Ауырлатылған мән-жайлары бар кісі өлтіруді саралау

Жоспар

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.тарау. ҚАРАПАЙЫМ КІСІ ӨЛТІРУДІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Кісі өлтірудің ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2. Кісі өлтіру қылмысының объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3. Кісі өлтіру қылмысының объективтік жагы ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.4. Кісі өлтіру қылмысының субъективтік жагы ... ... ... ... ... ... ... ...31
1.5. Кісі өлтіру қылмысының субъектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43

2.тарау. АУЫРЛАТЫЛҒАН МӘН.ЖАЙЛАРЫ БАР КІСІ ӨЛТІРУДІ САРАЛАУ
2.1. Кісі өлтіру қылмысының түрлері ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
2.2. Қылмыстың кодекстің 96.бабының 2.бөлігі бойынша ауырлататын мән.жайлары бар кісі өлтіру түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...85

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 81 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7

1-тарау. ҚАРАПАЙЫМ КІСІ ӨЛТІРУДІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ

1. Кісі өлтірудің
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...10
2. Кісі өлтіру қылмысының
объектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..13
3. Кісі өлтіру қылмысының объективтік
жагы ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
4. Кісі өлтіру қылмысының субъективтік
жагы ... ... ... ... ... ... ... ... 31
5. Кісі өлтіру қылмысының
субъектісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .43

2-тарау. АУЫРЛАТЫЛҒАН МӘН-ЖАЙЛАРЫ БАР КІСІ ӨЛТІРУДІ САРАЛАУ
2.1. Кісі өлтіру қылмысының түрлері ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
2.2. Қылмыстың кодекстің 96-бабының 2-бөлігі бойынша ауырлататын мән-
жайлары бар кісі өлтіру
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... . 83

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ..85

7
КІРІСПЕ
Қылмыстылық өзінше ашық жүйе ретінде қоғамның нәтижесі бола тұра,
қоғамның өзіне де қарсы тұра алатын, оны күйрете алатын күйге жетті.
Мысалга, соңгы қырық жылдагы қылмыстылық деңгейі 1960 жылдардагы орташа
көрсеткішпен салыстырганда 1970 жылдары 25%-ке, 1980 жылдары (сол 60
жылдармен салыстырганда) 120%-ке, ал 1990 жылдары 293%-ке өскен. Ал соңгы
екі онжылдықты салыстырганда 78%-ке өскендегі байқалады. Әрбір он мың
халыққа егер 80 жылдары 62 қылмыстан келсе, 90 жылдары 124 қылмыстан
келген.
Бұл дипломдық жұмыстың тақырыбының көкейкестілігі, біріншіден,
Қазақстан Республикасының азаматтық қоғам, құқықтық, демократиялық мемлекет
болып, қалыптасу кезеңіндегі қажетті қорғаныстың маңызды функцияларымен
байланысты. Қоғамдагы құқықтық реформаларды әрі жетілдіру мақсатында 2002
жылдың орта шенінде ’’Қазақстан Республикасының құқықтық саясатының
концепциясы’’ да жарық көрді.
Дүние жүзілік қауымдастықта лайықты орын алуды мұрат ете отырып
Қазақстан Республикасы өзінің ең қымбат қазынасы ретінде адамды, оның
өмірін, құқығымен бостандықтарын атайды. Ол өз азаматын туа біткен
ажырамас құқығы мен бостандыгын танып, белгілі бір кепілдіктер береді.
Адамды оның өмірін, денсаулығын, басқа да игіліктермен заңды мүдделерін
қауіпті қолсұғушылықтардан қорғау қылмыстық құқықтық міндеті деп танылган.
Бұл міндетті жүзеге асыру жолында қылмыстық заң адамның маңызды деген
игіліктеріне нұқсан келтіретін іс - әрекеттерді қылмыс деп танып,
қылмыскерлерге қатаң жаза қолдану мүмкіндігін көздейді.
Мұндай қылмыстың қоғамға қауіптілігі сол, ол адамның ең қымбат
қазынасы оның өміріне қол сұғады. Адам өмірі өтелуге жатпайды, және де оган
сай келерлік эквивалент немесе мүдде, құндылық жоқ. Адамның өміріне қарсы
бағытталған қылмыстар аса қауіпті қылмыстар қатарына жатқызылған. Оның
қауіптілік дәрежесі қылмыскер әрекетінің тікелей адамның өмірін қиюға
багытталуы. Адам және оның өмірі басқа қоғамдагы игіліктерге қарағанда
дәрежесі өте жоғары, оны басқа игіліктермен салыстыруға болмайды деуге
болады. Сөз болып отырған қылмыстың қоғамға қауіптілігінің ерекше болғанына
қарамастан осы тұрғыда қылмыспен қарсы күрес жүргізуге қылмыстық құқық және
социологияда заңды мәселелер мен пікірлер айтылган. Осы құрамды қылмысты
саралау, оны ұқсас қылмыс құрамдарынан ажырату көп қиындықтар тугызады.
8
1995 жылы 30 тамызда Республикалық референдумда қабылданған Қазақстан
Республикасының конституциясында белгіленген, әрбір азамат өзінің құқықтары
мен бостандығын қорғауға құқылы.
Қылмыстық құқық теориясындагы әлі күнге дейінгі даулы мәселелердің
бірі қажетті қорғану шегінен шыгып адам өлтіру кезіде келген зардап пен
оның шегін анықтау болып табылады.
Мұндай кемшіліктер сот, тергеу тәжірбиесі ісі кезінде көптеп
қателіктер жіберіледі. Біздің мемлекетімізде адам өмірін қорғауға барынша
мән беріледі.
Ел басы Н.Ә.Назарбаевтың жыл сайынгы Қазақстан халқына арнаган
жолдауында қоғамдагы ең басты игілік – адам оның өмірі, денсаулыгы,
бостандыгы екендігін ескере келіп мұндай асыл қазынаға құқыққа қайшы әрекет
етушілерге заңды жауапкершілік қолдануы қажеттігін бірнеше рет айтқан еді.
Қоғамдық қатынастарды реттеуші құралдардың бірі – заң салалары болып
табылады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің ерекше бөлімінің басы
жеке адамдарга қарсы бағытталған қылмыстар көрсетілген және оган
жауапкершілік тағайындалған. 1959 жылгы КСРО қылмыстық кодексімен
салыстырғанда қазіргі 1997 жылгы қабылданган қылмыстық кодексінде адам және
оның құқықтары мен бостандықтарын жоғары бағалайды. Сол себептен қазіргі
қылмыстық кодекстің ерекше бөлімі жеке адамға қарсы бағытталған
қылмыстармен басталады. Осы қылмыстарды жасагандыгы үшін ең қатаң жаза
тағайындауда. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің ең басты
мақсаты болып адамдарды және азаматтарды қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау
болып табылады
Соңгы кездердегі әлеуметтік өзгерістер, экономикалық дагдарыс, саяси
өмірдегі тұрақсыздық және т.б. обьективті жаңалықтар еліміздегі қылмыстың
күрт өсуіне себепкер болды. Бұндай келеңсіз құбылыс адам өміріне
бағытталған қылмыстарга тән.
Адамға қарсы жасалынатын қылмыстардың ең қауіптісі - адам өлтіру.
Кез келген мемлекет адамның өмірін, денсаулығын және олардың
құқықтары, бостандықтары және заңды мүдделерін қорғауды өзінің басым
міндеттері ретінде қояды.
Осы функция әртүрлі құқықтық нормалармен, соның ішінде қылмыстық
нормалармен де жүзеге асырылады.

9
Жеке адамға қарсы қылмыстар Қазақ Республикасы Қылмыстық кодексінің
Ерекше бөлімін ашып бастайды, осы бөлімнің бірінші тарауы болып танылады,
және де алғашқы баптар адам өлтіруден басталады.
Барлық елдердің заңдарында адам өлтіру аса ауыр қылмыс болып саналады.
Адам өлтіру құқықтық саралауды және жаза тағайындауды қарау барысында
елеулі қиындықтар тудыратын қылмыстарға жатады.
Бұл қиындықтар осындай қылмыстарды жасау барысындагы әртүрлі
ситуациялардың көп болуымен, өзінің ізін жасырудан қылмысқа тыңгылықты
дайындалумен, бұл қылмыстардың нақты белгілерін теріс түсінуге алып келеді.
Өмірге қарсы қылмыстарды саралау мәселесімен және қылмыстық-құқықтық
нормаларды қолданумен мынадай қөрнекті галымдар - Шаргородский М.Д.,
Шестаков Д.А., Жижиленко А.А., Загородников Н.И., Бородин С.В. айналысты,
олар қылмыстық құқық теориясының дамуына елеулі еңбек сіңірді.
Жұмыста адам өлтіру жауаптылыгының әртүрлі аспектілері, осы
қылмыстарды саралау, адам өлтіру түрінің әртүрлі құрамының белгілерін
ескере отыра қылмыстық заңдарды дұрыс қолдану шарты қарастырылады және
олардың сараланған белгілері, тәжірибеден материалдар келтіріледі.
Жұмыстың объектісі жеке адамның өміріне қарсы қылмыстар,ал жұмыстың
нақты заты жеке адамның өміріне қарсы қылмыстардың ішінде ауырлатылган мән-
жайлары бар кісі өлтіру түрлері.
Жұмыстың мақсаты адам өлтіру қылмысының сараланған құрамының
қылмыстық-құқықтық мәселелерін толықтай ашу. Осы мақсатты жүзеге асыру
жолында жұмыс мынандай міндеттерді алдына қояды:
- кісі өлтірудің түсінігін және белгілерін ашу;
- кісі өлтіру қылмысының сараланған түрлерінің әрқайсысының саралау
ерекшеліктерін айқындау;
- сараланған кісі өлтірудің өзге ұқсас қылмыстардан ажырату.

10
1-тарау. ҚАРАПАЙЫМ КІСІ ӨЛТІРУДІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1. Кісі өлтірудің ұғымы
Адам құқығы туралы бүкіл әлемдік декларацияның 3-бабында: әрбір адам
өмір сүруге, бостандыгына, жеке қолсұгылмаушылыққа құқығы бар -деп
көрсетілген. Бұл құқықтарын шектеуге ешкімнің де құқықтары жоқ. Заңда
көрсетілгеннен басқа жағдайларда адам құқығын шектеуге қандайда болсын
негіз болуы тиіс емес. Сондықтан бұл құқық әр уақытта да заңмен қоргалады.
Адам және азамат құқықтары мен бостандықтары үзілместей бір жалғаспалылықты
білдіреді. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодекстің басты мақсаты
болып адам мен азаматтардың құқықтарын қылмыстық қолсұғушылықтан қорғау
болып табылады. Осыған байланысты Республикамызда адам өмірі мен
денсаулығын қорғауга байланысты біршама іс шаралар жүргізілуде. Адамның
және азаматтың құқықтары мен бостандықтары мемлекет арқылы қоргалады.
Қазақстан Республикасының барлық заңдары жеке адамды қорғауга, адам
құқықтары мен бостандықтарын қорғауда әруақытта артықшылықтар берілген.
Адам өлтіруді қарастыруды бастамас бұрын адам өмірінің бастапқы және
аяққы кезеңдерін анықтау қажет.
Адамның өмірі биологиялық көзқарас жагынан, заттар, тағам және
бөлінудің тікелей алмасуынан тұрады. Осы функциялардың тоқтауымен адамның
өмірінің тоқтауы да жүреді. Адам өмірі осы сөздің биологиялық ұғымы адамның
өмірінің шегін анықтау үшін маңызы зор. Өмірдің пайда болуы туу процессінің
басталуымен байланысты. Өмірдің аяқталуының табиги және заңды құбылысы
болып ағзаның қартаюының салдарынан адамның физиологиялық өлуі танылады.
Адам өлуі туындауының мәселесі медициналық әдебиеттерде даулы мәселе
болып саналады. Авторлардың бір бөлігі адамның өлуі демалу және жүректің
согуының тоқтау сәтінен туындайды дейді. Басқалары жүректің согуын өмірдің
абсолюті емес дәлелдемесі деп санайды.
Бірақ бас миында және орталық нерв жүйесіндегі органикалық
өзгерістердің әсерімен өлімнің туындауы талассыз екендігі мойындалған. Осы
өзгерістердің туындалған уақытына дейінгі адам өлу кезенін клиникалық деп
атайды.
Мынадай жағдай кездесуі мүмкін, клиникалық өлім туындаған кезден кейін
тыныс алу және жүректің согуын қалпына келтіре отыра адамның өмірін қалпына
келтіруге болады. Әсіресе соңгы жылдардагы медицина
11
ғылымы және реаниматология саласындагы тәжірибедегі жетістіктер. Бір сәттік
құбылыс ретіндегі қатынастардың өзгеруіне көмектесті.
Адам өлімінің туындауы жөнінде тек биологиялық өлім ғана куаландырады,
яғни агзаның біртұтастық ретіндегі қалпына келмейтін өлу жағдайы, жүрек
қызметінің тоқтауы ірі артериялар согуының жоғалуы тыныс алудың тоқтауы,
орталық нерв жүйесі функциясының жойылуын айтамыз.
Өмірден құқыққа сай айыруга, бақытсыздық жағдайга және өзін-өзі
өлтіруге қарағанда, адам өлтіру Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі
Ерекше бөлімінде көзделген құқыққа қайшы іс-әрекет ретінде қарастырылады.
Кінәнің болмауына байланысты құқыққа сай адам өмірін айыру және бақытсыздық
жағдайында өлуді адам өлтіруге жатқызбас үшін С.В. Бородин былай деп
санайды: адам өлтіруді анықтау барысында өмірдің кінәлі айыруына баса көңіл
аудару қажет деп санайды. Өзін-өзі өлтіруді ажырату үшін басқа адамның
өмірін айыру жөнінде сөз болуы керек.
Қылмыстық кодекстің 96-бабы 1 бөлігінде адам өлтіру ұғымының
анықтамасы берілген, онда осы бап бойынша, адам өлтіру деп құқыққа қайшы
қасақана басқа адамға қаза келтіруді айтады және қылмыстың ұғымын нақты
береді. Осы үгымнан мынаны анықтауға болады, адам өлтіру деп басқа адамға
қасақана қаза келтіруді айтамыз. Яғни адам өлтіру тек қасақаналықпен
жасалынады, ал абайсыздықта адамға өлім келтіру зерттеудің басқа объектісін
құрайды.
М.Д. Шаргородский өз монографиясында адам өлтіруге сонымен бірге тек
басқа адамға қаза келтіруді жатқызады, абайсызда адам өлтіруді ол осы
ұғымның шегінен тыс қалдырады Бұл жерде бірқатар авторлар адам өлтірудің
ұғымын толық емес деп санайды. С.В. Бородин былай деп жазады: Адам
өлтірудің заң анықтамасында, біздің қөзқарасымызда іс-әрекетті құқыққа
қайшы және кінәлігіне нұсқауы жетпейді деп атайды 1, 13Б.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодекстің 96-бабында айтылгандай
кісі өлтіру- басқа адамға құқыққа қарсы қасақана қаза келтіру деп
жариялайды. Кісі өліру қылмысы қоғамга қауіпті, қылмыстық құқыққа қарсы
әрекет болып табылады. Қоғамга қауіпті дегеніміз демократиялық қоғамдық
қатынасқа қауіпті болуын айтамыз. Кез – келген басқа адамға қасақана қаза
келтіру жауаптылық көздейтін қоғамга қауіпті және қылмыстық құқыққа қарсы
болып табыла бермейді.Әскери согыс уақытында, қажетті қоргану жағдайында,
өлім жазасына кесілген сот үкімін орындау жағдайында кісі өлтіру үшін
жауаптылық жоқ. Кейбір авторлар
12
анықтамасында кісі өлтіруді қоғамга қауіпті, қылмыстық құқыққа қайшы
қасақана басқа адамға қаза келтіруді айтады.
Талданып отырган топқа жататын көпшілік қылмыстар кісі өлтірумен
байланысты, яғни әрекет немесе әрекетсіздік арқылы адамның өмірін заңсыз
қию болып табылады. Кісі өлтіру қылмысы кезінде адам өзінің құндылыгы
өмірінен айырлады. Заң адамды қоғамга қандай да болсын пайда әкелетіне
қарамай бірдей қоргайды. Қарт адамның өмірі және жас баланың өмірі,
талантты адамның өмірі, галымның өмірі мемлекетпен багаланып, бірдей
дәрежеде заңмен қоргалады. Кісі өлтіру қылмысы нәтиежесінде айналасындагы
адамдарга моральдық немесе материалдық зиян келуі мүмкін. Кісі өлтіру
қылмысының қоғамдық қауіптілігі анықтаганда осы қылмыстан туындаган салдар
өтелуге, орның толтыруга мүлдем болмайды. Туындаган шыгынның тең келерлік
орның ауыстыралық эквиваллент жоқ. Адамның өмірі қоғамның, мемлекеттің,
азаматтардың манызды құндылыгы,оган сай келерлік мүде жоқ. Кісі өлтіру
қылмысы жасалу кезінде қылмыскердің әрекеті ниеті адам өлтіруге тікелей
багытталады. Кісі өлтіру қылмысы әрекет немесе әрекетсіздік арқылы жасалуы
мүмкін. Көп жағдайларда әрекет арқылы жасалады, яғни басқа адамның өмірлік
маңызды органының анатомиялық тұтастыгын немесе функциясын бұзуга
багытталады. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 96–бабының
1–бөлігінде көрсетілген қылмыс қарапайым кісі өлтіру деп аталады. Бұл
қылмыста кісі өлтірудің сараланған және сараланбаган түрі жоқ. Яғни бұл
қылмыста сараланған немесе жеңілдетілген мән – жайлар жоқ. Бұл қылмыс
жасалу кезінде ауырлататын немесе жеңілдететін белгілердің болмауы.
Дегенмен заңда қарапайым кісі қлтіру қылмысы туралы нақты көрсетілмеген.
Кісі өлтірудің ауырлатылган немесе жеңілдетілген түріне жатпайды.

13
1.2 Кісі өлтіру қылмысының объектісі
Әрбір жеке адамның өмірі – ол адам өміріндегі айтарлықтай маңызды
болып табылады. Себебі адам өмірі – оның негізгі құндылыгы. Осыған
байланысты адам өмірін қорғау мәселесі – жалпы мемлекеттің, қоғамның,
әрбір азаматтың негізгі борышы.
Қылмыстық құқық теориясында қылмыс объектісі болып қылмыстық құқықпен
қоргалатын қоғамдық қатынастар танылады.
Қазақстандық құқық гылымы ҚР КСРО ыдыраганша оның құрамында болып
келгендіктен, сол Кеңестік құқық гылымының оган дейінгі жеткен ортақ
жетістіктерін мұралап, енді өз желісімен дамып келе жатқандыгы аян. Ал
Кеңестік қылмыстық құқық өзінің алғашқы күндерінен бастап-ақ қылмыс
объектісі ретінде, оган дейін әр түрлі көзқарастар болса да, Марксизм
идеяларын жалгастырып, қоғамдық қатынастарды таныган еді.
А.А.Пионтковскийдің 1925 ж. жарық көрген “Қылмыстық құқық” оқулыгында
“қоғамдық қатынастарды” қылмыс объектісі ретінде атап өтеді 2, 129-130Б.
Шынында да, Қазан төңкерісінен бұрын бұл тұргыда Ресей мен шет ел
гылымында әр түрлі пікірлер орын алған еді. Мысалга, Ресейдің төл галымы
Н.С.Таганцев “шынайы болмысындагы құқық нормасын” таныды. Оның осы сөзін
тарата келе, А.В.Наумов “Таганцев шынайы болмыстагы құқық нормасы деп
қылмыстық құқық арқылы қол сұғушылықтан қоргалатын игіліктің (мүдденің)
шынайы мазмұнын көрді” 3, 149Б, -деген қорытындыга келеді.
Ал Н.С.Таганцев енді бір жерінде, қылмыстың мәні қылмыскердің шынайы
құқыққа ие адамға зиян әкелгенінде емес, мемлекеттің талабын бұзуга еркінің
жеткендігінде, зиян келтіру қылмыстың мәні емес, амалы ғана, “сондықтан да
қылмыстан құқық үстемдігін қорғаушы ретінде қашан да мемлекет зардап
шегеді. Қылмыс объектісі деп шынайы игіліктер мен мүдделерді танысақ біз
қандай да бір игіліктер мен құндылықтарды жою заңсыз болып табылмайтын
әрекеттердің құқықтық табигатын түсіндіре алмаймыз” 4, 175Б дегенді
айтады. Яғни, игіліктер мен мүдделер қылмыс объектісіне айналуы үшін
олардың міндетті түрде мемлекет қоргайтын құқық нормаларымен қамтылуына
сілтейді.
Сондай-ақ мүдде мен оның құқықтық формасының бірлігі туралы ой
толгамдарды Е.І.Қайыржановтан да кездестіреміз (ол туралы төменде
баяндалады).

14
Сол сияқты шетел және төңкерістен бұрынгы Ресей әдебиеттерінде қылмыс
объектісі деп тұлғаның субъективтік құқығын (А.Фейербах), қоғамның дұрыс
қызмет ету шарты ретінде құндылықтарды (К.Биндинг), құқықтық нормамен
қоргалатын өмірлік мүдделерді (Ф.Лист), құқықтық игіліктерді (Х.Уелрел),
парыз бен оның көрінісі қатынасты (И.Я.Фойницкий) танитын пікірлер орын
алды.
Қазіргі заманның Қазақстандық (және ТМД елдерінің) қылмыстық құқығында
“қылмыс объектісі қоргалатын қоғамдық қатынастар” деген пікір жалпылама
қабылданган ереже болганымен, Кеңес дәуірінің өзінде де бұган өзіндік әр
қосушылар мен сын айтушылар болды және әлі де бар.
Айталық, В.Г. Смирновтың ойы бойынша “құқықтық тәртіп шын мәніндегі
қоғамдық қатынастардың өзінше бір “құқықтық қабыгы” ретінде қылмыс және
басқа да құқық бұзушылық кезінде белгілі бір зардап шегеді, осы тұргыдан
келгенде ол қылмыстық -құқықтық қорғау мен жалпы құқықтық қорғау
объектісіне енуі тиіс 5, 15Б. Өз сөзімен айтсақ, “Бұл ұғымның дәл
магынасында қылмыстық қол сұғушылық объектісі деп тек қана социалистік
қоғамдық қатынастарды ғана емес, олардың қамтамасыз етілу шарттарын да”,
яғни құқықтық тәртіпті де тану керек. Құқықтық тәртіп (құқықтық шарттар)
нақты қоғамдық қатынастардың құрамына енбейді, сол себепті қылмыстық
құқықтық қорғау объектісінің айрықша бір құрамдас элементі болып табылады
6, 51-55Б.
Сол сияқты, М.И.Федоров та қылмыс объектісі деп тек қана қоғамдық
қатынастарды емес, сонымен қоса, құқық нормасын да тануды ұсынады 7,
181Б.
Бұган А.А.Исаев құқық нормасының мазмұны оган берген түсініктемесіне
қарай өзгеріп отыратын тұрақсыздыгын алга тартып, сондай-ақ барлық қоғамдық
қатынастардың құқық арқылы реттелмейтінін келтіре отырып, келіспейтіндігін
баяндайды 8, 153Б.
Ал Е.І.Қайыржанов болса, қылмыс объектісінің материалдық және формальдық
жақтарын ажыратады. Материалдық жагы қоргалатын мүдде болса, формальдық
жагы - ол мүддені бүркеп, қоргап тұрган құқықтық норма. “Құқықтық қорғаусыз
құқықтагы мүдде жоқ. Сондай-ақ олар қоргайтын әлеуметтік құнды мүддесіз
құқық, нақты құқықтық нормалар жоқ”, - дейді Е.І.Қайыржанов, оның ойынша, -
“қылмыстың объектісін анықтау үшін. кез келген жеке жағдайда екі түрлі
өзара байланысты мәселеге тоқталуга тура келеді. Біріншіден, кімнің қандай
мүддесі.? Және, екіншіден, қандай құқықтық норма.. бұзылды?” 9,57Б.
15
“Формальдық тұргыдан қылмыс объектісі болып құқықтық норма шыгады. Бірақ
бұл жәй беткі... жагы ғана. Объектінің негұрлым терең мазмұнды жагы, мәнісі
немесе қоғамдық құндылыгы қоғам мен мемлекет атынан. қоргалатын мүддеде,
қоғамның. материалдық не моральдық игіліктерінде жатыр” 10, 68Б.
“Мүдде қоғамдық қатынастардың нақты көрінісі бола тұра, өз кезегінде,
өзінің құқықтық формасымен жанамалануы, рәсімделуі, киінуі керек”, әйтпесе
қылмыс объектісі емес 11, 95Б. Е.І.Қайыржанов, сондай-ақ, объект
турасындагы академик М.Т.Баймахановтың, құқық бұзушы осы екі жақты
объектіге (қоғамдық қатынастар мен оны қорғаушы заң) зиян келтіреді деген
сөзін ат-үсті айтып өтеді 12, 290-291Б.
Н.И.Коржанский болса, нормативистік теорияга өз қарсылыгын былайша
білдіреді: біріншіден, қылмыс кейде құқық нормаларымен реттелмеген қоғамдық
қатынастарга (кейбір жыныстық қатынастар, қоғамдық тәртіп) қол сұгады,
екіншіден, қылмыстық-құқықтық қатынастар қылмыс жасаудан бұрын өмір
сүрмейді, сол сияқты бұл қатынастардың объектілері де одан бұрын өмір сүре
алмайды. Ал қылмыс объектісі, керісінше, әрқашан қылмыс жасаудан бұрын өмір
сүреді 13, 26Б.
Біз өз тарапымыздан нормативистік теорияны қолдамаганымызбен, соңгы
пікірге қосар ойымыз да бар. Н.И.Коржанский айтатын “құқықтық реттелмеген”
кейбір жыныстық қатынастардың өзі ҚК-те аталып өтсе (қылмыс хақында),
соның өзі оны қорғаумен қатар реттеп өтеді. Демек, ненің жасалуга тиісті
емес екенін білген соң, ненің (қандай әрекеттің) жасалуы мүмкін екені
шыгады. Ал бұл реттеу емес пе ?!!
Бұдан шыгатын қорытынды - құқықтың аясына енбеген айдаладагы нәрсеге
қылмыстық қолсұгылады деу қиыспайды.
Кейбір авторлар қоғамдық қатынастардың қылмыс объектісі екендігін айта
отырып, объектіні нақтылауга көшкенде “мүмкіндікке” қарай ауысып кетеді
(Б.С.Никифиров, А.Е.Фролов, Н.И.Коржанский т.б.), оның да себебіне өз
кезегінде ораламыз.
“Қоғамдық қатынастарга” соңгы жылдарда сүбелі қарсылықты А.В.Наумов
білдірді. Оның пайымдауынша, қоғамдық қатынастар теориясы жеке адамға қарсы
қылмыстардан басқаларына келеді, ал адамды “тек қоғамдық қатынастардың
жиынтыгы” деп түсіну өмірдің биологиялық құбылыс ретіндегі, адамның
биологиялық тіршілік иесі ретіндегі абсолюттік құнын төмендетеді.
Сондықтан да А.В.Наумов қоғамдық қатынастар иедеясынан бас тартып, XІX
гасырдың аяқ шенінде қылмыстық
16
құқықтың классикалық және социологиялық мектептерінде іргесі қаланган
“құқықтық игіліктер” теориясына оралуга шақырады 14, 147-149Б.
Десек те, Н.И.Коржанскийдің пікірі бойынша адамды қоғамдық қатынастардың
жиынтыгы ретінде емес, биологиялық тіршілік иесі деп қарасақ, онда қажетті
қоргану жағдайында, үкімді орындау кезінде адамға қаза келтірудің заңды
екендігін түсіну мүмкін болмай қалады 15, 24Б.
Біздің ойымызша, қоғамдық қатынастар идеясынан мүлде бас тартуга
болмайды. Себебі, айталық, әрекетсіздік арқылы жасалатын “Науқасқа көмек
көрсетпеу” (ҚР ҚК 118-б.), “Қауіпті жағдайда қалдыру” (ҚК 119-б.) сияқты
қылмыстар орын алғанда адам мүддесіне зиян келіп тұрганын егер қоғамдық
қатынастар (арқылы жүктелетін міндеттер) болмаса, қалай білуге болады?
Оларга көрсетілмек көмекті кімнен талап ету керектігіне заңмен қалыптасқан
қоғамдық қатынастар (арқылы жүктелетін міндеттер) ғана жауап береді.
Қылмыстық құқық жүйесіндегі ерекше орын алатын қылмысқа өмірге қарсы
қылмыстар болып табылады. Тәжірбиеде кеңінен көп тараган қылмыстар кісі
өлтіру қылмысы болып табылады. Адамның өмірін қиятын асақауіпті қылмыс
болып өмірге қарсы қылмыс жатады. Қасақана кісі өлтіру қылмысын - өмірге
қарсы қылмыстардың арасынан ең ауыры деп көрсеткен. Жеке адамға қарсы
қылмыстардың ішіндегі өмірге қарсы қылмыстар қауіпті қылмыстар болып
табылады. Адамның өмірі табигат берген ең қымбат және ең нәзік сыйлыгы ,
маңызды әлеуметтік құндылық, ол оны туганнан иемденеді. Адам өмірінің
негізгі жаулары билікті аңсау, дүниеқоңыздық және ауру. Демографтар жер
шары тұргындарының тең жартысы уақытынан бұрын өмірінен қоштасатындыгын
және олардың басым бөлігі зорлық нәтиежесінде өлетіндігін дәлелдейді. Кісі
өлтіру түсінігі өмір және қаза келтіру түсінігімен тыгыз байланысты. Адам
өмірі – басты , Құдайдан берілген байлық, құнсыз игілік. Заң нормасына
трансформацияланган өлтірме деген діни қагида адамға өзі сияқтылардың
өмірін қиюга тиым салады. Адам өмірін қию, жогалту осы қылмыстар жасалу
кезінде адам өзінің ең құндылыгы - өмірінен айырылады. Биологиялық
көзқараспен қарайтын болсақ адамның өмірі қоректену, бөліп шыгару,
үзілмейтін зат алмасу процессі болып табылады. Осы функциялардың тоқтауы
адам өмірінің тоқтауына әкеліп согады. Кісі өлтіру қылмысы - өмірге қарсы
қылмыстардың ең ауыры. Жеке адамға қарсы қылмыстардың арасынан кең тараган
қылмыс болып кісі өлтіру қылмысын
айтуга болады. Кісі өлтіру қылмыстарымен күресу сот, прокуратура, тергеу
17
органдарының ең маңызды мақсаттарының біріне жатады. Адам өмірін тікелей
қиюмен ғана емес сонымен қатар басқада қылмыс жасау кезінде де адамның
өліміне алып келуі мүмкін. Мысалга, диверсия, террорлық акт, бандитизм
қылмысы кезінде жәбірленушінің өліміне алып келуі мүмкін. Өмірге қарсы
қылмыс кезінде адамның өмірін тікелей қияды. Адам өмірінің қауіпсіздігіне
тікелей қолсұгатын және қылмыстық заңда көрсетілген, қоғамдық қауіпті
әрекет – бұл өмірге қарсы қылмыс. Адам өмірі әлеуметтік болмыспен қоса
биологиялық болмысқа жатады. Қылмыстық құқықтық қорғаудың обьектісі болып
табылады.
Қылмыс обьектісі – қылмыстық іс - әрекетті жасаган адамның не нәрсеге
қол сұгып отыргандыгы және қылмыс нәтиежесінде неге зиян келтіреді немесе
неге зиян келтіруі мүмкін 16, 40Б.
Қылмыстық іс - әрекеттің қоғамдық қауіптілігі оның қол сұгып отырган
игілігінің қаншалықты құнды және маңызды екендігіне, сондай – ақ осы
игілікке келтіретін зиянның қаншалықты мөлшерде екендігіне байланысты.
Қылмыс обьектісінің заңдық тізбегі Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодексінің 2 – бабында берілген. Бұл адамның, азаматтың құқығы, бостандыгы
мен заңды мүдесі және ұйымның меншігі, құқығы мен заңды мүдесі және
қоғамдық, тәртіп пен тәртіпсіздік, қоршаган орта, конституциялық құрылыс
және адамзаттың қауіпсіздігі.
Тіпті қылмыстың жалпы құрамына талдау жасаган кезде де, сонымен қатар
қылмыстың жекелеген топтарына талдау жасагандада, қылмыс обьектісіне
арналған арнайы зерттеулерде көптеген мәселерді әлі күнег дейін бір жақты
шешілмеген, осы тұргыдан кейде қарама-қайшы пікірлер баршылық.
Шет елдердің сөздерінің сөздігінде “обьект ” сөзі латынның “objectum”-
қандай болсада қызмет, әрекет бағытталған зат, құбылыс екендігін айтамыз.
Қылмыстық құқықы теориясы дәстүрлі түрде қылмыс обьектісін қол сұғудан
қылмыстық заңмен қоргалатын қоғамдық қатынас ретінде қарайды. Әдебиеттерде
бұл көзқарас жалпыга ортақ болып табылады.
Дегенмен, кейбір авторлар осы анықтаудың әділ екендігін жалпы алғанда
келісе отырып, қылмыс обьектісінің теориясы қылмыстық заңмен қоргалатын
қоғамдық қатынастың жалпы әмбебап теориясы болып танылуы мүмкін емес,
себебі ол кейбір жағдайларда әсіресе жеке адамға қарсы қылмысты талдау
кезінде іске жарамайды деп есептейді. Өмірлік мүдде
18
құқығымен қоргалатын құқықтық игілік ретінде обьект теориясына қайта оралу
мүмкіндігін негізге алған А.В.Наумов осындай пікірді жақтайды 17, 49Б.
Қылмыс обьектісін мүдде түсінігі арқылы айқындауды біз Е.І.Қайыржановтың
жұмыстарынан да табамыз 18, 27Б.
Қылмыстық құқық теориясына Б.С.Никифоров ұсынган тұжырымдама кеңінен
таралуда, ол обьектіні зерттеуге оның құрылымдық элемменттері арқылы келуді
негіз ретінде ұсынады. Аталған концепцияның кең таралғандыгына қарамастан,
обьектімен қылмыс затының, қоғамдық қатынастардың құрылымдылық
элементтерінің арақатынасы проблемасы барынша даулы болып табылады 19,
164Б. Бірқатар криминалистер қоғамдақ қатынастың екі элементін көрсеткен:
қатынасқа қатысушылар мен олардың өзара байланысынан тұрады деп санайды.
А.А.Пионтковский қоғамдық қатынас құрылымында мынандай негізгі
бөліктерді атап көрсетеді: қатынасқа қатысушылар, олардың арасындагы
бергілі бір түрдегі өзара байланыс, сондай-ақ материалдық дүниедегі қандай
да боласын бір зат бар 20, 59Б.
Қоғамдық қатынас дегеніміз – бұл күрделі әлеуметтік құбылыс. Қоғамдагы
барлық адамадар өздерінің әлеуметтік қажеттіліктерін, мүдделерін жұзеге
асыра, міндеттерін орындай отырып, өзінің мінез-құлқына жауап беое отырып
өзара көптеген және сан алуан байланыстар жасайды және мұндай
байланыстардың болмауы мүмкін емес. Осы байланыстардың өзі қоғамдық
қатынастар болып табылады.
Әлеуметтік байланыстарды бұзу жолымен қылмыс жасауга қоғамга пайдалы
қызметті орындаудың орнына субьект қоғамага қауіпті әрекет істейдігін
көрсетеді сонымен бірге, ол қатынасқа қатысушыларга немесе қоғамдық
қатынасы затына зиян келтіре отырып қоғамдық мәні бар затына қызметті бұзу
жолымен қоғамдық қатынастар жүйесін іштей бұзады.
Қылмыс обьектісі туралы жалпы ілім обьектіні жіктеу мәселесіне тікелей
байланысты. Атап айтқанда, қандай қоғамдық қатынасқа тікелей және ең
алдымен зиян келтіретіндігі туралы мәселені нақтылау мақсатында қылмыстық
құқық теориясында жалпы, топтық және тікелей обьектіні бөліп көрсету орын
алған. Қылмыс обьектісі бұл қылмыстық қол сұғушылықтың не нәрсеге
бағытталғанын және ол неге істелінеді, немесе осы іс әрекетпен қандай залал
келтіретіндігін немесе келтіру қаупін білдіреді. Қылмыстық құқық гылымы
қылмыстың қоғамга қауіптілігі ең алдымен қол сұғу обьектісіне байланысты
дейді.

19
Жеке тұлғаларга қарсы қылмыстардың топтық обьектісі болып жеке
тұлғаның қауіпсіздігін қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып
табылады.
Қылмыстық құққық теориясында кісі өлтірудің түсінігінше қылмыстық
құқықтық классикалық және әлеуметтік мектептерінің өкілдері беріп кеткен
анықтамага қайта оралу тенденциясы байқалады. Олар кісі өлтіруге мынадай
түсінік берген, құқықпен қоргалатын өмірлік мүде. Бұл жерде жынысына,
әлеуметтік жағдайына, діни ұстанымына, денсаулық жағдайына, жүріс тұрысына
және жәбірленушінің басқа да тұлғалық мінездемесіне мән бермейді. Негізінен
обьект дегеніміз заңмен қоргалатын мүде. Қандай да болмасын қылмыс белгілі
бір мүдеге қолсұгады. Кез – келген қылмыстар қоғамга зардап келтіреді
немесе келтіруі мүмкін. Қылмыстың топтық обьектісі болып қоғамдық
қатынастар және олардың қатысушылары болып табылады. Қылмыстық құқықтың
басты мақсаты болып қылмыстық қолсұғушылықтан қоғамдық қатынастарды қорғау
болып табылады. Қылмыстық қолсұғушылықтың обьектісі болып қоғамдық
қатынастардың қатысушылары ретінде (жеке) тұлға болуы мүмкін. Қасақана кісі
өлтіру кезінде, кінәлі адамның өміріне тікелей қол сұгады. Өмірге қарсы
қылмыстың, соның ішінде кісі қылмысының тікелей болып адамның болып
табылады. Заң ол адамның азаматтыгына, ұлтына және нәсіліне, шыққан тегіне
және жасына, әлеуметтік жағдайына, немен айналасатына, денсаулық ахуалына,
біліміне, және де т.б. жағдайларына қарамай тең түрде бірдей қоргайды.
Адамның туылғаннан өлгенге дейінгі аралыгы адамның өмірі болып саналады.
Заң адамды туылғаннан өлгенше қоргайды. Ешкімнің де адамның өмірін қиюга
құқығы жоқ. өмірге қастандық жасау обьектісінің бар – жогы туралы мәселені
шешу үшін оның (өмірдің) бастапқы және ақыргы кезеңдерін анықтау қажет.
Өлген адамның өлтірілуі мүмкін еместігі ескерілгендіктен жасалған қылмысты
саралауга адамның өлімінің басталу сәтін анықтау мәселесі үлкен мәнге ие
болады. Кейбір авторлар, нәрестенің ананың құрсағынан толық бөлініп шыгуы
немесе алғаш тыныс алуын адамның бастапқы өмір кезеңі деп санайды 21,
188Б. Дегенмен көпшілік галым – криминалистер шартты бастапқы өмірі деп
туу процесінің өзін, немесе бастапқы физиологиялық тууды айтады. Туу
процесі бастала бергенде адамның өмірін қылмыстық заңмен қорғау керек, -
деп көрсеткен А.А.Пионтковский 22, 76Б.
Адам өмірі туралы айтатын болсақ, нәрестенің ананың құрсағынсыз
тіршілік етуін айтамыз. Құрсақтан өзінше тіршілік етуге белгілі бір уақыт
20
аралыгын алады. Нәрестенің құрсақтан тыс өзіндік қызметі бір уақытта
дамымайды (тыныс алуы, қан алмасуы, тамақтануы, есжиуы, және т.б. жайттар).
Адам өмірінің басталу шекарасын анықтау өте қиын.
Аурухана немесе стационарлық перзентхана жағдайындағы құрсақтағы
нәрестенің өмір сүруге қаблеттілігі немесе құрсақтан тыс өмірге жарамды
уақыты, кезі болып тәжірбиеде 7 айлық немесе жоғары жастағыларды санайды
23, 19Б. Ананың құрсағындаГы нәресте бұл жаста, дамыған, анық бір
қасиетке ие, қызметшілік органдарының жоғарғы қарқынды дамыған сатысына
жеткен, яғни нәресте ананың құрсағынан тыс өмір сүруге дайын кезі деп
көрсетеді.
Осы көзқарас бойынша, құрсақтағы нәрестенің барлық даму сатыларынан
өтіп өмір сүруге дайын кезін адам өмірінің бастапқы кезі деп мойындауға
болады, осыдан кейін бұны жою кісі өлтіру деп саналуы мүмкін. Жаңа туылатын
нәрестені адам санасына қалыптастыру үшін ол нәрестені нақты көруі,
физиологиялық туу басталғанша, нақты нәресте туралы көруі немесе елес
мүмкіншілігі адам санасында жаңа субьект немесе өзіндік өмір сүретін адам
ретінде көрініс табуы мүмкін емес.Осыған байланысты ананың құрсағындағы
нәрестеге қарсы әрекет, бірақ құрсақтағы нәрестенің өмірге қаблеті
жетілгені тұлғаның санасына нақты адам өлтіру туралы ой келмейді.
Құрсақтағы 8 – 9 айлық нәрестеге қандай да болмасын құралмен жүктіліктен
әдейі,қасақана айыру үшін жасалған анасының немесе бөгде адамның әрекеті
олардыың саасына тірі адамды өлтіргендігі туралы ой келмейді.
Гроздинский М.М., адамның бастапқы өмірі деп Нәрестенің алғаш тыныс
алуы, немесе алғаш тыныс алмаГан бірақ ананың құрсағынан бөлініп шыққан
кезі деп көрсеткен 24, 4Б.
Жаңа туылған нәресте өздігімен өмір сүре алмаса да, ананың құрсағынан
толық бөлінген кезі адамның бастапқы өмірі болып саналады.
Шаргородский, нәрестенің алғаш дем алуы немесе, кіндігінің бөлінуі ол
адам өмірінің бастапқы кезі көзқарас ұстануда. Кейбір жағдайларда, жаңадан
туылған нәресте көзге көрінгенмен біршама уақыт бойы тыныс алмауы мүмкін.
Кіндігінің бөлінуі немесе ананың құрсағынан толық бөлінуі адам өмірінің
бастапқы кезеңі болып табылуы мүмкін. Ананың кіндігімен жалғасқан, бірақ та
алғаш дыбыс берген, жәнеде алғаш тыныс алған жаңа туылған нәресте медицина
тәжірбиесінде көптеп кездесуде. Нәрестенің ананың құрсағынан толық бөлінген
жағдайда немесе жартылай шыққанда оны жоюға жасалған әрекеті қоғамдық
қауіптілік мағынасын өзгертпейді.
21
Осыған байланысты кінәлі нәрестені көріп және оны жояды. Жоғарыда
көрсетілген жағдайда нәресте толық жетілген барлық керекті сапаГа жеткен
кезі болып саналады. Дегенмен нәресте әлде болсын адамның көзіне көрінбесе
де, анасының жағдайы, жайы, көзге көрінерліктей белгілер беруі мүмкін. Жаңа
туылып жатқан нәрестені жою адам өлтіру деп саналуы тиіс.
Тұлғаның санасында, жаңа туылған нәрестеге жасалған қарсы әрекеті,ол,
құрсақтағы нәрестені немесе жүктілікті айыру емес, оның әрекеті жаңадан
туылатын нәрестені өлтіру болып табылады.
Сонымен адам өмірінің бастапқы кезі болып физиологиялық тууды айтамыз.
Бұл уақытта нәресте толық жетілген, барлық даму қарқынан өткен, өзіндік
өмір сүруге дайын кезі деп айтуға болады. Жаңа субьект ретінде дайын бір
тұлға деуғе болады. Осы уақытта нәрестеге қарсы әрекет адам өлтіру болып
табылуы мүмкін. Осы аралықтан бастап адамда құқық қаблеттілік басталады.
Қылмыстық құқық теориясында және сот тәжірбиесінде кісі өлтірудеғі
қолсұғу обьектінің өмірінің басталу сәті ретінде физиологиялық туудың
басталуын таниды. Сондықтанда қылмыстық заң туылып жатқан баланың өзбетінше
өмір сүруінінің басталғанына қарамастан адам өмірін оның туылу кезеңінен
бастап қорғайды. Алайда туу кезеңінің басталуына дейін адамның ұрығына қол
сұғушылықты кісі өлтіру ретінде қарастыруға болмайды, мұндай жағдайда
кінәлі қылмыстық жауапкершілікке денеге ауыр зақым келтіргені үшін немесе
заңсыз қылмыстық аборт жасағаны үшін жауптылыққа тартылуы мүмкін.
Адамның өмірі анық бір жалғаспалылықты білдіреді. Олай болса адам
өмірінің аяқталуы олда бір процесс.
Өмірлік процестің табиғи аяқталуы - өлім болып табылады. Адам өмірінің
тоқтауы нақты бір уақыт аралығын алады, ол әртүрлі кезеңдерден өтеді.
Өмірлік бір ғана процестің тоқтауы өлім болып табылмайды. Мысалы; тыныс
алуының тоқтауы, жүрек соғуының тоқтауы.
Медицина ғылымында өлімді 2 түрлі этапқа бөлген:
1. Клиникалық өлім,
2. Биологиялық өлім 25, 82Б.
Клиникалық өлім тыныс алудың тоқтауы немесе жүрек соғуының (жұмысының)
тоқтауын сипаттайды. Клиникалық өлім кезеңінде аз ғана уақыт аралығында
өмірлік процестер оқтамайды айырмасу процестері жалғаса беруі мүмкін.

22
Клиникалық өлім 5 – 7 минутқа созылады, одан кейін қайтарусыз өлім
кезеңіне өтеді 26, 164Б. Қазіргі медицина ғылымының дамуына байланысты
клиникалық өлім келген адамға өміріне қайтадан қалпына келтіріп жатқандары
кездесуде. Клиникалық өлім келген адамға белгілі бір уақыт аралығында
адамның өмірін қайтадан қалпына келтіруге болады. Тоқтаған тыныс алуының
қайтадан тыныс алып кетуі, тоқтап қалған жүрек соғуының соғып кетуіне
әрекеттер жасау болып табылады. Адамға клиникалық өлім әкелу кісі өлтіруге
оқталу болып табылады. Клиникалық өлімнің жалғасы ретінде биологиялық өлім
болып табылады. Биологиялық өлім кезінде адамның ми қабының бұзылуы,
орталық жүйке жүйесі қызметінің тоқтауы, организмнің өмірлік функцияларын
қалпына келтіру мүлдем болмай қалуы. Адам соңғы кезі болып биологиялық
өлімді айтамыз. Қателесіп тірі адамға балап өлген адамға қолсұғуды
(физиологиялық немесе биологиялық өлім басталған соң) кісі өлтіруге оқталу
деп санау қажет. Үміттен айырылған наухас адамды және өзін - өзі өлтіруге
тілек білдірген адамды өлтіруге заң қарсы. Адам өмірін сақтау үшін дәрігер
барынша күресуге міндетті. Әрбір азаматтың өмірі қылмыстық заңмен бірдей
қорғалады. Адамның жеке тұлғалық қасиеттері қылмыстық құқық ғылымына және
әділ сот органына әсер етпеуі тиіс. Тәртібі жақсы адамның да жаман адамның
да өмірі бірдей дәрежеде, бұны қылмыстық заң ескеруі міндетті емес. Осыған
байланысты бұл жағдай қоғамдық қауіптілік дәрежесін анықтағанда, қылмысты
ашу және мотивін анықтағанда ескерлуі мүмкін. Кісі өлтіру қылмысының
жәбірлеушісін зерттеу, маңызды криминологиялық мәселе болып табылады. Осы
қылмыстың не себептен істелуін, жағдайын, қылмысты жасауға не
итермелегендігі, және де осы қылмысты болдырмау үшін шара қолдануда маңызы
өте зор.

23
1.3 Кісі өлтіру қылмысының обьективтік жағы

Қылмыстың обьективтік жағы – бұл қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық
қатнасқа қоғамға қауіпті қолсұғушылық, болған оқиғаның сыртқы көрінісін
бейнелейтін, субьектінің қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздігімен
басталып және қылмыстың салдарымен аяқталатын процесс болып табылады.
Қылмыстың обьективтік жағының белгілері:
Субьектінің қоғамға қауіпті әрекеті (әрекет немесе әрекетсіздік)
1. Қылмыстық салдар (нәтиеже)
2. Қылмыстық нәтиежемен әрекеттің арасындағы себепті байланыс
3. Қылмыс жасаудың жағдайы және тәсілі, уақыты, орны
Адам өлтірудің обьективтік жағы басқа адамды өмірінен заңсыз айырумен
көрінеді. Адам өлтіру әрекетпен де немесе әрекетсізбен де жасалуы мүмкін.
Адам өлтіру негізінен көбінесе әрекет арқылы жүзеге асырлады. Яғни белсенді
әрекет ету арқылы жасалуы мүмкін. Кісі өлтіру қылмысының обьективтік жағы
деп басқа адамға қаза келтіретін қоғамға қауіпті әрекет (әрекет немесе
әрекетсіздік) болып табылады.
Қылмыстың обьективтік жағы - қылмыстық жауаптылықтың маңызды
алғышарттары болып табылады. Қылмыстың обьективтік жағы - қылмыстық
жауаптылықтың негізі деуге болады.
Адам өмірін физикалық немесе психикалық ықпал ету арқылы айыруға
болады. Адам өмірін күш қолданып та (жарақаттау, тұншықтыру, уландыру,
т.б.) психикалық ықпал жасап та (қорқытып, үрейлендіріп, жалған лақап
таратып, т.б.) айыруға болады.
Қоғамда көптеп кездесетін кісі өлтіру қылмысы белсенді әрекет ету
арқылы жасалады. Тәжірбиеде кісі өлтірудің түрі ретінде күш қолданып кісі
өлтірулер көптеп кездесуде. Яғни кінәлі жәбірленушінің оқпен атылатын және
суық қаруды, өзге де заттарды пайдаланумен, уландыру, жарылыс жасау, басқа
да әдістерді қолдану арқылы өмірін қияды. Адам өлтіру қылмысы кінәлі өзінің
білегінің күшімен немесе қандай да болмасын құралды пайдалану арқылы
жасалуы мүмкін. Кінәлі өзінің білек күшін қолданып адам өлтіру ол қолымен
қылқындырып өлтіру, ұрып – соғып өлтіру және де т.б. айтуға болады. Бұндай
қылмыстар алдың – ала ойластырылмаған және табан асты бола қалған кісі
өлтіруде кездеседі. Әр түрлі құралдарды (кастет, кинжал, у пышақ),
механиздерді (қару, тапнаша) қолдану арқылы жасалған кісі өлтіруді, кінәлі
тұлғаның әрекетінің негізінде
24
кісі өлтіру деп қарастыруымыз қажет. Адам өлтіру сонымен бірге
жәбірленушіге психикалық әсер ету нысанында да болуы мүмкін. Әдетте жүрек –
қан тамырлары жүйесі ауруларынан зардап шегетін адамдарды жүйкесіне зақым
келтіру жолымен адамды өмірінен айыру жиі кездеседі. Соңғы уақыттарда адам
жүйкесіне әсер ету нысандарымен әдістерінің көбейе түсуінің нәтиежесінде
психикалық әсер ету жолымен адам өлтіру мүмкіндігі одан әрі кеңейе түсуде.
Кінәлінің психикалық әрекеті жәбірленушіге бағытталады, дегенмен бұл
жәбірленушінің жеке денсаулық ахуалы, қалпына байланысты. Қылмыскер жүрегі
ауыратын адамға инфарктқа алып келетін қасақана мәліметтер айтуы арқылы
жәбірленушінің өліп кетуіне әкеліп соғады. Өзінің қылмыстық жоспарын
орындау үшін жан ауруына ұшыраған немесме жасөспірім қолданған, есі дұрыс
және белгілі бір жасқа жеткен қылмыс субьектісі болуы мүмкін. Олай болса,
өмірге қарсы қылмыстың көрініс табуы немесе жәбірленушіге тікелей әсер ету
арқылы нәтиежесінде оған өлім келуі, немесе тек басқа күш қолдану арқылы
жәбірленушіге өлім әкелуін айтамыз.
Кісі өлтіру қылмысы тек белсенді әрекет ету арқылы ғана емес сонымен
қатар әрекетсіздік арқылы жасалуы мүмкін. Бұл негізінен мынадай жағдайда
болуы мүмкін. Кінәлі адам біреуді өмірден айыру мақсатымен өлімге араша
тұра алатын және осыған тікелей міндетті бола тұрса да әректсіздік жолымен
оған өлім қаупін туғызады және және өлімге жол береді. Әрекетсіздік жолымен
адам өлтіру дегеніміз өлімге араша тұратын адамның өз міндетін орындамауы
нәтиежесінде жәбірленушінің қаза болуы. Егерде кінәлі тұлғаға өлімнің алдын
– алу міндеттемелері жүктелген болса, онда кісі өлтіру кінәлінің
әрекетсіздігі арқылы жасалуы мүмкін. Бұл жағдайда қандай да бір обьективтік
және субьективтік алғышарттар болуға тиіс: заң бойынша – туыстық жақындығы,
кәсіби борышы, жасасқан шарт бойынша міндет артылуы және ол міндетті
орындай алатын мүмкіндік болуы тиіс. Кінәлінің өлімнің жолын кесу жөніндегі
әрекетті істеу міндеттілігі заң талаптарынан туындауы мүмкін (өлтіру
мақсатында шешсі жаңа туған сәбиді тамақтандырмайды немесе олардың өмірін
сақтап қалу үшін өзге де шаралар қолданбайды), қызметтік жағдайына немесе
кәсіби міндеті негізінде (жас баланы шарт бойынша бағып, күтуге
міндеттенген күтуші, баланы қараусыз қалдыру негізінде оның өліміне алып
келген болса), өздігінен жүріп – тұра алмайтын және өздерінің табиғи
қажеттерін қамтамасыз ете алмайтын жағдайларда қартайған ата – аналардың
олардың ересек балалары олардан құтылу мақсатында осындай әрекеттер жасауы
25
мүмкін. Бұл жағдайларда қылмыстық әрекетсіздік үшін жауап береді. Көп
жағдайларда кісі өлтіруді жасау тәсілдері қылмысты саралауға әсер етпейді.
Бірақта кісі өлтірудің кейбір түрлерін әрекет немесе әрекетсіздік тәсілдері
қылмысты саралауға әсер етеді. Адам өлтіру тәсілдері әрқилы. Кейбір
жағдайларда тәсіл адам өлтірудің сараланған түрін құрайды (қылмыстық
кодекстің 96-бабы бөлігінің тармақтары). Ол, көбіне, жаза тағайындағанда
ескеріледі. Қылмыстың обьективтік жағы сондықтан қылмыскердің ойы мен
мақсаттарына баға беруде, оны субьективтік жағынан бағалағанда басты
критерий болып табылады. Осыған орай қылмыстық істі тергегенде немесе сотта
қарағанда ең алдымен қылмыстың істі обьективтік жағы орнықтырлады және тек
қана соның негізінде қылмыстың субьективтік жағы белгіленеді, қылмыстық заң
тиым салған қоғамдық қауіпті іс - әрекет жасаған адамның ойлары, ниеттері
мен мақсаттары жайлы қорытынды жасалады.
Қоғамға қауіпті әрекет. Қоғамға қауіпті әрекет немесе қоғамға қауіпті
әрекетсіздік барлық қылмыстардың міндетті белгісі болып табылады. Соның
ішінде қылмыстық іс - әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) обьективтік
жағының аса маңызды нышаны болып табылады. Әрекет сырт жағынан адамның
белсенді мінез - құлқымен айғақтайды. Бұл жағдай әрдайым дене қозғалысынан
көрініс береді, ал мұндай қозғалыс әдетте бірнеше дене қозғалысын
біріктіреді (мысалы: кісі өлтірушінің тапаншамен оқ атуы көздеумен, одан
тапаншаның шүріппесін басып қалумен байланысты дене қозғалыстарынан
тұрады.) Қоғамға қауіпті іс - әрекет болып қылмыстық заңмен қорғалатын
обьектілерге зиянын тигізетін, болмаса залал келтіруге тікелей қауіп
төндіретін әрекет саналады. Егер де іс - әрекеттер қоғамға қауіпсіз болса,
онда олар қылмысты әрекет деп танылмайды, және де қылмыстық жауаптылыққа
тартылмайды. Әрбір қылмыстық іс - әрекет немесе әрекетсіздік қылмыстық заң
қорғайтын обьектілерге оларға елеулі зиян келтіруі немесе зиян келтіру
тікелей нақты қауіп төнуі мүмкін. Адамның әрекеті немесе әрекетсіздігі
еркін білдіретін іс- қимылы болып табылады. Адам іс – қимылының сыртқы
өмірдегі процестерден айырмашылығы, оның (адамның) саналы, бір мақсатты
көздетін сипатты көрсетеді. Қылмыстық әрекет – бұл тұлғаның сыртқы
көрінісіндегі қоғамға қауіпті акт, яғни сол адамның өзінің сыртқы
денеқозғалысы және адам санасымен бақылануы арқылы жүзеге асырлуын айтамыз
27, 72Б. Қылмыстық әрекетсіздік – бұл тұлғаның сыртқы көрінісіндегі
қоғамға қауіпті акт, яғни тұлғаның белгілі бір әрекетті саналы
26
түрде істемеуі, демек бұл әрекетті істеу міндетті немесе орындауға
мүмкіндігі болған жағдайда. Белсенді әрекет немесе әрекетсіздік жолы арқылы
қасақана кісі өлтіру жасалуы мүмкін. Қандай да болмасын кісі өлтіру
қылмысының жасалу әрекеттері әртүрлі. Кінәлі кісі өлтіру кезінде тек қана
өзінің білек күшінің көмегімен жәбірленушіге қаза келтіруі мүмкін.
(мысыалы: қолымен қылқындырып өлтіру, аяғымен немесе қолымен соғу, жардан
итеріп жіберу және т.б.) Кінәлі кісі өлтіру үшін жеңілдірек болуы үшін
әртүрлі құалды қолдану арқылы өзнің білек күшін жұмсауы мүмкін. (мысалы:
жәбірленушіге пышақпен, балтамен, таспен және т.б. заттармен соққы берілуі
мүмкін.) Кінәлінің білек күші маңызды (аз, әлсіз) болмауы мүмкін, бірақ
оған қуатты күшті қолдануы нәтиежесінде жәбірленушіге өлім әкелуі мүмкін.
(мысалы: тапаншамен ату, у мен улау , өртеу және т.б.)
Сонымен қатар психикалық әрекет ету арқылы жәбірленушіге қаза
келтіруге болады. Бәрінен бұрын бұл жәбірленушіге тікелей психикалық
әрекетін айтамыз. Адамға күшті психикалық әрекет психикалық жарақат әкелуі
нәтиежесінде терең психикалық уайымдау нәтиежесінде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.