көңiл аударуына байланысты, әртүрлi елдерде кезең-кезеңмен
туындайтын инфляциялық процестерге орай ақша рөлiне жаңа сипаттағы
қызығушылық пайда болды.
Қазiргi заманғы кейнсиандыққа оппозиция ретiнде пайда болды. Дж
Кейнстiң iзбасарларына қарама-қайшы М. Фридмен дұрыс монетарлық саясат
инфляция кезiнде ғана емес, сондай-ақ тоқыру кезiнде де маңызды рөл
атқаратынын атап өттi.
Монетаристер мен кейнсиандықтар арасындағы айырмашылықты анығырақ көру
үшiн олардың негiзгi теңдеулерiн талдау қажет:
Кейнсиандықтар өздерiнiң теоретикалық құрулардың негiзiне нақты өнiм
мөлшерiн өндiруге жұмсалған жиынтық шығындар теңдеуiн алады:
C+I+Eч = NVP.
Монетарлықтар айырбас теңдеуiн негiзге алады:
МV=PQ,
мұнда М-ақша жиыны,
V- ақша айналымының жылдамдығы.
Q -өнiмiнiң жеке мөлшерi мен тауарлар сатылатын орташа P бағалар
деңгейiне көбейтiндiсi таза iшкi өнiмдi (NVP) құрайды, келтiрiлген
теңдеулердiң сол бөлiктерiн теңдестiре алғандықтан мына теңдеудi
аламыз:
C+I+Eч= MV.
Жаңа теңдеудiң сол бөлiгiнде бүкiл таза iшкi өнiм өндiрiсiне жұмсалған
жиынтық шығындар, ал сол жағында сатып алушылар осы өнiмге жұмсаған ақша
мөлшерi көрсетiлген. Егер MV дайын тауарға жұмсалған шығындардың жалпы
сомасы болса онда ол NVP тең болуға тиiс. Тиiсiнше, бұл сома NVP өндiрiсiне
жұмсалған жиынтық шығындардың монетарлық баламасын бiлдiредi. Сондықтан
монетарлық және кейнсиандық көзқарастар өнiм өндiрiсiнiң сол бiр
экономикалық процесiне әртүрлi екi тұрғыдан қараған екi көзқарас болып
табылады.
Кейнсиандықтар өздерiнiң теңдеулерiнде ақшаға қосалқы рөль бередi,
өйткенi ақша ұсынысының өзгеруi пайыздық мөлшерлеменiң өзгеруi ал ол арқылы
инвестицияларға ТЖӨ мөлшерiнiң өзгеруiне жанама әсер етедi.
Монетаристер ақша ұсынысы өндiрiстiң, жұмыспен қамтудың, бағалардың
дейгейiн айқындайтын негiзгi фактор деп санап, ақшаға маңызды мағына
бередi.
Кейнсиандықтар мен монератистердiң тұрақтандыру саясаты. Iскерлiк
циклдар уақытында өндiрiстiң кезең-кезеңмен құлдырауы мен өрлеуi
белгiленген тұрақтандыру саясат жүргiзудi талап етедi. Ол көбiнесе әртүрлi
экономикалық көзқарастарды жақтаушылар ұстанатын теориялық тұжырымадаларға
байланысты.
Кейнсиандықтар тауарлар мен қызметтерге жұмсалған мемлекеттiк шығындар
жиынтық шығындардың құрамдас бөлiгi болғандықтан және осыған байланысты
жалпы өндiрiс деңгейiне (ТЖӨ) өзгеруiне тiкелей әсер етуiне орай,
қазынашылық саясатты экономикалық тұрақтандырудың негiзгi құралы ретiнде
санайды. Қазынашалық саясаттың екiншi бөлiгiн құрайтын салық түсiмдерi
тұтыну мен жинақтауға кететiн кiрiстерге тiкелей әсер етедi. Сонымен,
негiзiнен тұтыну арқылы олар ТЖӨ мөлшерiне де әсер етедi. Кейнсиандықтар
ақша-несие саясатының әсерiн мойындайды, алайда, олардың пiкiрiнше, ол
құлдырау мен тоқырау кезеңiнде неғұрлым аз байқалады.
