Қазақстан ғылымының нәтижелері мен мәселелері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Ғылыми мекемелер жүйесі мен материалдық техникалық базасы
Ғылыми мекемелер саны және орналасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
Ғылымның материалдық.техникалық базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
ІІ Ғылымның заңнамалық негіздері
1997 ж. ғылым туралы заңы және оның жүзеге асуы ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2011 жылғы Ғылым туралы заң: мазмұны мен талаптары ... ... ... ... ... ... .30
ІІІ Қазақстан ғылымының нәтижелері мен мәселелері
Академиялық іргелі ғылымның табыстары мен болашағы ... ... ... ... ... ... 38
Жоғарғы ғылыми оқу орындардың ғылыми әлеуті: нығаюы және мүмкіншіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ПАЙДАЛАНҒАН Әдебиеттер ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
І Ғылыми мекемелер жүйесі мен материалдық техникалық базасы
Ғылыми мекемелер саны және орналасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
Ғылымның материалдық.техникалық базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
ІІ Ғылымның заңнамалық негіздері
1997 ж. ғылым туралы заңы және оның жүзеге асуы ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2011 жылғы Ғылым туралы заң: мазмұны мен талаптары ... ... ... ... ... ... .30
ІІІ Қазақстан ғылымының нәтижелері мен мәселелері
Академиялық іргелі ғылымның табыстары мен болашағы ... ... ... ... ... ... 38
Жоғарғы ғылыми оқу орындардың ғылыми әлеуті: нығаюы және мүмкіншіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ПАЙДАЛАНҒАН Әдебиеттер ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ, археология және этнология ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚСТан ТАРИХЫ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тәуелсіз Қазақстан ғылымы: тарихи талдау
Орындаған __________________
А.Болатов
(қолы, айы-күні)
Ғылыми жетекшісі __________________ Х.
М.Әбжанов
т.ғ.д.,профессор (қолы, айы-күні)
Қорғауға жіберілді: __________________
(қолы, айы-күні)
Кафедрасының меңгерушісі
Т.О.Омарбеков
т.ғ.д., профессор
Алматы
2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Ғылыми мекемелер жүйесі мен материалдық техникалық базасы
1. Ғылыми мекемелер саны және орналасуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2. Ғылымның материалдық-техникалық базасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
ІІ Ғылымның заңнамалық негіздері
1. 1997 ж. ғылым туралы заңы және оның жүзеге асуы
... ... ... ... ... ... ... ... .28
2. 2011 жылғы Ғылым туралы заң: мазмұны мен талаптары
... ... ... ... ... ... .30
ІІІ Қазақстан ғылымының нәтижелері мен мәселелері
1. Академиялық іргелі ғылымның табыстары мен болашағы
... ... ... ... ... ... 38
2. Жоғарғы ғылыми оқу орындардың ғылыми әлеуті: нығаюы және
мүмкіншіліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .49
ПАЙДАЛАНҒАН Әдебиеттер ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
ҚОСЫМША
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..56
КІРІСПЕ
Өзектілігі. Осыдан жүз жыл бұрын айтылған ғұлама Абайдың сөзі
бүгін де шындыққа ұласуда. Бүгінде әлемнің дамыған елдерімен иық
тірестіре, тізе бүктіре теңестіретін жалғыз саясат бар. Оған
апарар жол жалғыз. Ол - ғылымның кең өрістеуі, қарқынды дамуы.
Сонда ғана біздің экономикамыз, әлеуметтік-саяси және қоғамдық-
мәдени өміріміздің әлемдегі дамыған 50 елдің қатарына енуіне
бейімделуі, бой түзеуі және қатарласуына жол ашық.
Тәуелсіздігіміздің 20 жылы ішінде еліміз дамыған 50 елдің
қатарына жету мақсатында білім және ғылым саласына мән бере отырып
бірқатар табыстар мен көптеген ғылыми жаңалықтарға қол жеткізді.
Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев жыл сайынғы Қазақстан халқына
Жолдауында білім және ғылым саласын дамыту бойынша негізгі
мәселелерге айрықша тоқталуда. Елбасы биылғы Жолдауында Біз
университеттік білім беру мен ғылымды дамытудың жаңа деңгейін
қамтамасыз етуге міндеттіміз. Сапалы білім беру Қазақстанның
индустрияландырылуының және инновациялық дамуының негізіне айналуы
тиіс. Білім берудің сапасын арттыру және қолжетімділігін кеңейту
үшін білім беруге қолдау көрсетудің жаңа қаржылық-экономикалық
құралдарын енгізу мен инновациялық қызметті жүзеге асыратын және
ғылыми зерттеулердің нәтижелерін өндіріске енгізетін жобалардың үлесі
5 пайызға дейін артады. Кемінде 2 жоғары оқу орны үздік әлемдік
университеттер рейтингінде аталатын болады. Білім туралы заң мен
Ғылым туралы заңның арасында өзара тығыз байланыс бар. Шетелде
тағылымдамадан өтуді ұйымдастыруда және үміткерлерді іріктеуде
айтарлықтай мәселелер бар, – деді. Елбасымыздың халыққа Жолдауында
атап көрсеткендей, Қазақстан әлемдегі алып мемлекеттермен терезесі
тең, экономикасы қуатты, технологиясы озық ел болып өркендеуі үшін
ғылым мен білімді өркендетуге ерекше мән берілуі тиіс [1.35].
Ғылымның ақпараттық технология, биоинженерия, биотехнология,
нанотехнология, қоғамдық-гуманитарлық және тағы басқа да салаларында
зерттеулердің жүргізілуі, олардың нәтижелерінің өндіріске енгізілуі
мен тұтынушының пайдалануы арасындағы мехнизмді жетілдіру қажеттігі
бүгінгі күнде өз зерттеуін қажетт ететін өзекті тақырыптардың бірі
болып отыр.
Қазақстан ғылымы бүгінде жоғары технологияларды енгізуге
бағытталған және инновацияларды қолдау мақсатында ғылыми-зерттеу
жұмыстарының приоритеттерін айқындауда. Қазіргі заманғы барлық
табысты мемлекеттер жаһандық ғылыми интеграциялық үрдістерде
өздерінің бағыттарын айқындап, өз орындарын тапты деуге болады.
Міне, осындай жағдайда қазақстандық ғылымның даму тенденциялары,
ғылыми мектептердің бағыттары, маңызды ғылыми жетістіктер жайлы
сараптамалық зерттеулер мен ақпараттық, көпшілік басылымдарды
жариялау өте өзекті болып саналады. Бұндай зерттеулер Қазақстан
ғылымының жаңа ғасырдағы приоритетін айқындаумен қатар, халықаралық
қауымдастықтағы позитивті де бәсекеге қабілетті имиджін арттыру үшін
де маңызды саналмақ. Бүгінде Қазақстан ғылымының жетістіктері
қажетті деңгейде БАҚ арқылы жарияланып, насихатталмаған. Еліміздегі
жетекші ғылыми мектептер, олардың тамаша дәстүрлері мен рухани-
танымдық құндылықтары жайлы қоғамдық пікірді қалыптастыру өзекті де
қажет зерттеу болып саналады [2.52].
Қазақстанның әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына ену
стратегиясының бірінші бағыты Қазақстанның әлемдік экономикаға
табысты интеграциялануы табысты жаңарудың негізі ретінде атап
көрсетілуі тектен тек болмаса керек. Әлемдік экономикалық
интеграцияға жетудің жолы ғылыми инновациялық қолданбалы зерттеулер
мен озық технологияларды өндіру және тәжірибеге енгізу болып отыр.
Бұл – Қазақстан ғылымының басты приоритеті. Ең жоғары халықаралық
стандартқа сәйкес келетін академиялық орталықтар мен оқу орындарын,
халықаралық деңгейдегі үрдістерге қатыса алатын технологиялық
парктерді ашу және дамыту, жаңа технологияларды игеру үрдісін
заман тудырып отыр [2.22].
Ғылыми әлеуеттің дамуы қолданбалы ғылымға, өндіріске және
бизнеске жақындауы тиіс екендігін уақыт күн тәртібіне қойып отыр.
Осындай талаптарды Қазақстан ғылымы каншалықты меңгерді және қандай
жетістіктерге жетті, таяу болашақтағы приоритеттері қандай болмақ
деген сауалдарға жуап іздеуді мемлекет ұлттық идеяның тірегі,
ұлттық саясаттың көкжиегі ретінде ұсынып отыр.
Диплом жұмысының мақсаты деректер мен зерттеулерге сүйене отырып
тәуелсіз Қазақстан ғылымын жан жақты зерттеу арқылы тарихи талдау
жасау.
Мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер
қойылды:
← Ғылыми мекемелер саны және орналасуын анықтау;
← Ғылымның материалдық-техникалық базасына талдау жасау;
← Ғылымның заңнамалық негіздерін сараптау және тәуелсіз
Қазақстан кезеңінде орын алған өзгерістер;
← Алғашқы құқықтық-нормативтік құжаттарды зерттеу;
← 1997 ж. ғылым туралы заңы және оның жүзеге асуын
саралау;
← 2011 жылғы Ғылым туралы заң: мазмұны мен талаптарын
анықтау;
← Қазақстан ғылымының нәтижелері мен мәселелерін зерттеу;
← Академиялық іргелі ғылымның табыстары мен болашағына шолу
жасау;
← Жоғарғы ғылыми оқу орындардың ғылыми әлеуті: нығаюы және
мүмкіншіліктерін қарастыру және т.б.
Диплом жұмысының теориялық және методологиялық негіздері. Диплом
жұмысының теориялық негізі етіп зерттеудің мақсаты мен міндеттерін
дұрыс шешуге бағдар беретін, ғылыми көзқарастар алынды. Таным
процесіндегі ең бір кең қолданылатын жүйелілік тұрғы біздің
зерттеуіміздің негізін құрайды. Жүйелілік тұрғы тарихи процесті оның
құрамдас бөліктерімен тығыз байланыста, бір-біріне өзара әсер етуші
факторлар ретінде қарастырады.
Методологиялық негізге сондай-ақ ғылыми зерттеулер үшін өте
қажетті жан-жақтылық, нақтылық, объективтілік принциптер басшылыққа
алынып отырылды. Жұмысты орындау барысында тарихи-салыстыру мен
хронологиялық-проблемалық, абстрактылық пен нақтылық секілді ғылыми
танымның әдістері мен тәсілдері қолданылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі таңда тәуелсіз Қазақстан
ғылымы тарихына қалам тартып, зерттеу жүргізіп жүрген ғалымдар аз
емес. Дегенмен, жүйелі түрде жазылған ғылыми жұмыс жоқтың қасы.
Зерттеушілердің көпшілігі ғылымның жеке саласына тоқталып, оларды
бөліп қарастырады. Сондықтан диплом жұмысы барысында негізінен
сүйенген ақпарат ҚР Білім және Ғылым министрлерінің сөйлеген
сөздері мен Елбасының Жолдаулары болды. Елбасысы Н.Ә. Назарбаевтың
Ғасырлар тоғысында, Тәуелсіздігіміздің бес жылы, Тарих
тағылымдары және қазіргі заман, Тарих толқынында атты
еңбектерінде тәуелсіз Қазақстан ғылымы жөнінде, атқарылған істер мен
жеткен жетістіктер жайлы ақпараттар берілген [3.52].
Қазақстан ғылымының іргелі мәселелеріне тоқталып өткен
Ш.Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институтының аға
ғылыми қызметкері, тарих ғылымдарының кандидаты, доцент Гүлнәр
Өскенбаеваның Президент және Қазақстан ғылымы атты мақаласын айта
кетсек болады. Автор қазіргі кездегі ғылым саласындағы орын алып
жатқан өзгерістер мен жетістіктерді жаза отырып, тәуелсіздік
алғаннан бастап қазіргі кезге дейінгі ғылыми-техникалық база мен
мекемелердің санын, ғылымға байланысты қабылданған заңдардың
нәтижелеріне қатысты айтып өткен [4].
Қазақстан ғылымы энцикопедиясында Қазақстандағы ғылымның
қалыптасуы, дамуы жөнінде нақты статистикалық ақпараттар берілген.
Энциклопедияда ғылымға үлес қосқан қайраткерлер, ғылыми мекемелер
және олардың тарихы келтірілген [5.92].
Ғ.Мұтанов Инновации: создание и развитие, Образование. Наука.
Инновации атты монографияларында ғылымдағы соңғы инновациялар мен
оны дамытудың жолдары туралы жазған. Білім және ғылымға байлансыты
заңдар және олардың орындалуы жөнінде нақты ақпарат беріп
өткен[6,7].
Смайлов К. Қазақстан ғылымы. XXI ғасыр атты мақаласында автор
стратегиялық жоспарлар негізінде ғылым дамуының конструкциясын
жасайды[8.52]. Тангян С.А., Хейнеман С.П. Образование на пороге
XXI века; образование в странах восточной Европы и Средней Азии
атты мақаласында білім берудің ел экономикасына әсері мен маңызын
айтады. Сонымен қатар білім мен ғылымды жетілдірудің жолдарын
атап өтеді [9.106]. Сарбасова Т.С. Білім беру модернизациясының
әлемдік тәжірибесі және оқытудың интерактивті әдістері атты
монографиясында білім мен ғылым мәселесіне қатысты соңғы жетістіктер
мен өзгерістер айтылған [10.52]. Сондай ақ Жумадилова А.С.
Международное сотрудничество Республики Казахстан в сфере
образования атты кандидаттық диссертациясының қазіргі Қазақстанның
ғылым саласына арналған тараулары бар [11.44].
Диплом жұмысының деректік негіздері Қазақстан Республикасының
Білім және Ғылым Министрлігінің қабылдаған заңдары мен заңнамалары,
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың ұзақ және қысқа мерзімді стратегиялық
жолдаулары [3,5], Қазақстан Республикасының Конституциясы [13],
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандарты [14], Қазақстан Республикасының Ғылым туралы 2011 жылғы
18 ақпандағы заңы [15], Қазақстан Республикасының Ғылым туралы
1997 ж. заңы [16], Қазақстанның статистикалық анықтамалығы [17], 1997
жылы Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасында
ғылымды басқарудың мемлекеттік жүйесін жетілдіру шаралары туралы
Жарлығы, ҚР Президентінің 1996 жылғы 23-мамырдағы №2996 Жарлығы
[18,19], Ғылымды дамытудың мемлекеттік бағдарламасында ғылым саласын
одан әрі жаңартудың 2007—2012 жылдарға арналған стратегиясы және т.б
[19].
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері Қазақстанның тәуелсіздік
алғаннан бастап, қазіргі кезге дейінгі аралықты қамтиды. Сонымен
қатар, тәуелсіз Қазақстан ғылымындағы ғылыми мекемелердің қалыптасу
тарихына да тоқталып өттік.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, 3
тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен
қосымша материалдардан тұрады.
І Ғылыми мекемелер жүйесі мен материалдық техникалық базасы
1. Ғылыми мекемелер саны мен орналасуы
Қоғамның дамуын білімсіз, ғылымсыз елестетудің өзі мүмкін емес.
Сондықтан болар, алысты болжаған мемлекет басшысы Н.Назарбаев білім мен
ғылымға ерекше көңіл бөліп отыр[3.52].
