Әлеуметтік басқарудың пәні мен объектісі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
I Тарау
1.1. Әлеуметтік басқарудың пәні мен объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Әлеуметтік басқарудың заңдары мен принциптері ... ... ... ... ... ... ... ..8
II Тарау
2.1. Әлеуметтік басқарудың социологиялық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... 16
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
КІРІСПЕ
I Тарау
1.1. Әлеуметтік басқарудың пәні мен объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Әлеуметтік басқарудың заңдары мен принциптері ... ... ... ... ... ... ... ..8
II Тарау
2.1. Әлеуметтік басқарудың социологиялық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... 16
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
Кіріспе
Еңбек ұйымдарының тыныс-тіршілігінің ең басты, әрі өзекті мәселелерінің бірі – басқару. Басқаруға әлеуметтану тұрғысынан қарасақ, онда мән-мағынасы жөнінен оның үш компонентерінің бір-бірінен ажырата бөліп көрсетуге болады. Олардың біріншісі – мақсатқа бағытталған басқару ықпалы, бұл басқарудың негізін, яғни өзегін құрайды. Мұндай ықпал жасау сырттан (басқару органдарының объектілерден тыс жерде болуы) әсер ету, сондай-ақ өзін-өзі басқару (объектінің құрамына енген бөлімнің немесе субъектінің ықпалымен іске асады) арқылы жүзеге асырылады. Басқарудың екінші компоненті - әлеуметтік өзін-өзі ұйымдастыру, яғни ұжым ішіндегі реттеудің спонтанды процестері (лидерлік, «мәртебе шкаласы» әлеуметтік нормалар, формальды емес топтар құру) аталған екі компонент үшінші компоненті – ұйымдық тәртіпті құрайды. Бұл «өткен» басқару еңбегінің жемісін (шешім, әкімшілік тәртіп) және ұжымда стихиялы қалыптасқан жүйені өз құзырына алады. Индивид, топ, ұйым, басқа да әлеуметтік түзілімдер мен процестер басқарудың объектісі болып табылады.
Басқарудың өзіндік әдістері бар. Басқару әдістері – бұл қыжметкерлерге, топтарға және ұжымдарға мақсатты ықпал жасаудың әлеуметтік кешені.
Көрсетілген деңгейдің әрқайсысында басқару бір-бірен ұқсамайтын, өзіндік ерекшеліктері бар проблемаларға кезігеді, демек, соған сәйкес әдістер жасалады; олардың кейбіреулері аталған үш жағдайдың әрқайсысында да қолданылады, басқаларының қолданылуы бір ғана оқиға барысымен шектеледі. Жеке қызметкерге қатысты сөз етер болсақ, сол адамның жүріс-тұрысына ықпал етудің әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолданады:
а) тікелей (бұйрық, тапсырма);
б) мотивтер мен қажеттіліктер арқылы (ынталандыру);
в) құндылықтар жүйесі арқылы (тәрбие, білім, т.б.);
г) қоршаған әлеуметтік орта арқылы емес ұйымдар статустарының өзгеруі, т.б.).
Кәсіпорынның өндірістік ұжымына кіретін топқа қолданатын әлеуметтік басқарудың әдістері төмендегідей болып бөлінеді:
Еңбек ұйымдарының тыныс-тіршілігінің ең басты, әрі өзекті мәселелерінің бірі – басқару. Басқаруға әлеуметтану тұрғысынан қарасақ, онда мән-мағынасы жөнінен оның үш компонентерінің бір-бірінен ажырата бөліп көрсетуге болады. Олардың біріншісі – мақсатқа бағытталған басқару ықпалы, бұл басқарудың негізін, яғни өзегін құрайды. Мұндай ықпал жасау сырттан (басқару органдарының объектілерден тыс жерде болуы) әсер ету, сондай-ақ өзін-өзі басқару (объектінің құрамына енген бөлімнің немесе субъектінің ықпалымен іске асады) арқылы жүзеге асырылады. Басқарудың екінші компоненті - әлеуметтік өзін-өзі ұйымдастыру, яғни ұжым ішіндегі реттеудің спонтанды процестері (лидерлік, «мәртебе шкаласы» әлеуметтік нормалар, формальды емес топтар құру) аталған екі компонент үшінші компоненті – ұйымдық тәртіпті құрайды. Бұл «өткен» басқару еңбегінің жемісін (шешім, әкімшілік тәртіп) және ұжымда стихиялы қалыптасқан жүйені өз құзырына алады. Индивид, топ, ұйым, басқа да әлеуметтік түзілімдер мен процестер басқарудың объектісі болып табылады.
Басқарудың өзіндік әдістері бар. Басқару әдістері – бұл қыжметкерлерге, топтарға және ұжымдарға мақсатты ықпал жасаудың әлеуметтік кешені.
Көрсетілген деңгейдің әрқайсысында басқару бір-бірен ұқсамайтын, өзіндік ерекшеліктері бар проблемаларға кезігеді, демек, соған сәйкес әдістер жасалады; олардың кейбіреулері аталған үш жағдайдың әрқайсысында да қолданылады, басқаларының қолданылуы бір ғана оқиға барысымен шектеледі. Жеке қызметкерге қатысты сөз етер болсақ, сол адамның жүріс-тұрысына ықпал етудің әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолданады:
а) тікелей (бұйрық, тапсырма);
б) мотивтер мен қажеттіліктер арқылы (ынталандыру);
в) құндылықтар жүйесі арқылы (тәрбие, білім, т.б.);
г) қоршаған әлеуметтік орта арқылы емес ұйымдар статустарының өзгеруі, т.б.).
Кәсіпорынның өндірістік ұжымына кіретін топқа қолданатын әлеуметтік басқарудың әдістері төмендегідей болып бөлінеді:
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қ.Ж. Рахметов, А.Н. Болатова, З.Н. Исмағамбетова. Алматы 2005.
2. В.В. Радаев. Экономическая социология. Курс лекций. Москва 1997.
3. Р. Әбсаттаров, М. Дәкенов. Әлеуметтану. Алматы: «Ғылым» ғылыми баспа орталығы 2003.
4. «Социология». Тұрғынбаев, А.-2001.
5. «Социология негіздері». Тәжин М, Аяғанов Б, А.-1993.
6. Омаров А.М. Социальное управление: некоторые вопросы теории и практики. М.: Мысль, 1980. С. 27.
7. Граждан В. Д. Деятельность и управление (социологический аспект). М., 1990. 43,44.
8. Керженцев П.М. Принципы организации. М., 1968. С. 34-35; Чикевич С.А. Диалектика управления. Роль научных знаний в управлении общественными процессами. Минск, 1989. С. 44.
9. Русолинова А.А. Некоторые характеристики руководителя как субъекта управления трудовым // Трудовой коллектив как объект и субъект управления. Л., 1980. С. 101.
10. Әлеуметтану оқу құралы». Д. Әбсаттаров, Ә. Дүкенов.
11. «Социология экономической жизни». Заславская З.И, Рывгина В.И, Н.-1991.
12. «Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ хабаршысы». А.-2006. №10.
1. Қ.Ж. Рахметов, А.Н. Болатова, З.Н. Исмағамбетова. Алматы 2005.
2. В.В. Радаев. Экономическая социология. Курс лекций. Москва 1997.
3. Р. Әбсаттаров, М. Дәкенов. Әлеуметтану. Алматы: «Ғылым» ғылыми баспа орталығы 2003.
4. «Социология». Тұрғынбаев, А.-2001.
5. «Социология негіздері». Тәжин М, Аяғанов Б, А.-1993.
6. Омаров А.М. Социальное управление: некоторые вопросы теории и практики. М.: Мысль, 1980. С. 27.
7. Граждан В. Д. Деятельность и управление (социологический аспект). М., 1990. 43,44.
8. Керженцев П.М. Принципы организации. М., 1968. С. 34-35; Чикевич С.А. Диалектика управления. Роль научных знаний в управлении общественными процессами. Минск, 1989. С. 44.
9. Русолинова А.А. Некоторые характеристики руководителя как субъекта управления трудовым // Трудовой коллектив как объект и субъект управления. Л., 1980. С. 101.
10. Әлеуметтану оқу құралы». Д. Әбсаттаров, Ә. Дүкенов.
11. «Социология экономической жизни». Заславская З.И, Рывгина В.И, Н.-1991.