Монетаристер қазынашылық саясат экономиканы тұрақтандырудың сенiмдi
құралы болып табылмайды деп пайымдайды. Өздерiнiң көзқарастарын олар
мемлекеттiк шығындарды арттыру бюджет тапшылығы мен мемлекеттiк банктерден
қарыз беру, алуына әкеп соқтыратын “орнын басу әсерiмен” негiздеуге
ұмтылады. Нәтижесiнде қаржы нарықтарында ақшаға сұраныс артады, осының
салдарынан пайыздық мөлшерлеме артады. Инвестицияларға арналған ақшаға
сұраныс кемидi, ал соңғылардың кемуi жиынтық шығындардың қысқаруына және
тиiсiнше ТЖӨ кемуiне әкеп соқтырады. Тиiсiнше, экономиканы тұрақтандыру
үшiн қолданылған саясат өзiнiң мақсатына жетпейдi, өйткенi қаржы
нарығындағы қарыздарды пайдаланған мемлекет ондағы жеке бизнестi алмастырып
немесе дәлiрек айтқанда оның орнын басады.
Ақша ұсынысы экономикалық белсендiлiлiкте шешушi рөл атқарады деген
өзiнiң iргелi тезисiн негiзге ала отырып, дұрыс ақша-несие саясатын
жүргiзудi табысты тұрақтандырудың басты шарты деп санайды. Алайда, дұрыс
ақша-несие саясатын жүргiзу күрделi қиындықтарға толы. Бiрiншiден, ақша
ұсынысының өзгеруi мен оның атаулы NVP әсерi арасында жеткiлiктi ұзақ уақыт
немесе уақытша лаг өтедi. Осы лаг едәуiр қысқа (6-дан бастап 8 айға дейiн)
немесе ұзақ (екi жылға дейiн) орын алуы мүмкiн. Ақша ұсынысы атаулы ТЖӨ
әсер ететiн сәттi дәл анықтау ықтималдығы мардымсыз. Егер кейбiр белгiлер
экономиканың құлдырау процесiн көрсетсе, онда әдетте арзан ақша, яғни,
төмен пайыздық мөлшерлеме саясатын қолдана бастайды. Алайда, жарты жылдан
кейiн экономиканың инфляция деңгейiне жетуi мүмкiн, осының салдарынан
қолданылған саясат тұрақсыздандыруды әлсiретпей керiсiнше күшейтiп,
инфляцияның одан әрi өсуiне әкеп соқтыруы мүмкiн.
Екiншiден, пайыздық мөлшерлеменi реттеумен қиындықтар туындайды. Несие
мекемелерi тұрақтандыру мақсатында, оларды арттырудың орнына осы
мөлшерлемелердi төмендетiп және осымен инфляцияның одан әрi өсуiн туындатуы
мүмкiн. Монетаристердiң пiкiрiнше ұзақ мерзiмдi уақыт аралықтарында
өндiрiстiң нақты мөлшерiнiң өсуiнiң үшпайыздық деңгейiне тең ақша жиынының
тұрақты өсуiне негiзделген саясат оңтайлы болып табылады. Бұл жағдайда
артатқан ақша ұсынысы жиынтық шығындарға және тиiсiнше өндiрiс мөлшерiнiң
артуына ықпал етедi.
Экономикалық жүйеде толық жұмыспен қамтылған жағдайда ғана
кейнсиандықтар мен монетаристер арасында ымыраға қол жеткiзуге болады.
Алайда жеке кәсiпкерлiк жағдайында толық жұмыспен қамту қол жеткiзбейтiн
шарт екенi белгiлi.
Кейнсиандық үлгi керiсiнше, экономикалық жүйенi сыртқы, яғни,
мемлекеттiң кiрiсу қажеттiлiгiн атап өтедi.
Осылайша, осы үлгiлер экономикалық дамудың түрлi құбылыстарын
бiлдiредi және сондықтан бiрiн-бiрi жоққа шығарудан гөрi бiрiн-бiрi
толықтыруға тиiс.
2 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҰЛТТЫҚ БАНКIНIҢ АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНА
ТАЛДАУ
2.1. Ұлттық Банктiң ақша-несие саясатын реттеу механизмi
Бүгiнгi күнi Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң ақша-несие
саясатының құралдарын нақты қарай отырып, оларды бiрнеше көрсеткiштерге
бөлуге болады:
- ықпал ету нысаны бойынша- тiкелей және жанама. Ақша-несие реттеудiң
тiкелей ықпал ету әдiстерi реттелетiн объектiге тiкелей ықпал етуге
мүмкiндiк бередi, олар басқаруы жоғары деңгейде орталықтандырылған елдерге
тән, сондай-ақ нарықтық экономикалы елдерде мына тарихи ерекшелiктерге орай
пайдаланылады:
- тiкелей ықпал ететiн объектiлер бойынша - ақша ұсынысы
мен ақша сұранысы;
- реттеу барысында белгiленетiн параметрлер бойынша сандық
және сапалық;
- уақыт аралығына негiздеп- ақша-несие реттеудiң қысқа
және ұзақ мерзiмдi құралдары;
- ықпал ету ауқымы бойынша- жалпы және iрiктемелi;
Жалпы құралдар ақша нарығында қалыптасатын қатынастар (мысалы,
бiрыңғай есептiк мөлшерлеме) жиынтығына ықпал етедi. Iрiктемелi әдiстер
басқарылатын объектiлердi саралауды (мысалы, пайыздық мөлшерлеменi немесе
резерв талаптарын саралау) көздейдi.