1991 жыл елiмiздiң ұлттық жетiстiгi есебiндегi отандық ғылым дамуының
жаңа кезеңi басталғандығымен ерекшелендi. Қазақстанның құқықтық меншiгiне
100-ден астам жалпы одақтық мемлекет ғылылми-техникалық мекемелер
өткендiктен ғылымды мемлекет қолдаудың маңыздылығы күрт өстi. Жаңа
жағдайларға байланысты қысқа мерзiм iшiнде мемлекеттік ғылылми-техникалық
саясатты айқындау қажеттiлiгi туындады, елдiң ғылылми-техникалық күш-қуатын
сақтап қалу мен одан әрi дамыту үшiн ғылылми-техникалық саланы мемлекет
басқарудың тиiмдi құрылымын қалыптастыру мәселесi туындады. Қазақстан
Республикасы Жоғ. Кеңесiнiң 1992 жылғы 15 қаңтардағы қаулысымен “Қазақстан
Республикасының ғылым және ғылыми-техника саясаты туралы” Қазақстан
Республикасының Заңы қабылданды. Осы жылы ҚР Президентiнiң “Экономикалық
реформалар жағдайында Қазақстан Республикасы мемлекет басқару органдарының
iс-қимылдары мен ұйымдастыруын жетiлдiру” туралы Жарлығымен Қазақстан
Республикасының Ғылым және жаңа технология министрлігі құрылды.
Министрлiкке мынадай мiндеттер жүктелiндi: республиканың ғылылми-техникалық
саласының дамуы жолында мемлекет саясат жүргiзу; ғылылми және ғылылми-пед.
кадрлар даярлау жұмыстарын үйлестiру; ғылылми-технологиялық салада халықар.
ынтымақтастықты ұйымдастыру[8.44].
2000 ж. қайта құрылған ҚР Бiлiм және ғылым министрлігі — ғылым мен
ғылылми-техникалық саладағы iс-әрекеттердi жүзеге асыратын, республикалық
бюджет есебiнен қаржыландырылатын ғылылми-зерттеу бағдарламаларына
үйлестiретiн бiрыңғай мемлекет өкiлеттi орган болып табылады. Министрлiкке
бiлiм және ғылым мен техника саласында бiрыңғай мемлекет саясатты
қалыптастыру мен жүзеге асыру, кепiлдiк етiлген көлемде ақысыз бiлiм алуды
мемлекет оқу орындарында қажеттi жағдайлармен қамтамасыз ету, ғылым мен
техниканы дамытудың басым бағыттарына қорларды шоғырландыру, сондай-ақ,
ғылылми және педагог кадрларды аттестациялау мен даярлау мiндетi жүктелген.
Министрлiк қарамағында әр түрлi бағыттағы 130 ғылылми мекеме бар. Ғылылми
зерттеулердi ҚР Президентi ұсынған “Қазақстанның тәуелсiз мемлекет
ретiндегi қалыптасуы мен дамуы стратегиясы” аясында халықтың рухани
мәдениетiн түлетуге, сондай-ақ республикадағы өзге де әлеуметтік-
экономикалық, экологиялық және ғылылми-техникалық мәселелерге байланысты
өзектi мәселелердi шешуге бағыттауға ерекше назар аударылды. Ғылымды
ұйымдастыруды жетiлдiру мен ғылылми-техникалық потенциалды дамыту, ғылылми-
техникалық саланы мемлекет басқарудың бiрыңғай жүйесiн жасау Қазақстан
Республикасының егемендiк жолындағы стратегиялық қадамдары болды. Осы
мақсатта мемлекет көлемiнде ұлттық ғылылми орталықтар құру, академиялық
ғылымдарды реформалау, жоғары оқу орындарының ғылылми потенциалын арттыру,
республика аймақтарында ғылылми зерттеулердi дамыту, ғылымды ұйымдастырудың
жаңа формаларын мемлекет қолдау, халықар. ынтымақтастықты дамыту
мәселелерiне байланысты жұмыстар жүргiзiлдi [9.102].
Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 1993 жылғы 22 қаңтардағы
“Қазақстан Республикасында ғылым мен ғылыми-техникалық бағдарламаларды
қаржыландыру және жоспарлауды жетiлдiру шаралары туралы” Қаулысы бойынша
ғылылми-техникалық және тәжiрибелiк-конструкторлық жұмыстар (ҒТТКЖ) мен
ғылылми-техникалық бағдарламаларды республикалық бюджеттен қаржыландыру
тәртiбi айқындалды. Ғылым және жаңа технология министрлігі жанынан Ғылым
қоры ұйымдастырылды. 1993 жылдан бастап мемлекет бюджеттен
қаржыландырылатын ғылылми-техникалық бағдарламалар мен жобаларды мемлекет
ғылылми-техникалық сараптау енгiзiлдi. Республикада өткiзiлетiн ашық
тәжiрибелiк-конструкторлық және жобалық-технологиялық жұмыстар мен олар
бойынша есеп беру құжаттарын мемлекет тiркеудiң бiрыңғай тәртiбi бекiтiлдi.
Осылай, ҒТТКЖ-дi қаржыландыруды бағдарламалық-мақсатты әдiске көшiрудiң
нормативтiк-құқықтық негiзi жасалды [10.29].
Республика ғылылми-техникалық саласы жүргiзген жұмыстардың
қорытындылары 1998 ж. ақпанда Астана қ-ндағы көрмеде көрсетiлдi. Елде
машина жасау, атом өнеркәсiбi мен энергетиканы дамыту жөнiнде мемлекет
бағдарламалардың жобалары жасалды. Республика тау-кен металлургиясы кешенiн
дамытудың тұжырымдамасы жасалды. Түрлi мақсаттағы жоғары тиiмдi
катализаторлар, қоңыр және тас көмiр, тақта тасты сұйылтып қайта өңдеу
кезiнде алынатын синтет. мұнай мен оны өңдейтiн шағын з-ттар жобалары
жасалды. Астық пен күрiштiң жаңа сорттары шығарылды. Түрлi пайдалы
қазбаларды iздеу мен өндiрудiң және ұтымды пайдаланудың тиiмдiлiгi жоғары
әдiстерi мен тәсiлдерi анықталды. Әр түрлi үлгiдегi аспаптар — жылу және
электр есептегiштер, жылу энергиясын, ыстық және суық суды есептеу
аспаптары мен қызметкерлердi жедел мед. куәландыру, т.б. аппараттары
өндiрiске енгiзiлдi. Алғаш рет отандық компьютерлер мен бiрқатар өндiрiстiк
және тұрмыстық мақсаттағы электрондық құрылғылар шығарылды. 1998 жылдың
соңына дейiн 30 шағын кәсiпорын мен өндiрiстер ұйымдастырылды. Республика
ғалымдары мемлекет басқару процестерiн қамтамасыз етуге белсендi үлес
қосты: көне дәуiрлерден бастап бүгiнгi күнге дейiнгi қазақ философиясының
тарихы, шығыс пен батыс мәдениетi ықпалдасуы контексiнде жаңа философия мен
ғылым методологиясы, Қазақстан Республикасындағы конституциялық процестiң
дамуы, еуроазиялық интеграция, геосаясат, демогр. даму болжамы жасалды.
Каспий т-нiң құқықтық мәртебесi, аймақтардың өндiрiстiк күштер құрылымын
оңтайландыру мен халықты тiршiлiктiк қамтамасыз ету жүйесi, М.Әуезов
шығармаларының 50 томдық академиялық толық жинағын дайындау мақсатында
көптеген ғылылми-зерттеу жұмыстары атқарылды[11.79].
ҚР Үкiметi жанынан iргелi және қолданбалы ғылым мен техниканы
дамытудың мемлекет басымдылықтарына және болжам жасауға жауапты
консультативтi-кеңес органы болып саналатын Жоғары ғылылми-техникалық
комиссия (ЖҒТК) құрылды. ҚР Үкiметiнiң 1998 жылғы 14 сәуiрдегi “Академик
Қ.И. Сәтбаевты мәңгi есте қалдыру туралы” Қаулысына сәйкес 1999 ж. бiрқатар
мерейтойлық шаралар өткiзiлдi. Қ.И. Сәтбаевтың туғанына 100 жыл толу
мерекесi ЮНЕСКО қолдауымен өткiзiлетiн мерейтойлар санатына қосылды. 1999
ж. 15 — 23 сәуiр аралығында Париждегi ЮНЕСКО бас пәтерiнде аса көрнектi
ғалым, акад. Қ.И. Сәтбаевтың 100 жылдығына арналған халықар. ғылылми
симпозиум өттi. Симпозиумда “Қазақстан ғылымы өткен шақтан болашаққа” деген
атпен көрме ашылып, “Қазақстандағы ғылыми ой-пiкiрлер тарихы”; “Қ.И.
Сәтбаев — көрнектi ғылым ұйымдастырушысы”; “Қазақстанның геологиялық
ресурстары”, “Минералдық шикiзаттарды өңдеу” және “Ауыл шаруашылық
ғылымдарының жетiстiктерi” деп аталатын бөлiмдер жұмыс iстедi. Сондай-ақ
“Қазақстан және ғарыш”, “Ядролық физика”, “Қазiргi заманғы байланыс
құралдары”, “Өмiр сапасы”, “Қазақстан республикасындағы жоғары бiлiм”,
“Перспективтi ғылыми жобалар” деп аталатын тақырыптарда материалдар
қойылды. 1999 ж. 26 маусым мен 1 шiлде аралығында Будапештте ЮНЕСКО және
Халықар. ғылылми қауымдастықтың бастамасымен “21 ғасырдағы ғылым. Жаңа
мiндеттер” тақырыбына дүниежүз. конференция өттi. 2000 ж. Қазақстан
Республикасы Үкiметiнiң қаулысымен ғылылми-техникалық саланың тұрақты
дамуын қамтамасыз етуге және ғылылми-техникалық потенциалдың қалыптасуына
бағытталған, экономика мен оның қорларының қазiргi заманғы инновациялық
талаптарына жауап беретiн ҚР-ның ғылым және ғылылми-техникалық саясатының
тұжырымдамасы мақұлданды [13.52].
Қазақстан Республикасы Президентi мен Қазақстан Республикасы
Үкiметiнiң қолдауымен, сондай-ақ ЮНЕСКО-ның бiрлесуi арқылы Астана мен
Алматы қ-нда 2000 ж. 11 — 14 мамыр аралығында “Үшiншi мыңжылдық ғылымы”
атты халықар. конференция өткiзiлдi. Түркiстан қ-ның 1500 жылдығын тойлау
шеңберiнде 20 — 21 қазанда “Қазақстан мен Түркi әлемiнiң рухани тарихындағы
Түркiстан және Қожа Ахмет Иасауи” халықар. ғылылми-практик. конференциясы
өткiзiлiп, оның жұмысына Қазақстан мен таяу және алыс шет елдерден келген
200-ден астам ғалымдар мен мамандар қатысты. ЮНЕСКО шеңберiнде атап өтiлген
бұл шараның соңы Париждегi ЮНЕСКО бас пәтерiнде Қазақстан делегациясының
қатысуы арқылы өткiзiлген “Түркiстанға 1500 жыл” деп аталатын дөңгелек
столмен аяқталды. 2001 ж. 2 ақпанда Алматы қ-нда бiлiм және ғылым
қызметкерлерiнiң съезi өтiп, онда Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә.
Назарбаев баяндама жасады. Президент өз баяндамасында Қазақстан үшiн елдiң
әлеуметтік-экономикалық, рухани дамуы факторында отандық ғылымды қайта
құрудың өмiрлiк маңызы бар екендiгiн атап көрсеттi. ҚР-ның 2001 ж. 12
шiлдеде қабылданған “Ғылым туралы” Заңы ғылымды басқаруды одан әрi
жетiлдiрудiң, инновация мен зерттеу процестерiн ұйымдастырудың, кадрлар
даярлаудың, отандық ғылымды әлемдiк ғылылми қауымдастыққа интеграциялаудың
негiзiн қалаушы құжат болды. Бұл заң ғылым және ғылылми-техникалық iс-
әрекеттер саласындағы қоғамдық қатынастарды үйлестiруге бағыттала отырып,
мемлекет ғылылми-техникалық саясаттың принциптерi мен негiзгi мақсаттарын,
оны жүзеге асыратын мемлекет өкiлеттi органдарды айқындайды және нарықтық
қатынас жағдайындағы ғылымның жаңа ұйымдық формасының дамуын, ғылым
саласындағы субъектiлердiң мiндеттерi мен құқықтарын белгiлейдi. Ғылылми-
зерттеу ин-ттарының материалдық-техникалық базасын нығайту мақсатында,
ғылылми зерттеулер үшiн бiрегей құрал-жабдықтар сатып алуға, ғылылми
мекемелердi қазiргi заманғы компьютерлiк техникамен жарақтандыруға
бағытталған “Ғылыми мекемелерге құрал-жабдықтар сатып алуды республикалық
деңгейде қаржыландыру” туралы жаңа бюджеттiк бағдарламаға сәйкес алғаш рет
қаржы бөлiндi [14.15].
Соңғы жылдардағы ғалымдар жүргiзген ғылыми зерттеулер отандық ғылым
мен технологияның бәсекелестiк мүмкiндiктерiн жоғары көтеретiн жаңа iргелi
бiлiмге бағытталып келедi. Ғылыммен тығыз байланысты өндiрiстердiң
қалыптасуы үшiн ғылыми базалардың құрылуы табиғи және минералды ресурстарды
ұтымды пайдалану, жаңа материалдар мен препараттар жасау, техногендiк
қалдықтарды қайта өңдеуге тарту, тау-кен металлургиясы кешенiнiң тұрақты
жұмыс iстеуi мен тиiмдiлiгiн көтеру, молекулалық және клеткалық биология
нәтижелерiн биотехнологияда, медицинада, ауыл шаруашылығында қолдану,
денсаулық және тамақтану сапасы, телекоммуникация мен байланыстың қазiргi
заманғы жүйесiн құру, атом энергетикасын дамыту сияқты қажеттi шаралардан
тұрады [16.77].
Жаңа отандық технологияны пайдалану негiзiнде кеңейтілген және
жаңартылған химия және мұнай химиясы өндiрiстерi жылына ондаған
млрд.теңгеден астам өнiм бередi.
Тәуелсiздiк жылдарындағы кезең ғылымды ұйымдастыру мен ғылыми
шығармашылық процесiн басқарудың жаңа тәсiлдерiн енгiзумен, ғалымдар iс-
әрекетiне қолайлы жағдай туғызумен, ғылыми кадрлардың жаңа буынын
даярлаумен, бiлiм мен ғылымды интеграциялаудың барынша оңтайлы жүйесiн
iздестiрумен сипатталады.
2010 жылы әлемдік стандарттарға сай келетін ашық типтегі 5 ұлттық
зертхана жұмыс істейді[11.5].
Жетекші жоғары оқу орындарында инженерлік бейіндегі 15 зертхана жұмыс
істейді.
6 инновациялық-білім беру, оның ішінде 2 халықаралық консорциум
құрылған[11.12].
Биотехнология саласында:
- ветеринария үшін Н5N1 құс тұмауына қарсы вакцина;
- денсаулық сақтау саласы үшін үшін AH5N1 тұмауына қарсы
рекомбинантты штаммы, AH5N1 тұмауына қарсы Kazfluvac отандық
препаратының 3 эксперименттік үлгісі;
- AH1N1 инфлюэнца доңыз тұмауына қарсы “Refluvac” отандық препарат
жасалынды (Қазақстан –АҚШ, Ресей, Қытай және ЕвроОдақ мемлекеттерімен қатар
осы вакцинаны әзірлеп шыққан 5-ші мемлекет)
Әлемде баламасы жоқ жайылым кадастрының картографиялық үлгісі, топырақ
құнарлылығын биологиялық түрде жасау тұжырымдамасы әзірленді.
Қоғамдық ғылымдар саласында:
- қазақтардың этникалық аумағын қалыптастыру және қазақ
мемлекеттілігінің тарихы және т.б. мәселелер зерттелді;
Физика-математика саласында:
- өнеркәсіптік қалалар атмосферасының ластануын болжаудың
автоматтандырылған жүйесі әзірленді;
- күрделі айқындалған және стохастикалық технологиялық процестерді
басқарудың көп мақсатты жүйесінің теориясы құрылды;
- жаңа ұрпақтың көп функциялы материалдарын компьютерлік құрастырудың
негізгі принциптері әзірленді;
- шешуші қабілеттілігі жоғары электростатикалық энергоанализатор және
бұзылудың жоғары қабатын талдау үшін арнайы құрарастырылған спектрометр
әзірленді;
- қашықтықтан зондпен тексеру және жерден бақылау жер серіктік түсіру
базасында астық дақылдарының түсімін болжау әдістемесі әзірленді;
- Қазақстан аумағын агроклиматтық аудандарға бөлу жүргізілді;
- Каспий маңы мен Арал маңы өңірлерінде экологиялық дағдарыстардың
болу себептері мен жай-күйі зерделенді;
Жер туралы ғылым саласында:
- металлогендік және кенқалыптастыру талдауларының жаңа іргелі
негіздемесі әзірленді;
- болжау элементтерімен геологиялық-экономикалық картаның сериясы
құрылды;
- республиканың мұнай және газ түсіндірмесінің болжау картасы басып
шығарылды;
- жаңа ілгерілемелі гидрогеологиялық жүйелер мен деректердің
гидрогеологиялық базалары әзірленді;
- күшті жел сілкіну ошақтары қалыптасуының физикалық және динамикалық
үлгісі жасалды;
Химия-технологиялық ғылымдар саласында:
- казақстандық мұнайды қайта өңдеу үшін жаңа тиімділігі жоғары
катализаторлар мен каталитикалық үрдістер әзірленді;
- негізінде беріктігі жоғары композициялық материалдар, суда еритін
полимерлі препараттар алынатын бірқатар мономерлер мен полимерлер
синтезделді;
Фармацевтика саласында әртүрлі ықпалы бар жаңа дәрілік препараттар
әзірленіп енгізілді. Оның ішінде:
- Арглабин атты ісікке қарсы бірегей отанндық препарат;
- Қазақ кардиология және ішкі аурулар институтына жеткізілетін жүрек-
тамыр ауруларын емдеу үшін әзірленген отандық бірегей фитопрепарат (осы
және басқа да бірегей препараттарды өндіру үшін қуаттылығы жылына 2
млн.ампула, 150 млн. капсула және таблетка болатын фарматевтикалық кешен
құрылды. Шетелдерде қазақстандық бірегей фитопрепараттарды тіркеуден өткізу
жұмыстары жалғасуда) [11.52].
Ғалымдарды әлеуметтік қолдау бойынша шаралар қабылданылуда. 2007
жылдан бастап ғылым мен техника саласындағы мемлекеттік сыйлықтың мәртебесі
өсті, сонымен қатар материалдық мазмұны өзгерді (ҚР Президентінің 2007
жылғы 3 желтоқсандағы № 451 Жарлығы). Тек соңғы 10 жылда ғылым, техника
саласындағы мемлекеттік сыйлық 24 жұмысқа берілді, 137 автор Мемлекеттік
сыйлықтың лауреаты атағын иеленді.
Ғылым саласының әртүрлі саласында жеткен жетістіктері үшін 2002 жылдан
бастап теоретикалық және практикалық маңызы бар, мазмұны жағынан терең
мағыналы, қойылған ғылыми мәселелері мәселелерді шешуде тың шешімдер тапқан
атаулы сыйлықтар беріледі. Тағайындалған уақыттан бері бұл атаулы сыйлықтар
108 жұмысқа берілді, 167 автор лауреат атанды [11.66].
Мемлекеттік ғылыми стипендиялар еліміздің 2925 жетекші ғалымға, оның
ішінде 1950 жас ғалымға берілді.
Анықтама:
Атаулы сыйлықтар:
Қ.Сәтпаев атындағы – жаратылыстану ғылымдары саласындағы ең үздік
ғылыми зерттеулер үшін;
Ш. Уәлиханов атындағы – гуманитарлы ғылым саласындағы ең үздік ғылыми
зерттеулер үшін;
Ы. Алтынсарин атындағы – педагогика саласындағы ең үздік ғылыми
жұмыстар мен зерттеулерлер үшін; жас ғалымдар үшін;
Д. Қонаев атындағы – жаратылыстану ғылымдары саласындағы ең үздік
жұмыстар үшін;
М. Әуезов атындағы – гуманитарлық ғылым саласындағы ең үздік жұмыстар
үшін;
Күлтегін атындағы – түркітану саласындағы ең үздік жұмыстар үшін.
1980-90 жылдары жалпыға бірдей білім беру саласына реформа жүргізілді.
6 жастан оқыту жүйесі енгізілді. Ауыл мектептеріне, мемлекеттік
стандарттарға сәйкес бағдарламалардың жаңаруына, олардың 2001-2002 жылдары
толық ауысуын қамтамасыз ететін мәселелерге аса назар аударылды. Негізгі
жалпы білім беру мектептерінің оқу жүйесі – 11 жылдық. Тегін білім берумен
қоса ақылы мектептер де ұйымдастырылды [24.52].
1991 жылы жаңа үлгідегі мектептер мен арнайы орта оқу орындары ашылды:
лицей, гимназия, техникалық-кәсіптік мектептер, колледждер.
1995 жылы Қазақстанда жаңа Конституция қабылданып, онда жалпыға
міндетті тегін орта білім алу жарияланған болатын.
2003 жылы Қазақстанда 8160 мемлекеттік жалпы білім беру мектебі жұмыс
істеді, олардың ішінде қалалық – 2016 және ауылдық – 6144.
Оқу жүргізілген мектеп оқушыларының саны қазақ тілінде – 1 млн. 683
мың 700 адам, орыс тілінде – 1 млн. 300 мың 200 адам, өзбек тілінде – 87
мың 300 адам, ұйғыр тілінде – 21 мың 500 адам[25.52].
Дарын мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде 8 облыста дарынды балалар
үшін интернат-мектептері және арнайы мектебі бар Дарын республикалық
ғылыми-тәжірбиелік орталығы құрылды. 1996 жылдың аяғында шетелдік
отандастарымызды қолдау мақсатында мемлекеттік бағдарлама құрылды. Мұнда
тарихи отанына оралған оралмандарды оқыту және қайта оқыту кіреді.
1997 жылы республика мектептерін компьютерлік сыныптармен қамтамасыз
ету мақсатында Орта білім беру жүйесін информатизациялау мемелкеттік
бағдарламасы қабылданды[26.32].
Мемлекеттік бағдарламаларды іске асыру белсенді жүріп жатыр: 2005-2010
жылдарға арналған Қазақстан Республикасыдағы білім беруді дамыту, 2004-2010
жылдарға арналған ауыл территориясын дамыту. Жаңа редакцияда Білім туралы
Заң және 2008-2012 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының ғылымын
дамыту мемлекеттік бағдарламасы қабылданды, бұл осы аталған саланың жүйелі
дамуын қамтамасыз етеді. Жалпы білім беру мектептері үшін оқулықтар және
оқу-әдістемелік жинақ дайындау және шығару туралы бағдарлама компьютерлік,
жаңа технологияларды енгізуді қарастырады.
Озық құрылымдық реформалардың арқасында тәуелсіздік алғалы еліміздегі
білім беру тұрақты даму траекториясына шықты. Бұл халықаралық деңгейдегі
сапалы және сандық көрсеткіштермен расталады:
Қазақстан білім беруді дамыту индексінде әлемнің 129 елі ішінен 1-ші
орынды иеленді (Теңсіздікті жою: басқарудағы маңызды рөл жаппай білім
беру мониторингі жөніндегі 2009 жылғы ЮНЕСКО-ның жетінші Дүниежүзілік
баяндамасының деректері бойынша);
Біріккен Ұлттар Ұйымының Кедергіден өту: адами шапшаңдық пен даму
баяндамасының мәліметтері бойынша 2009 жылы Қазақстан адами даму индексі
бойынша 82-ші орынды иелене отырып, алғаш рет адам әлеуетінің дамуы жоғары
деңгейлі елдердің қатарына енді;
2009 жылы Қазақстан Дүниежүзілік экономикалық форумы халықаралық
үкіметтік емес ұйымы жүргізген Ғаламдық бәсекеге қабілеттілік индексі
рейтингісінде 67-ші орынды иеленді;
2010 жылдың 11 наурызынан Қазақстан орталық-азия мемлекеттері ішінде
бірінші болып еуропалық білім беру кеңістігінің толық қанды мүшесіне енді
(Болон процесі) [26.52].
2009-2010 оқу жылында 7576 жалпыға білім беру мектебі жұмыс істеді,
оларда 2 486 303 бала білім алды. 1991 жылмен салыстырғанда педагогтардың
саны айтарлықтай жақсарды. 1991 жылы мектептерде – 270228 педагогтар жұмыс
істеді, олардың ішінде 178634 (66,1%) жоғары білімі бар, 70695 (26,16%) –
орта кәсіптік, 11929 (4,2) % - аяқталмаған жоғары білім, 9432 (3,3%) –
жалпы орта білім[27.49].
2010 жылы республиканың жалпы білім беру мектептерінде 274914 педагог
жұмысы еңбек етеді, олардың ішінде 236271 (85,9%) жоғары білімі барлар, бұл
1991 жылмен салыстырғанда 19,8% өскен [28.52].
Орта кәсіптік білімі бар педагогтар саны 1991 жылмен салыстырғанда
13,56% қысқарды.
Кабинеттерді жаңа қалыпта түрлендіру 2005 жылдан бастап жүргізілуде.
Физика кабинеттері - 4508, ЛМК-2077, интерактивтік тақталармен 100 мектеп
жабдықталды.
Мектептерді компьютерлендіру толық аяқталды, 98% мектеп Интернет
желісіне қосылды [29.52].
Жалпыорта білім беру ұйымдарын, оның ішінде ауылдық мектептерде
компьютерлік техникамен қамтамасыз ету мультимедиялық кабинеттерді есепке
алғанда 1 компьютерге 18 оқушыдан келеді.
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту. 1991 жылы жұмыс істеген 8743
балабақшаның жартысынан көбі (4868) оңтайландыру кезінде жеке меншікке
айналдырылды, балабақшалардың бір бөлігі қараусыз қалдырылып бұзылды.
1995-1998 жылдары елдегі қалыптасқан экономикалық жағдай мектепке
дейінгі мекемелердің қысқаруына әкелді. Балабақшалардың 82% жабылды.
Мектепке дейінгі білім алушы балалардың саны 10,6% қысқарса, ауылдық
жерлерде – 1,6% . Нәтижесінде мектепке негізгі дайындығы бар балалардың 20%
ғана дайындалды[30.211].
Республикада 2010 жылы 385 мың бала санымен 5192 мектепке дейінгі ұйым
жұмыс істейді, ол мектеп жасына дейінгі балалардың 40%-ын қамтиды.
Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету
жөніндегі 2010-2014 жылдарға арналған Балапан бағдарламасы бекітілді
(2010 жылғы 28 мамырдағы № 488 ҚРҮҚ).
5-6 жастағы балалардың мектеп алды даярлығы ұйымдастырылда, ол - 83%
қамтыды[31.210].
Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім
1994 жылы Елбасымен Болашақ халықаралық стипендиясы бекітілді (1993
жылғы 5 қарашадағы № 1394 Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы).
Болашақ бағдарламасы шеңберінде мамандарды дайындау 2005 жылдан
бастап Басым мамандықтар тізіміне сәйкес жүргізіледі. Жыл сайын шетелде
мамандарды дайындау бойынша Республикалық комиссия шешімімен Басым
мамандықтар тізімі бекітіледі.
2008 жылдан бастап ауыл жастары, мемлекеттік қызметкерлер, ғылыми және
педагогикалық жұмыскерлерге, ғылыми тәжірибиеден өту үшін квоталар
қарастырылған.
2010 жылы ғылыми тәжірибие үшін 24 елдің 105 ғылыми ұйымдарында
академиялық оқу үшін ұсынылған жоғары оқу орындары тізіміне 23 елдің 200
жоғары оқу орындары кірді.
2009-2010 оқу жылдарында Болашақ бағдарламасының 3000 стипендианты
27 елде білім алды.
1994 жылдан 2009 жыл аралығында бағдарлама бойынша 1700 астам адам
бітірді.
2010 жылы ең көп бітірушілер болжануда – 810 адам.
2002-03 оқу жылының басында елде 177 жоғары оқу орны жұмыс істеді,
онда 597 мың 489 студент білім алды. Жекеменшік жоғары оқу орындарының саны
127 құрады. Онда 257 мың жас білім алды [3.52].
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен жоғары білікті
мамандарды даярлауда, оқытуда, ғылыми және мәдени дамуда едәуір жұмыс
атқарып жатқан сегіз мемлекеттік жоғары оқу орнына ерекше мәртебе берілді.
Олар - Әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Л.Н. Гумилев атындағы
Еуразия ұлттық университеті, Қазақ ұлттық аграрлық университеті, Қ.И.
Сәтпаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті, С.Д. Асфендияров
атындағы Қазақ ұлттық медициналық университеті, Т.Қ. Жүргенов атындағы
Қазақ ұлттық өнер академиясы, Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық
консерваториясы, Қазақ ұлттық музыка академиясы.
Жаяу әскерлер әскери институты, Әуе қорғанысы әскери институты,
Радиоэлектроника және байланыс әскери-инженерлік институты, Ұлттық қорғаныс
университеті ҚР Қорғаныс министрлігінің әскери оқу орындары болып табылады
және Қазақстанның Қарулы күштері үшін басқарушы, инженер-техник және арнайы
мамандарды даярлайды.
2004 жылы ҚР Білім және ғылым министрлігі еліміздің жоғары оқу
орындарында білім алуға болатын мамандықтардың санын барынша қысқартты.
Жаңа тізбе халықаралық білім беру стандартының тізбесіне сәйкес
қалыптастырылды [31.51].
Республикада 141 жоғары оқу орыны жұмыс істейді, оның ішінде 63-і
мемлекеттік емес жоғары оқу орны. Студенттердің жалпы контингенті 768 мың
адамды құрады. Профессорлық - оқытушылық құрамның саны 42 мың адам, оның 36
%-да ғылым докторы мен кандидатының ғылыми дәрежесі бар.
Болон процесінің талаптарына сәйкес Қазақстан мамандарды даярлаудың үш
деңгейлі үлгісіне көшті: бакалавриат - магистратура - докторантура Ph.D.
Елдегі ірі жоғары оқу орындары - Әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университеті мен Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетіне
шетелдік консултанттарды жұмысқа тарту үшін жыл сайын 2 млн. доллар
бөлінеді.
Үздік педагогтердің кәсіби өсуін көтермелеу үшін Жоғары оқу орнының
үздік оқытушысы мемлекеттік гранты тағайындалады. Грант иегерлерінің үздік
шетелдік оқу орындарында тағылымдамадан өту мүмкіндігі бар.
Білім беру ұйымдарын аккредиттеудің халықаралық үлгісіне көшу бойынша
жұмыс жүргізілуде. Бұл жұмыс халықаралық аккредиттеу агенттіктерінің жұмыс
тәжірибесін ескере отырып, қалыптастырылған. Қазіргі күні 42 жоғары оқу
орны еуропалық агенттіктерде сапа менеджменті жүйесінің сертификаттау
аудитінен өткен. Кластерлік бастамаларды ескере отырып, докторлық және
магистрлік бағдарламалар бойынша мамандарды даярлау үшін басым мамандықтар
тізбесі белгіленген.
2008-2009 жылдары 5 ұлттық университет Еуропа мен АҚШ-тың жетекші
аккредиттеу агенттіктерінде 10 білім беру бағдарламаларын аккредиттеуден
өткізуді жоспарлап отыр[32.112].
Ірі білім беру жобасының бірі - Астанада халықаралық деңгейдегі жаңа
университеттің құрылуы. Жоба әлемдік жетекші тәжірибені қолдана отырып,
өңірде бірегей академиялық ортаны қалыптастыруға бағытталған. Бұл ең жоғары
әлемдік талаптарға сай корпоративті инфрақұрылымы, сапалы жаңа институттары
мен орталықтары бар жаңа жоғары оқу орны болмақ. Осы жобаны іске асырудағы
әріптестер - танымал шетелдік технологиялық институттар.
2010 жылы білім беру қызметін 42 мемлекеттік, 13 азаматтық емес және
90 жекеменшік, оның ішінде 16 жоғары оқу орны жүзеге асыруда. Мемлекеттік
емес жоғары оқу орындарының саны 1991 жылғы 71 бірліктен 2010 жылғы 90
бірлікке өсті.
Жоғары оқу орындары студенттерінің саны 2001-2002 оқу жылындағы 514738
адамнан 2009-2010 оқу жылындағы 610264 адамға өсті [32.144].
Оқу орындарының профессорлық - оқытушылық құрамында (ПОҚ) сапалы
өзгерістер орын алды. Егер 1992 жылы мемлекеттік азаматтық жоғары оқу
орындарының ПОҚ 17100 адамды құраса, 2009-2010 оқу жылы 39200 адамды
құрады.
Жоғары оқу орындардағы ғылыми дәрежелі қызметкерлер пайызының артуына
ең алдымен ғалымдардың ғылыми ұйымдардан жоғары білім беру жүйесіне ауысуы
себеп, сондай-ақ берілген ғылым докторы мен кандидаты дәрежелері санының
өсуі.
2005 жылдан бастап шетелдік оқытушыларды және кеңес берушілерді
жұмысқа тарту үшін екі жоғары оқу орнына (Әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университетіне және Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетіне)
республикалық бюджеттен 2 млн. доллар бөлінеді (әр жоғары оқу орнына 1 млн.
теңгеден) [33.52].
Халықаралық білім берудің стандартының жіктеушімен (ХБСК)
үйлестірілген және Болон декларациясының негізгі ережелеріне сәйкес жаңа
Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру мамандықтарының жіктеуіші
әзірленді.
Мамандарды даярлаудың үш деңгейлі үлгісіне көшу жүзеге асырылды:
бакалавриат - магистратура - докторантура. Аспирантура, докторантура Ph.D
докторантурасы болып өзгертілді.
Қазақстан Республикасы Болон декларациясына қосылды. 30 жоғары оқу
орны Университеттеріне Ұлы Хартиясына қол қойды.
Халықаралық жаңа ақпараттық технологиялар университеті (Алматы қ.),
Назарбаев Университеті (Астана қ.) жұмыс істейді.
Жоғары білім беру сапасын бағалаудағы халықаралық тәжірибені ескере
отырып, мемлекеттік аккредиттеу рәсімі енгізілді.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жастар саясатының тұжырымдамасы
мақұлданды[33.11].
Дарынды жастарды қолдау үшін Дарын Мемлекеттік жастар сыйлығы
тағайындалды (1992).
Техникалық және кәсіптік білім беру 90-шы жылдары техникалық және
кәсіптік білім беру жүйесінде кәсіптік мектептер мен колледждер желісінің
ең алдымен техникалық және технологиялық бейіндегі оқу орындарының қысқаруы
орын алды. Қазіргі күні кәсіптік лицейлердің саны 1991 жылғы кәсіптік
лицейлердің 81%-ын құрап отыр. 23 ауданда кәсіптік лицейлер мүлде жоқ
[34.52].
2010 жылы республикада 882 оқу орны (322 кәсіптік лицей мен 560
колледж), оларда 609,0 мың адам білім алуда. Мамандарды даярлау 177
мамандық (416 біліктілік) бойынша жүзеге асырылады.
ҚР Үкіметі жанынан Техникалық және кәсіптік білім беруді дамыту мен
кадрлар даярлау жөнінде ұлттық кеңес құрылды.
3 кәсіптік лицей салынды. Атырауда, Екібастұзда, Шымкентте және
Өскеменде Техникалық және қызмет көрсету еңбегі кадрларын даярлау және
қайта даярлаудың өңіраралық кәсіптік орталықтарын құру жұмыстары
жүргізілуде.
Келесі орталықтар ашылды:
- Аджип ККО, ҚазМұнайГаз ҰК АҚ, Тенгизшевроил ЖШС БК, KEGOK
АҚ, Қазақмыс корпорациясы ЖШС жанынан техникалық және қызмет көрсету
еңбегі мамандарын даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттырудың
қазіргі заманғы оқу орталықтары;
- жұмыс істеп жатқан оқу орындарының негізінде экономиканың ең басымды
салалары бойынша ет-сүт өнімдерін өңдеу, автоқызмет, металл өңдеу жөніндегі
мамандарды даярлау және қайта даярлаудың бірқатар қазіргі заманғы
өңіраралық орталықтары;
- техникалық және кәсіптік білім беру жүйесі қызметкерлерінің
біліктілігін арттыру жөніндегі 6 өңіраралық орталық (Астана, Алматы,
Қарағанды, Орал, Щучинск және Шымкент қалаларында). Соңғы жылдары осы
орталықтарда техникалық және кәсіптік білім беру жүйесінің 2000-дай
қызметкері біліктілік арттыру курстарынан өтті.
Адами ресурстарды дамыту, зияткерлік капитал және жас ұрпақтың
бойында патриоттық құндылықтарды қалыптастыру мәселелері бойынша, оның
ішінде мемлекеттік – жеке меншік әріптестік қағидаттарын кеңейту және
тереңдету негізінде [35.52].
Ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттырудың негізгі
шарттарының бірі – адами капиталды дамыту. Әлемдік экономиканың жаһандануы
және өркениет дамуының қазіргі деңгейі жағдайында оның мәні күннен-күнге
артып келеді. Бұл жерде адами капиталдың жеткіліксіз деңгейі елдің
экономикалық жаңаруына басты кедергі екенін ескеру қажет.
(ұсыныс: Адами капиталды дамыту мәселелері бойынша мемлекет пен бизнес
арасында ұлттық деңгейдегі диалогты ұйымдастыру үшін Адами капиталды дамыту
жөніндегі ұлттық кеңесті құру)
ҚР Білім және ғылым министрлігі алдағы онжылдыққа арналған Қазақстан
Республикасында білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасының жобасын
әзірледі[36.52].
Аталған Мембағдарламаның басты ерекшелігі – онда білім берудің
бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, азаматтардың материалды және рухани әл-
ауқатын жақсарту үшін адами капиталды дамытуға, барша адамдар үшін сапалы
білімнің қол жетімділігін қамтамасыз ету арқылы экономиканы тұрақты
дамытуға аса мән берілгендігі.
Қойылған міндеттердің бірі – патриоттық тәрбие беру және азаматтық
белсенділікті, әлеуметтік жауапкершілікті және жастардың әлеуетін толықтай
ашу тетіктерін қалыптастыру бойынша іс-шаралар кешенін іске асыру.
Қазақстандық патриотизмді қалыптастыру мақсатында мемлекеттік нышандарды
таныту бойынша іс-шаралар өткізілді, ерікті ұйымдардың, әскери-патриоттық,
әскери-спорттық, әскери-іздеу ұйымдарының және спорттық-техникалық
клубтардың желісі кеңейетін және, жастарды патриоттық шаралармен қамту
көлемі ұлғаятын болды.
Осындай іс-шаралардың бірі – Астана қаласында 2011 жылы өткен Біз –
Тәуелсіздік құрдасымыз! Біздің Отанымыз - Қазақстан атты жасөспірімдер мен
жастар форумы.
Білім берудің тиімді жүйесін дамыту үшін елде қолданылып жүрген
мемлекеттік - жеке меншік әріптестік тетіктері бойынша жеке салымдар
тартылатылды.
Бағдарлама шеңберінде мемлекеттік - жеке меншік әріптестік негізінде:
- облыс орталықтарында, Астана және Алматы қалаларында 16
энергоүнемдеу мектеп тағамы комбинатын салу, республика мектептерінің 50% -
ның тамақ әзірлеу бөлімдерінің материалды - техникалық базасын жаңарту;
- жұмыс берушілермен серіктестік есебінен техникалық және кәсіптік
білім беру ұйымдарында білім алушылардың кәсіптік практикасының базасын
кеңейту;
- жоғары оқу орындарының оқу - зертханалық базасын жаңарту;
- жоғары оқу орындарының білім беру, ғылыми және инновациялық қызметін
қаржыландыру үлесін ұлғайту көзделген [36.52].
2. Ғылыми мекемелердің материалдық-техникалық базасы
Қазiргi заманғы әлемдiк экономикада материалдық құндылықтардан гөрi
зияткерлiк әлеуетке көбiрек назар аударылады. Ұлттың қазiргi заманғы және
тиiмдi бiлiм беру жүйесiн қолдауға, оқыту арқылы жұмыс күшiнiң зияткерлiк
әлеуетiн арттыруға қабiлеттiлiгi бәсекеге қабiлеттiлiктi қамтамасыз ету
үшiн аса маңызды факторға айналуда[37.52].
Қазақстан қазiргi кезде экономиканы дамытудың индустриялық-
инновациялық сатысына аяқ басты. Бұл кезең нарықтық шарттар талаптарына
ғылым жүйесiн қазiргi заманғы экономикалық талаптарға қайта бағдарлануымен
сипатталады, сөйтiп, тиiстi нормативтiк құқықтық базамен реттелетiн ғылымды
дамытуды құрылымдық, ұйымдастырушылық, кадрлық, инфрақұрылымдық және
қаржылық қамтамасыз етуде түбегейлi өзгерiстерге алып келуге тиiс[38.211].
Ғылыми-техникалық әлеуеттi дамыту экономиканың дәстүрлi секторларына
тән болып табылмайтын iлеспелi фактор ретiнде қарастырылмауға тиiс. Ғылым
саласы - бұл да басқа секторлар үшiн ортақ барлық ерекшелiктерге, ережелер
мен реттеу тетiктерiне ие экономиканың бiр секторы.
Қазақстан экономикасының 80%-тен астамы жекеше сектордың қолында
болып отырған жағдайда нарықтық талаптарға әлсiз бағдарлануды мұраланған
ғылым жүйесiн реттеу принциптерi ескiрген әрi барабар болып табылмайды.
Жаңа технологиялар мен ғылымды қажетсiнетiн өнiмдi әзiрлеу мен
өндiрiске енгiзу iшкi және сыртқы нарықтарда бәсекелестiк басымдыққа қол
жеткiзу мен оны сақтаудың маңызды факторы болып отырған кезде ғылыми-
техникалық әлеуеттi дамытуға жекеше секторды тартудың тиiмсiз тетiгi, ҒЗТКЖ
саласына қатысушылардың салыстырмалы түрде төмен белсендiлiгi Қазақстандағы
барлық ғылыми-техникалық жүйенiң әлсiз буыны болып қалуда[38.12].
Сонымен, мысалға алатын болсақ, экономикасы дамыған елдерде (АҚШ,
Жапония, Финляндия) өнеркәсiп кәсiпорындары ҒЗТКЖ-нi өзiн-өзi өтеу және
өзiн-өзi қаржыландыру шартында жүзеге асырады және мемлекеттiк шығыстардың
үлесiне орта есеппен 30% келсе, өнеркәсiп кәсiпорындары ҒЗТКЖ-ға арналған
барлық ұлттық шығыстың 70%-iне дейiн игередi.
Ғылымды қажетсiнетiн өнiмдер үлесi мен ғылымға арналған шығыстар IЖӨ-
нiң жалпы көлемiнде экономиканың бiлiмдерге негiзделген негiзгi
көрсеткiштерi болып табылады.
Өткен онжылдықтың соңында экономикасы дамыған елдердiң көбiнде
зерттеулер мен әзiрлемелерге арналған iшкi шығындар үлесi орта есеппен
алғанда IЖӨ-нiң жалпы көлемiнде 3,0%-тi құрады (Швецияда - 3,8%;
Финляндияда - 3,5%; Жапонияда - 3,04%; Швейцарияда - 2,73%; АҚШ-та -2,84%;
Германияда - 2,44%, бұл ретте бұл шығыстардағы мемлекеттiң үлесi орта
есеппен 25-34%-тi құрады) [36.52].
Экономикасы дамыған елдерде адам басына шаққанда ҒЗТКЖ-ға арналған
шығындар: АҚШ-та - 892, Швецияда - 875, Финляндияда - 726, Швейцарияда -
688, Исландияда - 613, Германияда - 580, Данияда - 541, Норвегияда - 479,
Францияда - 478, Ресейде - 420 АҚШ долларын құрайды. ҒЗТКЖ-мен айналысатын
бiр адамға жұмсалатын шығыс: АҚШ-та - 123 299, Жапонияда - 113 886,
Германияда - 154 234, Ұлыбританияда - 146 422 АҚШ долларын құрайды[36.53].
Ғылымды қажетсiнетiн өнiмдердiң әлемдiк нарығындағы көшбасшы елдерде
IЖӨ-нiң жалпы көлемiндегi ғылымға арналған шығыстар үлесi, оның iшiнде
салық салу жеңiлдiгi, кедендiк төмен баж салығы, бюджеттiк қолдау көрсету,
инвестицияларды ынталандыру, ғылыми жабдықтар лизингi сияқты экономикалық
тетiктер қолдану жолымен қатаң бақыланады.
Әлемдiк нарықтағы Ресейдiң ғылымды қажетсiнетiн өнiмдер үлесi 0,3-
0,5, Еуропалық Одақ елдерi - 35, АҚШ - 25, Жапония -11, Сингапур - 7,
Оңтүстiк Корея - 4, Қытай - 2 %-тi құрайды [36.54].
Дамыған елдердiң тәжiрибесi көрсеткендей, жаңа бiлiмдерi немесе
шешiмдерi бар жаңа немесе жетiлдiрiлген технологиялар, өнiмдер, жабдықтар
үлесiне IЖӨ өсiмiнiң 70-тен 85%-iне дейiн келедi[36.54].
Қазақстандағы ғылыми-техникалық дамуға жүргiзiлген макро-экономикалық
талдау IЖӨ-дегi жаңа ғылыми өнiм үлесiнiң соңғы жылдары 1,1%-тен,
кәсiпорындардың ғылыми өнiмдер өндiру жөнiндегi белсендiлiгi - 2,3%-тен
артпайтынын көрсеттi. Бұл ғылыми-техникалық қызметтiң елдiң экономикалық
дамуына әлi де негiз бола қоймағанын көрсетедi. Бұл ретте мемлекеттiк
кәсiпорындардың төмен белсендiлiгi кезiнде (0,6%), неғұрлым жоғары
белсендiлiк шетел қатысатын (5%) және меншiктiң жекеше (3,7%) нысанындағы
кәсiпорындарға тән екенiн атаған жөн[36.54].
Ғылым экономиканы реформалау процесiнен тыс қалды. Ол экономикалық
және әлеуметтiк прогрестiң факторларын жандандыру және Қазақстанның дамыған
елдерден артта қалуын еңсеру үшiн аса қажеттi ғылыми "негiздiң" дәйектi
жасалуын қамтамасыз етпедi.
Проблемаларды неғұрлым егжей-тегжейлi талдау Қазақстандағы ғылымның
дамуын тежейтiн негiзгi факторларды айқындауға мүмкiндiк бередi.
Ғылым саласының ұйымдастырушылық құрылымында шешiмдер қабылдауда,
жекеше сектор ресурстары мен әлеуетiн пайдалануда жүйе жоқ. Мемлекеттiк
бюджет қаражаты есебiнен орындалатын ғылыми зерттеулер бағдарламалары
әкiмшiлерi санының көп болуы елде жүргiзiлетiн зерттеулерге бiрыңғай
әкiмшiлiк ету мен үйлестiрудiң заңдық тұрғыдан бекiтiлген нормасын iске
асыруды қиындатады.
Ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастырудағы құрылымдық сәйкессiздiк
ҒЗТКЖ нәтижелерiне сұраныстың iс жүзiнде болмауына әкеп соқтырды. Мысалы,
қазақстандық ғылымның өзiндiк сипаттарының бiрi қаржыландырудың негiзiнен
(71%) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРИХ, археология және этнология ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚСТан ТАРИХЫ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тәуелсіз Қазақстан ғылымы: тарихи талдау
Орындаған __________________
А.Болатов
(қолы, айы-күні)
Ғылыми жетекшісі __________________ Х.
М.Әбжанов
т.ғ.д.,профессор (қолы, айы-күні)
Қорғауға жіберілді: __________________
(қолы, айы-күні)
Кафедрасының меңгерушісі
Т.О.Омарбеков
т.ғ.д., профессор
Алматы
2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Ғылыми мекемелер жүйесі мен материалдық техникалық базасы
1. Ғылыми мекемелер саны және орналасуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2. Ғылымның материалдық-техникалық базасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
ІІ Ғылымның заңнамалық негіздері
1. 1997 ж. ғылым туралы заңы және оның жүзеге асуы
... ... ... ... ... ... ... ... .28
2. 2011 жылғы Ғылым туралы заң: мазмұны мен талаптары
... ... ... ... ... ... .30
ІІІ Қазақстан ғылымының нәтижелері мен мәселелері
1. Академиялық іргелі ғылымның табыстары мен болашағы
... ... ... ... ... ... 38
2. Жоғарғы ғылыми оқу орындардың ғылыми әлеуті: нығаюы және
мүмкіншіліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..44
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .49
ПАЙДАЛАНҒАН Әдебиеттер ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
ҚОСЫМША
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..56
КІРІСПЕ
Өзектілігі. Осыдан жүз жыл бұрын айтылған ғұлама Абайдың сөзі
бүгін де шындыққа ұласуда. Бүгінде әлемнің дамыған елдерімен иық
тірестіре, тізе бүктіре теңестіретін жалғыз саясат бар. Оған
апарар жол жалғыз. Ол - ғылымның кең өрістеуі, қарқынды дамуы.
Сонда ғана біздің экономикамыз, әлеуметтік-саяси және қоғамдық-
мәдени өміріміздің әлемдегі дамыған 50 елдің қатарына енуіне
бейімделуі, бой түзеуі және қатарласуына жол ашық.
Тәуелсіздігіміздің 20 жылы ішінде еліміз дамыған 50 елдің
қатарына жету мақсатында білім және ғылым саласына мән бере отырып
бірқатар табыстар мен көптеген ғылыми жаңалықтарға қол жеткізді.
Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев жыл сайынғы Қазақстан халқына
Жолдауында білім және ғылым саласын дамыту бойынша негізгі
мәселелерге айрықша тоқталуда. Елбасы биылғы Жолдауында Біз
университеттік білім беру мен ғылымды дамытудың жаңа деңгейін
қамтамасыз етуге міндеттіміз. Сапалы білім беру Қазақстанның
индустрияландырылуының және инновациялық дамуының негізіне айналуы
тиіс. Білім берудің сапасын арттыру және қолжетімділігін кеңейту
үшін білім беруге қолдау көрсетудің жаңа қаржылық-экономикалық
құралдарын енгізу мен инновациялық қызметті жүзеге асыратын және
ғылыми зерттеулердің нәтижелерін өндіріске енгізетін жобалардың үлесі
5 пайызға дейін артады. Кемінде 2 жоғары оқу орны үздік әлемдік
университеттер рейтингінде аталатын болады. Білім туралы заң мен
Ғылым туралы заңның арасында өзара тығыз байланыс бар. Шетелде
тағылымдамадан өтуді ұйымдастыруда және үміткерлерді іріктеуде
айтарлықтай мәселелер бар, – деді. Елбасымыздың халыққа Жолдауында
атап көрсеткендей, Қазақстан әлемдегі алып мемлекеттермен терезесі
тең, экономикасы қуатты, технологиясы озық ел болып өркендеуі үшін
ғылым мен білімді өркендетуге ерекше мән берілуі тиіс [1.35].
Ғылымның ақпараттық технология, биоинженерия, биотехнология,
нанотехнология, қоғамдық-гуманитарлық және тағы басқа да салаларында
зерттеулердің жүргізілуі, олардың нәтижелерінің өндіріске енгізілуі
мен тұтынушының пайдалануы арасындағы мехнизмді жетілдіру қажеттігі
бүгінгі күнде өз зерттеуін қажетт ететін өзекті тақырыптардың бірі
болып отыр.
Қазақстан ғылымы бүгінде жоғары технологияларды енгізуге
бағытталған және инновацияларды қолдау мақсатында ғылыми-зерттеу
жұмыстарының приоритеттерін айқындауда. Қазіргі заманғы барлық
табысты мемлекеттер жаһандық ғылыми интеграциялық үрдістерде
өздерінің бағыттарын айқындап, өз орындарын тапты деуге болады.
Міне, осындай жағдайда қазақстандық ғылымның даму тенденциялары,
ғылыми мектептердің бағыттары, маңызды ғылыми жетістіктер жайлы
сараптамалық зерттеулер мен ақпараттық, көпшілік басылымдарды
жариялау өте өзекті болып саналады. Бұндай зерттеулер Қазақстан
ғылымының жаңа ғасырдағы приоритетін айқындаумен қатар, халықаралық
қауымдастықтағы позитивті де бәсекеге қабілетті имиджін арттыру үшін
де маңызды саналмақ. Бүгінде Қазақстан ғылымының жетістіктері
қажетті деңгейде БАҚ арқылы жарияланып, насихатталмаған. Еліміздегі
жетекші ғылыми мектептер, олардың тамаша дәстүрлері мен рухани-
танымдық құндылықтары жайлы қоғамдық пікірді қалыптастыру өзекті де
қажет зерттеу болып саналады [2.52].
Қазақстанның әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына ену
стратегиясының бірінші бағыты Қазақстанның әлемдік экономикаға
табысты интеграциялануы табысты жаңарудың негізі ретінде атап
көрсетілуі тектен тек болмаса керек. Әлемдік экономикалық
интеграцияға жетудің жолы ғылыми инновациялық қолданбалы зерттеулер
мен озық технологияларды өндіру және тәжірибеге енгізу болып отыр.
Бұл – Қазақстан ғылымының басты приоритеті. Ең жоғары халықаралық
стандартқа сәйкес келетін академиялық орталықтар мен оқу орындарын,
халықаралық деңгейдегі үрдістерге қатыса алатын технологиялық
парктерді ашу және дамыту, жаңа технологияларды игеру үрдісін
заман тудырып отыр [2.22].
Ғылыми әлеуеттің дамуы қолданбалы ғылымға, өндіріске және
бизнеске жақындауы тиіс екендігін уақыт күн тәртібіне қойып отыр.
Осындай талаптарды Қазақстан ғылымы каншалықты меңгерді және қандай
жетістіктерге жетті, таяу болашақтағы приоритеттері қандай болмақ
деген сауалдарға жуап іздеуді мемлекет ұлттық идеяның тірегі,
ұлттық саясаттың көкжиегі ретінде ұсынып отыр.
Диплом жұмысының мақсаты деректер мен зерттеулерге сүйене отырып
тәуелсіз Қазақстан ғылымын жан жақты зерттеу арқылы тарихи талдау
жасау.
Мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер
қойылды:
← Ғылыми мекемелер саны және орналасуын анықтау;
← Ғылымның материалдық-техникалық базасына талдау жасау;
← Ғылымның заңнамалық негіздерін сараптау және тәуелсіз
Қазақстан кезеңінде орын алған өзгерістер;
← Алғашқы құқықтық-нормативтік құжаттарды зерттеу;
← 1997 ж. ғылым туралы заңы және оның жүзеге асуын
саралау;
← 2011 жылғы Ғылым туралы заң: мазмұны мен талаптарын
анықтау;
← Қазақстан ғылымының нәтижелері мен мәселелерін зерттеу;
← Академиялық іргелі ғылымның табыстары мен болашағына шолу
жасау;
← Жоғарғы ғылыми оқу орындардың ғылыми әлеуті: нығаюы және
мүмкіншіліктерін қарастыру және т.б.
Диплом жұмысының теориялық және методологиялық негіздері. Диплом
жұмысының теориялық негізі етіп зерттеудің мақсаты мен міндеттерін
дұрыс шешуге бағдар беретін, ғылыми көзқарастар алынды. Таным
процесіндегі ең бір кең қолданылатын жүйелілік тұрғы біздің
зерттеуіміздің негізін құрайды. Жүйелілік тұрғы тарихи процесті оның
құрамдас бөліктерімен тығыз байланыста, бір-біріне өзара әсер етуші
факторлар ретінде қарастырады.
Методологиялық негізге сондай-ақ ғылыми зерттеулер үшін өте
қажетті жан-жақтылық, нақтылық, объективтілік принциптер басшылыққа
алынып отырылды. Жұмысты орындау барысында тарихи-салыстыру мен
хронологиялық-проблемалық, абстрактылық пен нақтылық секілді ғылыми
танымның әдістері мен тәсілдері қолданылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі таңда тәуелсіз Қазақстан
ғылымы тарихына қалам тартып, зерттеу жүргізіп жүрген ғалымдар аз
емес. Дегенмен, жүйелі түрде жазылған ғылыми жұмыс жоқтың қасы.
Зерттеушілердің көпшілігі ғылымның жеке саласына тоқталып, оларды
бөліп қарастырады. Сондықтан диплом жұмысы барысында негізінен
сүйенген ақпарат ҚР Білім және Ғылым министрлерінің сөйлеген
сөздері мен Елбасының Жолдаулары болды. Елбасысы Н.Ә. Назарбаевтың
Ғасырлар тоғысында, Тәуелсіздігіміздің бес жылы, Тарих
тағылымдары және қазіргі заман, Тарих толқынында атты
еңбектерінде тәуелсіз Қазақстан ғылымы жөнінде, атқарылған істер мен
жеткен жетістіктер жайлы ақпараттар берілген [3.52].
Қазақстан ғылымының іргелі мәселелеріне тоқталып өткен
Ш.Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институтының аға
ғылыми қызметкері, тарих ғылымдарының кандидаты, доцент Гүлнәр
Өскенбаеваның Президент және Қазақстан ғылымы атты мақаласын айта
кетсек болады. Автор қазіргі кездегі ғылым саласындағы орын алып
жатқан өзгерістер мен жетістіктерді жаза отырып, тәуелсіздік
алғаннан бастап қазіргі кезге дейінгі ғылыми-техникалық база мен
мекемелердің санын, ғылымға байланысты қабылданған заңдардың
нәтижелеріне қатысты айтып өткен [4].
Қазақстан ғылымы энцикопедиясында Қазақстандағы ғылымның
қалыптасуы, дамуы жөнінде нақты статистикалық ақпараттар берілген.
Энциклопедияда ғылымға үлес қосқан қайраткерлер, ғылыми мекемелер
және олардың тарихы келтірілген [5.92].
Ғ.Мұтанов Инновации: создание и развитие, Образование. Наука.
Инновации атты монографияларында ғылымдағы соңғы инновациялар мен
оны дамытудың жолдары туралы жазған. Білім және ғылымға байлансыты
заңдар және олардың орындалуы жөнінде нақты ақпарат беріп
өткен[6,7].
Смайлов К. Қазақстан ғылымы. XXI ғасыр атты мақаласында автор
стратегиялық жоспарлар негізінде ғылым дамуының конструкциясын
жасайды[8.52]. Тангян С.А., Хейнеман С.П. Образование на пороге
XXI века; образование в странах восточной Европы и Средней Азии
атты мақаласында білім берудің ел экономикасына әсері мен маңызын
айтады. Сонымен қатар білім мен ғылымды жетілдірудің жолдарын
атап өтеді [9.106]. Сарбасова Т.С. Білім беру модернизациясының
әлемдік тәжірибесі және оқытудың интерактивті әдістері атты
монографиясында білім мен ғылым мәселесіне қатысты соңғы жетістіктер
мен өзгерістер айтылған [10.52]. Сондай ақ Жумадилова А.С.
Международное сотрудничество Республики Казахстан в сфере
образования атты кандидаттық диссертациясының қазіргі Қазақстанның
ғылым саласына арналған тараулары бар [11.44].
Диплом жұмысының деректік негіздері Қазақстан Республикасының
Білім және Ғылым Министрлігінің қабылдаған заңдары мен заңнамалары,
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың ұзақ және қысқа мерзімді стратегиялық
жолдаулары [3,5], Қазақстан Республикасының Конституциясы [13],
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру
стандарты [14], Қазақстан Республикасының Ғылым туралы 2011 жылғы
18 ақпандағы заңы [15], Қазақстан Республикасының Ғылым туралы
1997 ж. заңы [16], Қазақстанның статистикалық анықтамалығы [17], 1997
жылы Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасында
ғылымды басқарудың мемлекеттік жүйесін жетілдіру шаралары туралы
Жарлығы, ҚР Президентінің 1996 жылғы 23-мамырдағы №2996 Жарлығы
[18,19], Ғылымды дамытудың мемлекеттік бағдарламасында ғылым саласын
одан әрі жаңартудың 2007—2012 жылдарға арналған стратегиясы және т.б
[19].
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері Қазақстанның тәуелсіздік
алғаннан бастап, қазіргі кезге дейінгі аралықты қамтиды. Сонымен
қатар, тәуелсіз Қазақстан ғылымындағы ғылыми мекемелердің қалыптасу
тарихына да тоқталып өттік.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, 3
тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен
қосымша материалдардан тұрады.
І Ғылыми мекемелер жүйесі мен материалдық техникалық базасы
1. Ғылыми мекемелер саны мен орналасуы
Қоғамның дамуын білімсіз, ғылымсыз елестетудің өзі мүмкін емес.
Сондықтан болар, алысты болжаған мемлекет басшысы Н.Назарбаев білім мен
ғылымға ерекше көңіл бөліп отыр[3.52].
1991 жыл елiмiздiң ұлттық жетiстiгi есебiндегi отандық ғылым дамуының
жаңа кезеңi басталғандығымен ерекшелендi. Қазақстанның құқықтық меншiгiне
100-ден астам жалпы одақтық мемлекет ғылылми-техникалық мекемелер
өткендiктен ғылымды мемлекет қолдаудың маңыздылығы күрт өстi. Жаңа
жағдайларға байланысты қысқа мерзiм iшiнде мемлекеттік ғылылми-техникалық
саясатты айқындау қажеттiлiгi туындады, елдiң ғылылми-техникалық күш-қуатын
сақтап қалу мен одан әрi дамыту үшiн ғылылми-техникалық саланы мемлекет
басқарудың тиiмдi құрылымын қалыптастыру мәселесi туындады. Қазақстан
Республикасы Жоғ. Кеңесiнiң 1992 жылғы 15 қаңтардағы қаулысымен “Қазақстан
Республикасының ғылым және ғылыми-техника саясаты туралы” Қазақстан
Республикасының Заңы қабылданды. Осы жылы ҚР Президентiнiң “Экономикалық
реформалар жағдайында Қазақстан Республикасы мемлекет басқару органдарының
iс-қимылдары мен ұйымдастыруын жетiлдiру” туралы Жарлығымен Қазақстан
Республикасының Ғылым және жаңа технология министрлігі құрылды.
Министрлiкке мынадай мiндеттер жүктелiндi: республиканың ғылылми-техникалық
саласының дамуы жолында мемлекет саясат жүргiзу; ғылылми және ғылылми-пед.
кадрлар даярлау жұмыстарын үйлестiру; ғылылми-технологиялық салада халықар.
ынтымақтастықты ұйымдастыру[8.44].
2000 ж. қайта құрылған ҚР Бiлiм және ғылым министрлігі — ғылым мен
ғылылми-техникалық саладағы iс-әрекеттердi жүзеге асыратын, республикалық
бюджет есебiнен қаржыландырылатын ғылылми-зерттеу бағдарламаларына
үйлестiретiн бiрыңғай мемлекет өкiлеттi орган болып табылады. Министрлiкке
бiлiм және ғылым мен техника саласында бiрыңғай мемлекет саясатты
қалыптастыру мен жүзеге асыру, кепiлдiк етiлген көлемде ақысыз бiлiм алуды
мемлекет оқу орындарында қажеттi жағдайлармен қамтамасыз ету, ғылым мен
техниканы дамытудың басым бағыттарына қорларды шоғырландыру, сондай-ақ,
ғылылми және педагог кадрларды аттестациялау мен даярлау мiндетi жүктелген.
Министрлiк қарамағында әр түрлi бағыттағы 130 ғылылми мекеме бар. Ғылылми
зерттеулердi ҚР Президентi ұсынған “Қазақстанның тәуелсiз мемлекет
ретiндегi қалыптасуы мен дамуы стратегиясы” аясында халықтың рухани
мәдениетiн түлетуге, сондай-ақ республикадағы өзге де әлеуметтік-
экономикалық, экологиялық және ғылылми-техникалық мәселелерге байланысты
өзектi мәселелердi шешуге бағыттауға ерекше назар аударылды. Ғылымды
ұйымдастыруды жетiлдiру мен ғылылми-техникалық потенциалды дамыту, ғылылми-
техникалық саланы мемлекет басқарудың бiрыңғай жүйесiн жасау Қазақстан
Республикасының егемендiк жолындағы стратегиялық қадамдары болды. Осы
мақсатта мемлекет көлемiнде ұлттық ғылылми орталықтар құру, академиялық
ғылымдарды реформалау, жоғары оқу орындарының ғылылми потенциалын арттыру,
республика аймақтарында ғылылми зерттеулердi дамыту, ғылымды ұйымдастырудың
жаңа формаларын мемлекет қолдау, халықар. ынтымақтастықты дамыту
мәселелерiне байланысты жұмыстар жүргiзiлдi [9.102].
Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 1993 жылғы 22 қаңтардағы
“Қазақстан Республикасында ғылым мен ғылыми-техникалық бағдарламаларды
қаржыландыру және жоспарлауды жетiлдiру шаралары туралы” Қаулысы бойынша
ғылылми-техникалық және тәжiрибелiк-конструкторлық жұмыстар (ҒТТКЖ) мен
ғылылми-техникалық бағдарламаларды республикалық бюджеттен қаржыландыру
тәртiбi айқындалды. Ғылым және жаңа технология министрлігі жанынан Ғылым
қоры ұйымдастырылды. 1993 жылдан бастап мемлекет бюджеттен
қаржыландырылатын ғылылми-техникалық бағдарламалар мен жобаларды мемлекет
ғылылми-техникалық сараптау енгiзiлдi. Республикада өткiзiлетiн ашық
тәжiрибелiк-конструкторлық және жобалық-технологиялық жұмыстар мен олар
бойынша есеп беру құжаттарын мемлекет тiркеудiң бiрыңғай тәртiбi бекiтiлдi.
Осылай, ҒТТКЖ-дi қаржыландыруды бағдарламалық-мақсатты әдiске көшiрудiң
нормативтiк-құқықтық негiзi жасалды [10.29].
Республика ғылылми-техникалық саласы жүргiзген жұмыстардың
қорытындылары 1998 ж. ақпанда Астана қ-ндағы көрмеде көрсетiлдi. Елде
машина жасау, атом өнеркәсiбi мен энергетиканы дамыту жөнiнде мемлекет
бағдарламалардың жобалары жасалды. Республика тау-кен металлургиясы кешенiн
дамытудың тұжырымдамасы жасалды. Түрлi мақсаттағы жоғары тиiмдi
катализаторлар, қоңыр және тас көмiр, тақта тасты сұйылтып қайта өңдеу
кезiнде алынатын синтет. мұнай мен оны өңдейтiн шағын з-ттар жобалары
жасалды. Астық пен күрiштiң жаңа сорттары шығарылды. Түрлi пайдалы
қазбаларды iздеу мен өндiрудiң және ұтымды пайдаланудың тиiмдiлiгi жоғары
әдiстерi мен тәсiлдерi анықталды. Әр түрлi үлгiдегi аспаптар — жылу және
электр есептегiштер, жылу энергиясын, ыстық және суық суды есептеу
аспаптары мен қызметкерлердi жедел мед. куәландыру, т.б. аппараттары
өндiрiске енгiзiлдi. Алғаш рет отандық компьютерлер мен бiрқатар өндiрiстiк
және тұрмыстық мақсаттағы электрондық құрылғылар шығарылды. 1998 жылдың
соңына дейiн 30 шағын кәсiпорын мен өндiрiстер ұйымдастырылды. Республика
ғалымдары мемлекет басқару процестерiн қамтамасыз етуге белсендi үлес
қосты: көне дәуiрлерден бастап бүгiнгi күнге дейiнгi қазақ философиясының
тарихы, шығыс пен батыс мәдениетi ықпалдасуы контексiнде жаңа философия мен
ғылым методологиясы, Қазақстан Республикасындағы конституциялық процестiң
дамуы, еуроазиялық интеграция, геосаясат, демогр. даму болжамы жасалды.
Каспий т-нiң құқықтық мәртебесi, аймақтардың өндiрiстiк күштер құрылымын
оңтайландыру мен халықты тiршiлiктiк қамтамасыз ету жүйесi, М.Әуезов
шығармаларының 50 томдық академиялық толық жинағын дайындау мақсатында
көптеген ғылылми-зерттеу жұмыстары атқарылды[11.79].
ҚР Үкiметi жанынан iргелi және қолданбалы ғылым мен техниканы
дамытудың мемлекет басымдылықтарына және болжам жасауға жауапты
консультативтi-кеңес органы болып саналатын Жоғары ғылылми-техникалық
комиссия (ЖҒТК) құрылды. ҚР Үкiметiнiң 1998 жылғы 14 сәуiрдегi “Академик
Қ.И. Сәтбаевты мәңгi есте қалдыру туралы” Қаулысына сәйкес 1999 ж. бiрқатар
мерейтойлық шаралар өткiзiлдi. Қ.И. Сәтбаевтың туғанына 100 жыл толу
мерекесi ЮНЕСКО қолдауымен өткiзiлетiн мерейтойлар санатына қосылды. 1999
ж. 15 — 23 сәуiр аралығында Париждегi ЮНЕСКО бас пәтерiнде аса көрнектi
ғалым, акад. Қ.И. Сәтбаевтың 100 жылдығына арналған халықар. ғылылми
симпозиум өттi. Симпозиумда “Қазақстан ғылымы өткен шақтан болашаққа” деген
атпен көрме ашылып, “Қазақстандағы ғылыми ой-пiкiрлер тарихы”; “Қ.И.
Сәтбаев — көрнектi ғылым ұйымдастырушысы”; “Қазақстанның геологиялық
ресурстары”, “Минералдық шикiзаттарды өңдеу” және “Ауыл шаруашылық
ғылымдарының жетiстiктерi” деп аталатын бөлiмдер жұмыс iстедi. Сондай-ақ
“Қазақстан және ғарыш”, “Ядролық физика”, “Қазiргi заманғы байланыс
құралдары”, “Өмiр сапасы”, “Қазақстан республикасындағы жоғары бiлiм”,
“Перспективтi ғылыми жобалар” деп аталатын тақырыптарда материалдар
қойылды. 1999 ж. 26 маусым мен 1 шiлде аралығында Будапештте ЮНЕСКО және
Халықар. ғылылми қауымдастықтың бастамасымен “21 ғасырдағы ғылым. Жаңа
мiндеттер” тақырыбына дүниежүз. конференция өттi. 2000 ж. Қазақстан
Республикасы Үкiметiнiң қаулысымен ғылылми-техникалық саланың тұрақты
дамуын қамтамасыз етуге және ғылылми-техникалық потенциалдың қалыптасуына
бағытталған, экономика мен оның қорларының қазiргi заманғы инновациялық
талаптарына жауап беретiн ҚР-ның ғылым және ғылылми-техникалық саясатының
тұжырымдамасы мақұлданды [13.52].
Қазақстан Республикасы Президентi мен Қазақстан Республикасы
Үкiметiнiң қолдауымен, сондай-ақ ЮНЕСКО-ның бiрлесуi арқылы Астана мен
Алматы қ-нда 2000 ж. 11 — 14 мамыр аралығында “Үшiншi мыңжылдық ғылымы”
атты халықар. конференция өткiзiлдi. Түркiстан қ-ның 1500 жылдығын тойлау
шеңберiнде 20 — 21 қазанда “Қазақстан мен Түркi әлемiнiң рухани тарихындағы
Түркiстан және Қожа Ахмет Иасауи” халықар. ғылылми-практик. конференциясы
өткiзiлiп, оның жұмысына Қазақстан мен таяу және алыс шет елдерден келген
200-ден астам ғалымдар мен мамандар қатысты. ЮНЕСКО шеңберiнде атап өтiлген
бұл шараның соңы Париждегi ЮНЕСКО бас пәтерiнде Қазақстан делегациясының
қатысуы арқылы өткiзiлген “Түркiстанға 1500 жыл” деп аталатын дөңгелек
столмен аяқталды. 2001 ж. 2 ақпанда Алматы қ-нда бiлiм және ғылым
қызметкерлерiнiң съезi өтiп, онда Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә.
Назарбаев баяндама жасады. Президент өз баяндамасында Қазақстан үшiн елдiң
әлеуметтік-экономикалық, рухани дамуы факторында отандық ғылымды қайта
құрудың өмiрлiк маңызы бар екендiгiн атап көрсеттi. ҚР-ның 2001 ж. 12
шiлдеде қабылданған “Ғылым туралы” Заңы ғылымды басқаруды одан әрi
жетiлдiрудiң, инновация мен зерттеу процестерiн ұйымдастырудың, кадрлар
даярлаудың, отандық ғылымды әлемдiк ғылылми қауымдастыққа интеграциялаудың
негiзiн қалаушы құжат болды. Бұл заң ғылым және ғылылми-техникалық iс-
әрекеттер саласындағы қоғамдық қатынастарды үйлестiруге бағыттала отырып,
мемлекет ғылылми-техникалық саясаттың принциптерi мен негiзгi мақсаттарын,
оны жүзеге асыратын мемлекет өкiлеттi органдарды айқындайды және нарықтық
қатынас жағдайындағы ғылымның жаңа ұйымдық формасының дамуын, ғылым
саласындағы субъектiлердiң мiндеттерi мен құқықтарын белгiлейдi. Ғылылми-
зерттеу ин-ттарының материалдық-техникалық базасын нығайту мақсатында,
ғылылми зерттеулер үшiн бiрегей құрал-жабдықтар сатып алуға, ғылылми
мекемелердi қазiргi заманғы компьютерлiк техникамен жарақтандыруға
бағытталған “Ғылыми мекемелерге құрал-жабдықтар сатып алуды республикалық
деңгейде қаржыландыру” туралы жаңа бюджеттiк бағдарламаға сәйкес алғаш рет
қаржы бөлiндi [14.15].
Соңғы жылдардағы ғалымдар жүргiзген ғылыми зерттеулер отандық ғылым
мен технологияның бәсекелестiк мүмкiндiктерiн жоғары көтеретiн жаңа iргелi
бiлiмге бағытталып келедi. Ғылыммен тығыз байланысты өндiрiстердiң
қалыптасуы үшiн ғылыми базалардың құрылуы табиғи және минералды ресурстарды
ұтымды пайдалану, жаңа материалдар мен препараттар жасау, техногендiк
қалдықтарды қайта өңдеуге тарту, тау-кен металлургиясы кешенiнiң тұрақты
жұмыс iстеуi мен тиiмдiлiгiн көтеру, молекулалық және клеткалық биология
нәтижелерiн биотехнологияда, медицинада, ауыл шаруашылығында қолдану,
денсаулық және тамақтану сапасы, телекоммуникация мен байланыстың қазiргi
заманғы жүйесiн құру, атом энергетикасын дамыту сияқты қажеттi шаралардан
тұрады [16.77].
Жаңа отандық технологияны пайдалану негiзiнде кеңейтілген және
жаңартылған химия және мұнай химиясы өндiрiстерi жылына ондаған
млрд.теңгеден астам өнiм бередi.
Тәуелсiздiк жылдарындағы кезең ғылымды ұйымдастыру мен ғылыми
шығармашылық процесiн басқарудың жаңа тәсiлдерiн енгiзумен, ғалымдар iс-
әрекетiне қолайлы жағдай туғызумен, ғылыми кадрлардың жаңа буынын
даярлаумен, бiлiм мен ғылымды интеграциялаудың барынша оңтайлы жүйесiн
iздестiрумен сипатталады.
2010 жылы әлемдік стандарттарға сай келетін ашық типтегі 5 ұлттық
зертхана жұмыс істейді[11.5].
Жетекші жоғары оқу орындарында инженерлік бейіндегі 15 зертхана жұмыс
істейді.
6 инновациялық-білім беру, оның ішінде 2 халықаралық консорциум
құрылған[11.12].
Биотехнология саласында:
- ветеринария үшін Н5N1 құс тұмауына қарсы вакцина;
- денсаулық сақтау саласы үшін үшін AH5N1 тұмауына қарсы
рекомбинантты штаммы, AH5N1 тұмауына қарсы Kazfluvac отандық
препаратының 3 эксперименттік үлгісі;
- AH1N1 инфлюэнца доңыз тұмауына қарсы “Refluvac” отандық препарат
жасалынды (Қазақстан –АҚШ, Ресей, Қытай және ЕвроОдақ мемлекеттерімен қатар
осы вакцинаны әзірлеп шыққан 5-ші мемлекет)
Әлемде баламасы жоқ жайылым кадастрының картографиялық үлгісі, топырақ
құнарлылығын биологиялық түрде жасау тұжырымдамасы әзірленді.
Қоғамдық ғылымдар саласында:
- қазақтардың этникалық аумағын қалыптастыру және қазақ
мемлекеттілігінің тарихы және т.б. мәселелер зерттелді;
Физика-математика саласында:
- өнеркәсіптік қалалар атмосферасының ластануын болжаудың
автоматтандырылған жүйесі әзірленді;
- күрделі айқындалған және стохастикалық технологиялық процестерді
басқарудың көп мақсатты жүйесінің теориясы құрылды;
- жаңа ұрпақтың көп функциялы материалдарын компьютерлік құрастырудың
негізгі принциптері әзірленді;
- шешуші қабілеттілігі жоғары электростатикалық энергоанализатор және
бұзылудың жоғары қабатын талдау үшін арнайы құрарастырылған спектрометр
әзірленді;
- қашықтықтан зондпен тексеру және жерден бақылау жер серіктік түсіру
базасында астық дақылдарының түсімін болжау әдістемесі әзірленді;
- Қазақстан аумағын агроклиматтық аудандарға бөлу жүргізілді;
- Каспий маңы мен Арал маңы өңірлерінде экологиялық дағдарыстардың
болу себептері мен жай-күйі зерделенді;
Жер туралы ғылым саласында:
- металлогендік және кенқалыптастыру талдауларының жаңа іргелі
негіздемесі әзірленді;
- болжау элементтерімен геологиялық-экономикалық картаның сериясы
құрылды;
- республиканың мұнай және газ түсіндірмесінің болжау картасы басып
шығарылды;
- жаңа ілгерілемелі гидрогеологиялық жүйелер мен деректердің
гидрогеологиялық базалары әзірленді;
- күшті жел сілкіну ошақтары қалыптасуының физикалық және динамикалық
үлгісі жасалды;
Химия-технологиялық ғылымдар саласында:
- казақстандық мұнайды қайта өңдеу үшін жаңа тиімділігі жоғары
катализаторлар мен каталитикалық үрдістер әзірленді;
- негізінде беріктігі жоғары композициялық материалдар, суда еритін
полимерлі препараттар алынатын бірқатар мономерлер мен полимерлер
синтезделді;
Фармацевтика саласында әртүрлі ықпалы бар жаңа дәрілік препараттар
әзірленіп енгізілді. Оның ішінде:
- Арглабин атты ісікке қарсы бірегей отанндық препарат;
- Қазақ кардиология және ішкі аурулар институтына жеткізілетін жүрек-
тамыр ауруларын емдеу үшін әзірленген отандық бірегей фитопрепарат (осы
және басқа да бірегей препараттарды өндіру үшін қуаттылығы жылына 2
млн.ампула, 150 млн. капсула және таблетка болатын фарматевтикалық кешен
құрылды. Шетелдерде қазақстандық бірегей фитопрепараттарды тіркеуден өткізу
жұмыстары жалғасуда) [11.52].
Ғалымдарды әлеуметтік қолдау бойынша шаралар қабылданылуда. 2007
жылдан бастап ғылым мен техника саласындағы мемлекеттік сыйлықтың мәртебесі
өсті, сонымен қатар материалдық мазмұны өзгерді (ҚР Президентінің 2007
жылғы 3 желтоқсандағы № 451 Жарлығы). Тек соңғы 10 жылда ғылым, техника
саласындағы мемлекеттік сыйлық 24 жұмысқа берілді, 137 автор Мемлекеттік
сыйлықтың лауреаты атағын иеленді.
Ғылым саласының әртүрлі саласында жеткен жетістіктері үшін 2002 жылдан
бастап теоретикалық және практикалық маңызы бар, мазмұны жағынан терең
мағыналы, қойылған ғылыми мәселелері мәселелерді шешуде тың шешімдер тапқан
атаулы сыйлықтар беріледі. Тағайындалған уақыттан бері бұл атаулы сыйлықтар
108 жұмысқа берілді, 167 автор лауреат атанды [11.66].
Мемлекеттік ғылыми стипендиялар еліміздің 2925 жетекші ғалымға, оның
ішінде 1950 жас ғалымға берілді.
Анықтама:
Атаулы сыйлықтар:
Қ.Сәтпаев атындағы – жаратылыстану ғылымдары саласындағы ең үздік
ғылыми зерттеулер үшін;
Ш. Уәлиханов атындағы – гуманитарлы ғылым саласындағы ең үздік ғылыми
зерттеулер үшін;
Ы. Алтынсарин атындағы – педагогика саласындағы ең үздік ғылыми
жұмыстар мен зерттеулерлер үшін; жас ғалымдар үшін;
Д. Қонаев атындағы – жаратылыстану ғылымдары саласындағы ең үздік
жұмыстар үшін;
М. Әуезов атындағы – гуманитарлық ғылым саласындағы ең үздік жұмыстар
үшін;
Күлтегін атындағы – түркітану саласындағы ең үздік жұмыстар үшін.
1980-90 жылдары жалпыға бірдей білім беру саласына реформа жүргізілді.
6 жастан оқыту жүйесі енгізілді. Ауыл мектептеріне, мемлекеттік
стандарттарға сәйкес бағдарламалардың жаңаруына, олардың 2001-2002 жылдары
толық ауысуын қамтамасыз ететін мәселелерге аса назар аударылды. Негізгі
жалпы білім беру мектептерінің оқу жүйесі – 11 жылдық. Тегін білім берумен
қоса ақылы мектептер де ұйымдастырылды [24.52].
1991 жылы жаңа үлгідегі мектептер мен арнайы орта оқу орындары ашылды:
лицей, гимназия, техникалық-кәсіптік мектептер, колледждер.
1995 жылы Қазақстанда жаңа Конституция қабылданып, онда жалпыға
міндетті тегін орта білім алу жарияланған болатын.
2003 жылы Қазақстанда 8160 мемлекеттік жалпы білім беру мектебі жұмыс
істеді, олардың ішінде қалалық – 2016 және ауылдық – 6144.
Оқу жүргізілген мектеп оқушыларының саны қазақ тілінде – 1 млн. 683
мың 700 адам, орыс тілінде – 1 млн. 300 мың 200 адам, өзбек тілінде – 87
мың 300 адам, ұйғыр тілінде – 21 мың 500 адам[25.52].
Дарын мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде 8 облыста дарынды балалар
үшін интернат-мектептері және арнайы мектебі бар Дарын республикалық
ғылыми-тәжірбиелік орталығы құрылды. 1996 жылдың аяғында шетелдік
отандастарымызды қолдау мақсатында мемлекеттік бағдарлама құрылды. Мұнда
тарихи отанына оралған оралмандарды оқыту және қайта оқыту кіреді.
1997 жылы республика мектептерін компьютерлік сыныптармен қамтамасыз
ету мақсатында Орта білім беру жүйесін информатизациялау мемелкеттік
бағдарламасы қабылданды[26.32].
Мемлекеттік бағдарламаларды іске асыру белсенді жүріп жатыр: 2005-2010
жылдарға арналған Қазақстан Республикасыдағы білім беруді дамыту, 2004-2010
жылдарға арналған ауыл территориясын дамыту. Жаңа редакцияда Білім туралы
Заң және 2008-2012 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының ғылымын
дамыту мемлекеттік бағдарламасы қабылданды, бұл осы аталған саланың жүйелі
дамуын қамтамасыз етеді. Жалпы білім беру мектептері үшін оқулықтар және
оқу-әдістемелік жинақ дайындау және шығару туралы бағдарлама компьютерлік,
жаңа технологияларды енгізуді қарастырады.
Озық құрылымдық реформалардың арқасында тәуелсіздік алғалы еліміздегі
білім беру тұрақты даму траекториясына шықты. Бұл халықаралық деңгейдегі
сапалы және сандық көрсеткіштермен расталады:
Қазақстан білім беруді дамыту индексінде әлемнің 129 елі ішінен 1-ші
орынды иеленді (Теңсіздікті жою: басқарудағы маңызды рөл жаппай білім
беру мониторингі жөніндегі 2009 жылғы ЮНЕСКО-ның жетінші Дүниежүзілік
баяндамасының деректері бойынша);
Біріккен Ұлттар Ұйымының Кедергіден өту: адами шапшаңдық пен даму
баяндамасының мәліметтері бойынша 2009 жылы Қазақстан адами даму индексі
бойынша 82-ші орынды иелене отырып, алғаш рет адам әлеуетінің дамуы жоғары
деңгейлі елдердің қатарына енді;
2009 жылы Қазақстан Дүниежүзілік экономикалық форумы халықаралық
үкіметтік емес ұйымы жүргізген Ғаламдық бәсекеге қабілеттілік индексі
рейтингісінде 67-ші орынды иеленді;
2010 жылдың 11 наурызынан Қазақстан орталық-азия мемлекеттері ішінде
бірінші болып еуропалық білім беру кеңістігінің толық қанды мүшесіне енді
(Болон процесі) [26.52].
2009-2010 оқу жылында 7576 жалпыға білім беру мектебі жұмыс істеді,
оларда 2 486 303 бала білім алды. 1991 жылмен салыстырғанда педагогтардың
саны айтарлықтай жақсарды. 1991 жылы мектептерде – 270228 педагогтар жұмыс
істеді, олардың ішінде 178634 (66,1%) жоғары білімі бар, 70695 (26,16%) –
орта кәсіптік, 11929 (4,2) % - аяқталмаған жоғары білім, 9432 (3,3%) –
жалпы орта білім[27.49].
2010 жылы республиканың жалпы білім беру мектептерінде 274914 педагог
жұмысы еңбек етеді, олардың ішінде 236271 (85,9%) жоғары білімі барлар, бұл
1991 жылмен салыстырғанда 19,8% өскен [28.52].
Орта кәсіптік білімі бар педагогтар саны 1991 жылмен салыстырғанда
13,56% қысқарды.
Кабинеттерді жаңа қалыпта түрлендіру 2005 жылдан бастап жүргізілуде.
Физика кабинеттері - 4508, ЛМК-2077, интерактивтік тақталармен 100 мектеп
жабдықталды.
Мектептерді компьютерлендіру толық аяқталды, 98% мектеп Интернет
желісіне қосылды [29.52].
Жалпыорта білім беру ұйымдарын, оның ішінде ауылдық мектептерде
компьютерлік техникамен қамтамасыз ету мультимедиялық кабинеттерді есепке
алғанда 1 компьютерге 18 оқушыдан келеді.
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту. 1991 жылы жұмыс істеген 8743
балабақшаның жартысынан көбі (4868) оңтайландыру кезінде жеке меншікке
айналдырылды, балабақшалардың бір бөлігі қараусыз қалдырылып бұзылды.
1995-1998 жылдары елдегі қалыптасқан экономикалық жағдай мектепке
дейінгі мекемелердің қысқаруына әкелді. Балабақшалардың 82% жабылды.
Мектепке дейінгі білім алушы балалардың саны 10,6% қысқарса, ауылдық
жерлерде – 1,6% . Нәтижесінде мектепке негізгі дайындығы бар балалардың 20%
ғана дайындалды[30.211].
Республикада 2010 жылы 385 мың бала санымен 5192 мектепке дейінгі ұйым
жұмыс істейді, ол мектеп жасына дейінгі балалардың 40%-ын қамтиды.
Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету
жөніндегі 2010-2014 жылдарға арналған Балапан бағдарламасы бекітілді
(2010 жылғы 28 мамырдағы № 488 ҚРҮҚ).
5-6 жастағы балалардың мектеп алды даярлығы ұйымдастырылда, ол - 83%
қамтыды[31.210].
Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім
1994 жылы Елбасымен Болашақ халықаралық стипендиясы бекітілді (1993
жылғы 5 қарашадағы № 1394 Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы).
Болашақ бағдарламасы шеңберінде мамандарды дайындау 2005 жылдан
бастап Басым мамандықтар тізіміне сәйкес жүргізіледі. Жыл сайын шетелде
мамандарды дайындау бойынша Республикалық комиссия шешімімен Басым
мамандықтар тізімі бекітіледі.
2008 жылдан бастап ауыл жастары, мемлекеттік қызметкерлер, ғылыми және
педагогикалық жұмыскерлерге, ғылыми тәжірибиеден өту үшін квоталар
қарастырылған.
2010 жылы ғылыми тәжірибие үшін 24 елдің 105 ғылыми ұйымдарында
академиялық оқу үшін ұсынылған жоғары оқу орындары тізіміне 23 елдің 200
жоғары оқу орындары кірді.
2009-2010 оқу жылдарында Болашақ бағдарламасының 3000 стипендианты
27 елде білім алды.
1994 жылдан 2009 жыл аралығында бағдарлама бойынша 1700 астам адам
бітірді.
2010 жылы ең көп бітірушілер болжануда – 810 адам.
2002-03 оқу жылының басында елде 177 жоғары оқу орны жұмыс істеді,
онда 597 мың 489 студент білім алды. Жекеменшік жоғары оқу орындарының саны
127 құрады. Онда 257 мың жас білім алды [3.52].
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен жоғары білікті
мамандарды даярлауда, оқытуда, ғылыми және мәдени дамуда едәуір жұмыс
атқарып жатқан сегіз мемлекеттік жоғары оқу орнына ерекше мәртебе берілді.
Олар - Әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Л.Н. Гумилев атындағы
Еуразия ұлттық университеті, Қазақ ұлттық аграрлық университеті, Қ.И.
Сәтпаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті, С.Д. Асфендияров
атындағы Қазақ ұлттық медициналық университеті, Т.Қ. Жүргенов атындағы
Қазақ ұлттық өнер академиясы, Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық
консерваториясы, Қазақ ұлттық музыка академиясы.
Жаяу әскерлер әскери институты, Әуе қорғанысы әскери институты,
Радиоэлектроника және байланыс әскери-инженерлік институты, Ұлттық қорғаныс
университеті ҚР Қорғаныс министрлігінің әскери оқу орындары болып табылады
және Қазақстанның Қарулы күштері үшін басқарушы, инженер-техник және арнайы
мамандарды даярлайды.
2004 жылы ҚР Білім және ғылым министрлігі еліміздің жоғары оқу
орындарында білім алуға болатын мамандықтардың санын барынша қысқартты.
Жаңа тізбе халықаралық білім беру стандартының тізбесіне сәйкес
қалыптастырылды [31.51].
Республикада 141 жоғары оқу орыны жұмыс істейді, оның ішінде 63-і
мемлекеттік емес жоғары оқу орны. Студенттердің жалпы контингенті 768 мың
адамды құрады. Профессорлық - оқытушылық құрамның саны 42 мың адам, оның 36
%-да ғылым докторы мен кандидатының ғылыми дәрежесі бар.
Болон процесінің талаптарына сәйкес Қазақстан мамандарды даярлаудың үш
деңгейлі үлгісіне көшті: бакалавриат - магистратура - докторантура Ph.D.
Елдегі ірі жоғары оқу орындары - Әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университеті мен Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетіне
шетелдік консултанттарды жұмысқа тарту үшін жыл сайын 2 млн. доллар
бөлінеді.
Үздік педагогтердің кәсіби өсуін көтермелеу үшін Жоғары оқу орнының
үздік оқытушысы мемлекеттік гранты тағайындалады. Грант иегерлерінің үздік
шетелдік оқу орындарында тағылымдамадан өту мүмкіндігі бар.
Білім беру ұйымдарын аккредиттеудің халықаралық үлгісіне көшу бойынша
жұмыс жүргізілуде. Бұл жұмыс халықаралық аккредиттеу агенттіктерінің жұмыс
тәжірибесін ескере отырып, қалыптастырылған. Қазіргі күні 42 жоғары оқу
орны еуропалық агенттіктерде сапа менеджменті жүйесінің сертификаттау
аудитінен өткен. Кластерлік бастамаларды ескере отырып, докторлық және
магистрлік бағдарламалар бойынша мамандарды даярлау үшін басым мамандықтар
тізбесі белгіленген.
2008-2009 жылдары 5 ұлттық университет Еуропа мен АҚШ-тың жетекші
аккредиттеу агенттіктерінде 10 білім беру бағдарламаларын аккредиттеуден
өткізуді жоспарлап отыр[32.112].
Ірі білім беру жобасының бірі - Астанада халықаралық деңгейдегі жаңа
университеттің құрылуы. Жоба әлемдік жетекші тәжірибені қолдана отырып,
өңірде бірегей академиялық ортаны қалыптастыруға бағытталған. Бұл ең жоғары
әлемдік талаптарға сай корпоративті инфрақұрылымы, сапалы жаңа институттары
мен орталықтары бар жаңа жоғары оқу орны болмақ. Осы жобаны іске асырудағы
әріптестер - танымал шетелдік технологиялық институттар.
2010 жылы білім беру қызметін 42 мемлекеттік, 13 азаматтық емес және
90 жекеменшік, оның ішінде 16 жоғары оқу орны жүзеге асыруда. Мемлекеттік
емес жоғары оқу орындарының саны 1991 жылғы 71 бірліктен 2010 жылғы 90
бірлікке өсті.
Жоғары оқу орындары студенттерінің саны 2001-2002 оқу жылындағы 514738
адамнан 2009-2010 оқу жылындағы 610264 адамға өсті [32.144].
Оқу орындарының профессорлық - оқытушылық құрамында (ПОҚ) сапалы
өзгерістер орын алды. Егер 1992 жылы мемлекеттік азаматтық жоғары оқу
орындарының ПОҚ 17100 адамды құраса, 2009-2010 оқу жылы 39200 адамды
құрады.
Жоғары оқу орындардағы ғылыми дәрежелі қызметкерлер пайызының артуына
ең алдымен ғалымдардың ғылыми ұйымдардан жоғары білім беру жүйесіне ауысуы
себеп, сондай-ақ берілген ғылым докторы мен кандидаты дәрежелері санының
өсуі.
2005 жылдан бастап шетелдік оқытушыларды және кеңес берушілерді
жұмысқа тарту үшін екі жоғары оқу орнына (Әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университетіне және Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетіне)
республикалық бюджеттен 2 млн. доллар бөлінеді (әр жоғары оқу орнына 1 млн.
теңгеден) [33.52].
Халықаралық білім берудің стандартының жіктеушімен (ХБСК)
үйлестірілген және Болон декларациясының негізгі ережелеріне сәйкес жаңа
Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру мамандықтарының жіктеуіші
әзірленді.
Мамандарды даярлаудың үш деңгейлі үлгісіне көшу жүзеге асырылды:
бакалавриат - магистратура - докторантура. Аспирантура, докторантура Ph.D
докторантурасы болып өзгертілді.
Қазақстан Республикасы Болон декларациясына қосылды. 30 жоғары оқу
орны Университеттеріне Ұлы Хартиясына қол қойды.
Халықаралық жаңа ақпараттық технологиялар университеті (Алматы қ.),
Назарбаев Университеті (Астана қ.) жұмыс істейді.
Жоғары білім беру сапасын бағалаудағы халықаралық тәжірибені ескере
отырып, мемлекеттік аккредиттеу рәсімі енгізілді.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жастар саясатының тұжырымдамасы
мақұлданды[33.11].
Дарынды жастарды қолдау үшін Дарын Мемлекеттік жастар сыйлығы
тағайындалды (1992).
Техникалық және кәсіптік білім беру 90-шы жылдары техникалық және
кәсіптік білім беру жүйесінде кәсіптік мектептер мен колледждер желісінің
ең алдымен техникалық және технологиялық бейіндегі оқу орындарының қысқаруы
орын алды. Қазіргі күні кәсіптік лицейлердің саны 1991 жылғы кәсіптік
лицейлердің 81%-ын құрап отыр. 23 ауданда кәсіптік лицейлер мүлде жоқ
[34.52].
2010 жылы республикада 882 оқу орны (322 кәсіптік лицей мен 560
колледж), оларда 609,0 мың адам білім алуда. Мамандарды даярлау 177
мамандық (416 біліктілік) бойынша жүзеге асырылады.
ҚР Үкіметі жанынан Техникалық және кәсіптік білім беруді дамыту мен
кадрлар даярлау жөнінде ұлттық кеңес құрылды.
3 кәсіптік лицей салынды. Атырауда, Екібастұзда, Шымкентте және
Өскеменде Техникалық және қызмет көрсету еңбегі кадрларын даярлау және
қайта даярлаудың өңіраралық кәсіптік орталықтарын құру жұмыстары
жүргізілуде.
Келесі орталықтар ашылды:
- Аджип ККО, ҚазМұнайГаз ҰК АҚ, Тенгизшевроил ЖШС БК, KEGOK
АҚ, Қазақмыс корпорациясы ЖШС жанынан техникалық және қызмет көрсету
еңбегі мамандарын даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттырудың
қазіргі заманғы оқу орталықтары;
- жұмыс істеп жатқан оқу орындарының негізінде экономиканың ең басымды
салалары бойынша ет-сүт өнімдерін өңдеу, автоқызмет, металл өңдеу жөніндегі
мамандарды даярлау және қайта даярлаудың бірқатар қазіргі заманғы
өңіраралық орталықтары;
- техникалық және кәсіптік білім беру жүйесі қызметкерлерінің
біліктілігін арттыру жөніндегі 6 өңіраралық орталық (Астана, Алматы,
Қарағанды, Орал, Щучинск және Шымкент қалаларында). Соңғы жылдары осы
орталықтарда техникалық және кәсіптік білім беру жүйесінің 2000-дай
қызметкері біліктілік арттыру курстарынан өтті.
Адами ресурстарды дамыту, зияткерлік капитал және жас ұрпақтың
бойында патриоттық құндылықтарды қалыптастыру мәселелері бойынша, оның
ішінде мемлекеттік – жеке меншік әріптестік қағидаттарын кеңейту және
тереңдету негізінде [35.52].
Ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттырудың негізгі
шарттарының бірі – адами капиталды дамыту. Әлемдік экономиканың жаһандануы
және өркениет дамуының қазіргі деңгейі жағдайында оның мәні күннен-күнге
артып келеді. Бұл жерде адами капиталдың жеткіліксіз деңгейі елдің
экономикалық жаңаруына басты кедергі екенін ескеру қажет.
(ұсыныс: Адами капиталды дамыту мәселелері бойынша мемлекет пен бизнес
арасында ұлттық деңгейдегі диалогты ұйымдастыру үшін Адами капиталды дамыту
жөніндегі ұлттық кеңесті құру)
ҚР Білім және ғылым министрлігі алдағы онжылдыққа арналған Қазақстан
Республикасында білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасының жобасын
әзірледі[36.52].
Аталған Мембағдарламаның басты ерекшелігі – онда білім берудің
бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, азаматтардың материалды және рухани әл-
ауқатын жақсарту үшін адами капиталды дамытуға, барша адамдар үшін сапалы
білімнің қол жетімділігін қамтамасыз ету арқылы экономиканы тұрақты
дамытуға аса мән берілгендігі.
Қойылған міндеттердің бірі – патриоттық тәрбие беру және азаматтық
белсенділікті, әлеуметтік жауапкершілікті және жастардың әлеуетін толықтай
ашу тетіктерін қалыптастыру бойынша іс-шаралар кешенін іске асыру.
Қазақстандық патриотизмді қалыптастыру мақсатында мемлекеттік нышандарды
таныту бойынша іс-шаралар өткізілді, ерікті ұйымдардың, әскери-патриоттық,
әскери-спорттық, әскери-іздеу ұйымдарының және спорттық-техникалық
клубтардың желісі кеңейетін және, жастарды патриоттық шаралармен қамту
көлемі ұлғаятын болды.
Осындай іс-шаралардың бірі – Астана қаласында 2011 жылы өткен Біз –
Тәуелсіздік құрдасымыз! Біздің Отанымыз - Қазақстан атты жасөспірімдер мен
жастар форумы.
Білім берудің тиімді жүйесін дамыту үшін елде қолданылып жүрген
мемлекеттік - жеке меншік әріптестік тетіктері бойынша жеке салымдар
тартылатылды.
Бағдарлама шеңберінде мемлекеттік - жеке меншік әріптестік негізінде:
- облыс орталықтарында, Астана және Алматы қалаларында 16
энергоүнемдеу мектеп тағамы комбинатын салу, республика мектептерінің 50% -
ның тамақ әзірлеу бөлімдерінің материалды - техникалық базасын жаңарту;
- жұмыс берушілермен серіктестік есебінен техникалық және кәсіптік
білім беру ұйымдарында білім алушылардың кәсіптік практикасының базасын
кеңейту;
- жоғары оқу орындарының оқу - зертханалық базасын жаңарту;
- жоғары оқу орындарының білім беру, ғылыми және инновациялық қызметін
қаржыландыру үлесін ұлғайту көзделген [36.52].
2. Ғылыми мекемелердің материалдық-техникалық базасы
Қазiргi заманғы әлемдiк экономикада материалдық құндылықтардан гөрi
зияткерлiк әлеуетке көбiрек назар аударылады. Ұлттың қазiргi заманғы және
тиiмдi бiлiм беру жүйесiн қолдауға, оқыту арқылы жұмыс күшiнiң зияткерлiк
әлеуетiн арттыруға қабiлеттiлiгi бәсекеге қабiлеттiлiктi қамтамасыз ету
үшiн аса маңызды факторға айналуда[37.52].
Қазақстан қазiргi кезде экономиканы дамытудың индустриялық-
инновациялық сатысына аяқ басты. Бұл кезең нарықтық шарттар талаптарына
ғылым жүйесiн қазiргi заманғы экономикалық талаптарға қайта бағдарлануымен
сипатталады, сөйтiп, тиiстi нормативтiк құқықтық базамен реттелетiн ғылымды
дамытуды құрылымдық, ұйымдастырушылық, кадрлық, инфрақұрылымдық және
қаржылық қамтамасыз етуде түбегейлi өзгерiстерге алып келуге тиiс[38.211].
Ғылыми-техникалық әлеуеттi дамыту экономиканың дәстүрлi секторларына
тән болып табылмайтын iлеспелi фактор ретiнде қарастырылмауға тиiс. Ғылым
саласы - бұл да басқа секторлар үшiн ортақ барлық ерекшелiктерге, ережелер
мен реттеу тетiктерiне ие экономиканың бiр секторы.
Қазақстан экономикасының 80%-тен астамы жекеше сектордың қолында
болып отырған жағдайда нарықтық талаптарға әлсiз бағдарлануды мұраланған
ғылым жүйесiн реттеу принциптерi ескiрген әрi барабар болып табылмайды.
Жаңа технологиялар мен ғылымды қажетсiнетiн өнiмдi әзiрлеу мен
өндiрiске енгiзу iшкi және сыртқы нарықтарда бәсекелестiк басымдыққа қол
жеткiзу мен оны сақтаудың маңызды факторы болып отырған кезде ғылыми-
техникалық әлеуеттi дамытуға жекеше секторды тартудың тиiмсiз тетiгi, ҒЗТКЖ
саласына қатысушылардың салыстырмалы түрде төмен белсендiлiгi Қазақстандағы
барлық ғылыми-техникалық жүйенiң әлсiз буыны болып қалуда[38.12].
Сонымен, мысалға алатын болсақ, экономикасы дамыған елдерде (АҚШ,
Жапония, Финляндия) өнеркәсiп кәсiпорындары ҒЗТКЖ-нi өзiн-өзi өтеу және
өзiн-өзi қаржыландыру шартында жүзеге асырады және мемлекеттiк шығыстардың
үлесiне орта есеппен 30% келсе, өнеркәсiп кәсiпорындары ҒЗТКЖ-ға арналған
барлық ұлттық шығыстың 70%-iне дейiн игередi.
Ғылымды қажетсiнетiн өнiмдер үлесi мен ғылымға арналған шығыстар IЖӨ-
нiң жалпы көлемiнде экономиканың бiлiмдерге негiзделген негiзгi
көрсеткiштерi болып табылады.
Өткен онжылдықтың соңында экономикасы дамыған елдердiң көбiнде
зерттеулер мен әзiрлемелерге арналған iшкi шығындар үлесi орта есеппен
алғанда IЖӨ-нiң жалпы көлемiнде 3,0%-тi құрады (Швецияда - 3,8%;
Финляндияда - 3,5%; Жапонияда - 3,04%; Швейцарияда - 2,73%; АҚШ-та -2,84%;
Германияда - 2,44%, бұл ретте бұл шығыстардағы мемлекеттiң үлесi орта
есеппен 25-34%-тi құрады) [36.52].
Экономикасы дамыған елдерде адам басына шаққанда ҒЗТКЖ-ға арналған
шығындар: АҚШ-та - 892, Швецияда - 875, Финляндияда - 726, Швейцарияда -
688, Исландияда - 613, Германияда - 580, Данияда - 541, Норвегияда - 479,
Францияда - 478, Ресейде - 420 АҚШ долларын құрайды. ҒЗТКЖ-мен айналысатын
бiр адамға жұмсалатын шығыс: АҚШ-та - 123 299, Жапонияда - 113 886,
Германияда - 154 234, Ұлыбританияда - 146 422 АҚШ долларын құрайды[36.53].
Ғылымды қажетсiнетiн өнiмдердiң әлемдiк нарығындағы көшбасшы елдерде
IЖӨ-нiң жалпы көлемiндегi ғылымға арналған шығыстар үлесi, оның iшiнде
салық салу жеңiлдiгi, кедендiк төмен баж салығы, бюджеттiк қолдау көрсету,
инвестицияларды ынталандыру, ғылыми жабдықтар лизингi сияқты экономикалық
тетiктер қолдану жолымен қатаң бақыланады.
Әлемдiк нарықтағы Ресейдiң ғылымды қажетсiнетiн өнiмдер үлесi 0,3-
0,5, Еуропалық Одақ елдерi - 35, АҚШ - 25, Жапония -11, Сингапур - 7,
Оңтүстiк Корея - 4, Қытай - 2 %-тi құрайды [36.54].
Дамыған елдердiң тәжiрибесi көрсеткендей, жаңа бiлiмдерi немесе
шешiмдерi бар жаңа немесе жетiлдiрiлген технологиялар, өнiмдер, жабдықтар
үлесiне IЖӨ өсiмiнiң 70-тен 85%-iне дейiн келедi[36.54].
Қазақстандағы ғылыми-техникалық дамуға жүргiзiлген макро-экономикалық
талдау IЖӨ-дегi жаңа ғылыми өнiм үлесiнiң соңғы жылдары 1,1%-тен,
кәсiпорындардың ғылыми өнiмдер өндiру жөнiндегi белсендiлiгi - 2,3%-тен
артпайтынын көрсеттi. Бұл ғылыми-техникалық қызметтiң елдiң экономикалық
дамуына әлi де негiз бола қоймағанын көрсетедi. Бұл ретте мемлекеттiк
кәсiпорындардың төмен белсендiлiгi кезiнде (0,6%), неғұрлым жоғары
белсендiлiк шетел қатысатын (5%) және меншiктiң жекеше (3,7%) нысанындағы
кәсiпорындарға тән екенiн атаған жөн[36.54].
Ғылым экономиканы реформалау процесiнен тыс қалды. Ол экономикалық
және әлеуметтiк прогрестiң факторларын жандандыру және Қазақстанның дамыған
елдерден артта қалуын еңсеру үшiн аса қажеттi ғылыми "негiздiң" дәйектi
жасалуын қамтамасыз етпедi.
Проблемаларды неғұрлым егжей-тегжейлi талдау Қазақстандағы ғылымның
дамуын тежейтiн негiзгi факторларды айқындауға мүмкiндiк бередi.
Ғылым саласының ұйымдастырушылық құрылымында шешiмдер қабылдауда,
жекеше сектор ресурстары мен әлеуетiн пайдалануда жүйе жоқ. Мемлекеттiк
бюджет қаражаты есебiнен орындалатын ғылыми зерттеулер бағдарламалары
әкiмшiлерi санының көп болуы елде жүргiзiлетiн зерттеулерге бiрыңғай
әкiмшiлiк ету мен үйлестiрудiң заңдық тұрғыдан бекiтiлген нормасын iске
асыруды қиындатады.
Ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастырудағы құрылымдық сәйкессiздiк
ҒЗТКЖ нәтижелерiне сұраныстың iс жүзiнде болмауына әкеп соқтырды. Мысалы,
қазақстандық ғылымның өзiндiк сипаттарының бiрi қаржыландырудың негiзiнен
(71%) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz