ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы қазақ әдебиетіндегі зар заман өкілдері

Жоспар

Қазақ әдебиетіндегі байырлық рух ХVІІІ ғасырда жоңғарлар мен қарсы күресте ХІХ ұлт азаттық күресте, (Махамбет, Нысанбай ) қайта көтерілгенмен , Қазақстанның Ресей құрамына өтуі нәтижесінде зар заман кезеңі басталды.
Қазақ жеріне қол салған патша үкіметі халықты жарылқау үшін келмегенді. Жерінен айрылған халық әдеп . ғұрып пен қазақы мінезінен де айрыла бастады . Патга үкіметі енгізген жаңа әкімшілік шаралар қазақ болмысына тән еместі. Ұрлық, өсек, талас . тартыс , алауыздық, арызқойлық . қазақ қоғамының осы кезеңдегі жемісі болды.
Осы кезде өмір сүрген қазақ ақын . жырауларының бір тобы қоғамда болып жатқан келеңсіз құбылыстарды айаусыз сынға алды.
Олар Қазақстанның Ресейге қосылуымен капиталистік көзқарастардың енуін кері кеткендік деп есептеді. Өткен өмірді ансады , болашақ туралы өз болжамдары мен пікірлерін білдірді.
Қоғамда болып жатқан өзгерістерге өзіндік көз қараста болған және сол бағытта жырлаған ақындарды М.Әуезов « Зар . заман » жыршылары деп атаған болатын және әдебиет тану тарихында да олар осылай айтылды. Тарих ғылымының докторы М.Қойгелдиев отаршылдық бұғауына мықтылап байлаған халықтың мың .мұхтажы мен қайғы . қасыретін жырлаушыларды « Зар .заман » мектебінің ойшылдары деп атады. (1,246 б.). Бұл термин алғаш 1927 жылы енгізілген еді.
Зар . заман кезеңінде ғұмыр кешкен орталық езгіге түскен қазақ халқының тағдырын мұң . зармен жырлаған ақындар шоғыры. Оның белгілі өкілдері : Дулат Бабатайұлы , Шортанбай Қоңайұлы, Мұрат Мүмкейұлы, Әбу бәкір Кердері, Аубан Асан , т.б. Мұхтар Әуезов Аблай хан тұсынан Абайға дейінгі жүз жылға ұластырып Нарманбетпен аяқталды (2,168 б.). зар . заман тұсынан қазақ әдебиеті жазбаша сипат алғанын отан көрсетеді. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы бұрынғы қалыптасқан құндылықтардың өзгеруі , елді басқару жүйесінің басқа санатқа ауысуы, отаршылдықтың белең алуы, халықтың қатты күйзелуі Зар. заман ақындарын тарих сахнасына шығарған. Олар халықтың жай күйін ойлаған үлт. қайраткерлері ретінде танылды. Олардың шоғырлары халықтың салт. дәстүрлерді қабығы бұзылмаған қалпында сақтауға , ұлттың . бітімімен ажырамауға үндейді.
Еркіндікпен бостандықтың, дәстүр мен европалық метрополиядан еңген жаңа тәртіптердің шегінен шиеленісуі Шортанбай, Дулат және Мурат сияқты « зар . заман » ағымы ақындарының шығармалары арқылы

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

ХІХ ҒАСЫРДЫҢ ІІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ
ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ЗАР ЗАМАН ӨКІЛДЕРІ

Қ.С. Қожабекова
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Қазақ әдебиетіндегі байырлық рух ХVІІІ ғасырда жоңғарлар мен қарсы
күресте ХІХ ұлт азаттық күресте, (Махамбет, Нысанбай ) қайта көтерілгенмен
, Қазақстанның Ресей құрамына өтуі нәтижесінде зар заман кезеңі басталды.
Қазақ жеріне қол салған патша үкіметі халықты жарылқау үшін
келмегенді. Жерінен айрылған халық әдеп – ғұрып пен қазақы мінезінен де
айрыла бастады . Патга үкіметі енгізген жаңа әкімшілік шаралар қазақ
болмысына тән еместі. Ұрлық, өсек, талас – тартыс , алауыздық, арызқойлық –
қазақ қоғамының осы кезеңдегі жемісі болды.
Осы кезде өмір сүрген қазақ ақын - жырауларының бір тобы қоғамда
болып жатқан келеңсіз құбылыстарды айаусыз сынға алды.
Олар Қазақстанның Ресейге қосылуымен капиталистік көзқарастардың енуін
кері кеткендік деп есептеді. Өткен өмірді ансады , болашақ туралы өз
болжамдары мен пікірлерін білдірді.
Қоғамда болып жатқан өзгерістерге өзіндік көз қараста болған және сол
бағытта жырлаған ақындарды М.Әуезов Зар - заман жыршылары деп атаған
болатын және әдебиет тану тарихында да олар осылай айтылды. Тарих
ғылымының докторы М.Қойгелдиев отаршылдық бұғауына мықтылап байлаған
халықтың мың -мұхтажы мен қайғы - қасыретін жырлаушыларды Зар -заман
мектебінің ойшылдары деп атады. (1,246 б.). Бұл термин алғаш 1927 жылы
енгізілген еді.
Зар - заман кезеңінде ғұмыр кешкен орталық езгіге түскен қазақ
халқының тағдырын мұң – зармен жырлаған ақындар шоғыры. Оның белгілі
өкілдері : Дулат Бабатайұлы , Шортанбай Қоңайұлы, Мұрат Мүмкейұлы, Әбу
бәкір Кердері, Аубан Асан , т.б. Мұхтар Әуезов Аблай хан тұсынан Абайға
дейінгі жүз жылға ұластырып Нарманбетпен аяқталды (2,168 б.). зар – заман
тұсынан қазақ әдебиеті жазбаша сипат алғанын отан көрсетеді. Дәстүрлі қазақ
қоғамындағы бұрынғы қалыптасқан құндылықтардың өзгеруі , елді басқару
жүйесінің басқа санатқа ауысуы, отаршылдықтың белең алуы, халықтың қатты
күйзелуі Зар- заман ақындарын тарих сахнасына шығарған. Олар халықтың жай
күйін ойлаған үлт- қайраткерлері ретінде танылды. Олардың шоғырлары
халықтың салт- дәстүрлерді қабығы бұзылмаған қалпында сақтауға , ұлттың –
бітімімен ажырамауға үндейді.
Еркіндікпен бостандықтың, дәстүр мен европалық метрополиядан еңген
жаңа тәртіптердің шегінен шиеленісуі Шортанбай, Дулат және Мурат сияқты
зар – заман ағымы ақындарының шығармалары арқылы қабылдады. Олар ХІХ
ғасырдағы қазақ өміріне тән барлық құбылыстарды аяусыз сынайды. Әлеуметтік,
үйлесімділік уақыты ретінде өткен дәуірді идеяландыра отырып , бүгінгі
заманның келешегінен де үмітін үзіп, түңіледі, қауіп жұбататын ешнәрсе
таппаған Зар –заман ақындарының кеудесін кернеген мұң, зар , шер әбден
күнәға батқан замандастарының құлағына жете қоймайды. Қазақ халқының
шырайлы жерлерін алып, аздырып, діннен аулақтату сияқты империялық пиғылдар
жүзеге асуына қарсыласы қозғалысы Зар –заман ақындарының қайраткерлік
поэзиясын өмірге әкелді. Бұрынғы жыраулар поэзиясын үндесіп өршіл рух,
әсіресе, Мұрат Мөнкеұлының
( 1843 – 1906 ) жырларынан айқын байқалады ( 3,38 ). Зар – заман
ақындарының шығармаларындағы ұлттық болмысы , қазақы қадір – қасиеті сақап
қалуға үндеген , ой – пікірлер жанаймен шарасыздықпен соңғы төзімді сарқа
айтылғандығымен ерекшеленеді. Мұндай өлеңдермен болжамдықтың бұғауына бас
игісі келмеген ұлт қайраткерлерінің өршіл үні айқын аңғарылады. Зар
–заман ақындарының шығармаларында сары уайымға салыну, қайғы – мұңға берілу
сарыны да байқалады. Бұл кезең ақындары келер күннен үміт жоқтығын налыйды,
тығырықтан шығатын жол таппай қыйналады. Олар елдің барлық түсінен Нәубетті
ақыр заманың келгені деп ұғады. Зар – заман мектебінің аса ірі өкілдерінің
бірі – Шортанбай Қанайұлы ( 1818 – 1881 ) зар – заман атауы да ақынның
сол дәуір халін жырлаған өлеңдерінің бірінің атынан алынған. Концерватор
ақын қасиетті Түркістан маңында дүниеге келіп, қарқаралы өңірінде өмір
сүреді. Ол патша өкіметінің отарлау саясатының қазақ халқының болмыс
тіршілігіне кері әсер еткенін , көптеген қайшылықтарды алып келгенін,
заманның азғанын , әдеп-ғұрыптың тозғанын, ел – жұртта береке қалмағанын
шығармаларының басты тақырыбы етіп алады. Қазақ халқының дәстүрлі
шаруашылығы мен тұрмыс салтына едәуір ықпал еткен капиталистік қатынастарды
қабылдамаған ақын халық өмірінде болып жатқан өзгерістерге сын көзбен
қарады.
Шортанбай адамдарының әлеуметтік топқа бөлінуі олардың шыққан тегіне
сәйкес болу керек деп есептеді.
Заманның бұзалғанына назары болған ақын әуелгі заманның енді қайта
келмейтіндігіне құдасы жоқ құлдың , қонысы жоқ байдың озатынына ,
байдың тілін жарлы алмай, ханның тілі қара алмай өздері де жөнін біле
алмайтынына қынжылыс білдіреді. заман оңайлар еді, бірақ оған әуелден бас
білдірдің деп осы жағдайға душар еткендерді ренішін айтады (4,29).
Елде ұрлық пен парақорлықтың , өсек пен жалақорлықтың көбейін, ұлы
атасын сыйламаған , атасы батасын бермеген әлеуметтік құбылысты заманақырға
теңеген шортанбай оның себебін патша өкіметінің отарлау саясатынан іздейді.
Шортанбай ақырзаманды бүкіл адамзат ұрпағының жойылуы деп ұқпайды. Оның
ойынша , ақырзаман бұрынғы әдет – ғұрыптың бұзылуы адамдар арасындағы
сыйластық байырмалдықтың азаюы әркімнің өз басын күйттеуі, қазақ халқының
өз еркіндігінен айырылуы , орысқа бодан болуы. Хандық билікті ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.