Психолгия ғылым реттінде құрлу тарихы

Жоспар

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Психология ғылымының мəн.мағынасы және зерттеу саласы ... ... ... ... ... ...6
1.1 Психология ғылымының пəнi жəне мiндеттерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Казiргi заман психологиясының мiндеттерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Психологияның ғылымдар жүйесiндегi орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2 Психолгия ғылым реттінде құрлу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.1. Психология ғылымының даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.2 ХХ ғасырдың 20.30 жылдарындағы психология дағдарысы ... ... ... ... ... .17
2.3 Қазақстанда психология ғылымының даму мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... .23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Психология ғылымының мəн-мағынасы және зерттеу
саласы ... ... ... ... ... ...6

1.1 Психология ғылымының пəнi жəне
мiндеттерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..6

1.2 Казiргi заман психологиясының
мiндеттерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .9

1.3 Психологияның ғылымдар жүйесiндегi
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2 Психолгия ғылым реттінде құрлу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.1. Психология ғылымының даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2 ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы психология
дағдарысы ... ... ... ... ... .17
2.3 Қазақстанда психология ғылымының даму
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..26

КІРІСПЕ

Психологиялық ой көптеген ғасырлар бойы қиын-қыстау кезеңдерін басынан
кешті, ол өзгерістері қаншалықты толықтырылып, терминдері ауысса да (жан,
сана, психика, іс-әрекет және т.б.) психология пәнінің өзіндік
ерекшеліктері бар.
Психологияның пәні болып субъектінің табиғатпен әлеуметтік мәдени
әлеммен заңды байланысы, олар сезім және ақыл-ой жүйесінде бекітілген,
мотивтері, яғни әрекетке итермелейтін, сонымен қатар іс-әрекеттің өзі және
де адамның өзіне қатынасы, басқа адамдармен қарым-қатынасы жеке адам немесе
тұлғаның ерекшеліктер жүйесі болып табылады.
Оның биологиялық компоненттері жануарларда да кездеседі (ортаны
сезіну, жүріс-тұрыс мотивациясы, инстинктивтік және жүре пайда болған).
Бірақ адамның психикалық ұйымдасуы оның биологиялық формаларынан әлдеқайда
өзгеше. Әлеуметтік мәдени өмір сүру адамның санасын оятады. Адамаралық
қатынастар тіл арқылы сөзбен немесе өзара әрекеттесу барысында, индивид
өзін басқа адамдарға қарау арқылы психикалық өмірдің субъектісі екендігін
тани алуға қабілеттенеді. Алдын ала мақсат қою, оны әрекетке айналдыру
өзіндік жүріс-тұрысты іштей жоспарлайды. Осындай жоспардың барлық
компоненттері саналы тілге ауыса алмайды. Бірақ бұл аймақты біз санадан тыс
аңғарылмайтын өріске жатқызамыз. Бұл да психологияның пәнін анықтауға көмек
береді, мысалы: елігулердің қайда және неліктен пайда болатындығын
анықтауға көмек береді. Аңғарылатын және аңғарылмайтын психикалық фактілер
нейрогуморальдік механизмдермен жүзеге асады, бірақ физиологиялық
заңдылықтармен емес, психологиялық заңдармен жүреді. Психология – жалпы
алғанда психиканың және ерекшелеп алғанда адамның нақты тарихи және адам
ретіндегі сананың пайда болуы, даму және көрніс беру заңдылықтары туралы
ғылым. Психология ғылым ретінде психиканың әр түрлі кұбылыстарын зерттеу
және түсіндіруден ғана емес, сондай- ақ олардың мәнін қорта талдау және
ашып көрсету, яғни солардың негізінде психологиялық құбылыстар мен
процестердің себептердін, олардың болашақта көрніс беретіндігін болжауға
болатын белгілі бір зандылықтарды ашып анықтаумен шұғылданады.
Психология ғылымының зерттеу пәні – психика.Психика туралы түсінік.
Психика – матария қасиеті, мидың қызметі болуымен психика дамуының алғы
шарты бейнелеудің ерекше формасы. Психиканың қызметі, бірініден қоршаған
дүние заттары мен құбылыстарының қасиеттерін, байланыстардын бейнелеу,
екіншіден осының негізінде адам қылығы мен қызмет әрекетін ретестіру.
Психологияның пәні болып субъектінің табиғатпен әлеуметтік мәдени
әлеммен заңды байланысы, олар сезім және ақыл-ой жүйесінде бекітілген,
мотивтері, яғни әрекетке итермелейтін, сонымен қатар іс-әрекеттің өзі және
де адамның өзіне қатынасы, басқа адамдармен қарым-қатынасы жеке адам немесе
тұлғаның ерекшеліктер жүйесі болып табылады.
Психологиялық ой көптеген ғасырлар бойы қиын-қыстау кезеңдерін басынан
кешті, ол өзгерістері қаншалықты толықтырылып, терминдері ауысса да (жан,
сана, психика, іс-әрекет және т.б.) психология пәнінің өзіндік
ерекшеліктері бар. Оның биологиялық компоненттері жануарларда да кездеседі
(ортаны сезіну, жүріс-тұрыс мотивациясы, инстинктивтік және жүре пайда
болған). Бірақ адамның психикалық ұйымдасуы оның биологиялық формаларынан
әлдеқайда өзгеше. Әлеуметтік мәдени өмір сүру адамның санасын оятады.
Адамаралық қатынастар тіл арқылы сөзбен немесе өзара әрекеттесу барысында,
индивид өзін басқа адамдарға қарау арқылы психикалық өмірдің субъектісі
екендігін тани алуға қабілеттенеді. Алдын ала мақсат қою, оны әрекетке
айналдыру өзіндік жүріс-тұрысты іштей жоспарлайды. Осындай жоспардың барлық
компоненттері саналы тілге ауыса алмайды.
Зерттеу пәні Психология ғылымның дамуы
Курстық жұмыстың мақсаты Психология ғылымның дамуы жағдайларындағы
негізгі ерекшеліктерін зерттеу
Курстық жұмыстың міндетті
• Психология ғылымының мəн-мағынасын және зерттеу саласымән және
түрлерін анықтау
• Психология ғылымының даму кезендерің анықтау
Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлім мен қорытынды және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады

1 ПСИХОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ МƏН-МАҒЫНАСЫ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ САЛАСЫ

1.1 Психология ғылымының пəнi жəне мiндеттерi

Адам болмысының табиғатына, оның саналы қоғам шеңберiнде өркендеуi мен
қалыптасуына, тәң iрегiндегi басқа адамдармен қарым-қатынасының
ерекшелктерiне деген психология дамуының негiзiнде жатқан қызықшылығы уақыт
озуымен бiрге өрiстей түскен. Қазiргi кезеде өндiрiс, ғылым, медицина,
өнер, оқу, ойын жəне спорт салаларындағы бipi iс-əрекет психологиялық
заңдылықтарды түсiнiп, танып бiлмей тиiмдi орындалуы мүмкін емес.
Адамның даму заңдары мен оның болмысы жасампаздық мүмкiндктерi
жөнiндегi бiлiмдер жүйесi бүкiл қоғамның кемелденуi үшiн те қажет. Адам əр
түрлi ғылым тұрғысынан жан-жақты зерттелетiн объектi, ал ғылымдардың əрбiрi
өзi не тəн ерекше көкейкестi мəселелермен айналысады. Солардың iшiнде
қоғамдық ғылымдар əлеуметтiк процестердi зерттеуде психологиялық
факторларды айналып өтуi мүмкiн емес. Л. С. Рубинштейн "Жалпы психология
негiздерi" (1940) атты еңбегiнде ''Психология зерттеуiндегi ерекше
құбылыстар ауқымы анык; Keiлiп тұр: олар бiздiң қабылдауымыз, сезiмiмiз,
ойларымыз, ықлас-ниеттерiмiз бен тектерiмiз, т.б., яғни бiздiң өмiрiмiздiң
iшкi мазмұнын құрап, бiздiң жан толғаныстарымыз ушып денiмiзге ажырамастай
болып сінген құбылыстар жиыны'', - деген. Психологиялық дүниенiң бiрiншi
ерекшелiгi əр тұлғаның (индивид) өз меншк толғанысының болуы, ол түйск
сезiмiнен ғана көрiнедi де, оның басқаша пайда болу жолы жоқ. Мысалы,
қаншалықты əдемi, нəрлi суреттеп берсең де, соқыр дүние сұлулығын сезiнуi
қиын; керең ткелей қабылдамаған соң, əн-күй əуенiн танымайды; махаббат
лəззатына өзi бөленбеген адамға ол жөнiндеп эңгіме-дастан да түкке де
тұрмайды.
Психология ерекшелiктерiн танудың қиындығы олардың адам ақылына сиып
болмайтын, қалыптан тыс, тылсым кұбылыс болуында. Себебi, əрқандай нақты
заттың өзi мен онық қабылданған кейпi бiр-бiнен ажыратылып тұратыны
даусызАдам психика жөнiндегi кейбiр түсiнiктердi өз өмip тəжiрибесi
негiзiнде топтайды. Əлеуметтiк қатынастар мен еңбек барысында түсiнiсуге,
бiрлктi тұрмыс құруға, iс-əрекет арқылы адамды тануға қажет болудан
жинақталған жай психологиялық пайымдаулар ғылыми психологияға дейiнгi
бiлiмдер ауқымын құрады. 3
Осы бiршама бiлктер əр адамға қоршаған ортада жол тауып, өзге
тұлғалармен қылық-əрекетiне орай қатынас жасауға көмегiн тигiздi. Бiрақ
мұның eқі тұтастай жүйеленбеген, тереңнен танылмаған, дəлелсiз. Оларды бiз
күнделктi тұрмысты тəжiрибемiзден ғана үйренбестен, көркем əдебиеттен,
халық ауыз əдебиетi үлгiлерi нен (мақал-мəтел, ертек, əпсана) ұғып, түсiнiп
келдк Қазiргi заман психология теориялары мен психология салаларының
бастауларынақ осы тəжiрибесi мен атадан ұрпаққа жеткен асыл рухани мұрадан
келiп шығады.
Психология өте ежелгi де, өте жаста ғылым. Мың жылдық тарихының барына
қарамастан, оның бар болашағы əлi алда. Психологияны дербес ғылыми сала
болып танылғанына ендi ғана жүз жылдан асып барады, ал ол шұғылданған
психологиялық ой, проблемалар тарих тұңғиығында бастау алған пəлсапамен
бiрге келе жатыр.
ХIХ ғ. соңы - ХХ ғ. басында танымал ғалым Г. Эббингауз психология
жөнiнде қысқа да дəл былай деген: Психология тарих алдында ұланғайыр, ал
тарихы өте қысқа. Психика зерттеулерiнiң тарихы деп отырғанымыз
психологияның фəлсападан бөлiнiп, жаратылыстану ғылымдарымен ұштасып,
өзiнiң эксперименттiк зерттеулерiн ұйымдастыра бастаған дəуiрi. Бұл ХIХ ғ.
кейiнгi ширегi болғанымен, психология бастаулары көз жетпес ғасырлар
тереңiнде өрiс алды.
Пəн атының өзiде грек тiлiнен аударғанда психология - жан туралы ғылым
(психо - "жан", логос - "ғылым") дегендi аңғартады. Кең тараған
түсініктергетерге жүгiнсек, алғашқы психологиялық көзқарастар дiни
ұғымдарға байланысты дниеге келген. Шынында да, ғылым тарихы
көрсеткенiндей, ежелгi грек философтарының алғашқы тұжырымдары адамды
практикалық тану негiзiнде бастау бiлiмдерiн жинақтаған, жаңадан қалыптасып
келе жатқан ғылыми ой-пiкiр бағыттарының жалпы дүние, соның iшiнде жан
жөнiндегi дiни-мифологиялық көзқарастарға қарсы күрес iнде дамуын тапты.
Осыдан, жан жөн iндегi зерттеулер мен түсiнктер психологияның пəндк
аймағының кемелденуiнде бiрiншi кезең болды да психология əуел бастан
''жан'' туралы ғылым деп танылды. Бiрақ бұл жанның не зат екенiне жауап
табу оңайға соқпады. Əр тарихи дəуiрлерде ғалымдар бұл сөз мағынасын сан
қилы түандайды.
Психика мəнiне байланысты көзқарастардың қалыптасуы мен дамуы
философияның өзектi мəселесiн - материя мен сана, заттық жəне рухани
болмыстардың ара қатынасын шешуге тəуелдi болып келдi.
Дəл осы мəселенiң шешiмi тәңiрегiнде бiр-бiрiне ткелей қарсы философия
бағыттары - идеализм мен материализм пайда болды. Идеалистер психиканы
болмыс бастауы, өз бетiнше жасайтын, материяға тəуелсiз, белгiсiз бiр зат
деп қарастырды. Ал материалистк танымда психика - туынды, материяға тəуелдi
құбылыс.
Идеалистк бағыт өкiлдерi материяға қатысы жоқ ерекше рухани бастаманың
барын мойындап, психиканың əрекетi тəнсiз, мəңгi жойылмас жанның көрiнiсi
деп бiледi. Ал барша заттасқан дүние мен процестер, оларша, бiздiң
түйсiгiмiз бен елестерiмiздiң нəтижесi.
Идеализм бастауы адамдардың өз дене құрылымы мен қызметi жөнiнде дұрыс
танымы болмаған, психикалық құбылыстарды адам дүниеге келуiмен тəнге ен iп,
оның өлуiмен ұшып кететiн жан жəне рух əрекетi деп ойлайтын заманда пайда
болған. Жанды бастапқыда адамның əр түрлi мүшелерiнде жасайтын ерекше бiр
жұқа зат не тiршiлiк иесi деп бiлген. Ойдын пайда болуымен жан "о дүниемен"
байланысты, көрiнбейтын әpi мəнiң жасайтын, тəны өзгеше бiр екiншi баламасы
- рухтық зат деп танылды. Бар əлем бастаушысы идея, рух, сана, ал материя
осылардан туындайды деп есептеген əртүрлi идеалистiк бағыттар қанат жайды.
Адам психикасы - рухани өмiрдiң көрiнiсi, сондықтан ол материалдық
дүние заңдылықтарына бағынбайды деп санаған идеализм мен дiни догматтар
адам жан дүниесiн материалистк тұрғыдан түсiндiруге ұмтылған ғылыми ой-
пiкiрлердi көп ғасыр кейiнге ысырып тастады.
Психикалық құбылыстың органикалық материя қасиетi ретiнде сапалық
ерекшелiгi
Барша материя бейнелеу қасиетiне ие. Психика - материя қасиетi, мидың
қызметi болумен психика дамуының алғы шарты бейнелеудiң ерекше формасы.
Психика материяның даму желiсiнде, оның бiр қозғалыс формасынан екiншiсiне
өзгерiп барады. Биологиялық эволоция барысында заңдылықты пайда болып,
психика сол эволюцияның маңызды фактор бiрлiгiне айналады. Бейнелеу қасиетi
негiзiнде организмнiң қоршаған ортамен кең салалы жəне сан алуан
байланыстары түзiледi.
Сыртқы, заттасқан дүние болмайынша, тiршiлiк ие-сiнiң iшкi психикалық
өмiрi болуы мүмкiн емес, яғни сана, психика өзiнен тыс жəне тəуелсiз
жасайтын танымды болмыстың бейнесi. Егер де осы қоршаған объектив шындық
болмаса, санадағы оның бейнесi жөнiнде əңгiме қозғау қажетсiз. Əрқандай
психикалық акт нақты болмыстың бiр бөлшегi əрi оның бейнесi болып табылады.
Сонымен, психиканың қызметi, бiрiншi ден қоршаған дүние заттары мен
құбылыстарының қасиеттерiн, байланыстарын бейнелеу, екiншiден осының
негiзiнде адам қылығы мен қызмет əрекетiн реттестiқ. Психиканы диалектика-
материалистк тұрғыдан қарастыру əрқандай iшкi Жан күйлiк былыстардың өзiмен
өзi шектелмегенiн, шындықтан бөлiнбей, онымен түбегейлi əрi тығыз
байланыста екенiн танытады.
Диалектикалық материализм бағдарынан психологиялық ғылыми бiлiмдердiң
құрамы неден тұрады, яғни пəнiне? Бұл - ең алдымен психикалық өмiр
деректерi. Мысалы, психикалық дүние дерегi ретiнде адамның тəжiрибе топтау
қабiлетi - жад, естi қарастырайық. Есте болсын, ғылыми жантану
психологиялық құбылысты тек суреттеп баяндаумен шектеле алмайды, оның
мiндетi түсiндiру, яғни осы деректер мен құбылыстарды басқаратын заңдарды
ашып, олардың мəнiн айқындап беру. Əрқандай ғылым мақсаты зерттелетiн
процестер мен құбылыстар бағынатын объектив заңдарды белгiлеу. Теориялық
жəне эксперименталды зерттеулердiң бəрi нақ осы мақсатқа бағдарланған.
Ғылыми танымның өзi құбылыстар арасындағы міндi, қажеттi, тұрақты,
қайталанып жүретiн байланыс, қатынастарды бiлуден келiп шығады. Мысалы, ес
өзiнiң қызметтiк заңдылықтарына бағынады. Естiң түрлерi болатыны белгiлi.
Жақсы есте қалдыру қайталуға тəуелдi екенiн бiлемiз, байланыссыз материалға
қарағанда, жоспарланғаны жеңiл əрi тез еске түсетiнi мəлiм.5
Ғылымдағы күрделi мiндеттердiң бiрi - заңдылықты сипатқа ие
байланыстар мен қатынастарды көре бiлу. Ғылымдық қатал талап объективтк
заңдарды ашып қана қоймастан, олардың əрекетт iк аймағы мен қолдану
жағдайларын көрсете алу. Сондықтан да психология зертеулерiнiң объектiсi
психологиялық деректер мен қатар психологиялық заң, заңдылықтар.
Сонымен бipre ескеретiн жəйт, заңдылық байланыстарды бiлу өздiгiнен
заңдылықтарды iске асыратын нақты тетктердi ашып бере алмайды. Осыдан
психологияның мiндетi - психологиялық деректер мен заңдылықтарды аша
отырып, психологиялық iс-əрекеттi қозғаушы механизмдердi де анықтап бiлу.
Ал ендi сол механизмнiң қандайда да психологиялық процестi орындайтын нақты
анатомия-физиологиялық аппаратты iске қосуына байланыстылығынан, ол
механизмнiң табиғаты мен əрекетiн психология басқа ғылымдармен бiрлкте
зерттейдi.
Қорытындыласақ, жантану ғылымы психология - психика деректерiн,
заңдылықтарын жəне механизмдерiн зерттейтiн бiлiмдер саласы.

1.2 Қазiргi заман психологиясының мiндеттерi

Қазiргi кезеңде психология ғылымы алдында тұрған теориялық жəне
практикалық мiндеттердiң сан қилылығына орай үлкен қарқынмен дамуда.
Психологияның негiзгi мiндетi психикалық iс-əрекеттi оның даму барысымен
байланыстыра зерттеу. Соңғы он жылдықтарда психологиялық зерттеулер аймағы
бiршама кеңейiп, жаңа ғылыми бағыттар мен салалар дүниеге келдi. Психология
ғылымының түсiнктер қоры өзгердi, жаңа болжамдар мен тұжырымдар үздксiз
өрiстеуде, психология бұрын кезкпеген эмпирикалық деректермен толығуда. Б.
Ф. Ломов "Психологияның методологиялық жəне теориялық проблемалары" атты
еңбег iнде қазipгi заман ғылы-мының жағдайын сипаттай келе, "бүгiнгi күнде
психологияның əдiснамалық проблемалары мен оның жалпы теориясын бұдан да
былай тереңдетiп зерттеудiң қажеттiгi күрт жоғарылады", - деп жазады.
Психологияның зерттейтiн құбылыстар əлемi ұланғайыр. Оның iшiне күрделiлiгi
əр деңгейдегi адам қалпы мен қасиеттерi, процестерi, яғни сезiм мүшелерi не
əсер етушi объектiнiң қарапайым жеке белгiлерiнен бастап, жеке адам
мотивтерiнiң тайталасы кiредi.
Жантану ғылымы үшiн ең маңызды мəселелердiң бiрi - зерттелушi
құбылыстардың мəн-мағынасын ашып беру. Осыған байланысты əдi снамалық
мəселелер туындайды.
Психикалық құбылыстардың мəн iн тануда Б. Ф. Ломов өзiнiң еңбегiнде
психология ғылымының тeк категорияларын, олардың жүйелi өзара байланысын,
жалпылығын, сонымен бiр бұл категориялардың өзiндк дербесткте екенiн
айқындап берген. Ғалым психологияның келесi тiрек категорияларын атайды:
бейнелеу категориясы, iс-əрекет категориясы, жеке адам категориясы, тiл-
қатынас категориясы, сондай-ақ жалпылық мағынасына орай категория санына
жататын түсiнiктер - "əлеуметтiк" жəне "биологиялық". Адамның əлеуметтiк
жəне табиғат қасиеттерiнiң объектив байланыстарын, оның дамуындағы
биологиялық жəне əлеуметтiк себеп-салдарлық қатынастарды айқындау ғылым
мiндеттерiнiң ең бip қиыны.
Алғашқы он жылдықтарда психологияның теориялық (дүниетанымдық) тарапы
басымдау болды. Ал қазiрri кезеңде оның қоғамдағы рөлi көп өзгерiске
ұшырады. Ол ендi бiлiм жүйесiндегi, өндiрiтeгi, мемлекеттiк басқару,
медицина, спорт жəне т.б. кəсiбi практикалық қызметтiң ерекше саласына
айналып барады. Психология ғылымының практикалық мiндеттердi шешуге
араласуынан оның теориясының даму жағдайлары да бiршама өзгердi. Шешiмi
психологиялық бi лiкт i лiктi қажет еткен мi ндеттер адамдық фактор
маңызының жоғарылауынан қоғам өмiрiн барша тарапында əр қилы формада пайда
болуда. "Адамдық фактор" дегенiмiз әр азамат тұлғаға тəн болып, олардың
нақты iс-əрекетiнде көрiнiс беретiн əлеуметтiк психологиялық, психологиялық
жəне психо-физиологиялық қасиеттердiң кең ауқымы.
Бiз бұл жерде осы күнгi қоғамдық тəжiрибенiң психология алдына қойған
талаптарының бəрiн талдау мiндетi н алмай (өйткен i, адам араласқан жердiң
бəрiнде мың сан мiндет), бала психикасының дамуына байланысты психологияның
маңызын қысқа атап өтпекп iз. Халықты бiлiмдендiру жүйесiнiң барша
бөлктерiнде (мектепке дейiнгi, орта, жалпы бiлiм берушi, орта арнаулы,
жоғары мектеп) психологиямен сабақтас проблемалар шексiз. Психикалық
құбылыстардың жүйесiн түгелiмен қарапайым түйсктен бастап, жеке адам
психикалық қасиеттерiне дейiн - оларды басқарушы объектив заңдылықтарды ашу
үшiн зерттеу, оқу мен тəрбиенiң теориялық негiзiн, қоғамдық мiндеттерiн,
ұйымдастыру формаларын анықтап белгiлеуде орасан маңызға ие.
Психология ғылымының қолданбалық мəнiн қоғам түсiнiп, қабылдауынан
халыққа бiлiм беру мекемелерiнде психологиялық қызмет тармақтарын iске қосу
идеясы өз қолдауын тапты. Қазiргi күнде бұл қызмет қалыптасып, дамуда, ол
келешекте ғылым мен оның нəтижелерiн практикаға ендiруде дəнекер жүйе болуы
кəмiл.

3. Психологияның ғылымдар жүйесiндегi орны
Психологияның басқа ғылымдар жүйесiндегi орнын тануға орай
психологиялық деректердщ басқа ғылымдарда пайдалану мүмк iндктерi н жəне
керiсiнше, психология олардың нəтижелерiн өзi не қалай қолданатынын жете
түсiнуге болады. Əр түрлi тарихи дəуiрлердегi ғылымдар арасындағы
психологияның орны жантаным бiлiмдерiнiң даму деңгейi мен сараптау
схемасынан келiп шығады. Атап айту керек, қоғамның рухани даму тарихында
бiрде бiр бiлiм саласы ғылымдар жүйесiндегi өз орнын психология сияқты жиi
өзгертiп тұрған емес.
Қазiргi күнде академик Б. М. Кедров ұсынған сарап əдiсi қабылданған.
Бұл əдiс ғылымдар арасындағы мазмұндық жақындыққа орай көп тарапты
байланыстарға негiзделген. Ұсынылған схема - шыңдарына жаратылыстану,
əлеуметтiк жəне философиялық ғылымдар қонақтаған - үш бұрыш формасында.
Ғылымдардың негiзгi тобының мұндай орналасуы олардың пəнi мен əдiстерiнiң
психология пəнi мен əдiстерiне нақты жақындығынан. Зерттеу барысында
қойылған мiндеттерге орай психология өз бағытын бұрыш шыңдарының бiрiне
бұрып отырады.
Психологияның жалпы ғылыми бiлiмдер жүйесiндегi қызметi - зерттеу
объектi адам болған барша ғылым салаларының жетiстктері eiрiктiрiп,
байланыстыру.
Психологияның негiзгi мiндетi психикалық iс-əрекет заңдарын даму
барысында зерттеп, тану. Осы заңдар арқылы объектив дүниенiң адам миында
қалай бейнеленетiнi, осыған орай оның əрекеттерi қалай реттелетiнi,
психикалық қызметтiң дамуы мен жеке адамның психикалық қасиеттерi қалай
қалыптасқаны айқындалады. Психиканың объектив шындық бейнесi екенi белгiлi,
сондықтан психологиялық зерттеулер ең алдымен психикалық құбылыстардың
адамның объектив өмiр шарттары мен қызметiне тəуелдiлiгiн тануға бағытталуы
тиiс. Сонымен бiрге, адамдардың əрқандай iс-əрекетi барлық уақытта адам
өмiрiн объектив жағдайларымен байланысып қалмастан, оның субъектив
мезеттерiмен де қатынаста болады. Ғылыми психология барша психикалық
құбылыстардың (қаншама күрделi болмасын) материалдық негiзi бас миы
қыртысындағы уақытша байланыстар жүйесi болатындығына арқа сүйей отырып,
субъектив жəне объектив жағдайлардың өзара ықпалды болатынын шынайы
заңдылықты дəлелдеуге негiздеп бере алады. Осы байланыстардың түзiлуi жəне
олардың қызметтес болуынан психикалық құбылыстар адам iс-əрекетiне ықпал
жасап, оны реттеп, бағыттайды, шындықты санада бейнелеуде адамға өз əсерiн
тигiзедi.
Сонымен, психикалық құбылыстардың адам өмiрi мен əрекетiнiң объектив
жағдайларына тəуелдi заңдылықтарын аша отырып, психология осы əсерлердiң
мидағы бейнелену механизмдерiн де айқындайды. Осыған орай, психология
физиологиямен, дəлiрек айтсақ, жоғары жүйке қызметi физиологиясымен өте
жақын байланыста болуы сөзсiз.
Психологияның дербес ғылымға айналуында оның ХIХ ғ. Басталған
жаратылыстану ғылымдарымен бiрлкте зерттелуi үлкен маңызға ие болды. Осы
байланыстың нəтижесiнде психологияға экспериментальдық əдi с ендi.(Г.
Фехнер), рефлекторлық теория ашылды (И. М. Сеченов, И. П. Павлов). Қазiргi
заман психология проблемаларының зерттелуiне Ч. Дарвиннiң эволюциялық
теориясы да үлкен ықпалын тигiзiп, тiршiлiк иелерiнiң құбылмалы орта
жағдайларына икемделудегi психиканың рөлiн анықтауға, жоғары психикалық
əрекет формаларының қарапайым түрлерден туындайтынын түсiнуге мүмкiндк
бердi.
Психолог жеткiлiктi дəрежеде өсiмдктер мен жануарлар тiршiлiг iндегi
ерекшелктердi айыра бiлуi қажет. Əсiресе, бiртектi сулы ортада жасаған бiр
жасушалылардың клеткалы өмip тұрпатынан қоршаған ортада белсендi бағдар-
бағыттылықты талап ететiн құрылықтағы тiршiлiк иесi - көп жасушалылардың
күрделi өмiр формасына өтудегi өзгерiстерiн анықтап бiлген жөн. Жəндiктер
дүниесi мен жоғары омыртқалылардың тiршiлiк принциптерi арасындағы айырма-
шылықтарды да бiлгенық маңызы үлкен. Икемделудін жалпы биологиялық
принциптерiн бiлмей, жануарлар қылы-əрекеттерiнiң ерекше бiтiстерiн дəл түс
iну мүмкiн емес, ал онсыз адамның күрделi формадағы психикалық əрекеттерiн
ұғу биологиялық тұғырынан айырылады. Сонымен бiрге естен шығармайтын жəйт,
психология ғылымының пəндк негiзiн құр айтын деректердi ешуақытта
биологиялық деректермен баламаластыруға болмайды.
Психология үшiн оның қоғамдық ғылымдармен байанысы үлкен маңызға ие.
Тарих, экономика, этнография, əлеуметтану, өнертану, заң жəне т.б.
зерттеулерiндегi проблемалар əрдайым психологиямен ткелей байланысты. Көп
жағдайда адамдардың жеке жəне ұжымдық əрекеттер механизмi, əрекет, əдет,
əлеуметтік бағыт, тəртiп-талап стереотиптерiнiң қалыптасу задылықтары
жөнiндегi бiлiм-дердi пайдаланбай, кəйiп, сезiм, психологиялық климатты
танып бiлмей, жеке адамның ерекшелiктерi мен психологиялық қасиеттерi,
қабiлетiн, сезiмiн, мiнезiн, адам аралық қатынастарын зерттемей, əлеуметтiк
процестер мен құбылыстардың мəнi толық ашылмайды, яғни, ықшамдап айтсақ,
əлеуметтiк процестердi зерттеуде психологиялық факторды ескеру заңды
қажеттiлк. Психологиялық факторлар өздiгiнен əлеуметтiк процестердi
бағыттай алмайды, керiсiнше, олардың өзiн осы қоғамдық процестердi талдау
арқылы түсiну мүмкiн.
Адамның психикалық iс -əрекеттер негiзгi формалары қоғамдық тарих
шарттарына орай туындап, дəстүрлi объектив iс-рекет жағдайында өрiсiн
тауып, еңбекке, еңбек құралдары мен тiлдi қолдануға байланысты қалыптасады.
Келтрiлген пiкiрлер психологияның қоғамдық ғылымдармен болған байланысының
маңыздылығын дəлелдеп тұр. Егер жануар қылық-əрекетнi қалыптасуы
тiршiлiктің биологиялық жағдайларына түбегейлi тəуелдi болса, адам
қылығының қалыптасуы қоғамдық тарих шарттарымен ажырамас байланыста. Ең
алдымен психикалық əрекетқылықтық адамға тəн ерекшелктерiн зерттейтн
психология ғылымы қоғамның негiзгi заңдарын қорытушы əлеуметтiк ғылымдар
деректерiн сiз бiр қадамда iгерiлей алмайды. Адамның психикалық əрекетне
арқау болатын қоғамдық шарттарды зейiндiлкпен көре бiлу психологияның берк
ғылыми тұғырға орнығуына мүмкiндк бередi.
Психологияның педагогикамен байланысына аса назар аударған жөн.
Əлбетте, бұл сабақтастық бұрыннан да белгiлi, кезi нде К. Д. Ушинский:
"Адамды жан-жақты тəрбиелеу үшiн оны жан-жаклы зерттеу қажет", - деген едi.
Бұл арада психологияның практикалық маңызы нақты көрiнiп тұр. Егер
педагогика психологиялық құбылыстарды табиғаты жөнiндегi бiлiмдерге
сүйенбесе, онда ол қара-дүрсiн педагогикалық кеңестер мен көрсетпелер
жиынтығына айналып, шын мəнiнде ғылым болудан қалып, мұғалiмге ешқандай
жəрдем бере алмайды.
Педагогиканың барша салаларының (жалпы теория, дидактика, пəн
əдiстемесi, тəрбие теориясы) даму барысында психологиялық зерттеулердi
қажет ететiн проблемалар туындап отырады. Психикалық процесс жүру
заңдылықтарын; бiлiм, ептiлiк жəне дағдылардың қалыптасуын; адам
қабiлеттерi мен мотивтерiн, оның психикалық дамуын тұтастай бiлу
оқудың əр сатысындағы бiлiм мазмұнын анықтау, оқу мен тəрбиенiң ең
тиiмдi əдiстерiн нақтылау жəне т.б. сияқты өзектi педагогикалық
проблемаларды шешуде келелi мағына-маңызға ие.
Қазiргi кезеңде нарықтық қоғам оқушысын неге үйрету керек? Ғылым
топтаған асқар тау ақпарат қорынан мектеп үшiннендей бiлiмдi жəне оны қалай
алу керек? -дегендей мың сан проблема қордаланып тұр. Бұлардың бəрi не
шешiм табу, адамның əр жас деңгейiндегi психикалық даму мүмкiндктерiн жəне
олардың жедел шемдерiн белгiлеу педагогикалық психологияның мiндетi.
Психологияның аса қажеттiгi педагогиканың тəрбие проблемаларына орай
байқалады. Тəрбинің мақсаты даму жолындағы қоғам талаптарына сай жеке
адамды қалыптастыру. Ал бұл мақсатқа жету жеке адамның қалыптасу
заңдылықтарын: бағыт-бағдар, қабi лет, қажетт iлк, дүниетаным жəне т.б.
зерттеудi қажет етедi. Айтылғандар қазiргi заман психологиясының ғылымдар
тоғысында тұрғанының дəлелi, яғни психология бiр жағында философия
ғылымдары, екiншi тарапында жаратылыстану ғылымдары, үшiншi жағында
əлеуметтiк ғылымдар болған аралықта орналасқан.
Солай болса да, барша ғылымдармен байланыса, психология өз пəнiне,
өзiнiң теориялық принциптерi не жəне өзiнiң зерттеу əдiстерiне иелiгiмен
дербестенетiнiн ұмытпау керек. Дербес ғылым ретi нде психология аймағында
өзара байланысы сырт көзге байқала бермейтiн бiршама ерекше бiлiм салалары
ұштасып жатады, мысалы, психофизиология мен əлеуметтiк психология. Бұлар,
сырттай қарағанға "сыйыспайтындай" болғанымен, бi қ ғылым саласынан, себебi
олардың түпкi де түбегейлi мiндетi бiр- психикалык. кұбылыстың мəнiн
зерттеу. Психология қай ғылым саласымен байланысса да, оның зерттеу
объектсi жалғызақ : ол - адам, оның психикалық процестерi, қалыптары жəне
қасиеттерi.
2 ПСИХОЛГИЯ ҒЫЛЫМ РЕТТІНДЕ ҚҰРЛУ ТАРИХЫ

2.1 Психология ғылымының даму кезендері

Психология ғылымының дүниеге келуі 1879ж. Вундтін Лейпциг каласында
алғашқы эксперементалды зертхана ұйымдастыруымен сипатталады. Психология
ғылымының даму тарихы бірнеше этаптарға бөлінеді :

1. Психология жан туралы ғылым.
2. Психология сана туралы ғылым.
3. Психология жүріс-тұрыс туралы ғылым.
4. Психология психика туралы ғылым.
Шетелдердегі психологиялық ағымдыр (мектептер): бихевиоризм,
гештальтпасихология, фрейдизм немесе психоанализ, генетикалық психология,
гуманистік психология. Қазақстандағы психологиялық ой-пікірлердің дамуы.
Әбу Насыр Әл Фараби, А.Құнанбаев, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин;
С.Торайғыровтың ойлары.
Алғашқы қауымдық қоғамның өзінде психика жөнінде көзқарастар болған.
Ерте замандардан бастап адам баласының назары, ақыл-ойы өзінің маңындағы
дүниенің сырын танып білуге, өз денесінің құпия сырларын ашып білуге
ұмтылған. Б.д.д. бірнеше мыңдаған жылдар бұрын заттың материалдық
құбылыстарды (заттар, табиғат, адам) және заттық емес құбылыстарды
(бейнелер, ойлар, адам және еске түсіру, қайғыру және т.с.с.) анықтап,
мойындап, олардың тәуелсіз қоршаған ортадан бөлек екендігін айтқан.

Ерте заман ойшылдары Жан деген не?, оның қасиеттері және функциялары
қандай, жан мен тән арақатынасы деген сұрақтарға жауап іздейді.

Ерте заманның философы Демокрит (б.д.д. 5,6 ғғ.) психиканы, яғни жанды
оттың атомдарындай қозғалмалы қасиет деп санады, сонымен қатар психиканың
адам тәнінің қызметі деген бір материалистік түсінікті тудырды. Тәннің
өлуімен жан да өледі деген. Сол заманның тағы бір өкілі ғұлама ойшыл
Платон (б.д.д. 427-347 жж.) жан мәңгілік нәрсе, ол өлмейді деген, ол
психикалық түсіндіруде иделистік бағытты ұстанған. Ең бірінші жан туралы
жазған Аристотель (б.д.д. 384-422 жж.) Трактоз о дүние бұл еңбек бірінші
психологиялық әдебиет болып саналады. Шығыстың ұлы ойшылы әбу-Нәсыр әл-
Фараби (870-950 жж.) дүние материядан құралады, ол жойылмайды, бір
түрден екінші түрге көшіп, өзгере береді. Жан денеден бұрын өмір
сүрмейді, 1 денеден 2 денеге барып, орналаса алмайды деп материалистік
тұрғыдан қарастырды.

Бірінші кезенде психология жан туралы ғылым. Жан ерекше, тəннен бөлек
жасайтын құбылыс деген нанымның санаға терең ұялауы бұған мысал бола алады.
Алғашқы адамның өзi де адамдар мен жануарлардың өлетiнің, адамның түс
көретiнiн сезiп, бiлген. Осыған орай адам ұстамға келетiн тəннен жəне
көрiнбейтiн жаннан бiрiнен-бiрi бөлiнбейтiн дербес екi бөлктен тұрады деген
сенiм туындады; яғни адам өлмейiнше, жан оның тəн iнде жасап, өлгеннен соң
тəннен шығып кетедiмыс. Ал адам ұйқыдағы кезде, жан оның тəнiнен уақытша
ажырап, қандай да бiр басқа жерге ауысады. Осылайша, психикалық процестер,
қасиеттер мен қалыптар ғылыми талдауға түсiп, зерттелгенге дейiн адамдардың
бiрiнiң екiншiсi жөнiндегi қарапайым тұрмыстық психологияға тəн
пайымдаулары жинақтала бердi.
Екінші психология - Сана туралы ғылым бұл кезен Декартын сана ұғымен
байланысты. Жан жөнiндегi танымдар қандай құбылыс - өзгерiстерге енгенiмен
өмiрлк iс-əрекеттiң қозғаушы күшi - жан деген тұжырымға ешбiр
келтiреалмады. Тек ХҮIII ғ. психология бiлiмiнiң дамуында Рене Декарт жаңа
есiгiн ашты. Ол адамны өн iшкi мүшелерi ғана емес, тiптi дене əрекетiнiң де
жанға ешқандай қатысы болмайтыны жынде пiкiр айтып, дəлелдедi. Бұл жантану
ғылымының кейiнгi желiсiне үлкен ықпал жасады. Декарт ғылымға екi
түсiнiктi - рефлекс жəне сананы бiрдей енгiздi. Бiрақ ол өз
тағылымында жан мен тəндi бiр-бiрiне қарсы қойды, өзара тəуелсiз екi болмыс
материя жəне рух ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.