Қазақстан Республикасындағы ақша реформалары және оның ерекшелiктерi
ҚР.дағы ақша айналымның өзiндiк тарихы бар. Ол бiрнеше стаылардан өтiп, бiрнеше реформаларды бастан кешiрдi. Соның алғашқысы ретiнде 1922.1924 жж. Ақша реформасын қарастырайық. Алдымен осы ақша реформасын жүргiзу қажеттiлiгiне тоқталайық. Революцияға дейiнгi Қазақстанда жүргiзiлген 1895.1897 жж. Ақша реформалары нәтижесiнде алтын монета айналысы бар алтын монометализм жүйесi енгiзiлдi.
Айналыста алтын, күмiс, мыс монеталар жүргiзiлдi. Негiзгi ақша белгiлерiне 92% алтынмен қамтамасыз етiлген мемлекеттiк банктiң несиелiк билеттерi жатты. Ақша массасының басты бөлiгiн алтын монеталарға ауыстырылатын айналыс құралдары құрады, сондықтанда оларға деген халықтың сенiмi болды. 1917 ж. кезде уақытша ұкiмет 20 және 40 рубльдiк ақша белгiлерiн шығарды, олар шынының бетiне жабыстырылған этикеткаларға ұқсас, бұны халық арасында “кренки” деп атады. Несиелiк ақша мен ”кренкилерден” басқа уақытша ұкiмет сурогаттардың әртүрiн енгiздi: мемлекеттiк қазынаның қысқа мерзiмдi мiндеттемесi, заим купондары. Мемлекеттiк шығыстарды жабу мақсатында ұкiмет iрi купюра қағаз ақшаларды шығарды. ұсақ ақшалар ролiн чектер, бондар, маркалар және басқа да ақшалай сурогаттар атқарды. Ресейде ақша жүйесiнiң жалпы құлдырауы басталып, оның Қазақстанға да өзiндiк ықпалы болды. Қазан революциясынан кейiн ақша айналысының жағдайы, бiршама нашарлай түстi. үш жыл iшiнде (1917.1920) айналыстағы қағаз ақшалардың массасы 48 есеге дейiн өсiп кеттi. Ақша 10 мың есеге құнсызданды. 1919 ж. алғаш рет кеңестiк мемлекеттiк билеттер, кейiннен РСФСР.дiң есеп айырысу белгiлерi айналысқа шығарылды. Түркiстанда, Солтүстiк Кавказда, Кавказда, Қиыр Шығыста және басқа жерлерде жергiлiктi ақша белгiлерiн шығаруға рұқсат берiлдi. Ақша массасы сан алуан түрлi болды. Жергiлiктi ақша белгiлерi Жетiсуда, Верный қаласында (Алматы) шығарылды. Жетiсулық несиелiк билеттер Мемлекеттiк банкте апиынмен сақталған және Жетiсу облысының барлық байлығымен қамтамасыз етiлдi. Бұл туралы несиелiк билеттiң бет жағында көрсетiлген жазу куәландырылады. Дұниежұзiлiк тәжiрибеде мұндай жағдайлар болған емес. Жергiлiктi билiк органдарының иелiгiнде мұндай бағалы дәрiлiк шикiзаттың 275 пуды болды, олар елдiң байлығы болып саналды. Бiрақ бұлар қаржылық жағдайды нығайта алмады. ”Верненск рублi” күн сайын құнсыздана бастады. Азамат соғысы мен шетел интервенциясы жағдайында интервенттер, шетелдiк және ақ гвардия “үкiметi” өздерiнiң ақшаларын басып шығарды. Олардың бағамдары әртүрлi болды және олар тезiрек құнсызданды. Ақшаның қатты құнсыздануының нәтижесi: шаруашылық қатынастардың натуралануы мен ақшаның айналыстап шығарылуы болып табылды. 1920 ж. соңынан бастап “еңбек поягын” ақысыз беру басталды. Келесi жылдарда пәтер ақы мен коммуналдық қызметер үшiн төлем алынып тасталды. Оқушыларға тегiн киiм берiлдi. Базалардың өзiнде, азық.
Айналыста алтын, күмiс, мыс монеталар жүргiзiлдi. Негiзгi ақша белгiлерiне 92% алтынмен қамтамасыз етiлген мемлекеттiк банктiң несиелiк билеттерi жатты. Ақша массасының басты бөлiгiн алтын монеталарға ауыстырылатын айналыс құралдары құрады, сондықтанда оларға деген халықтың сенiмi болды. 1917 ж. кезде уақытша ұкiмет 20 және 40 рубльдiк ақша белгiлерiн шығарды, олар шынының бетiне жабыстырылған этикеткаларға ұқсас, бұны халық арасында “кренки” деп атады. Несиелiк ақша мен ”кренкилерден” басқа уақытша ұкiмет сурогаттардың әртүрiн енгiздi: мемлекеттiк қазынаның қысқа мерзiмдi мiндеттемесi, заим купондары. Мемлекеттiк шығыстарды жабу мақсатында ұкiмет iрi купюра қағаз ақшаларды шығарды. ұсақ ақшалар ролiн чектер, бондар, маркалар және басқа да ақшалай сурогаттар атқарды. Ресейде ақша жүйесiнiң жалпы құлдырауы басталып, оның Қазақстанға да өзiндiк ықпалы болды. Қазан революциясынан кейiн ақша айналысының жағдайы, бiршама нашарлай түстi. үш жыл iшiнде (1917.1920) айналыстағы қағаз ақшалардың массасы 48 есеге дейiн өсiп кеттi. Ақша 10 мың есеге құнсызданды. 1919 ж. алғаш рет кеңестiк мемлекеттiк билеттер, кейiннен РСФСР.дiң есеп айырысу белгiлерi айналысқа шығарылды. Түркiстанда, Солтүстiк Кавказда, Кавказда, Қиыр Шығыста және басқа жерлерде жергiлiктi ақша белгiлерiн шығаруға рұқсат берiлдi. Ақша массасы сан алуан түрлi болды. Жергiлiктi ақша белгiлерi Жетiсуда, Верный қаласында (Алматы) шығарылды. Жетiсулық несиелiк билеттер Мемлекеттiк банкте апиынмен сақталған және Жетiсу облысының барлық байлығымен қамтамасыз етiлдi. Бұл туралы несиелiк билеттiң бет жағында көрсетiлген жазу куәландырылады. Дұниежұзiлiк тәжiрибеде мұндай жағдайлар болған емес. Жергiлiктi билiк органдарының иелiгiнде мұндай бағалы дәрiлiк шикiзаттың 275 пуды болды, олар елдiң байлығы болып саналды. Бiрақ бұлар қаржылық жағдайды нығайта алмады. ”Верненск рублi” күн сайын құнсыздана бастады. Азамат соғысы мен шетел интервенциясы жағдайында интервенттер, шетелдiк және ақ гвардия “үкiметi” өздерiнiң ақшаларын басып шығарды. Олардың бағамдары әртүрлi болды және олар тезiрек құнсызданды. Ақшаның қатты құнсыздануының нәтижесi: шаруашылық қатынастардың натуралануы мен ақшаның айналыстап шығарылуы болып табылды. 1920 ж. соңынан бастап “еңбек поягын” ақысыз беру басталды. Келесi жылдарда пәтер ақы мен коммуналдық қызметер үшiн төлем алынып тасталды. Оқушыларға тегiн киiм берiлдi. Базалардың өзiнде, азық.
Қазақстан Республикасындағы ақша реформалары және оның ерекшелiктерi
ҚР-дағы ақша айналымның өзiндiк тарихы бар. Ол бiрнеше стаылардан өтiп, бiрнеше реформаларды бастан кешiрдi. Соның алғашқысы ретiнде 1922-1924 жж. Ақша реформасын қарастырайық. Алдымен осы ақша реформасын жүргiзу қажеттiлiгiне тоқталайық. Революцияға дейiнгi Қазақстанда жүргiзiлген 1895-1897 жж. Ақша реформалары нәтижесiнде алтын монета айналысы бар алтын монометализм жүйесi енгiзiлдi.
Айналыста алтын, күмiс, мыс монеталар жүргiзiлдi. Негiзгi ақша белгiлерiне 92% алтынмен қамтамасыз етiлген мемлекеттiк банктiң несиелiк билеттерi жатты. Ақша массасының басты бөлiгiн алтын монеталарға ауыстырылатын айналыс құралдары құрады, сондықтанда оларға деген халықтың сенiмi болды. 1917 ж. кезде уақытша ұкiмет 20 және 40 рубльдiк ақша белгiлерiн шығарды, олар шынының бетiне жабыстырылған этикеткаларға ұқсас, бұны халық арасында "кренки" деп атады. Несиелiк ақша мен "кренкилерден" басқа уақытша ұкiмет сурогаттардың әртүрiн енгiздi: мемлекеттiк қазынаның қысқа мерзiмдi мiндеттемесi, заим купондары. Мемлекеттiк шығыстарды жабу мақсатында ұкiмет iрi купюра қағаз ақшаларды шығарды. ұсақ ақшалар ролiн чектер, бондар, маркалар және басқа да ақшалай сурогаттар атқарды. Ресейде ақша жүйесiнiң жалпы құлдырауы басталып, оның Қазақстанға да өзiндiк ықпалы болды. Қазан революциясынан кейiн ақша айналысының жағдайы, бiршама нашарлай түстi. үш жыл iшiнде (1917-1920) айналыстағы қағаз ақшалардың массасы 48 есеге дейiн өсiп кеттi. Ақша 10 мың есеге құнсызданды. 1919 ж. алғаш рет кеңестiк мемлекеттiк билеттер, кейiннен РСФСР-дiң есеп айырысу белгiлерi айналысқа шығарылды. Түркiстанда, Солтүстiк Кавказда, Кавказда, Қиыр Шығыста және басқа жерлерде жергiлiктi ақша белгiлерiн шығаруға рұқсат берiлдi. Ақша массасы сан алуан түрлi болды. Жергiлiктi ақша белгiлерi Жетiсуда, Верный қаласында (Алматы) шығарылды. Жетiсулық несиелiк билеттер Мемлекеттiк банкте апиынмен сақталған және Жетiсу облысының барлық байлығымен қамтамасыз етiлдi. Бұл туралы несиелiк билеттiң бет жағында көрсетiлген жазу куәландырылады. Дұниежұзiлiк тәжiрибеде мұндай жағдайлар болған емес. Жергiлiктi билiк органдарының иелiгiнде мұндай бағалы дәрiлiк шикiзаттың 275 пуды болды, олар елдiң байлығы болып саналды. Бiрақ бұлар қаржылық жағдайды нығайта алмады. "Верненск рублi" күн сайын құнсыздана бастады. Азамат соғысы мен шетел интервенциясы жағдайында интервенттер, шетелдiк және ақ гвардия "үкiметi" өздерiнiң ақшаларын басып шығарды. Олардың бағамдары әртүрлi болды және олар тезiрек құнсызданды. Ақшаның қатты құнсыздануының нәтижесi: шаруашылық қатынастардың натуралануы мен ақшаның айналыстап шығарылуы болып табылды. 1920 ж. соңынан бастап "еңбек поягын" ақысыз беру басталды. Келесi жылдарда пәтер ақы мен коммуналдық қызметер үшiн төлем алынып тасталды. Оқушыларға тегiн киiм берiлдi. Базалардың өзiнде, азық-түлiктермен алмасу ақшасыз, яғни кездейсоқ айырбас эквивалент (мысалы етiк жұбы 30 фунт крупаға, немесе 1 пуд қара ұнға, немесе 3 фунт махоркаға және т.б.) түрiнде жүзеге асырылды. 1921 ж. наурызда болғанРКП (б)-ның Х съезiнде жаңа экономикалық саясат (ЖЭС) қабылданды. Шаруалар өнiм салықтарын мемлекетке төгеннен кейiн, артық өнiмдерiн базарға сатуға мүмкiндiк туды. Қала мен ауыл арасында нарықтық қатынас дами бастады. Жеке меншiк капиталдық саудаға және ұсақ өнеркәсiпке араласуына жол берiлдi. Бiртiндеп еңбекақыны ақшамен төлеу қалпына келтiрiлдi. Егер 1921 ж. көктемiнде ақшалай еңбек ақыны төлеу тек 10% құраса, онда 1923 ж. бiрiншi тоқсанында, ол 80%-дан астамын құрады. Бұл ақша реформасының арқасында ғана мүмкiн болды. 1921 ж. қазанда Ресей кеңестiк Федеративтiк Социалистiк Республикасында Мемлекеттiк банк ұйымдастырылып, ол елдiң басты эмиссиялық орталғы ақша реформасын жүргiзуге дайындық жасау болды. Ақша реформасын өткiзудiң экономикалық алғы шарттарына жЭС жүргiзудiң нәтижесiнде шаруашылық жағдайдың бiршама жақсаруы: әртұрлi өнеркәсiп салаларындағы өнiмдер көлемiнiң өсуi, еңбек өнiмдiлiгiнiң артуы, ауыл шаруашылығының басты өнiмдерiнiң өсуi (бидай, мақта) тауар айналымының артуы жатады. Тауар шаруашылығындағы ақша айналысының бiрқалыпты болуының екiншi бiр алғы шарты-бұл ақшаның алтынмен қамтамасыз етiлуi. 1.01.1922 жылдан 1.01.1923 жылдар аралығында Мемлекеттiк банктiң алтын валюта резервi 6,7 млн-нан 31 млн рубльге дейiн өстi. 1922 ж. сәуiрде бағалы металдарда және тастарды еркiн түрде иеленуге рұқсат бердi, оған дейiн халық оларды мемлекетке тапсыруға мiндеттi болатын. Бағалы металдан жасалынған монеталар мен шетел валюталары сатып алу мен сатуда Мемлекеттiк банктiң өзi ғана жүргiзуге монополиялық құқығы болды. Ақша айналысын қалыпқа келтiрудiң басты бiр қадамына 1922 ж. мемлекеттiк ақша белгiлерiн шығару жатты. Мұндағы 1 рубль бұрынғы шығарылған 10 мың рубльге теңестi. Ақашаларды қайта есептеу олардың төрт көлiк сызып тастау (деноминазациялау әдiсi) арқылы жүрiзiлдi. 1922 ж. 1 мамырынан бастап, барлық есептесулер жаңа ақшалармен жұзеге асты. Айналыстағы ескi ақша белгiлерiн 1923 ж. 1 қаңтарына дейiн кассаларда қабылдады. Екiншi рет деноминациялау барысында 1923 жылғы үлкендiгi 1 рубль 1922 жылы 100 рубльге немесе бұрынғы кеңестiк ақша белгiлерiнiң бiр миллионына теңестi. Деноминациялар ақшаны есепке алуды, оңайлатты ақша айналысын бiрқалыпқа келтiру жөнiндегi ұмтылысты куәландырды. Әйтседе рубльдi тұрақтандыру мүмкiн болмады. Мемлекеттiк бюджеттiң тапшылығы жағдайында жаңа ақшалар үстi-үстiне шығарыла бергендiктен де, олар тезiрек құнсыздануға ұшырады.
Аталған ақша реформасы екi кезеңде жүргiзiлдi. 1922 ж. 25 шiлде және 11 қазанда Кеңхалком декретiмен Мембанкке 1,2,3,5,10,25, және 50 червонец тұрғысындағы банктiк билеттердi шығару туралы құқық берiлдi. Бұл червонец соғысқа дейiнгi алтын монетадағы (7,74234 алтын 10 рубльге теңестi). Мембанк червонецтердi кәсiпорындарды вексельдiк және тауармен қамтамасыз етiлген қарыздар беру арқылы шығарып отырды. Бұл тауар айналысының қажеттiлiгiмен байланысты червонецтердi шығаруға мүмкiндiк бердi.
Червонецтердi эмиссиялардың несиелiк сипаты олардың қарызды өтеу барысында банкке қайтарылуына қызмет еттi. Вексельдер мен тауарлы-материалдық бағалылықтардан басқа да червонецтер эмиссия сомасынан 25% алтынмен және шетел валютасымен қамтамасыз етiлдi. Банктiк билеттер алтынға айырбасталмады, бiрақ банк червонецтердiң алтын рубльдегi бағамының сақталуын бақылап отырды. Кеңес мемлекетiнiң барлық тарихында червонец жалғыз ғана тұрақты валюта болып табылды.
Сауда-саттықтың және банктiк несиелердiң ұлғаюына қарай червонецтерде айналыста қолданыла бастады. Олар айналыстағы барлық ақша массасының нақты құнының 1.04.1923 ж-15%, 1.07.1923-37% және барлық ақшалай есеп айырусылар, мемлекеттiң кiрiстерi мен шығыстары және басқа да төлемдер червонецтармен бейнеле бастады.
Червонецтер iрi ақша болғандықтан да олар көбiне көтерме шаруашылық айналымына қызмет еттi. Кеңестiк ақша белгiлерi өздерiнiң ұсақ құндылығына қарамай, олар ұсақ бөлшек саудада және базар айналымында қызмет ете бердi. Шын мәнiсiнде, елде екi валюатның қосарлы айналысының жүйесi қалыптасты: мембанктiң несиелеу барысында шығарған червонецтерi және Халықаралық қаржы комитетiнiң бюджет тапшылығын жабы мақсатында шығарған кеңес ақшасының белгiлерi.
Екi валютаның қосарлы айналысы-халық пен елдiң экономика жағадйына қатты әсер еттi. Жалақы червонец түрiнде есептелгенiмен кеңестiк ақшалық белгiлерiнде берiлдi. Шаруалар өздiрiнiң өнiмдерiн құнсыз кеңестiк ақша белгiлерiне сатқылары келмедi.
1.05.24 жылы айналыстағы ақша массасы астрономиялық санға - 762,3 квадрильон рубльге (квадрильон-бұл 15 нолi бар ақша бiрлiгi) жеттi. Бұл ақша массасының нақты құны (червонецтегi) 15,2 млн.рубльдi құрады.
Кеңестiк ақша бiрлiктерiнiң құнсыздану қарқыны орташа және ұсақ купюрадағы ақшалардың жетiспеушiлiгiне әкелiп соқты. Сөйтiп, ұсақ ақшалар ретiнде әр тұрлi ақшалар, әсiресе тұрақты валюатларда бейнеленген сурогаттарды шығарды.
Кеңестiк ақша бiрлiктерiнiң құнсыздануы шаруаларға үлкен зиян әкелдi. Червонецтер қаланың валютасы болды, iс жұзiнде олар ауылдарға жетпедi. Ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң тауарлығы төмендей бастады. Мұның бәрi ақша реформасын тезiрек аяқтауды талап еттi. Бұған деген өзiндiк экономикалық алғышарттары болды: бюджет тапшылығы 15%-ға дейiн қысқарды, өнiдiрiс пен тауар айналымының өсуi байқалды, алтын қоры ұлғайды (1.01.1923 ж. 10,9 млн. рубльден, 1.02.1924 ж. 153,6 млн.рубльге дейiн). Бiрақ алтын қорының сомасы Ресей патшылығы соғысының қарсаңындағы болған алтын қорына қатынасты алғанда 9%-ға жуығын құрады.
5.02.24 ж. Орталық атқару комитетi (ОАК-ЦИК) және Халық Комиссарлар кеңесi (ХКК-СНК) декретiне байланысты ақша реформасы тоқтатылды. Айналысқа 1,3 және 5 рубльдегi қазыналық билеттер шығарылды, мұндағы 10 қазыналық рубльдiң құны 1 червонцке теңестi. Кеңес ақша белгiлерiн шығару тоқтатылды. Олардың қаржы Халық комиссариатының қорында болған қоры жойлды. 22.02.24ж. бастап 10,15,20 және 50 тиындық кұмiс монеталар және 1,2,3 және 5 тиындық күмiс монеталар шығарылды. 1924 ж. бастап айналыстағы ақаашның кеңестiк белгiлерiн нақты бағаммен сатып алу басталды, 1 рубльдiк қазыналық билет 50 мың рубльге теңестi. Қазыналық билеттердiң шығарылу шамасы айналыстағы червонецтер сомасының жартысынан аспауға тиiс болды.