Ақша-несие саласындағы теориялық ережелердi қорытындылай келе, ақша-
несие саясатының құралдары жүйелендi:
Кесте №4
Ақша-несие саясатының құралдарын талдау
Ақша-несие Ықпал ету құралы Қолдану мақсаты
саясатының
құрамдастары
Ақша саясаты Ашық нарықтағы Ақша массасының мөлшерiн
операциялар реттеу: артық болғанда
кемiту, ол инфляция қарқының
Валюталық басқыншылық өсуiне әкеп соқтырады;
тапшылық кезiнде кеңейту, ол
3. Ұлттық банктiң несие ЖIӨ төмендеуiне,
саясаты экономиканың
демонетизациясын салықтардан
4. Мiндеттi резевтерiнiң бұлтаруға, көлеңкелi
мөлшерi экономикаға әкеп соқтырады
5. Пруденциалдық шаралар
Несие саясаты Ұлттық банкiнiң операциялары Ақша массасының депозиттiк
бойынша пайыздық бөлiгiне әсер ету мақсатында
мөлшерлемелер несиелiк ресурстарға
сұраныспен ұсынысты реттеу
Пруденциалдық шаралар
Валюталық Валюталық басқыншылық Ұлттық валютаның бағамын
саясат реттеу, валюталық режимдi
либерализациялау
Экономиканы ақша-несие жүйесiндегi Ұлттық Банк сыйақысының
мөлшерлемесiнiң деңгейлерiн талдайық. Оңды пайыздық мөлшерлеменi
Қазақстанның экономикасы мен қаржыларын сауықтырудың кепiлi болып
табылатынын атап өту қажет. Жынында да, оңды пайыздық мөлшерлеме ақша
жинауға ынталандыратын және несиенiң қымбаттауына орай, инвестициялық
салымдарды шектеудiң нәтижесi болатын сұранысты шектеуiне байланысты
инфляцияға қарсы функцияны атқаруы мүмкiн.
Қазақстан Республикасында реформалау жүргiзiлген жылдарда қайта
қаржыландыру мөлшерлемесi жағымсыз болып, тек 1994 жылдың екiншi жартыснан
бастап қана барлық жақтан сыналуына қарамастан, Ұлттық Банк оң мөлшерлеме
белгiледi. Қайта қаржыландыру мөлшерлемiнi 270%бастап 300%-ке дейiн өсiру
есебiнен сұраныс инфляциясы төмендетiлдi. Мөлшерлеменiң оңды болып және
оның нарықтық мөлшерлемеге сәйкес болуы несие аукционында айқындалды. Осы
өзгерiстер нәтижесiнде валюталық операциялармен салыстырғанда несие
операциялары бойынша кiрiстiң көбеюi байқалды, бұған шетел валютасына
сұраныстың және валюта бағамының тұрақтануы себеп болды.
Жоғары инфляция жағдайындағы экономикалық саясат мiндеттерiнiң бiрi
тиiмсiз инвестицияларға жол бермеу және бiруақытта мөлшерлеменiң
экономикаға күйрететiн әсерiнен сақтап қалуға мүмкiндiк беретiн оңды
пайыздық мөлшерлеме деңгейiн iздестiру болып табылады.
Орталық банкте вексельдердi қайта есептеу екiншi деңгейлi банктердi
қаржыландырудың балама әдiсi. Осы нысанның пайдасы бұл операцияда кепiл
қажет емес, ал вексель берушi кепiл болады. Бұдан басқа, тәуекелi деңгейi
төмен әлеуетi тұрақты клиенттер ғана несиеленуiне байланысты, вексельдiк
несиелер бойынша мөлшерлемелер әдетте банк несиелерi бойынша
мөлшерлемелерден төмен белгiленедi.
Вексельдердi қайта есептеу экономиканың нақты секторын қаржылық
қолдаудың құралы ретiнде болатынын атап айту қажет. Алайда Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкi қайта есептеуге барлық вексельдер
қабылданбайды, тек вексельдiк несие алуға құқығы бар бiрiншi сыныпты
эмитенттер тiзiмiне енгiзiлгендер ғана осы құқықпен пайдалана алады.
Мысалы, соңғы екi жылда Қазақстанның тек 2 кәсiпорны- “Қазатомпром” мен
“Қазақстан Темiр Жолы” ғана вексельдiк қайта қаржыландыру жүйесi бойынша
несие алды. Сонымен Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi қайта
қаржыландыру мөлшерлемесi ақша-несие саясатының жедел құралы ретiнде өзiнiң
функцияларын, сондай-ақ Ұлттық Банк ақша -несие саясатының индикаторы
функциясын атқармайды. Бұдан басқа, вексельдiк қайта қаржыландыру жүйесiн
Ұлттық Банктiң 2004-2006 жылдарға арналған өзiнiң даму басымдығы ретiнде
белгiлесе де, оның дамымауы, ақша-несие саясатының балама тетiгi болмауынан
инфляциялық шектеу саясатына көшу үшiн қиындықтар тудырады.
Ашық нарықтағы операциялар ақша-несие саясатының ең бiр басымды
құралдарының бiрi болып табылады. Орталық банктiң ашық нарықтағы
операциялары меншiк ноталарын да қоса алғанда құнды қағаздарды сату немесе
сатып алу арқылы ақша жиынының мөлшерiн реттеудi жүзеге асыруға мүмкiндiк
бередi. Айналымда артық ақша болса, Ұлттық Банк меншiк ноталарын немесе
Қаржы министрлiгiнiң операторы ретiнде банктер мен басқа да қаржы
институттарына бастапқы дилерлерге мемлекеттiк құнды қағаздарды сата
бастайды, осымен ол айналымдағы ақша жиынының бөлiгiн алады және банк
резервтерiн қысқартады. Осымен қатар мемлекеттiк құнды қағаздармен
жүргiзiлетiн операциялар бюджет тапшылығын қаржыландырудың инфляциялық емес
көзi болып табылады.
Ақша-несие реттеу құралы ретiнде ашық нарықтағы операциялардың рөлiн
нығайтатын негiзгi факторлар Ұлттық Банктiң қайталама нарықта операцияларды
жүзеге асыруға, РЕПО операцияларын жүргiзуге, мемлекеттiк құнды қағаздардың
биржадан электрондық тыс нарығын құруға себеп болды.
Банктердi несиелеу ел экономикасына ықпал етудiң ең бiр мүмкiн
тәсiлiнiң бiрi болып табылады, олардың мөлшерi артса, айналымдағы ақша
мөлшерi өседi, бұл инфляция қарқынының өсуiне әсер етуi мүмкiн, алайда
шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң айналым қаржылары толықтырылып,
тиiсiнше, өндiрiс көлемi артады. Ұлттық Банк несие саясаты экономиканы
несиелеудi кеңейтуге немесе қысқартуға ғана емес, сондай-ақ iшкi
экономиканың тұрақты дамуына қол жеткiзуге, ақша айналымының нығаюына, iшкi
экономикалық процестердiң тепе-тең болуына ықпал етедi. Экономиканы
несиелеу функциялары екiншi деңгейдегi банктерге ауысты және Ұлттық Банктiң
жұмысы жетекшi елдердiң орталық банктерiнiң функцияларына бiрте-бiрте
жақындай бастады. Ұлттық банктiң несие беру практикасы түбегейлi өзгердi:
банктерге несие тек олардың өтiмдiлiгiн қолдау мақсатында ғана берiлген,
жеңiлдiк несиелер жойылды, мемлекеттiк бюджет тапшылығын жабуға несие тек
бюджет бағдарламасының шеңберiнде. Кейiн ломбардық несие, бюджеттi тiкелей
несиелеу, несие ресурстарының аукционы жойылды. Осылайша, орталық банктiң
екiншi деңгейдегi банктердi қайта қаржыландыруы толық тоқтатылды.
Қазақстанда ұлттық валюта енгiзiлгеннен кезең алтын-валюта резервтерi
аз мөлшерiмен сипатталады, дүниежүзiлiк нарықта қолайлы баға жағдайы
қалыптасып, экспорт түсiмi молайды. Алайда 1998 жыл Қазақстан экспортқа
шығаратын тауарлар (мұнай, түстi металдар) бағалары күрт төмендеп (25%),
төлем балансының сальдосын нашарлатып, ұлттық валютаның тұрақтылығын
төмендеттi. Осылайша, инфляцияның жоғары өсу қарқынымен қабаттасқан
негiзделмеген ақша-несие саясаты экспорт түсiмiнiң қомақты мөлшерiмен
жұмсартылып отырды.
Ұлттық Банк валюта бағамын құю арқылы валюта бағамын тұрақтандыруды
тиiмдi пайдаланады. Ұлттық Банк реттеудi текнарық операторлары алып-сатар
iс-қимыл жасаған жағдайда, нарықтық ауытқулардың, сондай-ақ экспорт-импорт
операцияларының нәтижелерi бойынша маусымдық ауытқулар жағдайында ғана
жүзеге асырады. Мысалы, экпорттық түсiм түскен кезде ұсыныс сұраныстан
едәуiр артады және Ұлттық Банк валютаны нарықта сатып алып оның мөлшерiн
азайтады.
Валюта бағамын ақша-несие құралы ретiнде пайдалану проблемасы оның
деңгейiне көптеген факторлар ықпал етуiнде. Олардың iшiнен негiзгi төртеуiн
бөлiп айтуға болады: Бiрiншiден, инфляция қарқыны оның өсуi ұлттық валютаны
сатып алу қабiлетiн төмендетедi, сондай-ақ инфляция төмен мемлекеттердiң
валютасы қатысында оның бағамының түсуiне себеп болады. Екiншiден, төлем
балансының жағдайы. Ұлттық валютаның сальдосы жағымды болса, онда ұлттық
валюта бағамы артады, сондай-ақ шетелдiк ұлттық валюта бағамының түсуiне
әсер етiп, соның салдарынан борышкерлер өзiнiң сыртқы қарызын қысқарту үшiн
оны шетел валютасына сатуға мәжбүр. Үшiншiден, пайыздық мөлшерлемелер
деңгейi – оның жоғарылауы елге қысқа мерзiмдi капиталдың түсуiн
ынталандырады, бұл шетел валютасының ұсынысын арттырады.
Мөлшерлеменi төмендету елден шетелдiк содан кейiн ұлттық капиталдың да
кетуiн ынталандырады, тиiсiнше, шетелдiк валютаның ұсынысы қысқарады. Екi
жағдайда да ұлттық валютаның бағамы өзгередi. Өнеркәсiптiк өнiмнiң мөлшерi
экономика жағдайының көрсеткiшi болып табылады. Экономика өндiрiс
мөлшерiнiң және баға өзгерiстерiнiң түсу серпiнiнiң салдарын болып
табылады. Соңғы төрт жылда өткен кезеңмен салыстырғанда ЖIӨ өнеркәсiптiк
өндiрiстiң үлесiнiң өсуi байқалады. Ақша жиынының серпiнi инфляциялық
процестерге; ұлттық өндiрiске; сыртқы экономикалық байланыстарға және
дамудың барлық процесiне ықпал етедi. Ақша жиыны бойынша өнеркәсiптiк
өндiрiс икемдiлiгi коэффициентiне есептелген серпiнi келесi суретте
көрсетiлген:
Сурет №1. Ақша жиыныны бойынша өндiру өнеркәсiбiнiң
икемдiлiк коэффициент динамикасы
Ескерту:
1.Кесте икемдiлiк коэффициенттерiнiң негiзiнде есептелген;
2.ОХ сызығы бойынша -икемдiлiк коэффициентi, ОУ сызығы
бойынша- талданатын жылдар көрсетiлген;
Нарықтық экономика жағдайында өнеркәсiптiк кәсiп- орындардың
қызметiн қаржыландырудың екi тәсiлi бар. Бiрiншiден, бұл акционерлiк
капиталды тарту, яғни, тiкелей қаржыландыру. Нашар дамыған қаржы қоры
жағдайында Қазақстан Республикасы шектеулi қаржыландыру көзi болып
табылады. Және екiншiден, қаржыларды банк жүйесi арқылы тарту бұл жанама
қаржыландыру болып табылады. Қызмет ерекшiлiгiн негiзге ала отырып, қаржы-
несие мекемелерi экономикада бар ақшалай қаржыларды шоғырландырып, қайта
бөлiп емес, ақшалай қаржылардың қайталама эмиссиясын жүзеге асыруы
мүмкiн.
Банктер шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қарыз ақшаға деген
қажетiн қанағаттаныдруы мүмкiн, ал қамтамасыз ету ниетi өнеркәсiптiк
кәсiпорындардың несиелеу мүмкiндiгi мен төлем қабiлетiне және толықтай
макроэкономикалық жағдайларға байланысты.
Келесi суретте несие салымдарының және қайта қаржыландыру
мөлшерлемесiнiң ара-қатынасын көруге болады:
Сурет №2. Экономикаға несие салымдарының және қайта қаржыландыру
мөлшерлемесiнiң икемдiлiк коэффициент динамикасы
Ескерту:
1. Кесте икемдiлiк коэффициентiнiң негiзiнде есептелген;
2. ОХ сызығы бойынша- икемдiлiк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz