Орман қорын қорғау саласындағы мемлекеттік органдардың қызметі және олардың құзыреті

Жоспар

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2

1 ОРМАН ҚОРЫН ҚОРҒАУДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ МАЗМҰНЫ. ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ..4
1.1 Орман қорын құқықық қорғаудың объектісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Орман қорының құрамы және ормандардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..13

2 ОРМАН ҚОРЫН ҚОРҒАУ САЛАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚҰЗЫРЕТІ ..25
2.1 Орман қорын қорғау саласындағы мемлекеттік басқарудың түсінігі мен ерекшелілігі ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2 Орман қорын қорғау саласындағы мемлекеттік басқару органдарының жүйесі және олардың құзыреті ... ... ... .39
2.3 Орман заңдарын бұзғаны үшін құқықтық жауапкершіліктің түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... .57

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1 ОРМАН ҚОРЫН ҚОРҒАУДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
МАЗМҰНЫ. ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1 Орман қорын құқықық қорғаудың объектісі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Орман қорының құрамы және ормандардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..13
2 ОРМАН ҚОРЫН ҚОРҒАУ САЛАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІ ЖӘНЕ
ОЛАРДЫҢ ҚҰЗЫРЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1 Орман қорын қорғау саласындағы мемлекеттік басқарудың түсінігі мен
ерекшелілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Орман қорын қорғау саласындағы мемлекеттік басқару органдарының
жүйесі және олардың
құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .39
2.3 Орман заңдарын бұзғаны үшін құқықтық жауапкершіліктің түсінігі және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..73

КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті
өзінің "Қазақстан-2030" деп аталатын бағдарламасында: "Қазақстан 2030 жылы
мөлдір суы және таза ауасы бар, жасыл мемлекет болуы керек",- деп атап
көрсетті. Осы міндетті жүзеге асыру үшін 2030 жылға дейінгі
республикамыздың орман қорының тұрақты даму Стратегиясы және 1998-
2000 ж.ж. арналған жоспар қабылданды. Стратегияның негізгі міндеті
еліміздің аумағындағы ормандарды 5,1% арттыру [1].
Бүгінгі күні республикамыздьң 11439,8 мыңға немесе жалпы аумақтың 4,2%
ормандар алып жатыр, оньң 50% шөлді далаларды эрозиядан сақтайтын сексеуіл
ормандар құрайды [2].
Орман қоры жерінің жалпы көлемі 26216,4 мың га. Табиғи орман алқаптары
12427,8 мың га, ал жасанды орман алқаптары 901,1 мың га. Орманды өңірі
Қазақстан аумағының 4,6 % құрайды [3].
Орман қоры өзіне тән табиғи қасиеттеріне байланысты, адамдардың өмірлік
мүдделері мен тығыз байланысты экологиялық, экономикалық және мәдени-
сауықтыру қызметтерін атқарады.
Ол қолайлы қоршаған ортаны қалыптастыруға белсенді түрде қатысатын
табиғи объект.
Орман қорының өсімдік, жануарлар дүниесінің, жер және су ресурстарын
бір бүтін табиғи кешен етіп біріктіруі, оның экологиялық қызметінің негізгі
сипаттамасы болып табылады.
Орман қоры климатты реттейтін, топырақты эрозиядан, тұзданудан
қорғайтын, су қорғаныш, санитарлы-гигиеналық, сауықтыру қызметтерін
атқарады, ауаны өндіріс қалдықтарынан тазалайды, өсімдіктердің,
жануарлардың, құстар мен әртүрлі жәндіктердің өмір сүретін мекені болып
табылады. Планетамыздың фотосинтез өнімінің 40% орман қоры қалыптастырады.
Қорғаныш ормандар жел жылдамдығын 35-40% кемітеді, ыстық күні ауа
температурасын 6-8 градусқа төмендетіп, оның ылғалдылығын 9-10 есе
арттырады, сондай-ақ қорғаныш ормандар қоршаған ортаны құм мен шаңнан
сақтайды. Су қорғайтын ормандар өзен, көл, өзендердің су режимін реттейді.
Ормандар құрғақшылықпен күресудің анағұрлым тиімді, ал кейбір жағдайда
жалғыз мүмкіндік болып табылады.
Орман қорының жағдайының күрт нашарлауына, сондай-ақ кеткен уақыттың
қателіктері: табиғат пайдалану саясатының кемшіліктері, шапшаң қарқынды
шаруашылық жүргізу, табиғат ресурстарын пайдалануда ғылыми негіздерді
ескермеу, себеп болып отыр. Көп жылдар бойы елімізде орман қорының көп
нысаналы мақсатына қарамастан, ол ең алдымен ағаш шикізатының негігі қайнар
көзі ретінде пайдаланылып келді. Орман қорының экологиялық мақсаты дұрыс
бағаланбай, оны бір жақты пайдалану нәтижесінде, орман қорына орны толмас
зиян келді.

Дипломдық жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Орман қорын
құқықтық қорғау саласындағы теориялық мәселелері көп жылдардан бері заңгер
ғалымдардың назарын өзіне аударып келеді. Қазақстан ғалымдары бұл
мәселелері зерттеуге зор үлес қосқаны баршаға мәлім. Мәселен,
С.Б. Байсаловтың, Д.Л. Байдельдиновтың, Ә.Е. Бектұрғановтың,
Ә.Е. Ереновтың, Абдраймовтың, А.С. Стамқұловтың, Н.Б.
Мухидиновтың, Ж.Т. Холмуминовтың, Н.С. Баймбетовтың, Г. Тілешованың
еңбектерінде осы мәселелерге қатысты құнды ұсыныстар мен қорытындылар
сондай-ақ Қазақстан Республикасының Конституциясы, қоршаған ортаны қорғау
және табиғи ресурстарды пайдалану туралы және басқа да заңдарды, Президент
жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары, сонымен қатар
бұрынғы Кеңес одағының нормативтік құқықтық актілері енгізілген.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты
мен міндеттерін зерттеу кезінде заң әдебиеттерін, нормативтік-құқықтық
актілерді, бұқаралық ақпарат құралдарындағы мәліметтерді пайдалана отырып
тақырыпты толық ашу және меңгеру.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасы нарықтық қатынастарға
көшу, кейбір табиғи ресурстарға жеке меншік құқығын енгізу жағдайындағы
орман қорын құқықтық қорғауды кешенді түрде зерттеу және осы мәселелер
бойынша заң шығару ісін жетілдіру жөнінде нақты тәжірибелік, теориялық
ұсыныстар жасау болып табылады.
Көрсетілген мақсатқа байланысты мынадай міндеттер қойылды:
• Орман, орман қоры, орман санаттары, мемлекеттік орман қоры, жеке
орман қоры және басқа да терминдермен анықтамалардың бір-бірімен байланысы,
қарым - қатынасы мен айырмашылықтарын анықтау ;
• Орман қатынастарын реттейтін заңдарына жалпы сипаттама беру;
• Орман қорын қорғауды ұтымды жүзеге асыру үшін нақты ұсыныстар беру.
Дипломдық жұмыстың объектісі . Қазақстан Республикасының орман қорын
қорғауды құқықтық қамтамасыз ету мәселелері.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімінде: Орман қорын құқықтық қорғаудың объектісі, орман қорының
құрамы және ормандардың түрлері қарастырылған.
Екінші бөлімінде: Орман қорын қорғау саласындағы мемлекеттік
басқарудың түсінігі мен ерекшелілігі, орман қорын қорғау саласындағы
мемлекеттік басқару органдарының жүйесі және олардың құзыреті, орман
заңдарын бұзғаны үшін құқықтық жауапкершіліктің түсінігі және түрлері
көрсетілген.

1 ОРМАН ҚОРЫН ҚОРҒАУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ МАЗМҰНЫ.
ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

1.1 Орман қорын құқықтық қорғаудың объектісі ретінде
Қазақстан Республикасының аумағындағы барлық орман, сондай-ақ орман
өсiмдiктерi өспеген, бiрақ орман шаруашылығының қажеттерiне арналған орман
қоры жерлерi Қазақстан Республикасының орман қорын (бұдан әрi
- орман қоры) құрайды. Орман қоры мемлекеттiк және жекеше орман қорларынан
тұрады.
Орман – ағаш пен бұта өсімдіктерінің және жанды табиғаттың басқа да
компоненттерінің жиынтығы негізінде белгілі бір аумақта қалыптасқан,
қоршаған ортамен өзара байланысы.
Адам өмірінде орманның табиғи орта мен экологиялық кешеннің бір бөлігі
ретіндегі мәні оның бірқатар ерекшеліктерінде болса керек.
Орман қорғау-сауықтыру, сақтау мен өндірістік-эксплуатациялық көпалуан
функцияларды атқарады:
а) Жер атмосферасындағы оттегі қорының маңызды толықтырушы көзі, тірі
организмдердің өмір сүруіне теріс әсер ететін ауа бассейніндегі қоспалар
мен зиянды заттарды тазартушы құрал ретінде;
б) климатты реттейді: суық желдердің әсерін жұмсартады, құрғақшылықтың
алдын алады, температураның күрт өзгеруін тежейді, жануарлар мен
өсімдіктердің дамуына және адам өміріне жағымды микроклимат жасайды;
в) топырақ қабатына жағымды әсер етеді: су мен желден болатын топырақ
эрозиясының тарауына кедергі келтіреді, көшпелі құмдарды қатайтады,
жыралардың түзілуі мен өсуінің алдын алады;
г) су сақтау функциясын атқарады: өзендердің су жүйесін реттейді, су
қоймаларын таязданудан сақтайды;
д) халық пен экономиканың қажеттілігін қанағаттандыру үшін ағашпен және
өзге де орман өнімдерімен қамтамасыз етеді;
е) аңдар мен құстардың мекені, жабайы өсімдіктер мен дәрілік шөптердің,
жемістердің, жаңғақтардың, саңырауқұлақтар мен жидектердің өсіп, көбейетін
мекен болып табылады.
ё) орманның табиғи жемдік өнімдері – қоғамдық мал шаруашылығы үшін
маңызды база саналады;
ж) халықтың эстетикалық қажеттіліктерін өтеу мен демалысын
ұйымдастыруда және денсаулығын сақтауда маңызды орын алады.
Орманның ерекшелігі ондағы жыныстардың ұзақ өсуімен байланысты.
Мысалы, ағаштардың негізгі жыныстарын өсірудің қарапайым мерзімі адам
өмірінің орташа жас деңгейінен де асып кетеді.
Өзін-өзі қалпына келтіру қасиеті болғандықтан, ұрпақтар жалғастығын
қамтамасыз ететіндей ұтымды пайдаланған жағдайда орман өзінің табиғи
қасиеттерін сақтап қана қоймай, жақсарта түседі.
Көпжақты маңызы, орман өсімдіктерінің өсу ұзақтығы мен орманды ұтымды
пайдалану мүмкіндігі (қажетті талаптарды сақтаған жағдайда) орман мен
адамның өзара байланысының негізін құрайды.
Сексеуіл мен шоқбұталар өскен алқаптарды қоса есептегенде Қазақстанның
ормандылығы 4,6 % (11,5 млн. га) құрайды. Қазақстандағы ормандар Орман қоры
жерлерін, орман ресурстары мен орманның пайдалы қасиеттерін қамтитын
Қазақтан Республикасының орман қоры орман құқығы қатынастарының объектісі
болып табылады.
Қазақстан Республикасының аумағындағы барлық орман, сондай-ақ орман
өсімдіктері өспеген, бірақ орман шаруашылығының қажеттеріне арналған орман
қоры жерлері Қазақстан Республикасының орман қорын (бұдан әрі орман қоры)
құрайды.
Орман Кодексінің 4 бабында орманға – ағаш пен бұта өсімдіктерінің және
жанды табиғаттың басқа да компоненттерінің жиынтығы негізінде белгілі бір
аумақта қалыптасқан, қоршаған ортамен өзара байланыстағы және маңызды
экологиялық, экономикалық және әлеуметтік мәні бар табиғи кешен деген
анықтама берілген.
Мұндай түсінік аталмыш табиғи обьектінің жанды табиғаттың өзге де
компоненттерімен, жермен, орман өсімдіктерімен, бунақденелілермен,
құстармен, жануарлармен және қоршаған ортаның басқа да компоненттерімен
экологиялық өзара байланысынан туындаса керек.
Орман қорына:
мемлекеттік орман қорының жерінен тыс орналасқан жекелеген ағаштар және
көлемі 0,05 гектардан кем шоқ ағаштар, ауыл шаруашылығы мақсатындағы
жерлердегі бұта өсімдіктер;
қала ормандары мен орманды саябақтарды қоспағанда, елді мекендер
шекарасы шегіндегі жасыл желектер;
үй маңындағы, саяжайлар мен бау–бақша учаскелеріндегі ағаштар мен
бұталар кірмейді.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік орман қоры мемлекеттік меншік
обьектілеріне жатады және республикалық меншікте болады.
Жекеше орман қоры учаскелерін иеленуді, пайдалану мен оған билік етуді,
осы Кодексте және Қазақстан Республикасының өзге де заң актілеріне сәйкес,
жекеше орман иеленушілер жүзеге асырады.
Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ұзақ мерзімді орман пайдалануға
тендер хаттамасы негізінде және кейін қарауында мемлекеттік орман қоры
учаскелері бар уәкілетті орган немесе облыстық атқарушы орган мен орман
пайдаланушы арасындағы шартпен рәсімделе отырып беріледі.
Мемлекеттік орман қоры учаскелеріндегі орман ресурстары орман
пайдалануды жүзеге асыру үшін қаражаты мен өндірістік қуаттары және тиісті
біліктілікке ие мамандары бар орман пайдаланушыларға 10 жылдан 49 жылға
дейінгі мерзімге ұзақ мерзімді орман пайдалануға беріледі.
Орман ресурстарын сүрек дайындау үшін ұзақ мерзімді орман пайдалануға
берген жағдайда, орман пайдаланушыға мемлекеттік орман қоры учаскесінде
сүрек ресурстары орман орналастыру материалдарына сәйкес сүрек расурстарын
ұдайы және сарқылмайтындай етіп пайдалануды қамтамасыз етуге мүмкіндік
беретін, бірақ орманшылық алаңынан аспайтындай етіп беріледі.
Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде орман ресурстарын ұзақ мерзімді
орман пайдалануға беру сол аумақта тұратын халықтың мүдделері ескеріле
отырып, жария жүзеге асырылуға тиіс.
Мемлекеттік орман қоры учаскелеріндегі ұзақ мерзімді орман пайдалануға
берілген, пайдаланылмаған орман ресурстары шарт мерзімі өткен соң орман
пайдаланушының меншігіне ауыспауға тиіс.
Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ұзақ мерзімді орман пайдалану
шарты жазбаша нысанда жасалады және ол Қазақстан Республикасының азаматтық
заңдарында көзделген тәртіппен мемлекеттік тіркелуге жатады.
Мемлекеттік орман қоры учаскелеріндегі орман ресурстары қысқа мерзімді
орман пайдалануға мемлекеттік орман иеленушілер беретін орман билеті
негізінде бір жылға дейінгі мерзімге беріледі.
Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде қысқа мерзімді орман пайдалану
кезінде орман пайдаланудың:
жанама орман пайдалану;
мемлекеттік орман қоры учаскелерін ғылыми–зерттеу мақсаттары үшін
пайдалану;
мемлекеттік орман қоры учаскелерін мәдени–сауықтыру, рекреациялық,
туристік және спорттық мақсаттары үшін пайдалану сияқты түрлерін ғана
жүзеге асыруға болады.
Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде орман ресурстарын ұзақ мерзімді
орман пайдалануға беру жөнінде тендерлерді өткізу тәртібін Қазақстан
Республикасының Үкіметі белгілейді.
Орман қорына меншiк құқығы:
1. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк орман қоры мемлекеттiк
меншiк объектiлерiне жатады және республикалық меншiкте болады.
2. Жекеше орман қоры учаскелерiн иеленудi, пайдалану мен оған билiк
етудi, осы Кодекске және Қазақстан Республикасының өзге де заң актiлерiне
сәйкес, жекеше орман иеленушiлер жүзеге асырады.
Орман қорының жерлерi :
1. Орман қорының жерлерi мемлекеттiк және жекеше орман қоры жерлерiне
бөлiнедi.
2. Мемлекеттiк орман қорының жерлерiне табиғи түрде ағаш өскен,
мемлекеттiк бюджет қаражаты есебiнен қолдан ағаш өсiрiлген және ағаш
өспеген (орманды және ағаш өспеген алқаптар), орман шаруашылығын жүргiзетiн
мемлекеттiк ұйымдарға тұрақты жер пайдалануға берiлген жерлер жатады.
3. Жекеше орман қорының жерiне Қазақстан Республикасының жер туралы заң
актiсiне сәйкес орман өсiру үшiн нысаналы мақсатта жеке және мемлекеттiк
емес заңды тұлғаларға жеке меншiкке немесе ұзақ мерзiмдi жер пайдалануға
берiлген жерлерде, солардың қаражаты есебiнен қолдан ағаш өсiрiлген,
агроорман-мелиорациялық екпелер, арнайы мақсаттағы плантациялық екпелер
және бюджет қаражаты есебiнен отырғызылған агроорман-мелиорациялық екпелер
өсiрiлген жерлер жатады.
4. Мемлекеттiк орман қоры жерлерiнiң шекарасы жерге орналастыру
жұмыстарын жүргiзу кезiнде орман орналастыру материалдарының негiзiнде
белгiленедi және нақтыланады.
5. Мемлекеттiк орман қорының жерлерiн сатып алу-сату, кепiлге беру және
басқа мәмiлелер жасасу арқылы иелiктен шығаруға жол берiлмейдi.
6. Орман қорының жерлерiн беру, алып қою және пайдалану тәртiбi осы
Кодекспен, Қазақстан Республикасының жер және азаматтық заңдарымен
айқындалады.
Орман пайдаланушылардың құқықтары мен міндеттері.
Орман пайдаланушылардың:
мемлекеттік орман қоры учаскелерінде орман пайдалануды рұқсаттама
құжаттарында көрсетілген көлемде ғана жүзеге асыруға;
өздеріне орман пайдалануда берілген орман ресурстары туралы ақпарат
алуға;
Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген тәртіппен орман
пайдалану мерзіміне құрылыстар мен ғимараттар, сүрек сақтау қоймаларын
салуға, ағаш таситын жолдар тартуға, сүректі және мемлекеттік орман қоры
учаскелерін пайдалануға байланысты басқа да орман өнімдерін өңдеу үшін
жабдықтар орнатуға;
мемлекеттік орман қорының санаттарының өзгеруі, сондай–ақ мемлекеттік
орман қоры жерін мемлекет қажеттіліктері үшін алып қою салдарынан
келтірілген шығындарға өтем алуға құқығы бар.
Орман пайдаланушылардың құқықтары бұзылған жағдайда оларды қорғау сот
тәртібімен жүзеге асырылады.
Орман пайдаланушылар:
ұзақ мерзімді орман пайдалану шартының талаптарын, сондай–ақ ағаш кесу
билетімен, орман билетімен белгіленген талаптарды сақтауға;
тұрғын халықтың денсаулығына зиян келтіруіне жол бермеуге;
мемлекеттік орман қорының өздеріне орман пайдалану үшін бөлініп
берілген учаскелерінде өрт қауіпсіздігі ережелерін сақтауға, өртке қарсы
іс–шараларды жүргізуге, ал орман өрті пайда болған жағдайда оны
сөндіруді қамтамасыз етуге;
ұзақ мерзімді орман пайдалану кезінде мемлекеттік орман иеленушілермен
келісе отырып өртке қарсы іс–шаралар жоспарын әзірлеуге және бекітуге,
сондай–ақ оларды белгіленген мерзімдерде жүзеге асыруға;
мемлекеттік орман қоры аумағында өздері мәдени–сауықтыру, рекреациялық,
туристік, спорттық және басқа да іс–шаралар мен жұмыстарды өткізетін
жерлерде уәкілетті орган әзірлеген және Қазақстан Республикасының өрт
қауіпсіздігі жөніндегі орталық атқарушы органы бекіткен нормаларға сәйкес
өрт сөндіретін құралдары болуына;
мемлекеттік орман қорының орман пайдалану үшін бөлінген учаскелерінде
заңсыз ағаш кесуге және Қазақстан Республикасының орман заңдарын, Қазақстан
Республикасының жануарлар дүниесін қорғау, молайту мен пайдалану туралы
және ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заңдарын өзге де
бұзушылықтарға жол бермеуге;
мемлекеттік орман қоры учаскелерінде жұмыс аяқталғаннан кейін оларды
мемлекеттік орман иеленушілерге табыс етуге;
ағашы кесілген жерлерде және өздерінің қызметі салдарынан өскіндер
жойылған, ағаш пен бұта өсімдіктері құрып кеткен алаңдарда ормандарды
молықтыруды өз есебінен жүзеге асыруға;
Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген тәртіппен орман
шаруашылығы шеккен шығындар мен шығасыны өтеуге;
Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген тәртіппен орманды
пайдаланудың төлемақысын уақтылы енгізуге;
ормандардың санитарлық жай-күйін қамтамасыз ету мен жақсарту жөніндегі
ережелерді сақтауға;
өзге орман пайдаланушылардың құқықтарын бұзбауға міндетті.
Орман пайдаланушылардың өзге де бірқатар міндеттері ормандарды
пайдалану кезіндегі экологиялық талаптар бөлімінде баяндалған.
Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде орман пайдалануды жүзеге асыруға
рұқсаттама құжаттары: ағаш кесу билеті мен орман билеті негізінде ғана жол
беріледі.
Тендер нәтижелері туралы хаттама, ұзақ мерзімді орман пайдалану шарты
ағаш кесу билетін беру үшін негіздеме болып табылады.
Ағаш кесу билеті орман пайдаланушыға сүрек, шайыр, ағаш шырындыларын
және қосалқы сүрек ресурстарын дайындауға және тасып әкетуге құқық беретін
құжат болып табылады.
Ағаш кесу билеті орман ресурстарының сандық және сапалық сипаттамасы,
орманды пайдалану төлемақысы мөлшері, жұмыстар жүргізудің мерзімі, орманды
молықтыру талаптары мен ағаш кесу орындарын тазарту, дайындау
технологиясына қойылатын орман шаруашылығы талаптары туралы мәліметтерді,
ағаш кесу билетінің қолданылуын тоқтату шарттарын қамтиды.
Ағаш кесу билеті орман пайдаланушыға жыл сайын, оны беру үшін негіздеме
болған құжаттарда көрсетілген орман пайдалану түрлерін ғана жүзеге асыруға,
белгіленген көлемде және мемлекеттік орман қорының нақты учаскесіне арнап
беріледі.
Шайыр және ағаш шырындыларын дайындауға арналған ағаш кесу билеті орман
пайдаланушыға сөл ағызудың бүкіл мерзіміне беріледі.
Мемлекеттік орман иеленуші аралық пайдалану мақсатында кесуді және
өзгедей мақсатта кесуді, жанама орман пайдалануды жүргізген кезде ағаш кесу
билеті мен (немесе) орман билеті орманшылық басшысына, ал орманшылық
болмаған жағдайда – аталған ағаш кесу мен орман пайдалануды жүргізуге
жауапты лауазымды адамға жазылады.
Орман билеті жанама орман пайдалануды жүзеге асыруға, мемлекеттік орман
қоры учаскелерін аң шаруашылығы, ғылыми–зерттеу,
мәдени–сауықтыру, рекреациялық, туристік және спорттық мақсаттар қажеттігі
үшін пайдалануға құқық беретін құжат болып табылады.
Орман ресурстары сүрек қорынан, шайыр мен ағаш шырындарынан, қосалқы
сүрек ресурстарынан, жабайы өсетiн жемiстерден, жаңғақтардан,
саңырауқұлақтардан, дәрiлiк өсiмдiктер мен техникалық шикiзаттан, орман
қорында болатын, жинақталатын және өндiрiлетiн өзге де өсiмдiк пен мал
өнiмдерi қорынан тұрады. Орманның өсiп тұрған кезiнде өзiне тән экологиялық
және әлеуметтiк мәнi бар функциялары (оттегiн бөлiп шығару, көмiр қышқыл
газын бойына сiңiру, топырақты су және жел эрозиясынан сақтау, топырақтың
жоғары қабатындағы ылғалды iшкi қабатына тарту, климатты реттеушiлiк
қасиеттерi) оның пайдалы қасиеттерiне жатады.
Орман қоршаған ортаны жүйесінде экологиялық қызметтер жүзеге асырады.
Онымен қатар, орман бірқатар экономикалық қызметтер атқарады. Ол қоғамның
материалдық қажетін қамтамасыз ететін, соның ішінде ағаш өнімдерінің,
дәрілік өсімдіктердің аса маңызды қайнар көзі.
Ал енді орманның мәдени-сауықтыру қызметтеріне тоқталатын болсақ, орман
қоры адамның денсаулығын сауықтыру мақсатында, демалыс орны ретінде,
халықтың эстетикалық қажетін өтеу үшін пайдаланылады. Орман қорының осындай
қызметтері, оның негізгі ағаш өнімдерінің қайнар көзі ретіндегі және басқа
да экономикалық қызметтерінен еш кем емес, қайта орман қорының экологиялық-
қорғаныш қызметтері оның экономикалық қызметтерінен әлдеқайда маңызды екені
ғалымдармен дәлелденіп отыр.
Алғашқы орман отырғызу біздің елімізде өткен ғасырдың аяғында басталды.
Орман шаруашылығының кешенді дамуы, республикамызда, әсіресе, соғыстан
кейінгі жылдары, яғни Совет Үкіметінің тұсында шапшаң күшейді. Орман
шаруашылық кәсіпорындарының еңбеккерлерімен 1,3 млн. га орман ағаштары
отырғызылды. Бірнеше ондаған жылдар бойы жүргізілген орман шаруашылығы
саласындағы еңбектің нәтижесінде республикамыздың орман қоры қалыптасты.
1991 жылы республикамыз өз егемендігін алғаннан кейін орман саласындағы
қатынастарды реттеу мақсатымен 1993 жылы 23 қаңтарда Қазақстан
Республикасының Орман Кодексі қабылданды [4,4-6,31-33-35-36 б.б].
Қазақстан Республикасы орман заңдарының міндеттері орман қорының
экологиялық және ресурс қуатын арттыру, орман қоры ресурстарын ұтымды және
сарқылмайтын етіп пайдалану, оны сақтау, қорғау және ұлғайта өсіру
жағдайларын қамтамасыз ету мақсатында орман қорын иелену, пайдалану, жұмсау
жөніндегі қатынастарды реттеу, орман қатынастары саласында заңдылықты
нығайту болып табылады. Қазіргі кезде республикамызда орман шаруашылығы
саласында бірқатар кәсіпорындар қызмет жасап жатыр. Олар: Қазақ орман
орналастыру кәсіпорны, Қазақ мемлекеттік жобалау-зерттеу институты,
"Казгипролес, орман қорғау авиациялық базасы, Қазақстан Республикасының
орман-тұқым станциясы, екі аумақтық орман селекциялық орталықтары. Орман
шаруашылығын басқарудың республикалық органдары - Қоршаған ортаны
қорғау Министрлігі мен Орман және аң шаруашылық Комитеті. Бұл саланы ғылыми
қамтамасыз етуді ұлттық академияның агромелиорация және орман шаруашылық
ғылыми зерттеу институты жүзеге асырады.
Қазақстан экологиялық дағдарыстары ерекше шиелініске, орман сирек
аумақ, сондықтан біздің республикамызда орман қорын қорғау ісіне ерекше
көңіл бөлінгені дұрыс. Бірақ бұл міндет бүгін ойдағыдай орындалмай отыр.
Соңғы сегіз ай ішінде елімізде 714 ірі табиғи өрттер тіркелген, олардың 673
орман қорында болған. Бұл көрсеткіш өткен жылмен салыстырғанда 0,4% көп. Ең
көп орман өрттері Шығыс Қазақстан облысында 161 оқиға (2198 га жерді
қамтыған), Қостанай облысында 102 оқиға (1725 га жерді қамтыған) , Ақмола
облысында 84 оқиға тіркелген. Бұрын сонды көрмеген өрттер биыл сондай-ақ
Жамбыл облысында болып өтті. Алдымен Қосқұдық ауданының 3200 га, одан кейін
Мойынқұм ауданының 1000 га сексеуіл ормандары өртке шалдықты [5].
Мемлекеттік орман қоры - орман құқығы мен орман заңдарының негізі, ол
құқықтық қорғаудың объектісі. Сондықтан оның түсінігін кеңінен ашып
қарастырудың маңызы ерекше зор. Мемлекеттік орман қорының құрамдас
бөліктерінің құқықтық жағдайын анықтауда 1968 жылы 13 желтоқсанда
қабылданған ССРО және Одақтас республикалардың жер заңдарының Негізінің
маңызы үлкен болды. Негіздердің 4 бабына сай барлық жерлер біртұтас
мемлекеттік жер қорын құрады. Мемлекеттік жер қоры:
- ауылшаруашылық мақсатына арналған жер;
- елді-мекендер жері;
- өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және өзге де
ауыл шаруашылығына арналмаған жер;
- мемлекеттік су қорының жері;
- мемлекеттік орман қорының жері;
- босалқы жер деп бөлінді.
Жоғарыда жазылғаннан көріп отырғанымыз, орман мен орман қоры бір
түсінік емес, ал осы екі ұғымның қайсысы тар, қайсысы кең ұғым екені де заң
әдебиетінде ұзақ уақыт бойы талас туғызып келген мәселе. Л.И. Дембо "орман,
орман қорына қарағанда кең ұғым, өйткені орман қорын ормандардың тек
белгілі тәртіппен бекітілген бөлігі ғана құрайды", - деді, ал О.К. Гусев:
"Заң тұрғысынан алғанда орман дегеніміз белгіленген тәртіппен орман деп
танылған, ағаш өсімдіктерінің жиынтығы. ССРОдағы барлық ормандар, табиғи
және қолдан өсірілген ормандар біртұтас мемлекеттік орман қорын құрайды,
яғни орман қоры ормандардан құралады, олай болса орман қоры орманға
қарағанда кең ұғым" - деп жазды [6]. Соңғы көзқарасты көптеген ғалымдар
қолдайды.
Өсімдіктер жиынтығы деген табиғи-ғылыми түсінікпен өзара тығыз
байланысты орманның заңдық түсінігін зерттегенде, оны "флора",
"өсімдіктер", "орман емес табиғи өсімдіктер" деген терминдермен
арақатынасын анықтау қажет.
"Флора" - белгілі географиялық кеңістікте өсетін, табиғи қалыптасқан
өсімдік түрлерінің жиынтығы. Әдебиетте кеңінен кездесетін "өсімдіктер"
түсінігінен "флора" түсінігін айыра білу керек. Бүгінгі таңда заң
әдебиетінде флора түсінігі қолданылмай, ол өсімдік түрлері деп жазылып жүр.
Осыған орай бір топ ғалымдар заңда "флора" терминін қолдануды және оның
заңдық түсінігін анықтап, бекітуді ұсынып отыр. Әсіресе, соңғы жылдары,
шаруашылық қызметтің табиғи ортаға әсерінің өсуінен өсімдіктердің түрлері
мен формалары едәуір азайып кетті, сондықтан генетика мен селекцияның
негізін құрайтын өсімдіктердің генетикалық қорын қорғауды күшейту қажет
болып отыр. Әдебиетте флораға төмендегідей заңдық түсінік берілген: белгілі
аумақта өсетін, құқықтық режімі анықталған, өсімдіктердің табиғи формалары
мен түрлерінің жиынтығы флора деп аталады.
Ә.С. Стамқұлұлы өзінің 1995 жылы жарық көрген "Қазақстан
Республикасының экология құқығы" деген оқулығында: "республикамыздың
аумағында 6000 жуық дәрілік қасиеті бар өсімдіктер өседі. Ал қызыл мия,
эфедра, сабын тамыр, алтын тамыр, ермен сияқты өсімдіктердің дүниежүзінде
теңдесі жоқ. Орманнан басқа табиғи өсімдіктердің алуан түрі бола тұрса да,
өсімдіктерді қорғау, сақтау және пайдалану туралы арнайы қабылданған заң
жоқ", - деп жазды [7, c. 34].
Біздің мемлекетте қорықтар мен заказниктер ұйымдастыру, құрып бара
жатқан немесе сирек кездесетін жекелеген өсімдіктерді, жануарларды қорғау
және сақтау мақсатында "Қызыл Кітапқа" енгізу туралы қаулылары, ұлттық
парктер, ботаникалық, дендралогиялық парктерді ұйымдастыру және олар
жөніндегі ережелер қабылдануына ерекше көңіл аударылады.
Республика аумағында сирек кездесетін, саны азайып келе жатқан әрі
құрып кету қатері төніп отырған жануарлар мен өсімдіктерді қорғауды
қамтамасыз ету үшін 1995 жылғы 13 қыркүйектегі Қазақстан Республикасы
Министрлер Кабинетінің 1258 санды қаулысымен бекітілген "Қазақстан
Республикасының Қызыл кітабы туралы" Ереже қабылданды. Қызыл кітап
республика аумағында сирек кездесетін, саны азайып келе жатқан әрі құрып
кету қатері төніп отырған жануарлар мен өсімдіктер түрлерінің жай-күйі
туралы мәліметтерді, оларды зерделеу, қорғау, өсімін молайту және ұтымды
пайдалану жөніндегі қажетті шаралардың жиынтығы бар негізгі құжат болып
табылады. Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы сонымен қатар жануарлар
мен өсімдіктер дүниесі мемлекеттік кадастрының құрамдас бөлігі болып
табылады. Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген жануарлар мен
өсімдіктер түрлері Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында ерекше
қорғалуға алынады. Қазақстан Республикасының заңдарында көзделгеннен басқа
жағдайда, бұл түрлерін аулауға, жинауға бүкіл республика аумағында тыйым
салынады. Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген жануарлар мен
өсімдіктер түрлерінің жойылып кетуіне, сандарының азаюына және тіршілік
ететін ортасының нашарлауына әсер ететін әрекеттерге жол берілмейді.
Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы жануарлар мен өсімдіктер деп
аталатын екі томнан тұрады. Жануарлар мен өсімдіктер түрлерін сипаттау
тәртібін Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы жөніндегі тиісінше
зоологиялық және ботаникалық комиссиялар белгілейді. Қазақстан
Республикасының Қызыл кітабы жөніндегі зоологиялық комиссияның ережесі мен
құрамы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 13 қыркүектегі №1258
қаулысымен бекітілді [8].
Еліміз аумағында сирек кездесетін жануарлар мен
өсімдіктерді қорғауда "Қазақстан Республикасының биологиялық сан алуандық
туралы Конвенцияны мақұлдауы және онда көзделген міндеттемелерді орындауды
ұйымдастыру жөніндегі" Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 2009
жылғы 19 тамыздағы 918 санды қаулысының маңызы зор. Биологиялық сан
алуандықты сақтаудағы және биологиялық ресурстарды тиімді пайдаланудағы
жауапкершілікті, 1992 жылы маусымда Рио-де-Жанейрода өткен Біріккен Ұлттар
құрамының қоршаған орта жөне даму жөніндегі Конференциясында Қазақстан
Республикасы Үкіметі атынан қол қойылған. Қазақстан Республикасының
Министрлер Кабинетінің 2009 жылғы 19 тамыздағы қаулысына сай жануарлар мен
өсімдіктер дүниесінің сирек және жойылып кету қаупі бар түрлерін қорғау,
биологиялық сан алуандықты сақтау мақсатында осынау жануарлардың тіршілік
ететін жерлері мен өсімдіктердің жойылып кету қаупі бар түрлері мен
сұраптарының саны мен ареалдарын сақтауға, қорғауға және қалпына келтіруге
қатысты шараларды ұйымдастыру экология және биоресурстар министрлігіне
жүктелді. Сондай-ақ экология және биоресурстар министрлігіне, облыстардың
әкімдеріне, мүдделі министрліктер мен ведомстволарға республика аумағында
биологиялық сан алуандықты сақтау мақсатында қорғалымдар, қорықтар, табиғи
ұлттық парктер, генетикалық резерваттар және басқа да қорғалатын аумақтар
мен объектілер желісін ұйымдастыру міндеттелді [9].
Сахипов М.С. орманның заңының түсінігін былай деп анықтады:
"белгіленген тәртіпте шектелген аймақта өсетін және мемлекет меншігін
құрайтын ағаш өсімдіктерінің жиынтығы орман деп аталады".
Тілешова Г.Ж. пікірі бойынша орман шаруашылығын ұйымдастыру және жүзеге
асыру, орман ресурстарын тиімді, кешенді пайдалану, орман қорын ұлғайту
өсіру, оны сақтаумен, қорғаумен байланысты орман қатынастары, қоғамдық
қатынастардың ерекше кешенін құрайды және бұл қатынастар өз табиғаты
жағынан біртұтас, өйткені олардың барлығының объектісі орман қоры, орман
шаруашылығы [10].
Орман күрделі экологиялық кешен. Ондағы барлық организмдер
бір-бірімен тығыз байланысты және осындай байланыс олардың тіршілігіне
қажет. Сондықтан, ормандарда ағаш-бұталарды ғана қорғап, ал басқа
өсімдіктерді тиімді пайдаланбасақ, ормандардың экологиялық және ресурс
қуатын арттыру мүмкін емес. Орманды ағаш және басқа да өсімдіктер мен
организмдердің жиынтығы деп сипаттаған жөн. Заң әдебиетінде орманның
жоғарыда айтылған сипаттамасына қоса, оның тағы мынандай ерекше белгілері
бекітілген:
- біріншіден, өзара тығыз әрекет ететін табиғи ресурстардың кешені
болып табылатын ормандарда, ағаш түрлерінің көп болуы, оны қоршаған ортаға
белсенді әсер ететін жүйеге айналдырды және бұл белгі орманның экологиялық
белгісі;
- екіншіден, ормандардың орман қорының жерінде өсуі, оның
аумақтық белгісі;
- үшіншіден, есеп құжаттарында міндетті түрде тіркелуі, есеп-тіркеу
белгісі деп аталады.
Осы үш белгі ормандарды, орман емес ағаш өсімдіктерінен айыруға негіз
болады.
2003 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Орман кодексінде орман
- ағаш пен бұта өсімдіктерінің және жанды табиғаттың басқа да
компоненттерінің жиынтығы негізінде белгілі бір аумақта қалыптасқан,
қоршаған ортамен өзара байланыстағы және маңызды экологиялық, экономикалық
және әлеуметтік мәні бар табиғи кешен деп анықталған. Автордың пікірінше,
орманға берілген осы анықтамада орманның экологиялық белгісі көрсетіліп, ал
оның аумақтық және есеп-тіркеу белгілері көрсетілмеген.
Ормандарды мемлекеттік меншіктің объектісі ретінде анықтайтын,
ормандардың және орман емес өсімдіктердің құқықтық жағдайын реттейтін
құқықтық нормаларда бұл белгілер басшылыққа алынуы керек [11,15б.б].

1.2 Орман қорының құрамы және ормандардың түрлері
Қазақстан Республикасы өз егемендігін алғаннан кейін табиғи ресурстарды
пайдалану мен қорғау саласындағы қатынастар жаңа әлеуметтік-экономикалық
өзгерістер жағдайында дами бастады. Республикамыздың материалдық негізін
құрайтын барлық табиғи ресурстарға 1991 жылғы 16 желтоқсандағы "Қазақстан
Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы" заңымен, 1995 жылы 30
тамызда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясымен мемлекеттік
меншік құқығы бекітілді.
2003 жылы 8 шілдеде орман саласындағы қатынастарды реттеу мақсатымен
Қазақстан Республикасының Орман кодексі қабылданды.
Кодекстің 6 бабына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағындағы барлық
орман, сондай-ақ орман өсімдіктері өспеген, бірақ орман шаруашылығының
қажеттеріне арналған орман қоры жерлері Қазақстан Республикасының орман
қоры құрайды.
Орман кодекстің жаңалығы орман қорын екі топқа бөлу, яғни мемлекеттік
және жекеше орман қорларына. Кодексте олардың анықтамасы мен мазмұны
көрсетілген.
Мемлекеттік орман қорына мыналар жатады:
1) ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлеріндегі (орманды және ағаш
өспеген алқаптарды қоса алғанда) табиғи және қолдан өсірілген ормандар;

2) табиғи және қолдан өсірілген ормандар, сондай-ақ мемлекеттік орман
қоры жерлеріндегі орман шаруашылығының қажеттері үшін берілген,
орман өсімдіктері өспеген жер учаскелері.
3) Халықаралық және республикалық маңызы бар ортақ пайдаланудағы темір
жолдар мен автомобиль жолдарының, каналдардың, магистральды құбырлардың
және басқа желілік құрылыстардың белдеулеріндегі он метр және одан
көбірек, алаңы 0,05 гектардан астам қорғаныштық екпелері жатады.
Жекеше орман қорына Қазақстан Республикасының жер туралы заң актісіне
сәйкес орман өсіру үшін нысаналы мақсатта жеке және мемлекеттік емес заңды
тұлғаларға жеке меншікке немесе ұзақ мерзімді жер пайдалануға берілген
жерлерде, солардың қаражаты есебінен жасалған, ені он метр және одан
көбірек, алаңы 0,05 гектардан астам қолдан өсірілген ормандар, агроорман-
мелиорациялық екпелер, арнайы мақсаттағы плантациялық екпелер жатады [12].
"Орман қоры" және "орман қорының жері" деген ұғымдар өзара тығыз
байланыста, сонымен қатар олардың бір бірінен айырмашылықтары бар. Орман
кодексінің 8 бабына сай орман қорының жерлері мемлекеттік және жекеше орман
қоры жерлеріне бөлінеді. Мемлекеттік орман қорының жерлеріне табиғи түрде
ағаш өскен, мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен қолдан ағаш өсірілген және
ағаш өспеген (орманды және ағаш өспеген алқаптар), орман шаруашылығын
жүргізетін мемлекеттік ұйымдарға тұрақты жер пайдалануға берілген жерлер
жатады. Орман қорына мыналар кірмейді:
1) мемлекеттік орман қорының жерінен тыс орналасқан жекелеген ағаштар
және көлемі 0,05 гектардан кем шоқ ағаштар, ауыл шаруашылығы мақсатындағы
жерлердегі бұта өсімдіктер;
2) қала ормандары мен орманды саябақтарды қоспағанда, елді
мекендер шекарасы шегіндегі жасыл желектер;
3) үй маңындағы, саяжайлар мен бау-бақша учаскелеріндегі ағаштар мен
бұталар кірмейді.
Қазақстан Республикасындағы барлық ормандар қорғалуға жатады. 44 бапқа
сай Қазақстан Республикасындағы барлық орман су күзету, егіс-топырақ
қорғау, гендік, санитарлы-гигиеналық, сауықтыру және өзге де пайдалы
функцияларды атқаратын қорғаныштық орман болып табылады.
Ормандардың атқаратын функцияларының басымдықтарына қарай мемлекеттік
орман қоры:
- ерекше қорғалатын орман аумақтары, оның ішінде: биосфералық түрлері
мен қорық-сепортерлерді қоса, мемлекеттік табиғи қорықтар ормандары;
мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтар ормандары; мемлекеттік табиғи
резерваттар ормандары; мемлекеттік табиғи саябақтар ормандары; мемлекеттік
қорық аймақтары ормандары; табиғаттың мемлекеттік орман ескерткіштері;
орманның гендік резерваттарын қоса, ғылыми маңызы бар орман учаскелері; аса
құнды орман алқаптары; жаңғақ кәсіпшілігі аймақтары; орман-жеміс екпелері;
аса биік тау ормандары;
- мемлекеттік қорғаныштық орман белдеулері;
- қала ормандары мен орманды саябақтар;
- елді мекендердің және емдеу-сауықтыру мекемелерінің жасыл аймақтары;
- эрозияға қарсы ормандар;
- өзендер, көлдер, су қоймалары мен басқа да су
объектілері жағалауларындағы тыйым салынған орман белдеулері;
- халықаралық және республикалық маңызы бар ортақ пайдаланудағы темір
жолдар мен автомобиль жолдары, каналдар, магистральдық құбырлар мен басқа
да желілік құрылыстардың бөліп берілген белдеулеріндегі қорғаныштық
екпелер;
- халықаралық және республикалық маңызы бар
ортақ пайдаланудағы темір жолдар мен автомобиль жолдары бойындағы
қорғаныштық орманды белдеулер;
- егіс-топырақ қорғаныштық ормандар санаттарына бөлінеді. Халықаралық
және республикалық маңызы бар ортақ пайдаланудағы;
- темір жолдар мен автомобиль жолдары бойынша қорғаныштық орманды
белдеулерге жұмыс істеп тұрған және салынып жатқан темір жолдарға бөлінген
белдеулерге іргелес жатқан, темір жол төсемінен екі жаққа қарай бес жүз
метр шегіндегі орман және халықаралық және республикалық маңызы бар ортақ
пайдаланудағы автомобиль жолдарына бөлінген белдеулерге іргелес жатқан,
жолдың ортасынан екі жаққа қарай екі жүз елу метр шегіндегі орман жатады.
Мемлекеттік орман қоры санаттарында орман пайдалануды
шектеудің мынадай режимдері белгіленеді:
- қорық режимі - осы Кодексте айтылған жағдайларды қоспағанда, орман
пайдаланудың барлық түрлеріне, оның ішінде ағаштарды кесуге тыйым
салынады;
- тапсырыс режимі - басты мақсатта пайдалану үшін ағаш кесуге, шайыр
мен ағаш шырындарын, қосалқы сүрек ресурстарын дайындауға, шөп
шабу мен мал жаюға тыйым салынады;
- шектеулі шаруашылық қызметінің режимі - басты мақсатта
пайдалану үшін ағаш кесуге, шайыр мен ағаш шырындарын, қосалқы
сүрек ресурстарын дайындауға тыйым салынады.
Орман қорының әлеуметтік-экологиялық, экономикалық құндылығы, оның
қоршаған ортаның сапасын жақсартуға белсенді түрде қатысатын күрделі
экологиялық кешен ретіндегі, су корғайтын, қорғаныш, санитарлы-гигиеналық,
сауықтыру және басқа да көптеген пайдалы табиғи қасиеттерімен, экономиканың
бірқатар салалары үшін негізгі шикізат көзі ретінде атқаратын рөлімен
анықталады.
1 сәуір 2004 жылы 539 санды Ормандарды сақтау және ормандық аумақтарды
көбейту жобасындағы Қазақстан Республикасы мен Халықаралық қайта құру және
даму банк ісінің арасындағы грант бөлу ратификациясы туралы Қазақстан
Републикасының заңы қабылданды. Бұл заң және Орман кодексінің 64 бабына сай
Қазақстан Республикасында барлық ормандар сақталуға және қорғалуға жатады.
Орман қорын корғау жалпы мемлекеттік міндет және ол
жаратылыстану-ғылыми, биологиялық, орман-техникалық,
орман-шаруашылық, химиялық, құқықтық және басқа да бірқатар
әдістердің жүйесі арқылы іс жүзіне асырылады. Орман қорын қорғауды
қамтамасыз етуде құқықтық-ұйымдастырушылық шаралардың әрдайым маңызы ерекше
зор [13].
Орман қорын құқықтық қорғау - заңда бекітілген, орман қорын
талан - таражға салудан, заңсыз ағаш кесуден, зақымдаудан және басқа орман
талаптарын бұзудан, сондай-ақ орман аурулары мен зиянкестерінен қорғайтын,
оның ұтымды, сарқылмастай пайдаланылуы мен ұлғайта өсірілуін қамтамасыз
ететін экономикалық, әлеуметтік, ұйымдастыру, техникалық және басқа да
шаралар жүйесі.
Орман қоры күрделі экологиялық кешен ретінде көптеген ұрпақтарға қызмет
етті және қызмет етеді. Сондықтан әрекет етіп отырған орман заңдарында
қарастырылған орман қорын қорғау, ең алдымен оны ұтымды, үздіксіз,
сарқылмастай пайдалануды қамтамасыз ету дегенді білдіреді. Қазіргі кезде
әрекет етіп отырған орман зандарының нормалары осы саладағы қатынастарды
реттеуге, орман заң бұзушылықты болдырмауға бағытталған.
Қазақстан Республикасының Орман кодексінде табиғат объектісі және
құқықтық қорғау объектісі болып табылатын орман қорын тек қорғау ғана емес,
сонымен бірге сақтау мәселелері де бекітілген.
Ормандарды күзету мен сақтаудың негізгі міндеттері мыналар жатады:

1) ормандағы өрттердің алдын алу, оларды дер кезінде байқап, жою
жөніндегі іс-шараларды жүргізу;
2) мемлекеттік орман қоры аумағындағы барлық жұмыс істейтін әрі сонда
орналасқан ұйымдардың, сондай-ақ орманда болатын жеке
тұлғалардың ормандарда өрт қауіпсіздігі ережелері мен санитарлық
ережелерді сақтауын қамтамасыз ету;
3) орманды заңсыз ағаш кесуден, зақымдаудан, ұрлаудан және
Қазақстан Республикасының орман заңдарын басқадай бұзушылықтан
қорғау, сондай-ақ мемлекеттік орман қоры жерлерін күзету;
4) орман пайдаланушылардың сүрікті түбірімен босату ережелерін және
орман пайдаланудың басқа да түрлері ережелерін орындауың қамтамасыз ету;
5) орман зиянкестері мен ауруларының ошақтарын дер кезінде
анықтау, олардың өсіп-көбеюін болжау және оларға қарсы күресу;
6) биотехникалық іс-шараларды жүргізу;
7) мемлекеттік орман қоры аумағында аң аулау мен балық аулау
ережелерін сақтауды камтамасыз ету;
8) мемлекеттік орман қорының күзетілуін, қорғалуын, ормандардың
молықтырылуын, ұтымды пайдаланылуын және орман өсіруді қамтамасыз ететін
басқа да іс-әрекеттер болып табылады.
Орман қорын ұтымды корғаумен, сақтаумен, ұлғайта өсірумен және тиімді
пайдаланумен байланысты қоғамдық қатынастарды тиімді реттеу үшін, орманды
басқа ағаш екпелерінен айыру керек. Орманды орман емес ағаш екпелерінен,
бірінші параграфта айтылған, оның негізгі үш: экологиялық, аумақтық және
есеп-тіркеу белгілері бойынша айырамыз.
Бірақ, Орман кодексінде бірқатар, мысалы қорық аумағында өсетін қорық
ормандарының, қала аумағында өсетін қалалық ормандардың аумақтық белгілері
ормандардың жалпы белгілеріне қарама-қайшы келеді, себебі, жоғарыда айтып
кеткеніміздей, орман Орман қорын құқықтық қорғау, орман заңдарында
бекітілген оның қағидалары негізінде жүзеге асырылады.
Орман қорын құқықтық қорғауды қамтамасыз етуде орман қатынастарын
реттеуде басшы бастама болып табылатын қағидалар жүйесінің болуы аса
маңызды.
Орман заңдарының қағидалары жалпы құқықтық қағидаларынан туындайды және
республиканың орман саясатының негізін құрайды, олардың негізінде орман
қорын құқықтық қорғау шаралары белгіленеді.
Орман қорын қорғаудың құқықтық қағидалары дегеніміз - орман қоры
ресурстарын ұтымды, көпжақты, толық пайдалану кезінде, орман қорын үздіксіз
және сарқылмастай пайдалануды, дер кезінде орман қорын жаңартуды, оның
өнімділігін арттыруды, сапалық жағдайын жақсартуды қамтамасыз ететін орман
қорын қорғаудың бастамалары. Жоғарыда айтылғанды қорыта отырып, орман қорын
қорғаудың мынандай негізгі қағидаларын атап көрсетуге болады:
1) ормандардың климаты реттейтін, орта түзетін, егіс-топырақ қорғау, су
сақтау және санитарлы-гигиеналық функцияларды орындайтын жалпы мемлекеттік
мәнін мойындау;
2) орманды тұрақты дамыту (Қазақстан Республикасының орманды аумақтарын
тұрақты ұлғайту);
3) ормандардың, табиғи-қорық қорық объектілерінің, мәдени және тарихи
мұраның биологиялық әр алуандығын сақтау;
4) ормандарды көп мақсатқа пайдалану;
5) орман ресурстарын ұтымды, үздіксіз, сарқылмайтындай етіп
пайдалану;
6) орман қорын күзету, қорғау, пайдалану, ормандарды молықтыру мен
орман өсіру саласындағы мемлекеттік реттеу мен бақылау;
7) басты мақсатта пайдалану үшін ағаш кесу мен алынған сүректі қайта
өндеуді жүзеге асыру функцияларынан орман пайдалануды реттеу функцияларының
ара жігін ажырату;
8) Қазақстан Республикасының орман заңдарын бұзудан келтірілген
залалдың орнын толтыру;
9) орман ресурстарын ақылы пайдалану;
10) орман қорының жай-күйі туралы ақпараттың қол жетімділігі;
11) халықтың және қоғамдық бірлестіктердің орман қорын күзетуге және
қорғауға қатысу принциптеріне негізделеді.
Мемлекеттік орман қорын санаттарға жатқызу, бір санаттан екінші санатқа
ауыстыру, сондай-ақ орман пайдалануға тыйым салынатын немесе ол шектелетін
ерекше қорғаныштық учаскелерге бөлінуі мемлекеттік экологиялық сараптаманың
оң қорытындысы болған кезде орман орналастыру материалдары және (немесе)
арнайы зерттеулер негізінде оның экологиялық және әлеуметтік-
экономикалық маңызына қарай жүргізіледі. Мемлекеттік орман қорын санаттарға
жатқызуды, сондай-ақ бір санаттан екінші санатқа ауыстыруды Қазақстан
Республикасының Үкіметі жүргізеді.
Ерекше қорғалатын учаскелерді басты мақсатта пайдалану үшін ағаш кесу
ережелеріне сәйкес орман орналастыру немесе арнайы зерттеулер кезінде
бөлінеді [14].
Тиімді орман қорын пайдалануды ұйымдастыру - орман қорын құқықтық
қорғауды қамтамасыз етудің маңызы зор жақтарының бірі. Тиімді пайдалану
дегеніміз - жоғарыда айтып кеткеніміздей, орман қорын мемлекет бекіткен
мақсаттарға сай анағұрлым нысаналы, толық, кешенді пайдалану.
Орман қорын қорғау нормалары орман заңдарын бұзудың алдын-алатын
ережелерді бекітумен сипатталады және бұл орман қорын қорғау нормаларының
арнайы функциясы болып табылады. Өзінің мазмұнына қарай нормалар қандай да
бір әрекеттерді жасауға тыйым салады немесе керісінше, белгілі бір
әрекеттерді жасауға міндеттейді.
Орман қорын қорғау актілерін сараптай отырып, орман қоры ресурстарына
зиян келтіретін әрекеттерді немесе әрекетсіздіктерді жасауға тыйым салатын
нормаларға тоқтала кетейік. Орман кодексінің 27 бабына сай орман қорының
жай-күйіне әсер ететін кәсіпорындарды, ғимараттар мен басқа объектілерді
орналастыру, жобалау, салу немесе пайдалануға беру кезінде, сондай-ақ жаңа
технологиялық процестерді енгізу кезінде орман қорына теріс әсер ететін
сарқынды судан, өнеркәсіп және коммуналдық-тұрмыстық шайындылардан,
қалдықтардан және қоқыстардан орман қорын сақтауды қамтамасыз ететін
шараларды көздеуге, жүзеге асыруға тиіс. Орман қорының жай-күйіне зиянды
әсердің алдын алатын құрылғылармен қамтамасыз етілмеген кәсіпорындарды,
цехтарды, көлік жолдарын және басқа объектілерді пайдалануға беруге тыйым
салынады. Орман кодексінің 48 бабына сай есепті кеспе ағаш шегінен артық
мөлшердегі сүрек дайындауға, сондай-ақ өскелең екпелерді кесуге тыйым
салынады. Кодекстің 51 бабында қабық және ағаш дайындау мақсатымен өсіп
тұрған ағаштарды кесуге тыйым салынған. Бұл нормалар азаматтардың,
кәсіпорындар мен ұйымдардың орман қорын пайдалану құқығының пайда болу
негіздеріне байланыссыз қолданылады.
Бірқатар орман қорын қорғау нормалары мекемелер мен ұйымдарға және
азаматтарға орман қорын және оның өнімдерін пайдалану кезінде белгілі бір
заңмен қарастырылған әрекеттерді жасауға рұқсат берумен сипатталады. Мысал
ретінде, 19 қантар 2004 жылы 53 санды "Мемлекеттік орман қорының
учаскілерінде орман және орман өсіруді қорғау және күзету нормативтері мен
нормаларын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы [15].
Орман кодексінің 37 бабын алуға болады. Онда орман қорын
пайдаланушылардың рұқсат етілген құжаттарда көрсетілген көлемде орман
пайдалануларын жүзеге асыруға; жол салуға, орман өнімдерін жинау үшін алаң
жабдықтауға, өндірістік, шаруашылық және әлеуметтік-тұрмыстық мақсаттағы
құрылыстар салуға, сүрек және басқа орман қоры өнімін ұқсату үшін
құрылғылар мен жабдықтар орнатуға, олардың орналасу орнын орман
иеленушілермен келісе отырып, көлік тұрақтарын жасауға құқықтары бар.
Негізгі орман пайдалану болып табылатын сүрек дайындауды жоспарлау
есепті кеспеағаш негізінде жүргізіледі. Есепті кеспеағашты -басты мақсатта
пайдалану үшін ағаш кесу тәртібіндегі жыл сайынғы ағаш дайындау
нормасын - орман орналастыру кезінде орманды үздіксіз және сарқылмастай
пайдалану қағидасына сүйене отырып, орман иелігінің қайсысы бойынша ұзақ
мерзімге арнап белгіленеді. Аудан, облыс пен республика бойынша ол орман
иеліктерінің есепті кеспеағаштарының жиынтығы ретінде белгіленеді. Есепті
кеспеағашты Қазақстан Республикасының орман шаруашылығын Таулы ормандарда,
жазық жерлердегі ормандарда басты мақсатта ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.