1888 ж. дүниеге келген Григорий Яковлевич Сокольников (Бриллиант) 1922-1924 жж. Ақша реформасын ұйымдастырушы және теоретигi, болды. 1921 ж. қараша айынан бастап, ол қаржы Халық Комиссариатын басқарған болатын. Оның жетекшiлiгiмен бөлiнген қаржы-несие жүйесi қалпына келтiрiлдi. Не бары 3 жыл iшiнде, 1924 жылың аяғында, мемлекеттiк бюджет тапшылықсыз болды. Бұл кеңестiк ақша белгiлерiнiң эмиссиясын қысқартып, тұрақты червонецтерге өтуге мүмкiндiк жасады. Ол 1922 ж. басынан бастап валютаның тұрақтылығы елдiң экономикалық өрелеуiнiң қажеттi шарты деп дәлелдедi. Осы уақыттарда көптеген шаруашылық иелерi, құнсыз кеңестiк ақша белгiлерiнiң эмиссиялануы-ұлттық табысты бiрiншi кезектегi мемлекеттiк қажеттiлiкке қайта бөлудiң мұмкiн болар тәсiлi деп санады. Бұл көзқарасқа қарсы болған Г.Я.Сокольников, барлық тауарлық шаруашылықта ақша тек қана айналыс және төлем құралы болып табылмай, сондай-ақ құн өлшемi және қорлану құралы болып табылады деп санаған. Соңғы екi қызметтi құнсыз кеңестiк ақша бiрлiктерi атқара алмайды. Қорлану құралы ретiндегi ақшаға деген қажеттiлiк алтынның, тұрақты валютаның келуiн талап етедi. Ол бюджеттiк эмиссиялауға негiзделген гиперинфляцияның барлық ақша жұйесiнiң құлдырауына әкелiп соғатынын дәлелдеген болатын. Қаншалықты сырты сауданың дамуы iшкi айналымдағы ақшалар мен дүниежүзiлiк нарықтағы ақшалар арасында тұрақты қатынастың болуын талап ететiндiктен де, алтынға байланысты ұлттық валютаның тұрақты бағамы болуы қажет. Алтынға валютаның еркiн ауыстырылуын жақтаушы ретiнде ғана емес, сонымен қатар Г.Я.Сокольников алтын резервтерiн жинақтау қажет деп санады.
Алтын қорының үш ролi болды:
:: халықаралық есеп айырысуларды резервтiк қор ретiнде;
:: iшкi нарықта червонец бағамын реттеушi (мембанк алтынды шетел валютасымен бiрге iшкi нарықтан сатып алып отырды);
:: көзге көрiнбейтiн жағдайларға арналған сақтандыру резервi.
Червонец тарихқа "алтын" деген атпен кiрдi, бұл жерде боның мазмұны патшалық он рубльдiң алтын мазмұнына сәйкес келуiнiң қатысы болғандықтан емес. Мембанк валюталық бағамды өзгерiссiз (1 червонец тең 1фунт стерлинке) қалыпта ұстау мақсатында "еркiн нарықта" алтынды және шетел валютасын сатып және сатып алып отырды. Мемлекеттiң нарықтағы алтын және шетел валютасына деген сұраныс пен ұсыныс қатынасына араласуын валюталық интервенция деп атай отырып, ол өз кезегiнде червонец позициясын нығайтуға, оның бағамын арттыруға мүмкiндiк бердi.
Сонымен қатар, червонецтер кеден баждарын төлеуге де қабылданды. Червонецке тұрақты бағамды валюта алу мұмкiндiгi, сондай-ақ червонецтегi бағалардың тұрақтылығының қамтамасыз етiлуi, оған деген "сенiмдi" арттырып қоймай, боның пайдалану аясын кеңейте тұстi. 1.07.1923 ж. червонецтер елдегi ақша массасының 45%-ын құрады. Ең басты червонецтер тұрақты қорлану құралы болып табылды. Валюталық нарыққа алтынның және шетел валюталарының қатты құйылымы басталды.
1922-1924 жж. Ақша реформасында көптеген адамдар құнсыз қағаз ақшалардың орнына мыс монеталардың келуi таңғажайып нәрсе баға бердi. Ақша айналысын реттеудi, ақша белгiлерiн эмиссиялауды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚР-дағы ақша айналымның өзiндiк тарихы бар. Ол бiрнеше стаылардан өтiп, бiрнеше реформаларды бастан кешiрдi. Соның алғашқысы ретiнде 1922-1924 жж. Ақша реформасын қарастырайық. Алдымен осы ақша реформасын жүргiзу қажеттiлiгiне тоқталайық. Революцияға дейiнгi Қазақстанда жүргiзiлген 1895-1897 жж. Ақша реформалары нәтижесiнде алтын монета айналысы бар алтын монометализм жүйесi енгiзiлдi.
Айналыста алтын, күмiс, мыс монеталар жүргiзiлдi. Негiзгi ақша белгiлерiне 92% алтынмен қамтамасыз етiлген мемлекеттiк банктiң несиелiк билеттерi жатты. Ақша массасының басты бөлiгiн алтын монеталарға ауыстырылатын айналыс құралдары құрады, сондықтанда оларға деген халықтың сенiмi болды. 1917 ж. кезде уақытша ұкiмет 20 және 40 рубльдiк ақша белгiлерiн шығарды, олар шынының бетiне жабыстырылған этикеткаларға ұқсас, бұны халық арасында "кренки" деп атады. Несиелiк ақша мен "кренкилерден" басқа уақытша ұкiмет сурогаттардың әртүрiн енгiздi: мемлекеттiк қазынаның қысқа мерзiмдi мiндеттемесi, заим купондары. Мемлекеттiк шығыстарды жабу мақсатында ұкiмет iрi купюра қағаз ақшаларды шығарды. ұсақ ақшалар ролiн чектер, бондар, маркалар және басқа да ақшалай сурогаттар атқарды. Ресейде ақша жүйесiнiң жалпы құлдырауы басталып, оның Қазақстанға да өзiндiк ықпалы болды. Қазан революциясынан кейiн ақша айналысының жағдайы, бiршама нашарлай түстi. үш жыл iшiнде (1917-1920) айналыстағы қағаз ақшалардың массасы 48 есеге дейiн өсiп кеттi. Ақша 10 мың есеге құнсызданды. 1919 ж. алғаш рет кеңестiк мемлекеттiк билеттер, кейiннен РСФСР-дiң есеп айырысу белгiлерi айналысқа шығарылды. Түркiстанда, Солтүстiк Кавказда, Кавказда, Қиыр Шығыста және басқа жерлерде жергiлiктi ақша белгiлерiн шығаруға рұқсат берiлдi. Ақша массасы сан алуан түрлi болды. Жергiлiктi ақша белгiлерi Жетiсуда, Верный қаласында (Алматы) шығарылды. Жетiсулық несиелiк билеттер Мемлекеттiк банкте апиынмен сақталған және Жетiсу облысының барлық байлығымен қамтамасыз етiлдi. Бұл туралы несиелiк билеттiң бет жағында көрсетiлген жазу куәландырылады. Дұниежұзiлiк тәжiрибеде мұндай жағдайлар болған емес. Жергiлiктi билiк органдарының иелiгiнде мұндай бағалы дәрiлiк шикiзаттың 275 пуды болды, олар елдiң байлығы болып саналды. Бiрақ бұлар қаржылық жағдайды нығайта алмады. "Верненск рублi" күн сайын құнсыздана бастады. Азамат соғысы мен шетел интервенциясы жағдайында интервенттер, шетелдiк және ақ гвардия "үкiметi" өздерiнiң ақшаларын басып шығарды. Олардың бағамдары әртүрлi болды және олар тезiрек құнсызданды. Ақшаның қатты құнсыздануының нәтижесi: шаруашылық қатынастардың натуралануы мен ақшаның айналыстап шығарылуы болып табылды. 1920 ж. соңынан бастап "еңбек поягын" ақысыз беру басталды. Келесi жылдарда пәтер ақы мен коммуналдық қызметер үшiн төлем алынып тасталды. Оқушыларға тегiн киiм берiлдi. Базалардың өзiнде, азық-түлiктермен алмасу ақшасыз, яғни кездейсоқ айырбас эквивалент (мысалы етiк жұбы 30 фунт крупаға, немесе 1 пуд қара ұнға, немесе 3 фунт махоркаға және т.б.) түрiнде жүзеге асырылды. 1921 ж. наурызда болғанРКП (б)-ның Х съезiнде жаңа экономикалық саясат (ЖЭС) қабылданды. Шаруалар өнiм салықтарын мемлекетке төгеннен кейiн, артық өнiмдерiн базарға сатуға мүмкiндiк туды. Қала мен ауыл арасында нарықтық қатынас дами бастады. Жеке меншiк капиталдық саудаға және ұсақ өнеркәсiпке араласуына жол берiлдi. Бiртiндеп еңбекақыны ақшамен төлеу қалпына келтiрiлдi. Егер 1921 ж. көктемiнде ақшалай еңбек ақыны төлеу тек 10% құраса, онда 1923 ж. бiрiншi тоқсанында, ол 80%-дан астамын құрады. Бұл ақша реформасының арқасында ғана мүмкiн болды. 1921 ж. қазанда Ресей кеңестiк Федеративтiк Социалистiк Республикасында Мемлекеттiк банк ұйымдастырылып, ол елдiң басты эмиссиялық орталғы ақша реформасын жүргiзуге дайындық жасау болды. Ақша реформасын өткiзудiң экономикалық алғы шарттарына жЭС жүргiзудiң нәтижесiнде шаруашылық жағдайдың бiршама жақсаруы: әртұрлi өнеркәсiп салаларындағы өнiмдер көлемiнiң өсуi, еңбек өнiмдiлiгiнiң артуы, ауыл шаруашылығының басты өнiмдерiнiң өсуi (бидай, мақта) тауар айналымының артуы жатады. Тауар шаруашылығындағы ақша айналысының бiрқалыпты болуының екiншi бiр алғы шарты-бұл ақшаның алтынмен қамтамасыз етiлуi. 1.01.1922 жылдан 1.01.1923 жылдар аралығында Мемлекеттiк банктiң алтын валюта резервi 6,7 млн-нан 31 млн рубльге дейiн өстi. 1922 ж. сәуiрде бағалы металдарда және тастарды еркiн түрде иеленуге рұқсат бердi, оған дейiн халық оларды мемлекетке тапсыруға мiндеттi болатын. Бағалы металдан жасалынған монеталар мен шетел валюталары сатып алу мен сатуда Мемлекеттiк банктiң өзi ғана жүргiзуге монополиялық құқығы болды. Ақша айналысын қалыпқа келтiрудiң басты бiр қадамына 1922 ж. мемлекеттiк ақша белгiлерiн шығару жатты. Мұндағы 1 рубль бұрынғы шығарылған 10 мың рубльге теңестi. Ақашаларды қайта есептеу олардың төрт көлiк сызып тастау (деноминазациялау әдiсi) арқылы жүрiзiлдi. 1922 ж. 1 мамырынан бастап, барлық есептесулер жаңа ақшалармен жұзеге асты. Айналыстағы ескi ақша белгiлерiн 1923 ж. 1 қаңтарына дейiн кассаларда қабылдады. Екiншi рет деноминациялау барысында 1923 жылғы үлкендiгi 1 рубль 1922 жылы 100 рубльге немесе бұрынғы кеңестiк ақша белгiлерiнiң бiр миллионына теңестi. Деноминациялар ақшаны есепке алуды, оңайлатты ақша айналысын бiрқалыпқа келтiру жөнiндегi ұмтылысты куәландырды. Әйтседе рубльдi тұрақтандыру мүмкiн болмады. Мемлекеттiк бюджеттiң тапшылығы жағдайында жаңа ақшалар үстi-үстiне шығарыла бергендiктен де, олар тезiрек құнсыздануға ұшырады.
Аталған ақша реформасы екi кезеңде жүргiзiлдi. 1922 ж. 25 шiлде және 11 қазанда Кеңхалком декретiмен Мембанкке 1,2,3,5,10,25, және 50 червонец тұрғысындағы банктiк билеттердi шығару туралы құқық берiлдi. Бұл червонец соғысқа дейiнгi алтын монетадағы (7,74234 алтын 10 рубльге теңестi). Мембанк червонецтердi кәсiпорындарды вексельдiк және тауармен қамтамасыз етiлген қарыздар беру арқылы шығарып отырды. Бұл тауар айналысының қажеттiлiгiмен байланысты червонецтердi шығаруға мүмкiндiк бердi.
Червонецтердi эмиссиялардың несиелiк сипаты олардың қарызды өтеу барысында банкке қайтарылуына қызмет еттi. Вексельдер мен тауарлы-материалдық бағалылықтардан басқа да червонецтер эмиссия сомасынан 25% алтынмен және шетел валютасымен қамтамасыз етiлдi. Банктiк билеттер алтынға айырбасталмады, бiрақ банк червонецтердiң алтын рубльдегi бағамының сақталуын бақылап отырды. Кеңес мемлекетiнiң барлық тарихында червонец жалғыз ғана тұрақты валюта болып табылды.
Сауда-саттықтың және банктiк несиелердiң ұлғаюына қарай червонецтерде айналыста қолданыла бастады. Олар айналыстағы барлық ақша массасының нақты құнының 1.04.1923 ж-15%, 1.07.1923-37% және барлық ақшалай есеп айырусылар, мемлекеттiң кiрiстерi мен шығыстары және басқа да төлемдер червонецтармен бейнеле бастады.
Червонецтер iрi ақша болғандықтан да олар көбiне көтерме шаруашылық айналымына қызмет еттi. Кеңестiк ақша белгiлерi өздерiнiң ұсақ құндылығына қарамай, олар ұсақ бөлшек саудада және базар айналымында қызмет ете бердi. Шын мәнiсiнде, елде екi валюатның қосарлы айналысының жүйесi қалыптасты: мембанктiң несиелеу барысында шығарған червонецтерi және Халықаралық қаржы комитетiнiң бюджет тапшылығын жабы мақсатында шығарған кеңес ақшасының белгiлерi.
Екi валютаның қосарлы айналысы-халық пен елдiң экономика жағадйына қатты әсер еттi. Жалақы червонец түрiнде есептелгенiмен кеңестiк ақшалық белгiлерiнде берiлдi. Шаруалар өздiрiнiң өнiмдерiн құнсыз кеңестiк ақша белгiлерiне сатқылары келмедi.
1.05.24 жылы айналыстағы ақша массасы астрономиялық санға - 762,3 квадрильон рубльге (квадрильон-бұл 15 нолi бар ақша бiрлiгi) жеттi. Бұл ақша массасының нақты құны (червонецтегi) 15,2 млн.рубльдi құрады.
Кеңестiк ақша бiрлiктерiнiң құнсыздану қарқыны орташа және ұсақ купюрадағы ақшалардың жетiспеушiлiгiне әкелiп соқты. Сөйтiп, ұсақ ақшалар ретiнде әр тұрлi ақшалар, әсiресе тұрақты валюатларда бейнеленген сурогаттарды шығарды.
Кеңестiк ақша бiрлiктерiнiң құнсыздануы шаруаларға үлкен зиян әкелдi. Червонецтер қаланың валютасы болды, iс жұзiнде олар ауылдарға жетпедi. Ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң тауарлығы төмендей бастады. Мұның бәрi ақша реформасын тезiрек аяқтауды талап еттi. Бұған деген өзiндiк экономикалық алғышарттары болды: бюджет тапшылығы 15%-ға дейiн қысқарды, өнiдiрiс пен тауар айналымының өсуi байқалды, алтын қоры ұлғайды (1.01.1923 ж. 10,9 млн. рубльден, 1.02.1924 ж. 153,6 млн.рубльге дейiн). Бiрақ алтын қорының сомасы Ресей патшылығы соғысының қарсаңындағы болған алтын қорына қатынасты алғанда 9%-ға жуығын құрады.
5.02.24 ж. Орталық атқару комитетi (ОАК-ЦИК) және Халық Комиссарлар кеңесi (ХКК-СНК) декретiне байланысты ақша реформасы тоқтатылды. Айналысқа 1,3 және 5 рубльдегi қазыналық билеттер шығарылды, мұндағы 10 қазыналық рубльдiң құны 1 червонцке теңестi. Кеңес ақша белгiлерiн шығару тоқтатылды. Олардың қаржы Халық комиссариатының қорында болған қоры жойлды. 22.02.24ж. бастап 10,15,20 және 50 тиындық кұмiс монеталар және 1,2,3 және 5 тиындық күмiс монеталар шығарылды. 1924 ж. бастап айналыстағы ақаашның кеңестiк белгiлерiн нақты бағаммен сатып алу басталды, 1 рубльдiк қазыналық билет 50 мың рубльге теңестi. Қазыналық билеттердiң шығарылу шамасы айналыстағы червонецтер сомасының жартысынан аспауға тиiс болды.
1888 ж. дүниеге келген Григорий Яковлевич Сокольников (Бриллиант) 1922-1924 жж. Ақша реформасын ұйымдастырушы және теоретигi, болды. 1921 ж. қараша айынан бастап, ол қаржы Халық Комиссариатын басқарған болатын. Оның жетекшiлiгiмен бөлiнген қаржы-несие жүйесi қалпына келтiрiлдi. Не бары 3 жыл iшiнде, 1924 жылың аяғында, мемлекеттiк бюджет тапшылықсыз болды. Бұл кеңестiк ақша белгiлерiнiң эмиссиясын қысқартып, тұрақты червонецтерге өтуге мүмкiндiк жасады. Ол 1922 ж. басынан бастап валютаның тұрақтылығы елдiң экономикалық өрелеуiнiң қажеттi шарты деп дәлелдедi. Осы уақыттарда көптеген шаруашылық иелерi, құнсыз кеңестiк ақша белгiлерiнiң эмиссиялануы-ұлттық табысты бiрiншi кезектегi мемлекеттiк қажеттiлiкке қайта бөлудiң мұмкiн болар тәсiлi деп санады. Бұл көзқарасқа қарсы болған Г.Я.Сокольников, барлық тауарлық шаруашылықта ақша тек қана айналыс және төлем құралы болып табылмай, сондай-ақ құн өлшемi және қорлану құралы болып табылады деп санаған. Соңғы екi қызметтi құнсыз кеңестiк ақша бiрлiктерi атқара алмайды. Қорлану құралы ретiндегi ақшаға деген қажеттiлiк алтынның, тұрақты валютаның келуiн талап етедi. Ол бюджеттiк эмиссиялауға негiзделген гиперинфляцияның барлық ақша жұйесiнiң құлдырауына әкелiп соғатынын дәлелдеген болатын. Қаншалықты сырты сауданың дамуы iшкi айналымдағы ақшалар мен дүниежүзiлiк нарықтағы ақшалар арасында тұрақты қатынастың болуын талап ететiндiктен де, алтынға байланысты ұлттық валютаның тұрақты бағамы болуы қажет. Алтынға валютаның еркiн ауыстырылуын жақтаушы ретiнде ғана емес, сонымен қатар Г.Я.Сокольников алтын резервтерiн жинақтау қажет деп санады.
Алтын қорының үш ролi болды:
:: халықаралық есеп айырысуларды резервтiк қор ретiнде;
:: iшкi нарықта червонец бағамын реттеушi (мембанк алтынды шетел валютасымен бiрге iшкi нарықтан сатып алып отырды);
:: көзге көрiнбейтiн жағдайларға арналған сақтандыру резервi.
Червонец тарихқа "алтын" деген атпен кiрдi, бұл жерде боның мазмұны патшалық он рубльдiң алтын мазмұнына сәйкес келуiнiң қатысы болғандықтан емес. Мембанк валюталық бағамды өзгерiссiз (1 червонец тең 1фунт стерлинке) қалыпта ұстау мақсатында "еркiн нарықта" алтынды және шетел валютасын сатып және сатып алып отырды. Мемлекеттiң нарықтағы алтын және шетел валютасына деген сұраныс пен ұсыныс қатынасына араласуын валюталық интервенция деп атай отырып, ол өз кезегiнде червонец позициясын нығайтуға, оның бағамын арттыруға мүмкiндiк бердi.
Сонымен қатар, червонецтер кеден баждарын төлеуге де қабылданды. Червонецке тұрақты бағамды валюта алу мұмкiндiгi, сондай-ақ червонецтегi бағалардың тұрақтылығының қамтамасыз етiлуi, оған деген "сенiмдi" арттырып қоймай, боның пайдалану аясын кеңейте тұстi. 1.07.1923 ж. червонецтер елдегi ақша массасының 45%-ын құрады. Ең басты червонецтер тұрақты қорлану құралы болып табылды. Валюталық нарыққа алтынның және шетел валюталарының қатты құйылымы басталды.
1922-1924 жж. Ақша реформасында көптеген адамдар құнсыз қағаз ақшалардың орнына мыс монеталардың келуi таңғажайып нәрсе баға бердi. Ақша айналысын реттеудi, ақша белгiлерiн эмиссиялауды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz