Сыныптан тыс тәрбие жұмысын ұйымдастыру негізінде оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың әдістемесі

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

I тарау. Бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1.1. Бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Сыныптан тыс тәрбие жұмысын негізінде экологиялық мәдениетті қалыптастырудың педагогикалық мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

II. тарау. Сыныптан тыс тәрбие жұмысын ұйымдастыру негізінде оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың әдістемесі ... ... ... ..

2.1. Тәжірибелік.педагогикалық эксперимент жұмысының нәтижесі ... ... ... ...
2.2. Сыныптан тыс тәрбие жұмыстарында оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 89 бет
Таңдаулыға:

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

ТАҚЫРЫБЫ: бастауыш сынып оқушыларын СЫНЫПТАН ТЫС ТӘРБИЕ ЖҰМЫСЫ
НЕГІЗІНДЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ

МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

I тарау. Бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың теориялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1.1. Бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1.2. Сыныптан тыс тәрбие жұмысын негізінде экологиялық мәдениетті
қалыптастырудың педагогикалық
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

II. тарау. Сыныптан тыс тәрбие жұмысын ұйымдастыру негізінде
оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың әдістемесі ... ... ... ..

2.1. Тәжірибелік-педагогикалық эксперимент жұмысының
нәтижесі ... ... ... ...

2.2. Сыныптан тыс тәрбие жұмыстарында оқушылардың экологиялық
мәдениетін қалыптастырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Кіріспе

Адам мен табиғаттың, қоғам мен ортаның өзара әрекеттестігі, оның
өнеркәсіпті өндірістің қазіргі тандағы көптеген жарамсыз технологиялармен
қарқынды өсу жағдайында өмір сүруі, қиындықтың шама-шегіне жетті. Адамзат
тіршілігінің өзіне қаупі төніп табиғат қорлары үзіліссіз сарқылысқа түсті,
ортаның ластануынан адам өміріне қауіп төнді.

Бүкіл әлемде экологиялық дағдарыстар мен апаттар ұлғая түсуде. Мұндай
апатты зардаптар Қазақстанның Семей, Қызылорда (Арал өңірі),
БатысҚазақстан, (Нарын, Азғыр, Тайсойган), Орталық Қазақстан (Саршаган,
Байқоңыр, Балқаш),Оңтүстік Қазақстан (Созақ) аймақтарыыда көрініс тапты,
олар табиғи экологиялық жүйе түрғысында, экологиялық жағдайы өте нашар
жерге айналды, ал экологиялық әлеуметтік түрғыда экологиялық зардапты
ауданның бірі болып саналады.
Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экология
қауіпсіздігі тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының 2005-2007 жылдарға
арналган қоршаған ортаны қорғау" бағдарламасы, "Экологиялық білім
бағдарламасы", (1999) құжаттарында қарастырылған мәселелер (жаһандық
экологиялық проблемалар, қоғамды экологияландыру, экологиялық білім мен
тәрбие берудің инновациялық тетіктерін мемлекеттің оқу жүйесінің орта білім
беретін мектептерге енгізу т.б.) бойынша қабылданған шешімдер нәтижеге
бағытталған білім мазмүнын жүзеге асыру арқылы экологиялық білім негіздерін
меңгерген мектеп түлегінің тұлғасын қалыптастыру проблемасы тұр.

Экологиялық проблеманың пайда болуы ең алдымен әлеуметтік-экономикалық
факторларға байланысты және бүл проблемаларды техникалық қүралдармен де,
жеке адамның, топтасқан қауымның қоршаған ортаға көзқарасын, қатынасын
қайта бағдарлау жолымен де шешуге болады. Адамзат экологиялық тұрғыдан
қоғамды дамытудағы көзқараспен байланыстағы жаңа менталитетті қалыптастыру
қажеттігін мойындайды. Әлеуметтік әрекет құралы ретінде қоғамдық
экологиялық таным әлеуметтік бақылаудың барлық механизмдерін дұрыс іске
асыруды қамтамасыздандыру қажет, тұрғылықты халық қоршаған ортаны жақсарту
мәселесіне, сонымен бірге оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру
мәселелеріне аса назар аударған жөн. Осы тұрғыда жеткіншектердің
экологиялық ой-өрісін дамыту, экологиялық мәдениетін қалыптастыру
проблемасының көкейтестілігі күннен-күнге арта түседе. Ғалымдардың
пайымдауынша, экологиялық білім мен тәрбие барлық тіршілікке қатысты ішкі
жауапкершілік сезімі мен парызды дамыту қажет, өйткені тіршілікті ортаны
сақтау мен адамның денсаулығы қоғамның құндылық жүйесінде ең маңызды
категорияның бірі болып саналады.

Демек, қазіргі танда балабақшадан бастап жас ұрпақтардың бастапқы
экологиялық мәдениет негіздерін қалыптастыру, экологиялық білім мен тәрбие
берудің ең тиімді мүмкіндіктерін жолдарын зерттеп, оны орынды пайдалану
маңызды мәселе. Жас баланы табиғаттың сұлулығымен сусындандыру,
көріністерін таныту, жас өспірімдердің табиғатпен қарым-қатынасын
орнықтыру, дүние танымын дамытуда қазақ халқының ағартушы галымдары
А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов, Ш.Құдайбердиев, М.Жұмабаев,
Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов еңбектерінің орны ерекше. Соңғы
жылдары көптеген философтар, психологтар, педагогтар саналы экологиялық
тәрбие мәселесіне байланысты күрделі міндеттерді шешуге атсалысуда.

Экологиялық тәрбиенің философиялық негізі ретінде республикамыздың
философ-ғалымдары Ғ.Ғ.Ақмамбетов, Д.К.Кішібеков, Ж.М.Әбділдин,
Ә.Н.Нысанбаев, А.Қ.Қасабеков, Ү.Е.Сыдықов еңбектерін басшылыққа алдық.

Бастауыш сынып оқушыларын табиғатпен таныстыру мүмкіндіктері мен
экологиялық мәдениетін қалыптастыру заңдылықтары туралы ой-пікірлер
түйіндеген психологтар С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, Л.С.Выготский,
В.В.Давыдов, И.С.Кон түжырымдары зерттеуімізге өзек бола алады.

Қазақстандық белгілі психолог ғалымдар Т.Тәжібаев, М.Мұқанов,
Қ.Жарықбаев, Ә.Алдамұратов, Х.Шерьязданованың зерттеулерінде жалпы мектепке
дейінгі балалардың табиғатты қорғау туралы ұғымының қалыптасуы және
табиғатты қабылдаудағы психологиялық ерекшелігі туралы ішінара ой қозғап,
құнды пікірлер айтылған.

Жалпы білім беретін мектептерде экологиялық білім мен тәрбиенің
теориялық және әдістемелік аспектілері Н.А.Гладков, Я.И.Габеев,
А.Н.Захлебный, И.Д.Зверев, И.Т.Суравегина, А.П.Сидельковский, Л.А.Родова,
В.Н.Максимова, М.Н.Фомин, И.Т.Кондакова және тагы басқалардың
зерттеулерінде айқындалып жүйеленгне. Сонымен қатар С.Н.Соломина,
И.Д.Лаптиев, С.Д.Деряво, В.А.Ясвин экологиялық іс-әрекеттің мәні мен
мазмүнын зерттеген.

Қазіргі таңда елімізде мектеп оқушыларына экологиялық тәрбие мен білім
берудің түрлі мәселелерін ғалым- зерттеушілер Ә.С.Бейсенова, Н.С.Сарыбеков,
Ж.Ж.Жатқанбаев, Ә.Б.Бірмағамбетов, Қ.А.Аймағамбетова, Қ.Ж.Жүнісова,
Л.К.Керімов, Р.М.Қоянбаев, И.Н.Нүғыманов, А.Е.Манкеш, М.Н.Сарыбеков,
С.Т.Тілеубергенов, Н.Т.Торманов, Ж.Шілдебаев, Е.А.Мөмбетқазиев,
К.Ж.Сыбанбеков, және тағы басқалар өз зерттеулерін арнап, экологиялық білім
беру мен тәрбиелеудің теориясы және әдістемесін дамытуға үлес қосуда.

Ғалым әдіскер Ү.Т.Танабаев, Ү.Есназарова, Р.С.Басекеева, С.Орынбеков,
К.С.Қүрманбаева, Б.Имангалиева, Ш.Қарамергенов, К.Қүрманғалиев,
Р.Төлегенова, У.Т.Тоқбергенов, Қ.Н.Сарыбекова, Д.І.Жангелдина,
Г.М.Сабденалиева еңбектері жеке пәндеріді оқыту барысында оқушыларға
экологиялық біліммен тәрбие берудің әдістемелік жолдарын зерттеген. Сонымен
бірге А.Д.Болтаев экологиялық білім берудегі пәнаралық байланыстың
тиімділігін дәлелдесе, К.Ж.Бұзаубақованың зерттеу жұмысы сабақтан тыс
жұмыстарды өткізу барысында оқушыларды табиғат қорғауға тәрбиелеуге
арналған. И.Н.Бодықова, Қ.О.Шайхисламова, А.К.Сатынская балаларға
экологиялық білім мен тәрбие беруде болашақ мүғалімдер дайындаудың
педагогикалық негіздерін айқындаған. Сонымен қатар, Қазақстандағы
оқушыларға экологиялық тәрбие берудің дамуын (1960-2000) А.Ш.Икрамова
зерттеген.

Сонымен қатар, ғалымдардың экологиялық мәдениетті қалыптастырудың
педагогикалық негіздерін Е.Д.Макаров, оқушыларда экологиялық мәдениеттің іс-
әрекеттік компоненттерін дамытуда Т.В.Кростелева, иөменгі сынып
оқушыларында экологиялық мәдениетті қалыптастыруда Л.А.Чистякова,
Е.В.Яковлева, төменгі сынып оқушыларында өлкетану іс-әрекеті арқылы
экологиялық мәдениетті қалыптастыруды Н.Э.Якубова, Г.В.Буковская,
оқушылардың экологиялық білімін интеграциялауды Н.М.Мтхайлова, зерттеулерін
айтып кетуге болады.

Бастауыш мектеп оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие берудің
педагогикалық шарттары А.Қ.Егенисованың еңбектерінде анықталған. Оқыту
үдерісінде мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыруда
К.И.Исламованың зерттеген еңбектері басшылыққа алынды.. Қоғам-табиғат-адам
арасындағы қарым-қатынастың ұлттық дәстүрлері мен әдет-ғүрыптармен
байланысын С.Қ.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова, Қ.Д.Сарыбековтың
еңбектері қазақтың табиғат қорғау дәстүрлерінің тәрбиелік мәнін зерттеген.
Жоғарыдағы аталған еңбектер жалпы білім беретін орта мектеп оқушыларына
және жоғары оқу орындарында болашақ мамандарға экологиялық білім беру мен
тәрбиелеу мәселесінің теориялық негіздері және әдіс-тәсілдері мазмүны мен
үйымдастыру жолдарын қарастырған. Бұл еңбектердің біздің зерттеуімізде
балабақша мен бастауыш мектептегі экологиялық мәдениетті қалыптастыруда
сабақтастықты сақтауда маңызы зор.

Қазіргі таңда экологиялық мәселелердің күн санап артуы, қоршаған ортаға
деген саналы көзқарастың қалыптасуынан қамқорлық сезімінің
жетіспеушілігінен туып отырғаны белгілі. Десекте, бастауыш сынып
оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыруда жүйелі жүргізілген
жүмыстың нәтижесі болатыны белгілі. Сол себептен бастауыш сыныпта
экологиялық мәдениетін қалыптастыру дұрыс жолға қойылу қажет. Бастауыш
сыныпта экологиялық мәдениетке тәрбиелеу қажеттілігі мен оның қазір өмір
талабына сай жүргізілмеуі және балалардың мүмкіндіктері мен экологиялық
мәдениетке тәрбиелеудің ғылыми-теориялық түрғыда негізделіп, айқын
әдістемелік жағынан нақтыланбауы арасында қарама-қайшылықтар туып отыр.
Аталған қайшылықтарды шешу үшін экологиялық тәрбиенің педагогткалық
негіздерін айқындау, зерттеу жұмысымыздың өзекті мәселесі болып саналмақ.
Осы қайшылықтардың тиімді шешімін іздестіру зерттеу проблемамызды
айқындауға және тақырыпты "Бастауыш сынып оқушыларының сыныптан тыс тәрбие
жұмысында экологиялық мәдениетін қалыптастыру" деп таңдауымызға негіз
болды.

Зерттеудің мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының сыныптан тыс тәрбие
жұмысы негізінде экологиялық мәдениетін қалыптастыруды теориялық -
әдіснамалық тұрғыда негіздеу

Зерттеу обьектісі: бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үдерісі

Зерттеу пәні: оқушылардың сыныптан тыс тәрбие жұмыс негізінде
экологиялық мәдениетін қалыптастыру

Зерттеудің міндеттері:

– оқушылардың сыныптан тыс тәрбие жұмысы негізінде экологиялық
мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтау;

– бастауыш сынып оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру жолын
қүрастыру;

– сыныптан тыс тәрбие жұмысында оқушылардың экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың әдістемесін негіздеу.

Зерттеу болжамы: егер оқушылардың сыныптан тыс тәрбие жұмысының
түрлерінде экологиялық мәдениетін қалыптастыру мазмұны теориялық негізделіп
оқу-әдістемелік кешенмен қматамасыз етілсе, оқушылардың экологиядан білімі
артып, практикалық біліктілігі, дағдысы, дүниетанымдық, экологиялық
мәдениетіне, табиғатты қорғаудағы сауатты адами-эстетикалық көзқарасы
қалыптасады.

Зерттеу көздері. Зерттеу мәселесі бойынша философтардың,
әлеуметтанушылардың, педагогтар мен психологтардың еңбектері;

Зерттеу әдістері. Зерттеу жүмыстарын жүзеге асыруда теориялық,
аналитикалық-синтетикалық; салыстырмалы, индуктивті - дедуктивті талдау,
эмприкалық сұрау, бақылау, педагогикалық эксперемент, педагогикалық іс-
тәжірибелер; социологиялық (сауалнама); математикалық статистикалық есептеу
әдістері қолданылды.

Зерттеудің негізгі жаңалығы:

– бастауыш сынып оқушыларын сыныптан тыс тәрбие жұмыстарын жүргізу
негізінде экологиялық мәдениетін қалыптастыруды теориялық түрінде
негізделуі.
– бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастырудың
құрылымдық үлгісі;

- қоршаған орта туралы білім мазмұнын жаңа технология бойынша оқыту
әдістемесі оқушылардың экологиялық білім, іскерлік, дағды, әдеп деңгейін
арттырады, экологиялық мәдениетін жетілдіріп, қоршаған ортаны қорғауға
бағыттайды.

Диплом жұмысы құрылымы. Кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
әдебиеттер тізімінен тұрады.

І . Бастауыш сынып оқушыларының сыныптан тыс тәрбие жұмысы негізінде
экологиялық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негізі.

1.1 Бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру
ерекшеліктері

Адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынас қоғамдық ортадағы іс- әрекет
арқылы көрініс береді. Әр қоғамның дамып өркендеуіне адамның ойы мен білімі
қандай қажет болса, табиғат пен оның байлығы сондай қажет. Осының өзі
табиғат- адам- қоғам бір-бірінен бөліп қарауға болмайтын, бір-бірімен
бірлікте дамитын тұтас дүние екенін көрсетеді. Ендеше, бүкіл өмір қоршаған
ортада, табиғат аясында, олармен қарым- қатынаста өтетіндіктен адам баласы
тіршілік ету үшін ол қатынастардың әдіс- тәсілін меңгеруі тиіс. Мұндай әдіс-
тәсіл бала жастан қоршаған орта туралы білім алу арқылы меңгеріліп жүйелі
жүргізілген тәрбие нәтижесінде қалыптасады. Олай болса, жоғарыдағы
қатынастарды ғылыми негізде этикалық, эстетикалық адами тұрғыда жүзеге
асыру үшін адам қоршаған орта туралы білім жүйесін меңгеруі тиіс. Қоршаған
ортаны танып- білуде әлеуметтік орта мен географиялық ортаның атқарар ролі
ерекше.

Адамның жеке басының дамуында әлеуметтік орта маңызды орын алады. Адам
қоғамдық ортада дамып қалыптасады, ал қоғамның алғашқы сатысы- отбасы,
ағайын туыс.

Сонымен, бастауыш мектеп оқушыларын сыныптан тыс тәрбие жұмыстары
негізінде білім бере отырып экологиялық мәдениетін қалыптастыру болады.
Табиғаттың даму заңдылықтарын оқыту мен тәрбиелеу жұмысы педагогтардың
көбі баса назар аударып, жас кезінен бастау керек екендігін айтқан болатын.
Я.Коменский "Мир чувственных вещей в картинах" деген атақты трактат жазды.
Бұл балаларға түсінікті жазылған энциклопедия іспеттес еңбе болды. Онда
адам орғанизмінің құрылысы, тіршілігі, жер мен аспан денелері жөнінде
түсінік беріледі. ХҮІ-ХҮІІІ ғғ. Үлы педагогтары Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоци,
А.Дистерверг және т.б. прогресшіл ой- пікірлері классикалық педагогикада
оқушыға табиғат пен қарым- қатынас арқылы білім беру, тәрбиелеу,
дүниетанымын қалыптастыру заңдылықтарын негіздеген “ ... адамның бүкіл рухани
тіршілігі табиғатпен берік байланыста болған” – деп тұжырымдаған. [19, 20,
21]

Ж.Ж.Руссо өзінің педагогикалық трактатында Я.А.Каменскийдің табиғат
және оны қорғауға тәрбиелеу идеяларын толықтырып әрі қарай дамытты.
XIX-ғасырдың демократ ағартушылары В.Г.Белинский А.Н.Герцен,
Н.АДобролюбов болса табиғат туралы саналы білім беру адамның мінез-құлқының
дұрыс қалыптасуына ерекше мән береді.

Кезінде орта ғасыр ғұламалары табиғатқа қатысты өз көзқарастарын
философиялық-әдіснамалық тұрғыда тұжырымдаған. IX- XV ғғ. ғұламалары Әл-
Фараби, Ж.Баласағұни, Қожа Ахмет Яссауи, М.Қашқаридың тіл ғылымы, логика,
психология, география, этика және т.б ғалымдар жайлы жазған еңбектерінің
мәні ерекше. Соның ішінде Әл- Фараби медицина, биология, география
ғылымдарын теориялық- философиялық тұрғыда негізделген.

Табиғат- сұлулықтың өмір бақи таусылмас қайнар көзі. Сондықтан ол
тәрбие берудің ең маңызды құралдарының бірі болып саналады. Баланың бойына
игілік пен ізгілікті дарытушы табиғатты қорғау сезіміне тәрбиелеу туралы
ғұлама ғалым К.Ушинскийдің "Табиғат дауыс- дыбысын, үнін ата- аналар да,
қоғам да, тәрбиешілер де, заң шығарушылар да көңіл қойып тыңдауы
тиіс.Табиғатпен егесу, зиян келтіру жақсылыққа апармайды, адамға тек оның
зандылықтарын білу және оның табиғи күшін пайдалану ғана қалды " дегеніне
құлақ асатын мерзім әлде қашан жетті. Солай екен, жер тағдыры- ел тағдырын
ойлап, қаласақ та, қаламасақ та ата бабаларымыздың атамекен, туған жер
топырағы туралы түсініктеріне, таным-талғамдарына ой жеткізу тиіспіз.

Экологиялық тәрбие жұмысы балалардың жас ерекшеліктеріне сай және
табиғатқа жақын қарым- қатынаста жүргізілсе ұтымды болады. К.Д. Ушинский
өзінің "Детский мир ", "Родное слово" кітаптарында табиғат және онда
тіршілік ететін хайуанаттар мен құстардың тіршілігі, адам және оның еңбегі
жөнінде көптеген деректер келтіреді. Үлкен педагогтар балалардың ойлау
қабілетін арттыруда, эстетикалық сезімін тәрбиелеуде табиғатты шебер
пайдалана білген. [23,24,25]
Халқымыздың көрнекті ұлы ағартушылары Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев,
Ы.Алтынсарин – табиғат –сүйіспеншілік пен адамгершілік көзқарастарының
негізі- деп түсініп, жастарға оны аялауға, оның тепе- теңдігін сақтауға
ақыл- кеңес берген.
Халқымыздың зерттеушісі Ш. Уәлиханов табиғат байлықтарының көзін ашып,
оны ұрпақ тәрбиесінде пайдалануды ерекше атап көрсеткен. "Қазақтардың
шамандықтың қалдығы"атты еңбегінде "О,Табиғат ! Өзіңіз айтыңызшы тіршілікте
' одан ғажап, одан қүпия не бар... Табиғаттың кейбір апаттарын, отты кейбір
жануарлар мен қүстарды, тұрмысқа қажетті заттарды киелі деп қастерлейді.
Осы аталғандарды құрмет түтып, оларға ырым жасап тұру, адам баласына байлық
пен бақыт-құт әкеледі '" деп түсіндіреді.

Ғалым қоршаған табиғат-аясының адамның жан дүниесіне тікелей әсер
ететінін тартымды сипаттайды, бүкіл тіршілікті қоршаған орта ерекшелігіне
байланыстыра отырып, салыстыра қарайды. Табиғат құбылысы арқылы дүние
сырын, тіршілік пен тұрмыстың мәнін, адам баласының табиғат аясындағы орнын
айқындак түседі. Табиғат пен адамды тұтас алып қарауында қоршаған ортаның
адам мен қоғамның дамуына тигізетін әсерін айқын көрсете білді. [5]

Қазақтың белгілі ойшыл ағартушысы Ы.Алтынсариннің өз шығармаларында
табиғат көріністерін жырлай отырып, экологиялық тәрбиеге баса назар
аударған. Әсіресе "Бай баласы мен жарлы баласы" деген әңгімесінде әрбір
қазақ баласы кішкентайынан бастап, табиғат сырларын түсініп, дала табиғат
заңдылықтарын үғынып, зерделеп өсуі керектігі айтылады. Неғұрлым табиғат
сырларын терең танып, табиғатпен етене жақын болған бала қандай
қиыншылықтарда да мүдірмей өтетіні белгілі. [26,27]

Абайдың шығармаларынан қоршаған орта, оны қорғау туралы табуға
болады. Ол қоршаған ортаның бір-бірімен өзара байланыста, үнемі өзгеріс
дамуда болады деп қарастырды. Абай дүниенің болмысын оның болған және бола
беретіндігін, табиғаттың өмір сүру заңдылықтарын түсінген.
Табиғаттың әсем көріністері арқылы жас-ұрпақтың бойына адамгершілік
қасиеттерін, табиғатты қорғау, аялау сезімдерін тәрбиелеу туралы даналық
сөздері осы кезге дейін құнын жоймай біз үшін баға жетпес дүние.
Ш.Құдайбердиев "ар, ұяты бар, қайырымды ұстамды адам қоғамның кез-
келген кезеңінде өзінің лайықты орнын біледі "- деп ескерткен.
Ұлы ғұлама ойшылдардың қоршаған ортаға, табиғат болмысына
деген ой - пікірлері мен көзқарастарының көкейтестілігі бүрынғыдан
артпаса кеміген жоқ. Экология проблемасы ғасырлыр бойы ғалымдардың зерттеу
объектісінен тура болса, жанама болса түскен емес. [6,28]

Эколог ғалым Ғ.Сағымбаев "Табиғатты өзгерту, байлықтарын пайдалану
қазір өзінің шегіне жеткенге ұқсайды. Мұны елемей, қоршаған ортаны осы
қарқынмен тонай берсек, табиғат өздігінен қалпына келу мүмкіндігінен
айырылып, жер бетіндегі тіршілікке үлкен қауіп төнеді", - дей отырып, туған
табиғатты аялап, халқымыздың болашағын ойлау абыройлы борышымыз екендігін
келешек ұрпаққа міндеттейді. Осындай келеңсіз жәйттарға жол бермеу үшін
ғалым табиғатты үтымды пайдаланудың ғылымк теориялық негізін жасады.

Адам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасының адамгершілік аспектісін
ашуда, ақыл-ой мен сезімін тәрбислеуде, сананы қалыптастыруда адамның
экологиялық мәдениеті жетекші орын алады.

"Экологиялық мәдениетке" тәрбиелеу қажеттілігі XX ғасырдың 70-ші
жылдарында айқындалды. Ол бір жағынан, орта мектептерде экологиялық
білімнің снгізілуімен байланысты болса, ал екінші жағынан, экологиялық
дағдарыстың тереңдеп, қоршаған ортадағы үйлесімділіктің бұзылуы әсерін
тигізді.

"Мәдениет экологиясы" терминін ең алғаш рет академик Д.С.Лихачев 1980
жылы ұсынды. Оның пікірінше, адамгершілік факторынан құрылған адам
тіршілігінің объективті негізі — мұраларды сақтау, сондықтан мәдениет
экологиясын адамгершілік экологиясы ретінде қарастырады. Мәдениет
экологиясының заңдарын сақтамаған жағдайда ол қоғамның адамгершілік, рухани
жағынан құлдырауына әкеліп соқтыратындығын ескертті.

Сондықтан, біз Д.С.Лихачевтің төмендегі тұжырымын басшылыққа алдық:
"табиғат пен адам" арасындағы қарым-қатынас -өздеріне тән "мінез-құлық
ережелері" бар, әлеуметтік екі мәдениетгің қарым-қатынасы. Екі мәдениет
тарихи дамудың жемісі, оның ішінде, адам мәдениеті табиғаттың ықпалымен
дамыса (адамзат тіршілік ете бастаған кезден), ал табиғат адам мәдениетімен
тығыз байланыста дамыды. [29]

Сонымен, мәдениет саналы өзгерістің — адам мен табиғат арасындағы өзара
қатынастардың барлық жүйесін қайта құруға үлкен жаңалық жасайтын адам
тұрмысының сфсрасы болып есептеледі.

Экологиялық мәдениеттің классикалық анықтамасын И. П. Сафронов бсрді.
Ол экологиялық мәдениетті "рухани құндылықтарды, әлеуметтік институттардың
барлық түрлерінің жүйесін және белгілі бір әлеуметтік бірліктің
шеңберіндегі табиғатты танып-білумен, меңгерумен және жаңартумен тікелей
байланысты адам іс-әрекстінің нәтижелерін көрсететін, адам, қоғам мен
табиғат арасындағы қарым-қатынастардың сипаты мен саналық деңгейін
білдіретін жалпы мәдениеттің арнайы бөлігі" ретінде анықтады. Ол мәдениет
ұғымын аксиологиялық, іс-әрекеттік, семиотикалық, әлеуметтік, гуманистік
тұрғыдан түсіндірді [30].
Ал, монографиялар мен диссертацияларда экологиялық мәдениет ұғымын сан
алуан тұрғыдан ғылыми деңгейде түсіндіріп, ор қырынан анықтама берілгсн.

Кейбір зертгеушілер бұл ұғымды табиғатты қайта құрушы іс-әрекеттің
мәдениетіне саяды. Бұл тұрғыдан қарауды бірінші рет М. С. Каған ұсынды, оны
одан әрі А. И. Кочергина және т.б. өз зерттеулерінде жалғастырды.
Экологиялық мәдениеттің бұлтар ұғымын басқа зерттеушілер толықтырады.
Мысалы, Э. С. Маркарян: "Экологиялық мәдениет қоғамның табиғатпен ғана
емсс, сонымен бірге әлеуметтік-тарихи ортамен өзара әрекетінің тәсілдерін
сипаттауды талап етеді", — деп көрсетеді.

В. И. Вернадский бойынша, экологиялық мәдениет, адамзат дамуының
сапалық қасиеттерге ие болатын бағыттылық векторы. Ал Э. В. Гирусов бұл
көзқарасты қолдай отырып, мәдениетті "материадцық және рухани
құндылықтардың жиынтығы, сонымен бірге қоғамның алға басуын қамтамасыз
ететін адам іс-әрекетінің тәсілдері ретінде" айқындайды, ал экологиялық
мәдениетті "ортаның тіршілікке жарамдылық талаптарына әлеуметтік іс-
әрекеттің сәйкестігінің себепшісі болатын" жалпы мәдениеттің бөлігі ретінде
қарастырады [31,32,33].

Хейзингтің пікірінше, экологиялық мәдениет бұлрухани және материадцық
құндылықтардың сай келушілігі; индивидуумның, бірлестіктің және биосфсраның
(алдымен, индивидуумның денсаулығы, социум мен биосфераның қолайльшыга)
үйлесімділігі; тіршілік формаларын дамыту мен көбейтуге, сақтауға жагдайлар
жасауды қадағалау [34].

Экологиялық мәдениет ұғымының мазмұнын кейбір ғалымдар (И.Л.Носова,
М.С. Каған) утилитарлық практикалық аспекті тұрғысынан біржақты карастырса,
ал ғалымдар Л. Я. Станис, Е. В. Станис "экологиялық мәдениет, ұлттық,
әлеуметтік, мемлекетара-лық жонс басқа да дау-жанжалды шешуге мүмкіндік
бсріп, жалпыадамзаттық құндылықтың мөртебесін арттырып, жер бетінде
тіршілік пен цивилизацияны сақтауға адамзатты біріктіреді",-деп есептейді.

Экологиялық мәдениет" салыстырмалы жаңа ұғым, ол дүниежүзілік
мәдениеттің маңызды кезеңі жөнс кұрамды бөлігі. Экологиялық мәдениет
ұғымының пайда болуы экологиялық қауіпсіздікті болжау, қоршаған табиғи
ортаны қорғау мен жақсартуды қамтамасыз ету қажеттілігін түсінумен тығыз
байланысты екендігін көрсетеді.
К.Исламова Экологиялық мәдениет" ұғымын төмендегідей тұжырымдайды.
''Экологиялық мәдениет — қоғамның табиғи ортамен ғана емес, әлеуметтік
тарихи ортамен өзара әрекетінің тәсілдерін сипаттайтын, барлық рухани өмір
мсн істе көрініс табатын, адамзат мәдениетінің маңызды бөлігі және
табиғаттың құндылығын түсінетін, экологиялық білім жүйесімен, экологиялық
іс-әрекетпен, қоршаған ортаға ізгілік қарым-қатынаспен сипатталатын
түлғаның ерекше қасиеті".
Экологиялық мәдениет — әлеуметтік табиғи түзілім, оның құрылымы өзара
тығыз байланысты бөліктерден тұрады: экологиялық білім; экологиялық мінез-
құлық; экологиялық тәрбие; экологиялық, сана; экологиялық сенім;
экологиялық қарым-қатынас; экологиялық іс-әрекет.

Ғалымдар И. Д. Зверев, А. Н. Захлебный, И. Т.Суравегина экологиялық
білім мен тәрбиенің міндеті табиғатты қорғаудың қоғамдық қажеттілігін ішкі
қажеттілік пен қызығушылыққа толығымен өзгерту деп айқындайды [35, 36].
Осыған байланысты, біз табиғатты қорғаудың қоғамдық қажеттілігін ұғынуды
білім, сезім, сенім, іс-әрекет деңгейінде жүргізіп, дсңгсйлсрдің өзара
байланыстылығын жүзегс асыру қажет деп есептейміз.

И.П.Софранов, М.С.Коған, Э.С.Маркорли, Е.В.Стинис, К.Исламова,
Сарибеков, А.Егенисованың еңбектерінен психологгар Л.С.Выготский,
С.Л.Рубинштейн, И.С.Кон, Е.М.Кудрявцева, В.А.Ясвин, Л.И.Божович,
П.Я.Элъконин, .А.Люблинская, М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев, т.б. өз еңбектерінде
окушыларға экологиялық білім мен төрбие беру жұмыстарында баланы қоршаған
ортамен қарым-қатынастары барысында, оның психологиялық жас ерекшеліктерін
ескергенде ғана нәтижелі болады деген пікірлер айтқан. Ал, С.Л.Рубинштейн
әрбір жеке тұлғаның қоршаған ортамен байланысының басты компоненттерінің
бірі -қарым-қатынас деп санайды. Ол оқушының табиғатқа адамгершілік
қатынасын қалыптастыру, мінез-құлық нормаларын дамыту екенін айқын
көрсетеді. Оның пайымдауынша басқа адамдармен жарамды қатынасқа ену, басқа
адамдардың адамша тіршілік етуіне жағдай жасай білу, тек толық бағалы
адамның ғана қолынан келуі мүмкін, ал ол дегеніміз дуниеге, өмірге,
табиғатқа шын дос қатынастағы адам болуына негіз болады. [30, 37]

Қазіргі педагогикалық теория экологиялық білім мен тәрбие берудің
ғьшыми негізін, мақсаттары мен міңдеттерін, принциптерін: И.Д.Зверев,
П.В.Иванов, Н.А.Гладков, А.Н.Захлебный, И.Т.Суравегина, Л.П.Салеева,
В.В.Иоғанзен, т.б. толық ашуға ұмтылып, табиғи ортаға жауапкершілік
қатынасты қалыптастыру және экологиялык тәрбие беруді зерттеген.

Қазақстанның эколог-педагог ғалымдары Ә.С.Бейсенова, М.Н.Сарыбеков,
А.А.Сотников, Ө.Танабаев, А.Болтаев, У.Д.Жангельдина т.б. жоғарғы оку
орындарында және жалпы білім беретін мектептерде әртүрлі пәндер негізіңде
экологаялық білім мен тәрбие беру концепциясын, әдістемесін қарастырған
болатын. Осы аталған еңбектерді талдай отырьш, бастауыш сынып окушыларына
экологиялық тәрбие бер ашылып, зерттелмегенін байқадық.

Педагогикалық әдебиеттерде экологиялық тәрбие берудің мақсаттары
жөнінде үзілді-кесілді айтылған алшақтық жоқ. Мысалы, ғалым-эколог
И.Д.Зверевтің пікірінше, экологаялық білім мен тәрбие берудің мақсаты мен
мәні-қоршаған ортамен, табиғатпен қарым-қатынастың барлық түрлерінде
оқушылардың жауапкершілікпен қарайтын көзқарасы мен сенімін қалыптастыру.

Ал, А.Н.Захлебный экологиялық білім берудің мақсаты -қоршаған ортаға
құқық нормалары мен моральдық ұстанымдарынан туындайтын жауапкерішік
қатьшастың негізінде экологиялық мәдениетін калыптастыруға болатыңдығын
айтады. [38]

Э.А.Тұрдықұлов болса экологаялық білім мен тәрбие беруде оқушыларды
табиғатты пайдаланудың ғылымк негіздері жөнінде сенімін, практакалық
дағдыларын, табиғат ресурстарын корғау және молайту саласында белсеңді
көзқарастар қалыптастыруға қажет білімді қалыптастыратын психологиялық
процестерді талдайды.

"Экологиялық тәрбие" ұғымына анықтама беріп, мәнін ашуда педагог
ғалымдардың көзқарастарында ерекше айырмашылықтар жоқ. Экологиялық
тәрбиенің мәні жайлы айтқанда: оқушылардың табиғатқа жауапкершілікті қарым-
қатынастарын қалыптастыруда, оны қорғау, аялаудағы саналы белсеңділіктерін
арттыру, соның негізінде адамгершілік қасиеттерін дамытып, қоршаған ортаны
жстілдіруге дайыңдау. Осыған орай, экологиялық мәдениетгің құрамды
бөліктеріне жеке-жеке тоқталайық.

Экологиялық білім - И. Д. Зверевтің пікірінше, экологиялық мәдениеттің
маңызды элементтерінің бірі, оның мазмұны төмендегідей принциптер негізінде
құрылуы керек:

- В. И. Вернадскийдің бионоосфера туралы ілімін, табиғаттың және
адамзат қоғамының бірлігі идеясын дамытатын ғылымилық принципі;

- адамның табиғатқа және адамның адамға қарым-қатынасының бірлігі мен
қарама-қайшылығын анықтайтын гумандық принципі;

- экологиялық мәселелердің аймақтық және өлкетану аспектісін ашып
көрсету принципі,

- кіріккен (интеграция), үздіксіз және жүйелілік принципі Д. Н.
Кавтарадзе экологиялық білім беруді жеке топтық және жалпы-адамзаттық
қауіпсіздікті қамтамасыз ететін, экологиялық дүниетанымды қалыптастыратын
негізгі құрал, жер бетіндегі барлық адамдардың бірлігін әр мүшесіне
сезіндіріп, адамдардың планетамен ортақ тағдырлас екендігін саналы
түсіндіретін , олардың күш-қуаты адамзат пен биосфераның дамуына
бағыттайтын рухани өзек ретінде қарастырады [39].

Н. И. Мамедов және И. Т. Суравеғана білім берудің мақсаты мен мазмұнын
жаңартудың қажеттілігін сана дамуының деңгейімен, адамның адамгершілік
түсініктерімен, оның түлғааралық байланысының сипаты және кеңдігімен,
өлеумсттік өміргс араласу дәрежесімен, адамдардың тіршілік әрекетінің құнды
мақсаты мен ниеттілегі ретінде көрсетеді [40]. Зерттеудің нәтижесінде
экологиялық білімнің мазмұны табиғи жөнс өлсуметгік шындықтың кіріккен
ғылыми бейнесі негізінде құрылуы керек екендігі анықталды, ол төмендегі
көзқарастардан туындайды:

- қоршаған ортаны жүйелі ұйымдастыру;

- тіршілікті экожүйе деңгейінде ұйымдастыру;

- адамның еріктілігі, экологиялық жауапкершілігін түсіну.

Сонымен, экологиялық тәрбиенің мақсаты жеткіншектердің рухани дамуына,
қоршаған ортамен өзара іс-орекетінің адамгсршілік деңгейде, оның ішінде,
адамның табиғатпен сезімдіх қарым-қаты-насының қалыптасуына бағытталған деп
түсіндіріледі. Егер эколо-гиялық білім беру "сана-ойлау-білім-іс-әрекет"
ұғымдарымсн анықталса, онда экологиялық тәрбие "құндылық-қарым-қатынас-
мінез-құлық" ұғымдарымен сипатталады. Бұл жағдайда "қарым-қатынас"
категориясы экологиялық тәрбиені жүйеге келтіруіні тетік қызметін атқарады,
ал жеке тұлғаның құнды бағдары, кажеттілігі, ниет-тілегі, оның адамгершілік
бағытын анықтайды деп тұжырымдауға болады.

Экологиялық сана — адамның табиғатқа жәнс адамдар арасындағы өзара
қарым-қатынасын көрсететін экологиялық мәдсниеттің рухани формасы.

Б.Т.Лихачев өзінің "Экологиялық сананың құрылымы жоне оны
қалыптастырудың педагогикалық негіздері" атты ғылыми мақаласында
экологиялық сананы табиғатта, қоғамда (социумда) және жеке түлғада тірі
ағзалардың қоршаған ортамен және бір-бірімен өзара төусдділігі, тұрақты
тепе-теңдігі туралы адамның меңгерген жоне жинақтаған білімі рстінде
анықтайды. Ғалымның пайымдауынша, экологиялық сана психикада туындап,
экологиялық тәрбие мен тәжірибенің негізінде жетіліп, экологиялық сананың
қоғамдық формаларына, экологиялық философия, экологиялық идеология,
экологиялық мәдениет және жекетұлғаның тіршілік бейнесі ретінде қайта
жаңарады. Экологиялық сананың құндылығы артқан сайын соғұрлым жеке тұлғаның
экологиялық мәдениеті де жоғары болады. Ол экологиялық сананы
қалыптастырудың ғылыми-біліктілік, табиғатты пайдалану мен табиғатты
қорғау, тәрбислік сияқты негізгі бағыттарын көрсетті. [29,41]

Экологиялық тәрбиенің бұлбағыттары экологиялық сананың барлық негізгі
аспектілерін қамтиды, ол табиғи ортаға іс-әрекеттік тәжірибеліі
эмоциональдық-сезімдік қарым-қатынасқа сүйенеді. Бұл жеке тұлғаның
экологиялық мәдениетін қалыптастыруда сана мен мінез-құлықтың, сөз бен
істің, сенім мен қылықтың ,арасындағы қауіпті алшақтықтан сақтандырады.

Ал, В.И.Вернадский экологиялық сананы адамның дүниеге, озіне
шығармашылық қарым -қатынасы деп көрсетеді.

Э.В.Гирусов экологиялық сананы "табиғи ортамен қоғамның арақатынасы
проблемаларын нақты әлеуметтік және табиғи мүмкіндіктерге сәйкес оптимальды
шешуді көрсететін козқарастардың, ілімдердің және сезімдердің жиынтығы", —
деп қарастырады.

Экологиялық санаға жақын ұғымдардың бірі — экологиялық ойлау.
Экологиялық ойлау экологиялық құбылыстар мен процестердің негізін танып
білуге, нақты экологиялық жағдайларды талдауға мүмкіндік жасайды.
Қорыта айтқанда, экологиялық сана — нақты әлеуметтік және табиғи
мүмкіндіктерге сәйкес қоғам мен табиғаттың арақатысының проблемаларын
тиімді шешудегі көзқарастардың, теориялар және сезімдердің жиынтығы және
экологиялық мәдениеттің "қоғамдық жады" қызметін атқаратын бір бөлігі деп
тұжырымдалады.
Экологиялық сана Экологиялық сенімді туғызады. Экологаялық сенім
болашақтағы қарым-қатынастың іргетасын құрап, баланың іс-әрекетінен, мінез-
құлқы мен әдет-дағдысынан көрініс табады.

Экологиялық сенімді қалыптастыру үшін теорияның нәтижесін практикалық
іс-әрекетте қолданудың маңызы зор. Оқушы табиғи ортаны қорғаудың нақты
жұмысына қатыса отырып, бұліс-өрекетгің ерекшелігімен танысып ғана
қоймайды, сонымен қатар, нақты мысалдарда экологиялық заң мсн ережелерді
сақтау қажеттігін түсініп сезінеді, түрлі сипаттағы экологиялық маңызды
жағдайлардың нөтижесін ойлайды. Ол тұлғаның эмоционалдық сферасын қозғап,
санасында тсрең із қалдырады. Нәтижесінде оқушыда табиғатты пайдалану
практикасымен байланысты фактілер мен құбылыстарға тұрақты тұлғалық қарым-
қатынасқа дағдыланады, экологиялық принциптер мен ережелерді сақтау,
қоршаған ортаны қорғау қажеттілігіне сенім қалыптасады. Қорыта келгенде,
экологи-ялық сенім теория мен практиканың, білім мен мақсатты бағытталған
іс-әрекеттің арасындағы байланыстырушы буынның қызметін атқарады.

Экологиялық қарым-қатынастар — адам тіршілігінің табиғи жағдайларын
танып білуге, өзгертуге және сақтауға бағытталған танымдық, реттегіш және
табиғат қорғау қызметтерін атқаратын экологиялық мәдениеттің маңызды
бөлігі. "Адам — қоғам — табиғат" жүйесіндегі қатынастарды ізгілендіру
адамның іс-әрекетінің түрлі сферасын экологиялан-дырмайынша мүмкін емес.

Ф.Я.Полинчак және Г.В.Платонов экологиялық қарым-қатынастарды ..."адам
мен табиғат, сонымен қатар, "табиғат—қоғам" жүйесінің оптимальды жағдайын
қолдау мақсатында адамдардың өз арасында " пайда болады деп есептейді.

Бұдан шығатын қорытынды, адам биосферасыз өмір сүре алмай-ды және
барлық қарым-қатынастардың жүйесі адам мен табиғат арасындағы зат алмасу
процестерін қолдау үшін болады, онда қарым-қатынастардың жиынтығы,
экологиялық қатынастар сияқты бір жағынан, адамды қоршаған табиғатпен
байланыстырса, ал, екінші жағынан, адамдардың бір-бірімен қарым-
қатынастарының қажетті буыны болып табылады. Олай болса, экологиялық
мәдениет экологиялық сана, экологиялық іс-әрекет сияқты элсменттері арқылы
өзінің негізін құрайтын экологиялық қарым-катынастың деңгейін көрсетеді.

Ғалымдар көрсеткендей, табиғатқа қарым-қатынас адам қарым-қатынасының
жүйесінде, үш аспектідс көрінеді: біріншісі - материалдық өндірісте;
екіншісі — экологиялық өзара әрскеттер жүйесінде; үшіншісі — табиғи ортаны
зерттеу мен қорғауда.

А.П.Сидельковский "оқушылардың табиғатқа карым-қатынасы күрделі де,
кешенді әлеуметтік құрылым ол алдымен, сыртқы -практикалык іс-орекетгік
сферада — жеке түлғаның өмірінде және оның ішкі сферасында — психикасында
дамиды", — деп көрсетгі [42,43].

Сонымен қатар, Н.А.Рыков және Б.Г.Иоғанзен [44] зсрттеулерінде
табиғатпен қарым-қатынастын, төмендегідей мотивтерін айқындайды;

— азаматтық-патриоттық мотив — Отанға сүйіспеншілік, оның байлығын
көбейту мен қорғауда қоғам алдындағы борышын түсіну;

— гуманистік мотив — іс-ірекеттердс мейірімділік, қамқорлық көрсету,
табиғатты қорғауға ниет ету;

— эстетикалық мотив — табиғаттың әсемдігін сезіну және түсіну.

Қорыта келгенде, экологиялық қарым-қатынастар адамдардың табиғатпен
қарым-қатынастарында, олардың өзара әрекеті үдерісінде қалыптасып,
біртіндсп ішкі өзгеріске ұласады. Осы ішкі үдеріс адамньщ ісі мен қылығын,
әсерленуін, этикалық, эстетикалық жоне т. б. өлшемдерін анықтайтын бағалау
қарым-қатынасын қалыптастырады деп тұжырымдауға болады.

Экологиялық іс-әрекет адамның табиғи ортаны танып білуімен,
меңгеруімен, өзгертуімен және сақтауымен сипатталады. Ол экологиялық
модениеттің негізін құраушы, экологиялык проблемаларды ұтымды шешуші орекет
болып табылады. Мысалы, техника са-ласында өндірісті экологияландыру,
экономикада жаңа өзгерістердің қоршаған ортаға тигізген шығынын бағалау,
ғылымда -экологиялық проблеманың төңірегінс интеллсктуалдық күштерді
жинақтау, құқық саласында — табиғатты қорғау жөніндсгі заңдарды жасау,
педагогикада — экологиялық ойлау стилі мен мінез-құлықты қалыптастыру және
т. б.

Қорыта келгенде, экологиялық тәрбиенің мазмұны экологиялық мәдениеттің
ерекшелігімен айқындалады. Экологиялык мәдениеттің құрылымдық қалыптасу
процесі барысында жеке түлға

Экологиялық мінез-құлық" — адамдар әрекеттесетін әрі әрекеттесуді
жоспарлайтын, адамның немесе қоғамның сыртқы орта үрдісі және
құбылыстарының нысандарына бағытталған саналы мақсаты.

Балалардың экологиялық жүріс-тұрысы ерте кезеңде қызығушылық
басымдығымен, әрі қарай сүйіспеншілікпен жүзеге асатын, бірден-бір қуатты
себепшарт болып саналатын сана-сезімінің дамуымен анықталады. Шектелген
өзіндік танымнан білім алуға бағытталған саналы құлшынушылық болып
табылады. Сондықтан да, таным мүмкіндігі шектелген, мағыналы ойлау қабілеті
жетілмеген балалар үшін табиғат жүріс-тұрыстағы қарапайым зерттеулер,
сынақтар арқылы ұсынылады. Олар, өзімшіл — хайуандық, жойқын жүріс-тұрыспен
жүзеге асырылады. Атап айтқанда, балалардың ойыншықты сындырып ішінде не
бар екенін көргісі келетіні, жануарлардың мінезін үғыну, ауыру сезіміне
жауабын білу мақсатымен түрткілеуі сияқты, бір нәрсені бүлдіргісі,
сындырғысы келуімен, назарын аударған гүлді жүлып алып, оның белгілерін
мұқият зерттеумен түсіндіріледі. Сынақтық – тәжірибелік жолмен балалар
өздерінің феноменальдық дүниесін қалыптастырады.

Балалардың экологиялық жүріс — тұрысын негізгі түрі ретінде әрекеттер
арқылы тану қоршаған ортаны жіктеуге, оның нысандарын және процестерін
тартымды және жағымсыз деп екі дәрежеге бөлуге мүмкіндік береді. Ол
жағымсыз нысаналар мен құбылыстарға қауіп бейнесі экологиялық сананың,
жүріс-тұрыстың өзімшіл негізін көрсетеді. Дегенмен, баланы "болмайды,
рұқсат етілмеиді деген түсініктерге тек қана тәрбие бейімдейді. Атап
айтқанда, мектепке дейінгі балалардың табиғатқа деген саналы көзқарасының
болуы, оның мотивтеріне байланысты екендігін айтады. Балалардың ең көп
ықпал ететін мотивтерінің біріне ересектердің дүниесіне қызығуы және
әрекеттеріне еліктеуімен пайда болатын мотивтер жатады.

Психологтар Б.Г. Ананьев, Л.И.Божович, И.С.Кон, Д.И.Фельдштейн баланың
жеке түлға болып қалыптасуының бірінші жағы қоршаған дүниені біртіндеп
біліп, өзінің алатын орнын түсіне бастауы, осыдан мінез-құлық сарындарының
жаңа типтері, екінші жағы сезімі мен еріктің дамуынан пайда болатындығын
атаған. [45]

Л.И.Божович "Жалпы психикалық дамуындағы 6-7 жасынан бастап, өмірде
ересек адамдарға ұқсағысы келіп, жаңа тапсырмалар орындауға талпынады. Тек
өзі ғана емес, айналасындағы адамдардың да сондай көзқарасга болғанын
қалайды. Балада жаңа әлеуметтік өмір иесі болу тілегі пайда болады.
Ересектің тапсырмасын орындайды. Өзіне қандай да бір жүктеме алып, отбасына
көмекші болғысы келеді. Бірақ, бұлүмтылыстардың психологиялық нышаны сол
қалпында қалады, жоғары сатыдағы мектепалды балалар қоғамдық қарым-қатынас
жүйесіндегі және қоғамдық мәні бар шаралардағы жаңа жағдайларға үмтыла
бастайды. Экологиялық тәрбиенің мақсаты, адамдардың қоғам мен табиғаттың іс-
әрекеті мен адам мен ортаның өзара үйлесімді көзқарастарын сезінуі, сонымен
бірге табиғатқа ақьшы қонымды, ғылыми негізделген әсер ету жауапкершілігі
болып табылады.

Бұл негіздер бала кезден (анасының баласына гүлдің әдемілігін көрсетіп,
оның қош иісін сезінгенде, гүлді суаруға,болмаса, гүл қойған ыдыстың суын
алмастырған кезден) қалыптастырылады. Одан басқа, табиғатқа эмоционалдық
қатынас жасаудың үйлесімді багдарламасы күнді, күн сәулесін, көкшіл
аспанды, гүл, көбелектерді таныстыру арқылы да жүзеге асырылады. Гүл
ортасына орналасқан ыдыста шомылған нәресте кейін табиғат сүлулығына ерекше
сезімталдық танытады. Табиғатты әдемілік сезімі ретінде қабылдаған,
көптеген гүлдер мен өсімдіктердің атын, олардың дәрілік қасиетін,т.б.біліп
өскен бала алғашқы кезден-ақ табиғатпен етене араласып, оны сүйіп,кейін оны
аялайтын болады.

Халқымыз бала сезіміне әсер ететін, хош иістерге ерекше мән
береді.Сондықтан белгілі уақыт бойы баланы айрықша шомылдырып, жусан иісі
түндырылған сумен баланың денесін шайып,арша ағашының түтініне үстайды.
Жусан иісі баланың бойына мәңгі еніп туғаннан кейін бала бұлиісті іштей,
иіс сезімі арқьшы "біліпқоймай", көру арқылы да таниды. Жусан шөбі-
көшпенділер үшін жай ғана әдемілік емес,әдемілік кереметі. Жусан-Отан
бейнесіндала бейнесімен рухани-этикалық бірлікпен біте қайнасқан ұғым.
Біршама поэтикалық аңыздар да баршылық:

"...баланың мектепке оқи бастағаннан-ақ, нақты ойлау қабілеті қалыптаса
бастайды. Оқытудың әсері арқьшы сыртқы ортаны танудан біртіндеп ішкі ортаны
тануга, тұтас қасиеттер мен белгілерді ойлау арқылы жүйелеуге көшеді. Оның
өзі алғашқы ой түйіндеу, қарапайым қорытындъілар, салыстырулар жасауға
мүмкіндіктер береді. Балалардың өнегелі мінез-құлқының негізі төменгі
мектеп жасында қалана бастайды, адамгершілік негіздері мен мінез-құлқы
ережелерін игеріп, жеке адамның келбеті қалыптаса бастайды".

Бастауыш мектеп оқушыларының өмірінде сөздің атқарар ролі ерекше.
Балаға бұл жаста саналы екіжүзділік пен зұлымдық жат. Сөз оларға
ойындағысын жасырып қалуға қызмет етпейді. Төменгі мектеп жасында ғана
мұғалім сөзі бала санасында үндестік тауші, өзін-өзі тәрбиелеу үшін тірек
болады. Осы жастағы балалар үшін ересек адам сөзі тәртібін, мінез-құлқын
реттеуге зор әсер етеді. Тіпті, төменгі сынып оқушьшары үшін үлкеннің сөзі
мінез-құлық ережелері болып қабылдануы да шындық.

Баланың мектепке келуі, оның жаңа оқушылық міндеті, оның балалар
үжымына енуі, оқытушылармен қатынас жасауы- бүлардың бәрі де ерекше өзге
әлеуметтік жағдай.Осы жастағы балалардың жағымды адамгершілік, басынан
өткізген мінез-құлық сезімдері тәжірибесінің ерекшеліктерін атап өтуге
болады.

Сезімге сүйену. эмоционалдық кінәраттауды пайдалану кішкентай
оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің ең тиімді әдістерінің бірі болып
табылады. Әрине, ондай тәрбие әдістерін пайдалану үлкен сақтықты және
педагогикалық ізеттілікті қажет етеді.

Сонымен бірге жас жеткіншектер бойында ненің жаман, ненің жақсы
екендігі жөнінде өз түсініктері қалыптаса бастайды. Ересектердің оларға
әсер ету жағдайы олар тарапынан бәрін де өзім шешемін деген қарсьшықтарға
кезігіп отырады. Дегенмен, бұлжастағы балалардың әлі де өзіндік
адамгершілік көзқарастары қалыптаса қоймайды. Осы жастағы балаларга
"көзқарас" деген терминді қолдану тек шартты түрде ғана. Төменгі сынып
оқушыларының адамгершілік түсініктері мен ой қорытындылары, кейбір
зерттеушілердің пікірі бойынша, қара дүрсін, қарапайымдылықпен
ерекшеленеді. Көбінесе адамгершілік түсініктері нақты мысалға, дәйектерге
сілтеме жасаумен алмастырылады. Төменгі сынып оқушыларының жалпы айрықша
ерекшеліктерінің бірі- жасөспірімдерге қарағанда олар өздерін және өздерін
қоршаған дүние кеңістігін тұтас қалпында қабылдайтынын ескерген жөн.
Олардың өрқайсысы үшін "Мен" табиғатты, ал табиғат "менді" көрсетеді. Ең
тамашасы олар өздерін табиғаттың бөлігі деп сезінеді. Егер бірінші
сыныптағы балалар бойында жануарларға және өсімдіктер әлеміне жанашыр
болуы, оларға сүйіспеншілігі, қоршаған орта әсемдігінен эстетикалық ләззат
алуы жай ғана мақсатты көздесе, жас кезеңінің аяғына қарай ол сезімдер
экологиялық жағынан мақсатқа бағытталған қызмет түріне айналады. Бұл іс
жануарларға, өсімдіктер әлеміне аяныш сезімін қалыптастырумен қатар жүреді.
Педагогикалық жағынан осы жас кезеңінде балалар бойында табиғаттағы мінез-
құлқын өздігінен реттеу, баланың қажеттілік дағдысы табиғатқа келтірер
зиянымен салыстыра отырып дамыту өте қажет.

1.2 Сыныптан тыс тәрбие жұмысы негізінде бастауыш мектеп оқушыларының
экологиялық мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық мүмкіндіктері

Экологиялық мәдениетін қалыптастыратын сыныптан тыс жұмыстардың аса
маңызды шарты- балалардың өз еңбегінің қоғамдық пайдалығын сезінуі,
табиғатты қорғауға және оған жауапкершілік қатынасының қалыптасуы. Егер
оқушы өз еңбегінің табиғатқа пайдалы және қажетті екендігін көрсе онда ол
жұмысты беріліп істейді. Сондықтан қандай болмасын жұмысты бастар алдында
практикалық маңыздылығын көрсетуге уақыт болуы қажет. Мысалы: мектепті
көгалдандыру көпшіліктік, жалпы мектептік шара, оған бастауыш сыныптың
оқушылары белсене қатыса алады. Көгалдандыру жұмысын өз сыныбына бөлме
өсімдіктерін отырғызудан бастаған жөн. Мүның алдында мұғалім бөлме
өсімдіктерін күту жөнінде әңгіме өткізеді.

Сыныптан тыс жұмыс шартының бірі балалардың жеке ерекшеліктерін есепке
алу. Ұжымдық жұмыс үдерісінде олардың неге қызығатынын анықтауға
көмектссетін жағдай жасалады. Экологиялық мәдениетін қалыптастыру
мақсатында өткен сыныптан тыс жұмыстар балаларды мұғаліммен жақындастырады.
Баламен олардың сүйіспеншілігі мен құрметіне бөленуіне жағдай жасайды. Осы
жұмыс үлгісінде танымдық іс- өрекеттерін, табиғатты оқу үйренуге және оны
қорғауға бағыттайды, туған өлкесін еүюге тәрбиелеуге жағдай жасайды,
патриоттық сезімін дамытады.

Бастауыш сыныпта сыныптан тыс жүргізілетін экологиялық жұмыстар:

1. Бастауыш сынып оқушыларының оқу іс- әрекетінде белсенділігін
арттыруға, бағдарлама бойынша берілетін экологиялық мазмүндағы
материалдарды тез меңгеруіне жәрдемдеседі.

2. Сыныптан тыс экологиялық жұмыстарды өткізу жөне оған дайындық барысы
оқушыларының табиғатқа бақылау жүргізуіне қарапайым төжірибелер жасай
білуіне мүмкіндік береді.

3. Сыныптан тыс жұмыстар тәрбиелік мәні өте жоғары. Ол оқушылардың жеке
басын, табиғатқа деген сүйіспеншілігін жөне онвың байлықтарын қорғау
жөніндегі жауапкершілік сезімін қалыптастырып, табиғатқа деген мінез-
қүлықтық мәдениетін тәрбиелеуге көмектеседі.

Бастауыш сыныптарда экологиялық мәдениетін қалыптастыруға байланысты
сыныптан тыс және мектептен тыс жұмыстардың түрлері өте көп, бірақ олардың
өзіндік ерекшеліктері бола түрса да бірдей орындалуға тиісті мынадай ортақ
ұстанымдары бар:

- сыныптан және мектептен тыс экологиялық жұмыс түрлерінен оқушьшарды
қарастыпру тек қана ерікті түрде іске асырылады;
- жүргізілетін қандай жұмыстың түрі болса да , оның
белгілі бір қоғаффдық бақыты болу керек;

- сыныптан және сабақтан тыс жүргізілетін экологиялық жұмыс түрін
белгілеуде, әрбір оқушының өзіндік көзқарасына, ұсынысына,
қызығушылығына сүйенген дұрыс;
- ұйымдастырылған экологиялық жұмыс түрлері оқушылардың белсенді
қатысуына ізденушілігіне бағыттайтындай болуы керек;
- балалар мен ұйымдастырылған экологиялық жұмыстың әр түрінде романтика
және оның жасалған жоспары, графигі болуы тиіс;
- экологиялық мәдениетін қалыптастыру жұмысының кешенді түрде іске
асырылу талабы үнемі сақталып отырьшуы қажет;
- сыныптан және мектептен тыс экологиялық мәдениетін
қалыптастыру жұмысында оқушыларды түгелдей қатыстыру жолдарын
қарастыру;
- экологиялық мәдениетін қалыпиастыру жұмысын жүргізгенде
оқушылардың психологиялық-физиологиялық дамуын ескеру қажет.
Біз зерттеу жұмысымызды осы ұстанымдарды ескере отырып жүргіздік.
Қазіргі мектеп оқушыларының бойына осындай іскерлік дағдыларды қалыптастыру
үшін, оларды келешекте табиғаттың шынайы достары етіп төрбиелеу үшін
сыныптан тыс жұмыстарды жүргізу керек.

Қазіргі уақытта жалпы білім беретін мектептерде оқушыларға экологиялық
мәдениетін қалыптастыруда сыныптан тыс жұмыстардың орны ерекше. Сыныптан
тыс жұмыстардың сан алуан түрі бар

Жалпы білім беретін мектептерде оқушьшардың экологиялық мәдениетін
қалыптастыруда сыныптан тыс жұмыстардыың мақсатына қарай төмендегідей етіп
топтастыруға болады.

1 Оқушылардың өз бетімен жүргізілетін жұмыстары:

- табиғатқа бақылау жүргізу;

- табиғат көріністеріне суреттер салу, өлендер шығару, эссе жазу.

2 Оқушылардың табиғат аясында істейтін жұмыстары:

- оқу тәжірибе үлескісінде жұмыс серуенге және жорыққа шығу арқылы
табиғат тану әр түрлі бағыттағы экскурциялар мен экологиялық соқпақтар.

3. Оқушылардың экологиялық білімін жетілдіру жұмыстары:

- атақты табиғат зерттеушілерімен, ғалымдармен кездесу.
- табиғат қорғауға бағытталған кештер ұйымдастыру.
- жас табиғат зерттеушілер үйірмесі.
- табиғат жайында диафильм, кинофильмдер көрсету.
4. Қоғамдық пайдалы еңбек:

- оқушылардың өндірістік және еңбек бригадасын құру.
- жасыл жасақшьшар үйірмесін құру.
5.Оқушылардың табиғатты аялауға арналған мерекелік іс-шаралар:

- табиғатты қорғау күнін (5-маусым) атап өту.
- науырыз мерекесі
- маусымдық мерекелер
6. Оқушылармен өлкетану жұмыстары: экологиялық соқпақ ұйымдастыру
мектепте "Табиғат мүйісі" табиғат бұрышын ашу "Жас эколог" клубын құру

Жалпы орта білім беретін мектептерде жоғарыдағы көрсетілгендей сыныптан
тыс жұмыстарды өткізгенде оқушьшардың ата-анасымен қалың жүртшылықты да
қамтыған абзал.

Оқушыларға экологиялық мәдениетін қалыптастыруға бағытталған сыныптан
тыс жұмыстардың үйірме жұмыстарының алатын орны ерекше. Себебі экологиялық
білім беру жүйесінде үйірме жұмыстары ерекше міндетті атқарады. Олар
мынандай міндеттер:

- оқу процесі мен сыныптан тыс уақытта экологиялық материалдардың теориялық
мөселелерін оқып үйренуге мүмкіндік туғызу.
- оқушылардың теориялық материалдарды меңгеруде экологиялық және табиғат
қорғау мәселелерін дұрыс бағалай алатын практикалық дағдыларын дамытуды
ұйымдастыру.
- оқушылардың экологиялық мәдениетін жетілдіре түсу үшін олардың
әрқайсысының жеке мүлделеріне сәйкес көзқарастарын және іс әрекеттерін
іске асыруға мүмкіндік жасау.
2 Драмалық үйірме: көркем сөз үйірмесі, би, фотосурет, радио үйірмелері
№15, № 4, №30, мектептерде бар.

Мұндай үйірмелердің негізгі мақсаты- оқушьшардың жаратылыстану ғылымына
деген қызығушылықтарын оятып, тірі табиғат қадыр- қасиетін тану арқылы оны
бағалап, құрметтей білуге тәрбиелеу. Табиғатты ғылыми түрғьшан танып білмей
тұрып оның шын бағасын білу мүмкін емес.

Үйірмелік жұмыстарды өткізуді ұйымдастыруға байланыста жазылған
Л.Ф.Мельчяковтың, А.В.Микеевтың, М.Н.Скаткинның, Г.С.Орынбаеваның
еңбектерін атап өтуге болады.

Үйірме ерікті, оған қабылданған оқушылар белгілі бір ережелерді сақтауы
тиіс.Үйірме жұмысының нақты жоспарыболу керек, оған арнайы журнал ашылады
ол журналға үйірме мүшелерінің аты- жөні, жоспары, жеке тапсырмалары,
қатысуы туралы белгілеп жазылады.. [Қазіргі уақытта Республикамызда осы
бағытта үйірмелер аз емес. Мысалы республикалық оқушьшар сарайындағы
"табиғат зерттеушілер" бөлімінің жанындағы "Жас зоолог", "Гүл өсірушілер",
"Аквариум балықтарын өсірушілер", "Кактус өсірушілер", "Табиғат қорғау",
"Жануарлардың физиологиясы" сияқты үйірмелер жүйелі түрде жұмыс істейді. Ал
Алматы Жас табиғат зерттеушілер орталығында "Бақ өсірушілер", "Гүл
өсірушілер", "Жануартану", "Құс өсіру", "Табиғат қорғау", "Жас эколог" және
тағы басқа үйірмелер бар].

Енді "Жас эколог" үйірмесінің жұмысына тоқталайық:

Үйірме жұмысының мақсаты:

1.Экологиялық білімді терендету, қоршаған дүние туралы көзқарасын
қалыптастыру, экологиялық тәрбие беру.

2.Қоршаған табиғи ортамен байланысты жүзеге асыру.

3.Шығармашылық жұмысты жандандыру, экологиялық іскерлік дағдьшарын
қалыптастыру.

Оқушылардың үйірме жұмысындағы міндеті: олар белгілі бір ережелерді
сақтауы тиіс:

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.