12. «Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ хабаршысы». А.-2006. №10.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
I Тарау
1.1. Әлеуметтік басқарудың пәні мен объектісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Әлеуметтік басқарудың заңдары мен
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ..8
II Тарау
2.1. Әлеуметтік басқарудың социологиялық
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... .16
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..24
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Кіріспе
Еңбек ұйымдарының тыныс-тіршілігінің ең басты, әрі өзекті
мәселелерінің бірі – басқару. Басқаруға әлеуметтану тұрғысынан қарасақ,
онда мән-мағынасы жөнінен оның үш компонентерінің бір-бірінен ажырата
бөліп көрсетуге болады. Олардың біріншісі – мақсатқа бағытталған басқару
ықпалы, бұл басқарудың негізін, яғни өзегін құрайды. Мұндай ықпал жасау
сырттан (басқару органдарының объектілерден тыс жерде болуы) әсер ету,
сондай-ақ өзін-өзі басқару (объектінің құрамына енген бөлімнің немесе
субъектінің ықпалымен іске асады) арқылы жүзеге асырылады. Басқарудың
екінші компоненті - әлеуметтік өзін-өзі ұйымдастыру, яғни ұжым ішіндегі
реттеудің спонтанды процестері (лидерлік, мәртебе шкаласы әлеуметтік
нормалар, формальды емес топтар құру) аталған екі компонент үшінші
компоненті – ұйымдық тәртіпті құрайды. Бұл өткен басқару еңбегінің
жемісін (шешім, әкімшілік тәртіп) және ұжымда стихиялы қалыптасқан жүйені
өз құзырына алады. Индивид, топ, ұйым, басқа да әлеуметтік түзілімдер мен
процестер басқарудың объектісі болып табылады.
Басқарудың өзіндік әдістері бар. Басқару әдістері – бұл
қыжметкерлерге, топтарға және ұжымдарға мақсатты ықпал жасаудың әлеуметтік
кешені.
Көрсетілген деңгейдің әрқайсысында басқару бір-бірен ұқсамайтын,
өзіндік ерекшеліктері бар проблемаларға кезігеді, демек, соған сәйкес
әдістер жасалады; олардың кейбіреулері аталған үш жағдайдың әрқайсысында да
қолданылады, басқаларының қолданылуы бір ғана оқиға барысымен шектеледі.
Жеке қызметкерге қатысты сөз етер болсақ, сол адамның жүріс-тұрысына ықпал
етудің әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолданады:
а) тікелей (бұйрық, тапсырма);
б) мотивтер мен қажеттіліктер арқылы (ынталандыру);
в) құндылықтар жүйесі арқылы (тәрбие, білім, т.б.);
г) қоршаған әлеуметтік орта арқылы емес ұйымдар статустарының өзгеруі,
т.б.).
Кәсіпорынның өндірістік ұжымына кіретін топқа қолданатын әлеуметтік
басқарудың әдістері төмендегідей болып бөлінеді:
а) алдағы мақсатқа қарай бағыттай отырып, топтың құрамын қалыптастыру
(біліктілігі, демографиялық, психологиялық белгілері, жұмыс орындарының
саны, орналасуы және т.б. бойынша);
б) топтарды ұйымдастыру (жарыс ұйымдастыру, басшылық стилін жетілдіру,
әлеуметтік-психологиялық факторларды қолдану арқылы және т.б. тәсілдермен
ұйымдастыру).
Әлеуметтік ұйым деңгейінде кәсіпорын мынандай әдістерді қолданады:
а) формальды және формальды емес құрылымдардың ұйғарымы (жоспарланған
және нақты айқын байланыстар мен нормалар арасындағы қарама-қайшылықтар
жою);
б) басқаруда демократияландыру (қоғамдық ұйымдардың рөлін арттыру,
қызметкерлерді ортақ шешімдер дайындауға кеңінен қатыстыру, өндірісте
кейбір басшыларды сайлау, еңбек белсенділігін дамыту арқылы және т.с.с.);
в) әлеуметтік жоспарлау (қызметкерлердің біліктіліктерін көтеру,
ұжымның әлеуметтік құрылымын жітілдіру, хал-ахуалын жақсарту және басқа да
шаралар).
Басқаруға қатысы бар тағы бір ұғым-әлеуметтік тұрғыда өзінен-өзі
ұйымдасу ұғымы. Бұл ұғым қоғамдағы, ұжымдардағы, топтардағы кездейсоқ,
ойламаған жерде пайда болатын процестердің, яғни әлеуметтік реттеудің
өзінен-өзі қозғалысқа түсіп кететін процестерінің байқалып қалатын кездері
болатынын білдіреді. Әлеуметтік өзінен-өзі ұйымдасудың айрықша белгісі-
спонтандық, өздігінен пайда болушылық, субъективті түрдегі негізгі бір
басталу процесінің болмауы. Көп жағдайда мақсатқа бағындырылған жеке
әрекеттер үлкен әлеуметтік жүйелер мен процестер шеңберінде спонтанды
процестерді құрайды. Демографиялық салада өзінен-өзі ұйымдасу- халықтың
ұдайы өсуі, некеге отыруы, көші-қон түрінде, экономикада- тұтынушылар
сұранысының ауытқуы, нарықтық механизм түрінде байқалады.
Әлеуметтік басқарудың пәні мен объектісі
Басшылық ұғымы басқару ұғымына жақын болғандықтан, ол ұйымдық
қатынастардың ерекше типінің ара-жігін бөліп көрсету үшін қолданылады, атап
қайтқанда, басшылық дегеніміз өзінің қол астындағылармен қызмет міндеттерін
шешу барысында атқаратын тікелей жұмыстарын білдіреді.
Осылай жүйелейтін болсақ, онда әлеуметтану ұйымдағы адамдардың
арасындағы бір-бірімен біте қайнасқан үш қатынасты ерекше басшылық ретінде
талдауды көздейді. Біріншіден, басшылық – бұл құқықтық негізі бар және бір
қызметкердің екіншісіне бір жақты болса да тәуелділігі түрінде көрінетін,
әр түрлі статустардағы адамдардың, әкімшілік құрылымының деңгейлері
арасындағы қатынастар. Екіншіден, басшылық – бұл ортақ еңбек процесінде
жекелеген жұмысшы атқаратын қызмет түрлерінің арасындағы қатынастар.
Екіншіден, басшылық – бұл тұлғалар арасындағы қызмет түрлерінің арасындағы
қатынастар: бірінде – ортақтық, екіншісінде-жекелік басым болады. Еңбек
процесінде бір жағынан ұйымдастыру функциясы, екінші жағынан атқару
функциясы өзара байланысады. Үшіншіден, басшылық – бұл тұлғалар арасындағы
қарым-қатынас, оның ерекше түрі, яғни типі. Соңғы жағдайда оның әлеуметтік-
психологиялық мазмұны – бірін-бірі мойындау, ықпал, стиль, мүдделер
қарастырылып, байытыла түсті.
Аталмыш басшылық-бағыну қатынастарының осы аталған қатынастары бір-
бірінен бөлек өмір сүре алмайды, олардың салыстырмалы түрдегі өз
ерекшеліктері, даралығы болғанымен, олар тор секілді бір-бірімен айқыш-
ұйқыш айқасып жатыр. Әлеуметтану басшылық-бағыну қатынасын тұлғааралық
деңгейде басқарудағы жалпы қатынастардың көрінісі ретінде зерттейді.
Ұйымның талаптарына сәйкес және өзінің түсінігіне орай басшының қол
астындағылардың бойына белгілі бір еңбек тәртібін сіңіріп, қалыптастыруды
мақсат етеді.
Ықпал етудің мүмкін болатын екі тәсілі бар: олар – тікелей (бұйрық,
тапсырма) және жанама (ынталандыру арқылы) деп бөлінеді. Бірінші жағдайда
басшылық қол астындағылардың қызметтеріне тікелей ықпал етеді және
тәртіптен ауытқыған көріністер байқалса, онда тиісті тәртіп санкциясын
қолданады. Қойылған жалпы талапты орындамағаны үшін қызметкерлерге
қолданылуы мүмкін санкциядан қызметкердің жоғалтатыны талапты орындауға
кетуге жұмсалатын оның шығынынан асып түседі. Мұндай формадағы басшылық-
бағыну қатынасы күш қолдану ретінде жүзеге асады, яғни басшылықтың мақсаты
қызмет атқарушының, орындаушының мүддесімен байланыспайды, оған қарама-
қарсы әрекет түрінде қолданылады. Екінші тәсіл қызметкердің дәлелді
сылтаулары мен қажеттіліктеріне ықпал етуді көздейді. Еңбекке деген
көзқарас тұлғаның қажеттілігін қанағаттандыру арқылы қалыптасып, жүзеге
асады, ол сіңірген еңбегіне өтем ақы төлеу ретінде байқалады. Басшылық
процесінде басшының жеке тұлғасы, ерекшеліктері мен іскерлік қасиеті
көрінеді, сондықтан басшылық етудің әр түрлі стильдері қалыптасады,
басшылықтың тиімділігі соларға байланысты. Басшылық стилін басшының қол
астындағыларға жайлы немесе жайсыз болуына, жұмыс проблемаларын шешу
тәсілдеріне қатысты қайсыбір жеке сапаларының жүйелі көрінуі ретінде
белгілеуге, бағалауға болады. Формальды ұйым шеңбері қол астындағы
қызметкерлерге және қызмет міндеттеріне қатысты қызмет тәртібін басшының
өзі таңдап алу үшін оған бірқатар басшылық ауқымын береді. Бұл шеңберде
саналы таңдау немесе одан спонтанды түрде ауытқу көріністері сөзсіз орын
алады. Және ол басшының жеке басына да оның мәдениетіне, ұстанымы мен
ұстамдылығына, мінез-құлқына, тәжірибесіне, біліміне байланысты болады,
яғни басшыға да, ұжымға да, мамандыққа да, аймаққа да, әлеуметтік
категорияға да тән психологиялық және социомәдени факторлар арқылы
детерминдіріледі. Басшылық стилінің негізгі түрлері мыналар: 1.
- авторитарлық, мұндай стильде басшы қол астындағылардың
пікірімен санаспайды, оларға өз еркін таңып үстемдік етеді;
- демократиялық, мұндайда басшы қол астындағыларды ортақ
шешімдер дайындауға тартады;
- әлсіз, мұнда басшы басшылықтан өзінен-өзі аластайды, оның
ұжымға әсері онша болмайды.
Басшылық стилі басқару мәдениетімен тығыз байланыста қалыптасып,
жүзеге асады. Басшылық стилі еңбекті ынталандырудан да көрінеді.
Ынталандыру дегеніміз – қызметкердің еңбек тәртібіне жанама түрде ықпал ету
әдісі, адамның дәлелді, дәлелсіз сылтауы тұлғаның қажеттілігін
қанағаттандыру арқылы жүзеге асады, ол еңбек барысында болған шығынның
орнын толтыру ретінде көрінеді. Қызметкерге бұйрық арқылы ықпал етуге
қарағанда, сол адамның еңбек нәтижесі арқылы өзін қанағаттандыруға бағыт
ұстауы оны белгілі бір тәртіпті сақтауға итермелей түседі. Алайда,
ынталандыруды ұйымдастыру-адамға тікелей ықпал етуден әлдеқайда күрделі.
Ынталандыру жүйесіне дәлелдер келтіру мен қажеттіліктер жүйесі сәйкес
келмейді. Олар бір-біріне қарсылық жасайды. Егерде осы екі жүйе органикалық
тұрғыда бір-бірімен үйлесім табатын болса, ынталандыру сол уақытта
тиімділікке қол жеткізеді.
Ынталандырудың материалдық пен моральдыққа бөлінуі – шартты ұғым
ғана. Мысалы, сыйлық тек ақшалай сияпат көрсетудің сипаты болумен қатар,
бұл-адамның еңбегін мойындау, құрметтеу де. Әлеуметтік басқаруда
қолданылатын ынталандыру жүйесін кеңейту тиімді басқарудың міндеттеріне
жатады. Еңбек жағдайы, жұмыс уақытының икемді жүйесі, ұжымдағы қатынастар
және т.б. ынталандырудың бірден-бір көріністері, алайда материалдық ең
негізгі ынталандыру түрі болып қала береді, еңбекке және оның нәтижесіне
қарай жалақы төлеу принципі осы арқылы толық жүзеге асырылады.
Басқарылу шекарасы басқару объектісінің күрделілігімен, формальды және
формальды емес құрылымдары арасындағы заңды түрдегі алшақтықпен, ақпараттың
толықсыздығымен немесе дұрыс еместігімен, шешім сапасымен анықталады.
Басқарылу шешімдерінің жүзеге асырылатындығы – басқарылудың біркелкі өлшемі
болып табылады.
Әлеуметтік басқарудың заңдары мен принциптері
Басқарудың басты өнімі не деген сұраққа келетін болсақ, бұл басқару
жүйесінің қабылдайтын шешім екені даусыз. Басқару жүйесінің шешімі ұйымдағы
әр алуан өзгерістің формальды түрде жазылған жобасы десек, оны жүзеге
асыруға шешімді орындайтын ұйымның субъектісімен қатар, оның басқа мүшелері
де қатысады. Мұндай шешім басшылық-бағыну қатынасының элементі, яғни
басқалар үшін қабылданады және ұйымдағы билік факторы ретінде қалыптасады.
Басқару шешімін қабылдау өндірісте жасалатын өзгерістің қажеттілігін және
мақсатын анықтауды, сонымен қатар ұйымдық оның ұйымдық қатынастар жүйесіне
қосылуын білдіреді; басқару шешімін жүзеге асыру үшін оның өз жоспары,
бұдан соң мақсатқа жету жолында атқаратын нақты қызмет түрі болуы керек.
Басқару еңбегінің мазмұны ең алдымен оның негізгі өнімі – шешімді дұрыс
қабылдауы арқылы түсіндіріледі. Сондықтан да әлеуметтану шешімнің типтерін
де қарастырады.
Әлеуметтануда басқару шешімдерін типтеудің негізіне шешімнің терең
мазмұнды болуы, субъектінің қаншалықты жеке үлес қосқандығының дәрежесі мен
оны жүзеге асырудағы мүмкіндігі алынады. Бұл басшының жалпы ұйымға ықпал
жасау дәрежесін көрсетеді. Басқару шешімдерінің жалпы ұйымға ықпал жасау
дәрежесін көрсетеді. Басқару шешімдерінің мән-мағынасына басқа тұрғыдан
қарайтын босақ, онда типтеудің негізіне қайсыбір ұйымдық жағдай мен осы
шешімнің мазмұнын алдын ала анықтау дәрежесі алынуы мүмкін. Бұл басшының
ұйымға ықпал етуінің кейбір басқару шеңбері мен шекаралары туралы түсінік
береді.
Осы негізде басқару шешімдерінің келесі түрлері ерекшеленеді:
1. Қатаң детерминдірілген шешімдер, мұның мазмұнына басшының
басшылық етудегі жеке ерекшеліктері жалпы ықпал етпейді
немесе болар-болмас қана әсер етеді. Мұндай жағдайда шешімнің
субьекті тұлғасы шешімнің қабылдану процесіне
қарастырылмайды, өйткені шешімнің мазмұны ұйымдық
жағдайлармен (заңмен, нұсқаулармен, жоғарғы органдардың
шешімдерімен және т.б.) алдын-ала анықталған. Осындай
шешімдер, өз кезегінде, екі түрлі болуы мүмкін: а)
стандартталған, талаптар ауқымына негіздерген (мысалы,
кезекті жалақыны беру туралы шешім, қызметкерді өз өтінішінен
кейін жұмыстан босату, кәсіби сырқатына байланыста қосымша
ақы төлеу және т.с.с. шешімдер); б) туынды шешімдер, бұл –
екінші рет қабылданған шешімдер, яғни оны орындау, басқа
шешімдерді дамыту үшін олардан туындайтын шешімдер (бұрын
қабылданған, сырттан түсірілген және т.с.с. шешімдер)
қабылдау.
2. Инициативалық шешімдер (яғни қатаң детерминдірілмеген),
олардың мазмұны шешім субъектісінің жеке үлес қосуын қажет
етеді. Мұнда ауытқу ауқымы аса үлкен болуы мүмкін, ұйым үшін
оның маңызды салдары болады. Инициативалық шешімнің екі түрі
бар:
а) жағдайға орай қабылданатын шешімдер, бұлар ауық-ауық қабылданады
немесе жергілікті сипатта болады (мадақтау, жазалау, жекелеген
тағайындаулар және т.б.);
б) қайта ұйымдастыру шешімдері, яғни ұйымның қайсыбір элементін
өзгертуге бағытталған шешімдер (ресурстарды қайта бөлу, жаңа міндеттерді
дайындау, әкімшілік құрылымды өзгерту және т.б.). мұндай шешімдердің де
сыртқы және алдын-ала келісіп, анықталған ұйымдық жағдайлармен, мысалы,
технологияның, экономиканың талаптарымен белгілі деңгейде
детерминдірілетіні түсінікті 2.
Басқаруды зерттеу кезінде анықталғандай, басқару шешімдерінің соңғы
тобы – шешімдердің 26 типінен тұратын қайта ұйымдастыру шешімдері үлкен
қызығушылық тудырады., өйткені бұл шешімдер ұйымдастыру жобаларын қамтиды
және көп жағдайда басшының істі ілгері бастыруға қосқан жеке үлесімен
тікелей байланысты болады. Жалпы басқару шешімдерінің көлемінде мұндай
шешімдердің үлес салмағы онша көп үлкен емес, кейбір деректерге қарағанда
бұған қатысты бұйрықтар жалпы бұйрықтардың 5 дейінгі көлемін қамтиды.
Олардың санына салалық ерекшеліктер (машина жасауда химия өнеркәсібіне
қарағанда олардың саны көп), басшылық стилі, ұйымның тұрақтылығы,
өндірістің ырғақтылығы, т.б. жағдайлар әсер етеді.
Шешімдердің ұйымдық тәртіпті қолдауға немесе оны дамытуға, өзгертуге
бағытталуы шешімдерді типтеуде аса зор маңызға ие болады және негізіне
айналады.
Шешімдерді бөлуде олардың ұйымдық кеңістіктіқамту көлемі де аса
маңызды болып есептеледі: шешім бір адамға, бригадаларға, участокке,
бөлімге, цехқа немесе бүкіл кәсіпорынға қатысты; әрекет ету уақыты бойынша:
бір реттік, ұзақ мерзімді, тұрақты әрекет етуші, бұлар уақытша бақылау
деңгейін, басқарудың жоспарлау қабілетін көрсетеді. Сондай-ақ кейбір
шешімдерді жүзеге асырудың ұзақ кезеңді және ол үшін белгілі бір жағдайды
талап ететінін; өзге шешімдерді жүзеге асыру оларды қабылдау актісінің
тікелей салдары (мысалы, қызметке тағайындау, алғыс жариялау) болып
табылатынын есте ұстау қажет.
Шешімдерді қабылдауға әр түрлі қызметкерлер категорияларының қатысу
факторын оларды жіктеу өлшемі ретінде ұсынуға болады. Осы тұрғыдан алғанда
екі плюс ерекшеленіп, жеке-дара көрініске ие болады. өзінің жеке шешімі
және топтардың шешімдерінің, атап айтқанда, маманның пікірін ескеру,
орындаушының, жеке қызметкерге ақпарат пен шешім құқын беруді ескеру
секілді әр түрлі үйлесулер болады.
Кәсіпорындарды басқару механизмдерін және тиімділігін зерттеу
тұрғысынан алғанда басқару шешімдерін сараптаудың ақпараттық мәліметтері
аса көп болады. Мұндай сараптау әр түрлі ішкі ұйымдық мәселелер бойынша
басқаруды жұмылдыратын күш-жігердің бөлінуі, ұжымды басқару стилі және
т.с.с. жөнінде бірқатар түсініктер береді. Басқару шешімдеріне ұйымның
тіршілік әрекетіне, оның ішкі әлеуметтік қатынастарына тән негізгі
мақсаттар, мүдделер, қарама-қайшылықтар шоғырланады.
Бұл жерде зерттеу әдістерінің ішінен құжаттарды талдауға (бұйрықтар,
жарлықтар, ұйымдық-техникалық шаралар жоспарларының, мәжіліс хаттамаларының
мәтіндері), бақылауға (басшының жұмыс уақытындағы, мәжілістегі
фотографиясы), эксперттік бағалауға (шешімнің тиімділігін, олардың сапасын
арттыру жолдарын анықтау және т.с.с.) баса көңіл аударылады.
Басқару қызметі вертикальды басқару-бағыну қатынастарымен ғана
шектеліп қалмайды. Сонымен қатар, өзін-өзі басқару ұйымдарға да тән қасиет.
Өзін-өзі басқару ұғымының әдетте кең және тар екі мағынасы бар. Кең
мағынада өзін-өзі басқару кез-келген ұйымдық жүйенің (жүйешенің)
автономды өмір сүруін, сол жүйенің ішкі мәселелері туралы шешім алуға
құқылы екенін білдіреді. Бұл тұрғыдан алғанда өзін-өзі басқарудың қайсыбір
дәрежесі кез-келген кәсіпорындарға, мекемелерге және т.с.с. тән. Бірақ
әлеуметтану көзқарасы бойынша, яғни тар мағынада айтқанда, өзін-өзі басқару
ұжымдық басқару, яғни оның бүкіл мүшелерінің, халықтық басқару органының
жұмысына қатысуы, атқарушылардың ортақ шешімдерді дайындау процесіне
қатыстырылуы ретінде көрінеді.
Өзін-өзі басқару жекелеген басқару органдарының қажеттілігін және
жалпы кәсіби басқару қызметінің керек екендігін жоққа шығармайды. Қазіргі
кездегі басқару технологиясы кәсіби-техникалық, құқықтық ұйымдастырушылық
негіздегі шешімдері, оларды ұтымды үйлестірудің реттерін, орындау барысына
бақылау қоюды талап етеді.
Сонымен қатар, өзін-өзі басқару демократияны мамандандыру ұғымымен
ұштастыруды қажет етеді, бұл оның өндірістік жағдайымен қатар әлеуметтік
тиімділігін де анықтайды. Мұндайда басқарушы мен басқарылушы жүйешелердің
арасындағы айырмашылық жойылады, өйткені басқару объектісі белгілі бір
дәрежеде оның субъектісі де болады. Орталықтандырылған басқару мен өзін-өзі
басқарудың біртұтастығы қоғам алдында тұрған мақсатқа бағытталған басқаруға
ықпал етудің негізін құрайды.
Басқаруға қатысы бар тағы бір ұғым-әлеуметтік тұрғыда өзінен-өзі
ұйымдасу ұғымы. Бұл ұғым қоғамдағы, ұжымдардағы, топтардағы кездейсоқ,
ойламаған жерде пайда болатын процестердің, яғни әлеуметтік реттеудің
өзінен-өзі қозғалысқа түсіп кететін процестерінің байқалып қалатын кездері
болатынын білдіреді. Әлеуметтік өзінен-өзі ұйымдасудың айрықша белгісі-
спонтандық, өздігінен пайда болушылық, субъективті түрдегі негізгі бір
басталу процесінің болмауы. Көп жағдайда мақсатқа бағындырылған жеке
әрекеттер үлкен әлеуметтік жүйелер мен процестер шеңберінде спонтанды
процестерді құрайды. Демографиялық салада өзінен-өзі ұйымдасу- халықтың
ұдайы өсуі, некеге отыруы, көші-қон түрінде, экономикада- тұтынушылар
сұранысының ауытқуы, нарықтық механизм түрінде байқалады. Өзінен-өзі
ұйымдасудың әлеуметтік-психологиялық элементтеріне салт-дәстүрлерді, әдет-
ғұрыптарды, қоғамдық пікірді жатқызуға болады. Еңбек ұйымдарында өзінен-өзі
ұйымдасу формальды емес ұйымдар (лидерлік, мәртебелік шкаласы, топтасу-
шиеленіс) ретінде қалыптасады. Сонымен, өзінен-өзі ұйымдасу бұқаралық,
ұжымдық немесе топтық ауқымдағы әлеуметтік өзара әрекеттің жемісі болып
саналады. Басқару жүйесінде өзінен-өзі ұйымдасуды пайдалану басқарудың
тиімділігін біршама арттырады және еңбек ұйымдарын дамытудың маңызды
факторын құрайды. Өзінен-өзі ұйымдасу процесі конструктивтік рөл атқаруымен
қатар, деструктивтік рөл де орындайды, яғни істі бүлдіруші ретіндегі
сипатқа ие болады 3.
Басқару циклына қатысты қалыптасқан әлеуметтік реттеу ұғымы да бар.
Ол белгілі бір мақсатқа бағытталған басқару ықпалын білдіреді, ол басқару
объектісінің тепе-теңдігін қолдауға және оған реттеушілерді (нормалар,
ережелер, мақсаттар, байланыстар) енгізу арқылы оның дамуын жеделдетуге
бағытталған. Әлеуметтік реттеулер жанама басқару іспетті және объектіге
тапсырма беру арқылы іске асады. Әлеуметтік реттеу әдістерін қолдану
басқарылатын объектілер дербестігінің жоғарғы деңгейін, өзін-өзі басқарудың
және ондағы өзінен-өзі ұйымдасудың дамуын қарастырып, ойластырады.
Ұйымдардың басқарылуы басқару тиімділігінің интегральды сипаттамасы
болып табылады. Басқарылу, ір жағынан, қайсыбір ұйымдық тұтастықтағы
басқару жүйешесінің басқарылатынға қатысты бақылау орнату дәрежесі, ал
екінші жағынан, бұл басқарылатын жүйешенің басқаруышыға қатысты автономды
дәрежесін сақтауы. Бұл шектеу мен шеекара жылжымалы түрде болады, ұйымның
типіне, басқару ықпалының сапасына, объект ерекшеліктеріне байланысты
қайсыбір сәттерде соған қарай түрленеді. Бірақ, ол мүлде жоғалып кетпейді.
Бұл – техникалық және биологиялық жүйелерге тән құбылыс, ол әлеуметтік
жүйелерге аса қатысты.
Басқарылу шекарасы басқару объектісінің күрделілігімен, формальды және
формальды емес құрылымдары арасындағы заңды түрдегі алшақтықпен, ақпараттың
толықсыздығымен немесе дұрыс еместігімен, шешім сапасымен анықталады.
Басқарылу шешімдерінің жүзеге асырылатындығы – басқарылудың біркелкі өлшемі
болып табылады. Басқарылудың арты басқарушылық ықпалдарының сапасын
жақсартудың, қызметкерлерді ортақ мақсаттардың төңірегіне біріктірудің және
дәлелді сылтаулар жүйесінің дамуы есебінен қамтамасыз етіледі.
Әр түрлі ұйымдық түзілімдер – кез-келген қоғамда жан-жақты дамып
тараған құбылыс. Мысалы, ұйымның кейбір белгілерін өз иелігіне алған
әлеуметтік қауымдастықтар жиі кездеседі (функциялардың бөлінуі, иерархия,
шешім қабылдау, бекітілген мүшелерінің болуы). Ұйымның өзіндік белгілерінің
болуына қарамастан таптар, ұлттар соларға ұқсас әлеуметтік
қауымдастықтардан өзгешеленіп, ерекшеленеді.
Қоғамда келесі ұйымдық формалар қалыптасады:
1. Іскерлік ұйымдар-коммерциялық мақсаттар үшін өз беттерінше
ұжымдасатын және жекелеген міндеттерді шешу мақсатында кең
көлемді ұйымдық жүйелер арқылы құрылатын фирмалар мен
меемелер. Жалдамалы қызметкерлердің мақсаттары қожайындардың
немесе мемлекеттің мақсаттарымен кез-келген уақытта ұштаса
бермейді. Оларға мүше болудың мақсаты – қызметкерлерді өмір
сүрулеріне қажетті қаражаттармен қамтамасыз етуі. Бұл
ұйымдардың ішкі реттеушілік негізі-әкімшілік тәртіп
ережелері, дара басшылық принциптері, тағайындау,
коммерциялық мақсатқа сәйкестіктерден тұрады.
2. Қоғамдық одақтар, бұқаралық ұйымдар. Бұлардың мақсаттары өз
ішінен дайындалады және оған қатысушылардың әрқайсысының
жеке мақсаттары бір жерге, орталыққа жиналады. Реттеу
қабылданған жарғы, сайлау принциптерімен қамтамасыз етіледі,
яғни басшы қол астындағыларға тәуелді болады. Бұларға мүше
болу саяси, экономикалық, әуесқой қажеттіліктерді
қанағаттандырады.
3. Ұйымдардың аралық формалары да бар, мысалы, кооперативтер
(ауыл шаруашылық, балықшы колхоздары, т.б.). кооперативтер
өздеріне одақтастардың, мүдделестердің негізгі белгілерін
қосып алғанымен, түптеп келгенде, кәсіпкерлік функцияларды
орындайды. Оларды тұтынушылардың кооперативтік ұйымдарынан
ажырата білу керек (тұтынушылар одағы, баспана
кооперативтері және т.с.с.).
Қоғамда басқа да ұйымдық түзілімдер пайда болады, ұйымдардың кейбір
белгілерін басқалар иемденгенімен, олар өз бетінше ұйым бола алмайды.
4. Тағы бір ұйымдық форманы ассоциативтік ұйымдар – отбасы,
ғылыми мектеп, биресми топ құрайды. Бұларда әлеуметтік
ортаға қарағанда бірсыпыра автономдылығы, құрамының
салыстырмалы түрде тұрақтылығы, иерархия (лидерлік),
салыстырмалы түрде қатысушылардың тұрақты бөлінуі (рөлдер,
мәртебелер бойынша), ортақ шешімдер қабылдауы жөніндегі
ерекшеліктері анық байқалады. Реттеу қызметтерін оларды
кездейсоқ қалыптасқан нормалар мен құндылықтар атқарады.
Бірақ олардың формалану дәрежесі аса көлемді емес. Бұдан
бұрын айтылған ұйымдардың екі типінен маңызды түрдегі
өзгешелігі сонда, бұлардың мақсатты түрде алға қойылған
өзіндік ерекшелігі болады. Олар мүдделерді өзара
қанағаттандыру арқылы құрылады, мұнда ортақ мақсат
біріктірудің факторы болмайд, оған қатысушы бір адамның
мақсаты сол адамның мақсатқа жетуінің құралы қызметін
атқарады
5. Ұқсас ұйымдық белгілер ел болып, қауымдасу іспетті
қауымдастықтың ішінде де болады. Бастапқыда адамдар
көршілерімен байланысу арқылы бір-бірінің іскер қабілеттерін
пайдалану үшін бірлесіп қоныстанады. Мұндайда қайсыбір
тұтастықтың қажеттілігіне бағынады (көшені жоспарлау,
баспананың формалары мен көлемі, мамандандыру құрылымы және
т.б.), бұлар жеке дара тұрғанда әркімге керек емес.
Урбанизациялану деңгейіне орай осы жолмен тұтастық фактор да
арта түседі.
Жоғарыда көрсетілген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
I Тарау
1.1. Әлеуметтік басқарудың пәні мен объектісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Әлеуметтік басқарудың заңдары мен
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ..8
II Тарау
2.1. Әлеуметтік басқарудың социологиялық
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... .16
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..24
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Кіріспе
Еңбек ұйымдарының тыныс-тіршілігінің ең басты, әрі өзекті
мәселелерінің бірі – басқару. Басқаруға әлеуметтану тұрғысынан қарасақ,
онда мән-мағынасы жөнінен оның үш компонентерінің бір-бірінен ажырата
бөліп көрсетуге болады. Олардың біріншісі – мақсатқа бағытталған басқару
ықпалы, бұл басқарудың негізін, яғни өзегін құрайды. Мұндай ықпал жасау
сырттан (басқару органдарының объектілерден тыс жерде болуы) әсер ету,
сондай-ақ өзін-өзі басқару (объектінің құрамына енген бөлімнің немесе
субъектінің ықпалымен іске асады) арқылы жүзеге асырылады. Басқарудың
екінші компоненті - әлеуметтік өзін-өзі ұйымдастыру, яғни ұжым ішіндегі
реттеудің спонтанды процестері (лидерлік, мәртебе шкаласы әлеуметтік
нормалар, формальды емес топтар құру) аталған екі компонент үшінші
компоненті – ұйымдық тәртіпті құрайды. Бұл өткен басқару еңбегінің
жемісін (шешім, әкімшілік тәртіп) және ұжымда стихиялы қалыптасқан жүйені
өз құзырына алады. Индивид, топ, ұйым, басқа да әлеуметтік түзілімдер мен
процестер басқарудың объектісі болып табылады.
Басқарудың өзіндік әдістері бар. Басқару әдістері – бұл
қыжметкерлерге, топтарға және ұжымдарға мақсатты ықпал жасаудың әлеуметтік
кешені.
Көрсетілген деңгейдің әрқайсысында басқару бір-бірен ұқсамайтын,
өзіндік ерекшеліктері бар проблемаларға кезігеді, демек, соған сәйкес
әдістер жасалады; олардың кейбіреулері аталған үш жағдайдың әрқайсысында да
қолданылады, басқаларының қолданылуы бір ғана оқиға барысымен шектеледі.
Жеке қызметкерге қатысты сөз етер болсақ, сол адамның жүріс-тұрысына ықпал
етудің әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолданады:
а) тікелей (бұйрық, тапсырма);
б) мотивтер мен қажеттіліктер арқылы (ынталандыру);
в) құндылықтар жүйесі арқылы (тәрбие, білім, т.б.);
г) қоршаған әлеуметтік орта арқылы емес ұйымдар статустарының өзгеруі,
т.б.).
Кәсіпорынның өндірістік ұжымына кіретін топқа қолданатын әлеуметтік
басқарудың әдістері төмендегідей болып бөлінеді:
а) алдағы мақсатқа қарай бағыттай отырып, топтың құрамын қалыптастыру
(біліктілігі, демографиялық, психологиялық белгілері, жұмыс орындарының
саны, орналасуы және т.б. бойынша);
б) топтарды ұйымдастыру (жарыс ұйымдастыру, басшылық стилін жетілдіру,
әлеуметтік-психологиялық факторларды қолдану арқылы және т.б. тәсілдермен
ұйымдастыру).
Әлеуметтік ұйым деңгейінде кәсіпорын мынандай әдістерді қолданады:
а) формальды және формальды емес құрылымдардың ұйғарымы (жоспарланған
және нақты айқын байланыстар мен нормалар арасындағы қарама-қайшылықтар
жою);
б) басқаруда демократияландыру (қоғамдық ұйымдардың рөлін арттыру,
қызметкерлерді ортақ шешімдер дайындауға кеңінен қатыстыру, өндірісте
кейбір басшыларды сайлау, еңбек белсенділігін дамыту арқылы және т.с.с.);
в) әлеуметтік жоспарлау (қызметкерлердің біліктіліктерін көтеру,
ұжымның әлеуметтік құрылымын жітілдіру, хал-ахуалын жақсарту және басқа да
шаралар).
Басқаруға қатысы бар тағы бір ұғым-әлеуметтік тұрғыда өзінен-өзі
ұйымдасу ұғымы. Бұл ұғым қоғамдағы, ұжымдардағы, топтардағы кездейсоқ,
ойламаған жерде пайда болатын процестердің, яғни әлеуметтік реттеудің
өзінен-өзі қозғалысқа түсіп кететін процестерінің байқалып қалатын кездері
болатынын білдіреді. Әлеуметтік өзінен-өзі ұйымдасудың айрықша белгісі-
спонтандық, өздігінен пайда болушылық, субъективті түрдегі негізгі бір
басталу процесінің болмауы. Көп жағдайда мақсатқа бағындырылған жеке
әрекеттер үлкен әлеуметтік жүйелер мен процестер шеңберінде спонтанды
процестерді құрайды. Демографиялық салада өзінен-өзі ұйымдасу- халықтың
ұдайы өсуі, некеге отыруы, көші-қон түрінде, экономикада- тұтынушылар
сұранысының ауытқуы, нарықтық механизм түрінде байқалады.
Әлеуметтік басқарудың пәні мен объектісі
Басшылық ұғымы басқару ұғымына жақын болғандықтан, ол ұйымдық
қатынастардың ерекше типінің ара-жігін бөліп көрсету үшін қолданылады, атап
қайтқанда, басшылық дегеніміз өзінің қол астындағылармен қызмет міндеттерін
шешу барысында атқаратын тікелей жұмыстарын білдіреді.
Осылай жүйелейтін болсақ, онда әлеуметтану ұйымдағы адамдардың
арасындағы бір-бірімен біте қайнасқан үш қатынасты ерекше басшылық ретінде
талдауды көздейді. Біріншіден, басшылық – бұл құқықтық негізі бар және бір
қызметкердің екіншісіне бір жақты болса да тәуелділігі түрінде көрінетін,
әр түрлі статустардағы адамдардың, әкімшілік құрылымының деңгейлері
арасындағы қатынастар. Екіншіден, басшылық – бұл ортақ еңбек процесінде
жекелеген жұмысшы атқаратын қызмет түрлерінің арасындағы қатынастар.
Екіншіден, басшылық – бұл тұлғалар арасындағы қызмет түрлерінің арасындағы
қатынастар: бірінде – ортақтық, екіншісінде-жекелік басым болады. Еңбек
процесінде бір жағынан ұйымдастыру функциясы, екінші жағынан атқару
функциясы өзара байланысады. Үшіншіден, басшылық – бұл тұлғалар арасындағы
қарым-қатынас, оның ерекше түрі, яғни типі. Соңғы жағдайда оның әлеуметтік-
психологиялық мазмұны – бірін-бірі мойындау, ықпал, стиль, мүдделер
қарастырылып, байытыла түсті.
Аталмыш басшылық-бағыну қатынастарының осы аталған қатынастары бір-
бірінен бөлек өмір сүре алмайды, олардың салыстырмалы түрдегі өз
ерекшеліктері, даралығы болғанымен, олар тор секілді бір-бірімен айқыш-
ұйқыш айқасып жатыр. Әлеуметтану басшылық-бағыну қатынасын тұлғааралық
деңгейде басқарудағы жалпы қатынастардың көрінісі ретінде зерттейді.
Ұйымның талаптарына сәйкес және өзінің түсінігіне орай басшының қол
астындағылардың бойына белгілі бір еңбек тәртібін сіңіріп, қалыптастыруды
мақсат етеді.
Ықпал етудің мүмкін болатын екі тәсілі бар: олар – тікелей (бұйрық,
тапсырма) және жанама (ынталандыру арқылы) деп бөлінеді. Бірінші жағдайда
басшылық қол астындағылардың қызметтеріне тікелей ықпал етеді және
тәртіптен ауытқыған көріністер байқалса, онда тиісті тәртіп санкциясын
қолданады. Қойылған жалпы талапты орындамағаны үшін қызметкерлерге
қолданылуы мүмкін санкциядан қызметкердің жоғалтатыны талапты орындауға
кетуге жұмсалатын оның шығынынан асып түседі. Мұндай формадағы басшылық-
бағыну қатынасы күш қолдану ретінде жүзеге асады, яғни басшылықтың мақсаты
қызмет атқарушының, орындаушының мүддесімен байланыспайды, оған қарама-
қарсы әрекет түрінде қолданылады. Екінші тәсіл қызметкердің дәлелді
сылтаулары мен қажеттіліктеріне ықпал етуді көздейді. Еңбекке деген
көзқарас тұлғаның қажеттілігін қанағаттандыру арқылы қалыптасып, жүзеге
асады, ол сіңірген еңбегіне өтем ақы төлеу ретінде байқалады. Басшылық
процесінде басшының жеке тұлғасы, ерекшеліктері мен іскерлік қасиеті
көрінеді, сондықтан басшылық етудің әр түрлі стильдері қалыптасады,
басшылықтың тиімділігі соларға байланысты. Басшылық стилін басшының қол
астындағыларға жайлы немесе жайсыз болуына, жұмыс проблемаларын шешу
тәсілдеріне қатысты қайсыбір жеке сапаларының жүйелі көрінуі ретінде
белгілеуге, бағалауға болады. Формальды ұйым шеңбері қол астындағы
қызметкерлерге және қызмет міндеттеріне қатысты қызмет тәртібін басшының
өзі таңдап алу үшін оған бірқатар басшылық ауқымын береді. Бұл шеңберде
саналы таңдау немесе одан спонтанды түрде ауытқу көріністері сөзсіз орын
алады. Және ол басшының жеке басына да оның мәдениетіне, ұстанымы мен
ұстамдылығына, мінез-құлқына, тәжірибесіне, біліміне байланысты болады,
яғни басшыға да, ұжымға да, мамандыққа да, аймаққа да, әлеуметтік
категорияға да тән психологиялық және социомәдени факторлар арқылы
детерминдіріледі. Басшылық стилінің негізгі түрлері мыналар: 1.
- авторитарлық, мұндай стильде басшы қол астындағылардың
пікірімен санаспайды, оларға өз еркін таңып үстемдік етеді;
- демократиялық, мұндайда басшы қол астындағыларды ортақ
шешімдер дайындауға тартады;
- әлсіз, мұнда басшы басшылықтан өзінен-өзі аластайды, оның
ұжымға әсері онша болмайды.
Басшылық стилі басқару мәдениетімен тығыз байланыста қалыптасып,
жүзеге асады. Басшылық стилі еңбекті ынталандырудан да көрінеді.
Ынталандыру дегеніміз – қызметкердің еңбек тәртібіне жанама түрде ықпал ету
әдісі, адамның дәлелді, дәлелсіз сылтауы тұлғаның қажеттілігін
қанағаттандыру арқылы жүзеге асады, ол еңбек барысында болған шығынның
орнын толтыру ретінде көрінеді. Қызметкерге бұйрық арқылы ықпал етуге
қарағанда, сол адамның еңбек нәтижесі арқылы өзін қанағаттандыруға бағыт
ұстауы оны белгілі бір тәртіпті сақтауға итермелей түседі. Алайда,
ынталандыруды ұйымдастыру-адамға тікелей ықпал етуден әлдеқайда күрделі.
Ынталандыру жүйесіне дәлелдер келтіру мен қажеттіліктер жүйесі сәйкес
келмейді. Олар бір-біріне қарсылық жасайды. Егерде осы екі жүйе органикалық
тұрғыда бір-бірімен үйлесім табатын болса, ынталандыру сол уақытта
тиімділікке қол жеткізеді.
Ынталандырудың материалдық пен моральдыққа бөлінуі – шартты ұғым
ғана. Мысалы, сыйлық тек ақшалай сияпат көрсетудің сипаты болумен қатар,
бұл-адамның еңбегін мойындау, құрметтеу де. Әлеуметтік басқаруда
қолданылатын ынталандыру жүйесін кеңейту тиімді басқарудың міндеттеріне
жатады. Еңбек жағдайы, жұмыс уақытының икемді жүйесі, ұжымдағы қатынастар
және т.б. ынталандырудың бірден-бір көріністері, алайда материалдық ең
негізгі ынталандыру түрі болып қала береді, еңбекке және оның нәтижесіне
қарай жалақы төлеу принципі осы арқылы толық жүзеге асырылады.
Басқарылу шекарасы басқару объектісінің күрделілігімен, формальды және
формальды емес құрылымдары арасындағы заңды түрдегі алшақтықпен, ақпараттың
толықсыздығымен немесе дұрыс еместігімен, шешім сапасымен анықталады.
Басқарылу шешімдерінің жүзеге асырылатындығы – басқарылудың біркелкі өлшемі
болып табылады.
Әлеуметтік басқарудың заңдары мен принциптері
Басқарудың басты өнімі не деген сұраққа келетін болсақ, бұл басқару
жүйесінің қабылдайтын шешім екені даусыз. Басқару жүйесінің шешімі ұйымдағы
әр алуан өзгерістің формальды түрде жазылған жобасы десек, оны жүзеге
асыруға шешімді орындайтын ұйымның субъектісімен қатар, оның басқа мүшелері
де қатысады. Мұндай шешім басшылық-бағыну қатынасының элементі, яғни
басқалар үшін қабылданады және ұйымдағы билік факторы ретінде қалыптасады.
Басқару шешімін қабылдау өндірісте жасалатын өзгерістің қажеттілігін және
мақсатын анықтауды, сонымен қатар ұйымдық оның ұйымдық қатынастар жүйесіне
қосылуын білдіреді; басқару шешімін жүзеге асыру үшін оның өз жоспары,
бұдан соң мақсатқа жету жолында атқаратын нақты қызмет түрі болуы керек.
Басқару еңбегінің мазмұны ең алдымен оның негізгі өнімі – шешімді дұрыс
қабылдауы арқылы түсіндіріледі. Сондықтан да әлеуметтану шешімнің типтерін
де қарастырады.
Әлеуметтануда басқару шешімдерін типтеудің негізіне шешімнің терең
мазмұнды болуы, субъектінің қаншалықты жеке үлес қосқандығының дәрежесі мен
оны жүзеге асырудағы мүмкіндігі алынады. Бұл басшының жалпы ұйымға ықпал
жасау дәрежесін көрсетеді. Басқару шешімдерінің жалпы ұйымға ықпал жасау
дәрежесін көрсетеді. Басқару шешімдерінің мән-мағынасына басқа тұрғыдан
қарайтын босақ, онда типтеудің негізіне қайсыбір ұйымдық жағдай мен осы
шешімнің мазмұнын алдын ала анықтау дәрежесі алынуы мүмкін. Бұл басшының
ұйымға ықпал етуінің кейбір басқару шеңбері мен шекаралары туралы түсінік
береді.
Осы негізде басқару шешімдерінің келесі түрлері ерекшеленеді:
1. Қатаң детерминдірілген шешімдер, мұның мазмұнына басшының
басшылық етудегі жеке ерекшеліктері жалпы ықпал етпейді
немесе болар-болмас қана әсер етеді. Мұндай жағдайда шешімнің
субьекті тұлғасы шешімнің қабылдану процесіне
қарастырылмайды, өйткені шешімнің мазмұны ұйымдық
жағдайлармен (заңмен, нұсқаулармен, жоғарғы органдардың
шешімдерімен және т.б.) алдын-ала анықталған. Осындай
шешімдер, өз кезегінде, екі түрлі болуы мүмкін: а)
стандартталған, талаптар ауқымына негіздерген (мысалы,
кезекті жалақыны беру туралы шешім, қызметкерді өз өтінішінен
кейін жұмыстан босату, кәсіби сырқатына байланыста қосымша
ақы төлеу және т.с.с. шешімдер); б) туынды шешімдер, бұл –
екінші рет қабылданған шешімдер, яғни оны орындау, басқа
шешімдерді дамыту үшін олардан туындайтын шешімдер (бұрын
қабылданған, сырттан түсірілген және т.с.с. шешімдер)
қабылдау.
2. Инициативалық шешімдер (яғни қатаң детерминдірілмеген),
олардың мазмұны шешім субъектісінің жеке үлес қосуын қажет
етеді. Мұнда ауытқу ауқымы аса үлкен болуы мүмкін, ұйым үшін
оның маңызды салдары болады. Инициативалық шешімнің екі түрі
бар:
а) жағдайға орай қабылданатын шешімдер, бұлар ауық-ауық қабылданады
немесе жергілікті сипатта болады (мадақтау, жазалау, жекелеген
тағайындаулар және т.б.);
б) қайта ұйымдастыру шешімдері, яғни ұйымның қайсыбір элементін
өзгертуге бағытталған шешімдер (ресурстарды қайта бөлу, жаңа міндеттерді
дайындау, әкімшілік құрылымды өзгерту және т.б.). мұндай шешімдердің де
сыртқы және алдын-ала келісіп, анықталған ұйымдық жағдайлармен, мысалы,
технологияның, экономиканың талаптарымен белгілі деңгейде
детерминдірілетіні түсінікті 2.
Басқаруды зерттеу кезінде анықталғандай, басқару шешімдерінің соңғы
тобы – шешімдердің 26 типінен тұратын қайта ұйымдастыру шешімдері үлкен
қызығушылық тудырады., өйткені бұл шешімдер ұйымдастыру жобаларын қамтиды
және көп жағдайда басшының істі ілгері бастыруға қосқан жеке үлесімен
тікелей байланысты болады. Жалпы басқару шешімдерінің көлемінде мұндай
шешімдердің үлес салмағы онша көп үлкен емес, кейбір деректерге қарағанда
бұған қатысты бұйрықтар жалпы бұйрықтардың 5 дейінгі көлемін қамтиды.
Олардың санына салалық ерекшеліктер (машина жасауда химия өнеркәсібіне
қарағанда олардың саны көп), басшылық стилі, ұйымның тұрақтылығы,
өндірістің ырғақтылығы, т.б. жағдайлар әсер етеді.
Шешімдердің ұйымдық тәртіпті қолдауға немесе оны дамытуға, өзгертуге
бағытталуы шешімдерді типтеуде аса зор маңызға ие болады және негізіне
айналады.
Шешімдерді бөлуде олардың ұйымдық кеңістіктіқамту көлемі де аса
маңызды болып есептеледі: шешім бір адамға, бригадаларға, участокке,
бөлімге, цехқа немесе бүкіл кәсіпорынға қатысты; әрекет ету уақыты бойынша:
бір реттік, ұзақ мерзімді, тұрақты әрекет етуші, бұлар уақытша бақылау
деңгейін, басқарудың жоспарлау қабілетін көрсетеді. Сондай-ақ кейбір
шешімдерді жүзеге асырудың ұзақ кезеңді және ол үшін белгілі бір жағдайды
талап ететінін; өзге шешімдерді жүзеге асыру оларды қабылдау актісінің
тікелей салдары (мысалы, қызметке тағайындау, алғыс жариялау) болып
табылатынын есте ұстау қажет.
Шешімдерді қабылдауға әр түрлі қызметкерлер категорияларының қатысу
факторын оларды жіктеу өлшемі ретінде ұсынуға болады. Осы тұрғыдан алғанда
екі плюс ерекшеленіп, жеке-дара көрініске ие болады. өзінің жеке шешімі
және топтардың шешімдерінің, атап айтқанда, маманның пікірін ескеру,
орындаушының, жеке қызметкерге ақпарат пен шешім құқын беруді ескеру
секілді әр түрлі үйлесулер болады.
Кәсіпорындарды басқару механизмдерін және тиімділігін зерттеу
тұрғысынан алғанда басқару шешімдерін сараптаудың ақпараттық мәліметтері
аса көп болады. Мұндай сараптау әр түрлі ішкі ұйымдық мәселелер бойынша
басқаруды жұмылдыратын күш-жігердің бөлінуі, ұжымды басқару стилі және
т.с.с. жөнінде бірқатар түсініктер береді. Басқару шешімдеріне ұйымның
тіршілік әрекетіне, оның ішкі әлеуметтік қатынастарына тән негізгі
мақсаттар, мүдделер, қарама-қайшылықтар шоғырланады.
Бұл жерде зерттеу әдістерінің ішінен құжаттарды талдауға (бұйрықтар,
жарлықтар, ұйымдық-техникалық шаралар жоспарларының, мәжіліс хаттамаларының
мәтіндері), бақылауға (басшының жұмыс уақытындағы, мәжілістегі
фотографиясы), эксперттік бағалауға (шешімнің тиімділігін, олардың сапасын
арттыру жолдарын анықтау және т.с.с.) баса көңіл аударылады.
Басқару қызметі вертикальды басқару-бағыну қатынастарымен ғана
шектеліп қалмайды. Сонымен қатар, өзін-өзі басқару ұйымдарға да тән қасиет.
Өзін-өзі басқару ұғымының әдетте кең және тар екі мағынасы бар. Кең
мағынада өзін-өзі басқару кез-келген ұйымдық жүйенің (жүйешенің)
автономды өмір сүруін, сол жүйенің ішкі мәселелері туралы шешім алуға
құқылы екенін білдіреді. Бұл тұрғыдан алғанда өзін-өзі басқарудың қайсыбір
дәрежесі кез-келген кәсіпорындарға, мекемелерге және т.с.с. тән. Бірақ
әлеуметтану көзқарасы бойынша, яғни тар мағынада айтқанда, өзін-өзі басқару
ұжымдық басқару, яғни оның бүкіл мүшелерінің, халықтық басқару органының
жұмысына қатысуы, атқарушылардың ортақ шешімдерді дайындау процесіне
қатыстырылуы ретінде көрінеді.
Өзін-өзі басқару жекелеген басқару органдарының қажеттілігін және
жалпы кәсіби басқару қызметінің керек екендігін жоққа шығармайды. Қазіргі
кездегі басқару технологиясы кәсіби-техникалық, құқықтық ұйымдастырушылық
негіздегі шешімдері, оларды ұтымды үйлестірудің реттерін, орындау барысына
бақылау қоюды талап етеді.
Сонымен қатар, өзін-өзі басқару демократияны мамандандыру ұғымымен
ұштастыруды қажет етеді, бұл оның өндірістік жағдайымен қатар әлеуметтік
тиімділігін де анықтайды. Мұндайда басқарушы мен басқарылушы жүйешелердің
арасындағы айырмашылық жойылады, өйткені басқару объектісі белгілі бір
дәрежеде оның субъектісі де болады. Орталықтандырылған басқару мен өзін-өзі
басқарудың біртұтастығы қоғам алдында тұрған мақсатқа бағытталған басқаруға
ықпал етудің негізін құрайды.
Басқаруға қатысы бар тағы бір ұғым-әлеуметтік тұрғыда өзінен-өзі
ұйымдасу ұғымы. Бұл ұғым қоғамдағы, ұжымдардағы, топтардағы кездейсоқ,
ойламаған жерде пайда болатын процестердің, яғни әлеуметтік реттеудің
өзінен-өзі қозғалысқа түсіп кететін процестерінің байқалып қалатын кездері
болатынын білдіреді. Әлеуметтік өзінен-өзі ұйымдасудың айрықша белгісі-
спонтандық, өздігінен пайда болушылық, субъективті түрдегі негізгі бір
басталу процесінің болмауы. Көп жағдайда мақсатқа бағындырылған жеке
әрекеттер үлкен әлеуметтік жүйелер мен процестер шеңберінде спонтанды
процестерді құрайды. Демографиялық салада өзінен-өзі ұйымдасу- халықтың
ұдайы өсуі, некеге отыруы, көші-қон түрінде, экономикада- тұтынушылар
сұранысының ауытқуы, нарықтық механизм түрінде байқалады. Өзінен-өзі
ұйымдасудың әлеуметтік-психологиялық элементтеріне салт-дәстүрлерді, әдет-
ғұрыптарды, қоғамдық пікірді жатқызуға болады. Еңбек ұйымдарында өзінен-өзі
ұйымдасу формальды емес ұйымдар (лидерлік, мәртебелік шкаласы, топтасу-
шиеленіс) ретінде қалыптасады. Сонымен, өзінен-өзі ұйымдасу бұқаралық,
ұжымдық немесе топтық ауқымдағы әлеуметтік өзара әрекеттің жемісі болып
саналады. Басқару жүйесінде өзінен-өзі ұйымдасуды пайдалану басқарудың
тиімділігін біршама арттырады және еңбек ұйымдарын дамытудың маңызды
факторын құрайды. Өзінен-өзі ұйымдасу процесі конструктивтік рөл атқаруымен
қатар, деструктивтік рөл де орындайды, яғни істі бүлдіруші ретіндегі
сипатқа ие болады 3.
Басқару циклына қатысты қалыптасқан әлеуметтік реттеу ұғымы да бар.
Ол белгілі бір мақсатқа бағытталған басқару ықпалын білдіреді, ол басқару
объектісінің тепе-теңдігін қолдауға және оған реттеушілерді (нормалар,
ережелер, мақсаттар, байланыстар) енгізу арқылы оның дамуын жеделдетуге
бағытталған. Әлеуметтік реттеулер жанама басқару іспетті және объектіге
тапсырма беру арқылы іске асады. Әлеуметтік реттеу әдістерін қолдану
басқарылатын объектілер дербестігінің жоғарғы деңгейін, өзін-өзі басқарудың
және ондағы өзінен-өзі ұйымдасудың дамуын қарастырып, ойластырады.
Ұйымдардың басқарылуы басқару тиімділігінің интегральды сипаттамасы
болып табылады. Басқарылу, ір жағынан, қайсыбір ұйымдық тұтастықтағы
басқару жүйешесінің басқарылатынға қатысты бақылау орнату дәрежесі, ал
екінші жағынан, бұл басқарылатын жүйешенің басқаруышыға қатысты автономды
дәрежесін сақтауы. Бұл шектеу мен шеекара жылжымалы түрде болады, ұйымның
типіне, басқару ықпалының сапасына, объект ерекшеліктеріне байланысты
қайсыбір сәттерде соған қарай түрленеді. Бірақ, ол мүлде жоғалып кетпейді.
Бұл – техникалық және биологиялық жүйелерге тән құбылыс, ол әлеуметтік
жүйелерге аса қатысты.
Басқарылу шекарасы басқару объектісінің күрделілігімен, формальды және
формальды емес құрылымдары арасындағы заңды түрдегі алшақтықпен, ақпараттың
толықсыздығымен немесе дұрыс еместігімен, шешім сапасымен анықталады.
Басқарылу шешімдерінің жүзеге асырылатындығы – басқарылудың біркелкі өлшемі
болып табылады. Басқарылудың арты басқарушылық ықпалдарының сапасын
жақсартудың, қызметкерлерді ортақ мақсаттардың төңірегіне біріктірудің және
дәлелді сылтаулар жүйесінің дамуы есебінен қамтамасыз етіледі.
Әр түрлі ұйымдық түзілімдер – кез-келген қоғамда жан-жақты дамып
тараған құбылыс. Мысалы, ұйымның кейбір белгілерін өз иелігіне алған
әлеуметтік қауымдастықтар жиі кездеседі (функциялардың бөлінуі, иерархия,
шешім қабылдау, бекітілген мүшелерінің болуы). Ұйымның өзіндік белгілерінің
болуына қарамастан таптар, ұлттар соларға ұқсас әлеуметтік
қауымдастықтардан өзгешеленіп, ерекшеленеді.
Қоғамда келесі ұйымдық формалар қалыптасады:
1. Іскерлік ұйымдар-коммерциялық мақсаттар үшін өз беттерінше
ұжымдасатын және жекелеген міндеттерді шешу мақсатында кең
көлемді ұйымдық жүйелер арқылы құрылатын фирмалар мен
меемелер. Жалдамалы қызметкерлердің мақсаттары қожайындардың
немесе мемлекеттің мақсаттарымен кез-келген уақытта ұштаса
бермейді. Оларға мүше болудың мақсаты – қызметкерлерді өмір
сүрулеріне қажетті қаражаттармен қамтамасыз етуі. Бұл
ұйымдардың ішкі реттеушілік негізі-әкімшілік тәртіп
ережелері, дара басшылық принциптері, тағайындау,
коммерциялық мақсатқа сәйкестіктерден тұрады.
2. Қоғамдық одақтар, бұқаралық ұйымдар. Бұлардың мақсаттары өз
ішінен дайындалады және оған қатысушылардың әрқайсысының
жеке мақсаттары бір жерге, орталыққа жиналады. Реттеу
қабылданған жарғы, сайлау принциптерімен қамтамасыз етіледі,
яғни басшы қол астындағыларға тәуелді болады. Бұларға мүше
болу саяси, экономикалық, әуесқой қажеттіліктерді
қанағаттандырады.
3. Ұйымдардың аралық формалары да бар, мысалы, кооперативтер
(ауыл шаруашылық, балықшы колхоздары, т.б.). кооперативтер
өздеріне одақтастардың, мүдделестердің негізгі белгілерін
қосып алғанымен, түптеп келгенде, кәсіпкерлік функцияларды
орындайды. Оларды тұтынушылардың кооперативтік ұйымдарынан
ажырата білу керек (тұтынушылар одағы, баспана
кооперативтері және т.с.с.).
Қоғамда басқа да ұйымдық түзілімдер пайда болады, ұйымдардың кейбір
белгілерін басқалар иемденгенімен, олар өз бетінше ұйым бола алмайды.
4. Тағы бір ұйымдық форманы ассоциативтік ұйымдар – отбасы,
ғылыми мектеп, биресми топ құрайды. Бұларда әлеуметтік
ортаға қарағанда бірсыпыра автономдылығы, құрамының
салыстырмалы түрде тұрақтылығы, иерархия (лидерлік),
салыстырмалы түрде қатысушылардың тұрақты бөлінуі (рөлдер,
мәртебелер бойынша), ортақ шешімдер қабылдауы жөніндегі
ерекшеліктері анық байқалады. Реттеу қызметтерін оларды
кездейсоқ қалыптасқан нормалар мен құндылықтар атқарады.
Бірақ олардың формалану дәрежесі аса көлемді емес. Бұдан
бұрын айтылған ұйымдардың екі типінен маңызды түрдегі
өзгешелігі сонда, бұлардың мақсатты түрде алға қойылған
өзіндік ерекшелігі болады. Олар мүдделерді өзара
қанағаттандыру арқылы құрылады, мұнда ортақ мақсат
біріктірудің факторы болмайд, оған қатысушы бір адамның
мақсаты сол адамның мақсатқа жетуінің құралы қызметін
атқарады
5. Ұқсас ұйымдық белгілер ел болып, қауымдасу іспетті
қауымдастықтың ішінде де болады. Бастапқыда адамдар
көршілерімен байланысу арқылы бір-бірінің іскер қабілеттерін
пайдалану үшін бірлесіп қоныстанады. Мұндайда қайсыбір
тұтастықтың қажеттілігіне бағынады (көшені жоспарлау,
баспананың формалары мен көлемі, мамандандыру құрылымы және
т.б.), бұлар жеке дара тұрғанда әркімге керек емес.
Урбанизациялану деңгейіне орай осы жолмен тұтастық фактор да
арта түседі.
Жоғарыда көрсетілген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz