Қазақстан Республикасының мұнай-газ бизнесіндегі мұнай нарығының жағдайын талдау

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1. Әлемдік мұнай нарығының қалыптасуы және оның Қазақстан Республикасының мұнай саласындағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Мұнай потенциалын зерттеудің экономикалық мәні және маңызы ... .6
1.2 Қазақстан Республикасының әлемдік мұнай нарғындағы орны ... ... .13

2. Қазақстан Республикасының мұнай.газ бизнесіндегі мұнай нарығының жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.1 ҰМК «Қазмұнайгаз» АҚ мұнай компаниясының сипаттамасы ... ... .22
2.2 Қазақстан Республикасының мұнай нарығын талдау ... ... ... ... ... ... .28
2.3 Қазақстан Республикасының мұнай.газ саласына баға беру ... ... ... ..35

3. Қазақстан Республикасының мұнай.газ сферасындағы мұнай нарығының қызметін жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3.1 Қазақстан Республикасы мұнай нарығының проблемасы және шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3.2 Қазақстандағы мұнай нарығының болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62

Қолданылған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66

Пән: Мұнай, Газ
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1. Әлемдік мұнай нарығының қалыптасуы және оның Қазақстан Республикасының
мұнай саласындағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Мұнай потенциалын зерттеудің экономикалық мәні және маңызы ... .6
1.2 Қазақстан Республикасының әлемдік мұнай нарғындағы орны ... ... .13

2. Қазақстан Республикасының мұнай-газ бизнесіндегі мұнай нарығының
жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 22
2.1 ҰМК Қазмұнайгаз АҚ мұнай компаниясының сипаттамасы ... ... .22
2.2 Қазақстан Республикасының мұнай нарығын
талдау ... ... ... ... ... ... .28
2.3 Қазақстан Республикасының мұнай-газ саласына баға
беру ... ... ... ..35

3. Қазақстан Республикасының мұнай-газ сферасындағы мұнай нарығының
қызметін
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 46
3.1 Қазақстан Республикасы мұнай нарығының проблемасы және шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3.2 Қазақстандағы мұнай нарығының
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62

Қолданылған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .66

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі уақытта мұнай шикізатының сатудан
түскен елеулі көлеміне қарамастан, әлі күнге шейін ірі жобаларды тек
шикізат көзі ретінде қолдану тенденциясы сақталуда. Дамудың осындай жолымен
өткен елдердің тәжірибесі көрсеткендей, шикізат қорларының көп көлеміне
қарамастан, оларды игеру концепциясы дұрыс жолға қойылмағандықтан
экономиканың тоқырауына әкеп соқты. Мысалы ел ретінде Нигерияны келтіруге
болады. Мұнай өндіру, өңдеу және мұнай-химия салаларының арасында өзара
қатынастық өзгерістерге бағытталған арнайы бағдарламаларды жасау
қажеттілігі туындайды.
Қазақстан экономикасы тұрақтануымен әлем елдерінің назарында тұр.
Экономиканың басты тұғыры – мұнай-газ секторы екені даусыз. Қазмұнайгаз
АҚ Ұлттық компанияның көздегені — өз шығынын өтей алмайтын кен алаңдарын
одан әрі игеруді оң шешу мақсатында осындай жолға бару болып отыр. Мұндағы
түпкі мақсат – өндірістік емес шығындарды азайту арқылы үнемделген қаржыны
барлау жұмыстарына, жаңа кен орындарының ашылуына жұмсау. Нарықтың алға
қойып отырған талабы осы. Елбасы айтып кеткендей, “ХХІ ғасыр – қазақ
мұнайының ғасыры”.
Өтпелі жағдайдағы Қазақстан Республикасының экономикасын тұрақтандыру
мен жандандыруда мұнай-газ секторы шешуші рольге ие және бұл салаға
инвестициялар мен экспорттың валюта түсімдерінің елеулі бөлігі тиесілі.
Ұлттық экономика дамуындағы көмірсутегі ресурстарының рөлі мен мәнін
ескермеу қиын.
Республиканың мұнай-газ саласының дамуына үлкен мән беріліп, оған
бүкіл Қазақстан экономикасының локомотиві миссиясы жүктелген. 2007 жылы
қабылданған Қазақстан – 2030 Стратегиясы Қазақстан дамуының жаңа
кезеңінде: Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауы.
Мұнай саласының, бүкіл экономиканың жағдайы, саяси экономикалық
өзгерістер қазіргі кездегі жарлықтарға сәйкес қосымшалар мен өзгерістер
енгізуді талап етіп отыр. Бұл Қазақстан нарығындағы шетелдік инвесторлардың
қызметтері мен осы салаға халықаралық тәжірибені енгізу жұмыстарына да
қажет. Сонымен қатар, мемлекет бақылаушы позициясында қалғаны дұрыс. Каспий
қайраңын игеру бұл салада мемлекеттік жаңа құқықтық-нормативтік актілерге
қажеттілікті тұғызды. Каспий қайраңы қоры құқықтық, экономикалық, саяси,
экологиялық, әлеуметтік, бұқаралық, көліктік аспектілерде қарастыруды талап
етеді.
Қазақстан экономикасының мұнай-газ секторының әрі қарай дамуы жоғарыда
аталған аспетілермен тікелей байланысты. Жақын жылдарда мұнай өндіруді
жылына 80-100 млн. тонна, ал 2015 жылы 100-150 млн. тоннаға жеткізу
жобалары, болжамдары бар.
Қазақстанның нарықты экономикаға көшкелі бері, тәуелсіз мемлекет
ретінде әлемдік мұнай нарығына еркін шығуға мүмкіндік алды. Республиканың
алға қойған стратегиялық жопарларын жүзеге асыру үшін осы сферада ең
алдымен күш қуатымызды алуымыз керек.
Әлемдік мұнай нарығы дүниедегі ең жақсы дамыған тауарлық нарықтардың
бірі болып табылады. Бұл нарықтың басты ерекшелігі өндірушілер тарапынан
да, тұтынушылар тарапынан да бәсеке жоғары деңгейде. Бұл дамыған және
дамушы елдердің мүдделері түйіскен жері болып табылады.
Қазақстанның шикізат өндіруге және дайын өнім жасау әлсіз дамуын
ескере отырып, экономиканың тұрақтылығын қамтамасыз ету, өндірістің
құрылымдық өзгерістері қамтитын өндірістік саясаты қалыптастыру мен жүзеге
асыруға, елде инвестициялық белсенділікті арттыру үшін жағдай жасауға
байланысты.
2030 жылға дейін Қазақстанның дамуы стратегиясында жанармай
энергетикалық сектордың маңыздылығы ерекше көрсетілген. Экономиканың
тұрақты дамуы қайнар көзі ретінде сутегі шикізатын тиімді қолдану елдің
ұзақ мерзімді басты басымдылықтарының бірі болып табылады.
Мұнай саласы тек ішкі қажеттіліктерді ғана өтеп қана қоймай, сонымен
бірге Республиканың экономикалық өсудің тұтқасы болуы керек, себебі өндіріс
көлемі бойынша өзге салалардың арасында жетекші орындардың бірін иеленуде.
Қазақстанда барланған және потенциалды көмірсутегі шикізат қорларының
болуы мұнай өңдеу мұнай-химия салаларын сәтті біріктіріп, мұнай өнімдеріне
деген сұранысты ұзақ мерзім бойы қанағаттандыруға мүмкіндік береді.
Мұнай шығарушы елдерден (Қытай, Жапония, Оңтүстік Корея және т.б.) АҚШ-
тың басқа сауда серіктестерінен ауқымды доллар массасын сәйкесінше
Американдық бағалы қағаздарға өсуші инвестиция түрінде өздерінің тарихи
отандарына қайта оралды. Жапонияның АҚШ-тың қазынашылық облигацияларына
салымдары - 592,2 млрд. долларға, мұнай шығарушы елдер – 510,8 млрд, соның
ішінде МЭЕҰ - 153,9 млрд, Ресей - 60,2 млрд, Норвегия – 45,3 млрд., Қытай –
502 млрд. долларға жетті.
Бүгінгі таңда, Қазақстанда Атырау, Павлодар, Шымкент мұнай өндіру
зауыты және Теңіз, Қазақ, Жаңажол газ өңдеу зауыттары істеп жатыр. Мұнай
зауыттарының жалпы өндірістік қуаты жылына 20 млн тонна құрайды. Осымен
қатар, олардың қуат қабілеттілігі тек 40 %-ға пайдаланып келеді, бұл
қондырғылардың жұмысына және 60 % құрайтын шикізат өңдеу тереңдігіне
кедергі келтіреді. Газ өңдеу зауыттары 6,25 млрд текше метр газды өңдеп,
ілеспе газдың тек 60 % өңдейді. Осының салдарынан, жалпы көмірсутегін өңдеу
мұнай мен газды айырумен ғана шектеліп, мұнай-химия шикізаты пайдаланудан
тыс қалады. Ал осы шикізат полистирол, техникалық резина, шиналар сияқты
бұйымдар өндіретін кәспорындардың іске қосылып, қалыпты жұмыс жасауына аса
қажет.
Мұнай мен газды терең өңдеуді қолға алмайынша, мұнай-химия шикізат
қорын қалыптастыру мүмкін емес. Қазіргі кезде еліміздегі мұнай-химия
өнімдерін тұтынудың басым бөлігі сырттан келетін импорт арқасында
қамтамасыз етіліп жатыр. ҚР статистика агенттігінің мәліметтері бойынша
химия өнімдерінің импорт айналымы 500 млн доллардан асады, оның жартысынан
көбі мұнай өнімдері.
Мұнай қорларын игеру концепциясы қазіргі замаңғы технологияны, қомақты
капиталды тарту үшін халықаралық мұнай компаниялармен ұзақ мерзімді қарым-
қатынасты орнатуды қамтиды. Жоғарыдағы шаралар арқылы Республиканың бір
мемлекетке тәуелдікті және бір тұтынушының монополиялық тәуелдікті
тоқтататын көмірсутегі шикізатын тасымалдайтын тәуелсіз экспорттық
маршруттарды құру, жеке мұнай-химия өндірісін дамыту, жанармай
энергетикалық инфрақұрылымды құру мен дамытуға жол ашылды. Сонымен бірге
мұнай секторындағы кәсіпорындардың ұйымдастыру экономикалық, өндірістік-
технологиялық мәселелері шешілмегендігін атап кеткен жөн. Мұнай саласының
қазіргі жағдайымен дамуын саралау, көмірсутегі потенциалын кешенді игеру
Қазақстан Республикасының мұнай секторының қызмет істеу тиімділігін
негіздеу шаралары жұмыста қамтылған.
Мұнай шикізат қорларын кешенді игеру мәселесі нарықтық экономикасы
дамыған елдерде кең талқылануда. Алайда Қазақстанда нарықтық қатынастардың
ары қарай дамуы еліміздің өзіндік ерекшеліктерін ескеретін ғылыми
жаңалықтар енгізу қажет.
Зерттеудің мақсаты. Дипломдық жұмыстың мақсаты мұнай саласын қызмет
істеуін саралау жүйесінің негізінде Республиканың потенциалын кешенді
игерудің экономикалық жолдарын тұжырымдау болып табылады.

1. Әлемдік мұнай нарығының қалыптасуы және оның Қазақстан Республикасының
мұнай саласындағы орны

1.1 Мұнай потенциалын зерттеудің экономикалық мәні және маңызы

Көмірсутегі қорын мемлекеттің жеке дара потенциалы ретінде қарастыру
қажеттілігі бар, оның тиімділігі мұнай саласының қызмет істеуінің ең жақсы
нұсқасы мен әсерін анықтау болып табылады.
Мемлекеттің мұнай потенциалы төмендегідей компонентерден тұрады:
1. шикі мұнай өндіру;
2. шикі мұнай экспорты;
3. мұнайды алғаш рет өңдеу мен мұнай өнімдерін алу;
4. мұнай өнімдерінің экспорты;
5. мұнай-химия өндірісіне арналған шикізатты алу;
6. мұнай-химия өндірісінің дайын өнімдерін алу;
7. дайын өнім экспорты.
Мемлекеттің мұнай потенциалын тиімді қолдану мәселесі Қазақстан
экономикасының өз уақытты және өзекті мәселесінің бірі болған және әлі де
болуда. Табиғатта сутегі шикізатының шекті болуы болашақта тиімді қолдану
мақсатында қазіргі тұтыну жағдайына жоғары талаптар қою керек.
Қазіргі кездегі Республиканың мұнай потенциалын шартты түрде құрылымдық
толықтырулар арқылы көрсетуге болады:
- біріншіден, шикізат қоры, яғни белгілі бір кен орындар жиынтығынан
коммерциялық табыс алуға мүмкіндігі бар мұнай көлемі: дәлелденген
(90%-тен жоғары), ықтималы (50%-тен жоғары), мүмкін болатыны (10%-тен
жоғары);
- екіншіден, сутегі өндіру, мұнай қорының көлемі мен сапасымен, оны
өндіру шарттарымен анықталады;
- үшіншіден, мұнайды өңдеу, бұл өндірілген мұнайды Республиканың өңдеу
қабілеті мен мұнай өнімдеріне деген қажеттіліктерін өтеумен
сипатталады;
- бесіншіден, мұнай өндіруге жұмсалған инвестициялар, Республиканың
мұнай саласындағы инвестициялық қорлардың қолданылуы деңгейімен
сипатталды;
- алтыншыдан, әлі күнге шейін іске асырылмаған мұнай потенциалы.
Сөйтіп, мемлекеттің мұнай түсімдерін қалыптастырылатын мұнай
потенциалы өзара байланысқан салалардан тұратын күрделі жүйе болып
табылады.
Қазақстан қуатты мұнай-газ потенциалына ие, оның құрамына ірі барланған
қорлар мен болжамдалған сутегі шикізат қорлары кіреді. Баланстық мұнай қоры
бойынша 13 орынды (Қазақстан территориясына тиесілі Каспий шельфіндегі
болжаған мұнай қорын есепке алмағанда) иеленеді.

Диаграмма 1. Елдердің дәлелденген мұнай қорлары

Мұнай және газды Қазақстанның басым да жоғары табысты өндіріс болып
қала беруде. Қазақстанның 320-дан астам мұнай-газ кен орындары барланған,
оның 230-ы игерілуде. Қазіргі таңда Республикада 2,2 млрд. тонна мұнай, 0,7
млрд. тонна газ конденсаты және 2,7 млрд. текше метр газ бар. Сонымен қатар
құрлықта да, Каспий шельфінде де болжанған мұнай қоры келесіден тұрады: 12
млрд. тонна, газ конденсаты – 1,6 млрд. тонна, табиғи газ – 5,9 млрд. тонна
шекше метр.
Республикадағы мұнай өндіру көлемі тұрақты түрде өсіп келеді – 2006
жылы республикада өндірілген мұнайдың мөлшері 65 миллион тоннаға жетті. Бұл
2004 жылғы тап осындай көрсеткіштен 2,5 еседен артық. Ол кезде біздің
еліміздегі өндірілген мұнайдың мөлшері небәрі 25,7 миллион тонна ғана
болатын. Ең таяудағы жылдардың өзінде мұнай өнеркәсібіндегі жобалардың
тұтас бір тобын жүзеге асырудың күтіп отырылғаны белгілі. Ол жобалар мұнай
өндіруді елеулі түрде арттыруға алып барып соқтыратыны сөзсіз. Бұл жерде
әңгіме ең алдымен 2007 жылы іске қосылған кенішіндегі “екінші буын” зауыты
туралы, Қарашығанақ мұнай өңдеу кешенінің қуатын арттыруға көп септігін
тигізген, сондай-ақ Қашағанның орасан зор кен орнын игеруі туралы және
Каспий аймағындағы басқа да құрылымдар туралы болып отырғаны белгілі.
Сөйтіп 2010 жылы елімізде мұнай өндіру көлемі жылына 90 миллион тоннаға
дейін жеткен болса (Қазақстан Республикасы Энергетика және минералдық
ресурстар министрлігінің деректері бойынша – 94 миллион 187 мың тонна), ал
2015 жылы Каспий теңізінің қазақстандық қайраңындағы жаңа кен орындары іске
қосылғандағы жоспар жүзеге асырылған кезде бұл көрсеткіш жылына 150 миллион
тоннаға жуық болмақ (143 миллион 927 мың тонна).
Қазақстанның болашағы мұнай өндіру және өңдеу салаларымен тығыз
байланысты. Батыс елдерінің тәжірибесіне сүйенсек, экономиканың дамуы тек
шикі мұнайды экспорттаумен ғана шектелмей, сонымен бірге оны кешенді және
терең пайдалана отырып, елеулі жетістіктерге жетуге болады. Қазақстанның
мұнай өңдеу мен мұнай-химия салалары 3 мұнай өңдейтін, 2 газ өңдейтін, және
7 мұнай-химия зауыттарын қамтиды. Павлодар мұнай-химия зауытында мұнай-газ
өңдеу өндірісін модернизациясы мен қайта жабдықтау бойынша міндетті іске
асыру мақсатында сутегі өндірісі бойынша құрылыс жұмыстары жүзеге
асырылады. Осы жұмыстары ЕУРО халықаралық стандартқа сай өнім сапасын
арттырып, күкіртті қоспалардан тауар өнімдерінің тазалау дәрежесін
көбейтуге және дизель отынның гидро тазалау құрылғысын сутегімен қамту
проблемасын шешуге жағдай жасайды. Шымкент мұнай өңдеу зауытында мұнай
өнімдерінің шығару ассортиментін кеңейту, әлемдік деңгейінің талаптарына
сай өндірілген өнімнің сапасын арттыруына сәйкес зауыттың перспективті
жоспары әзірленуде. 2006 жылы тамызында Атырау мұнай өңдеу зауытының кең
ауқымды қайта құрылыстық жұмысы аяқталған болатын. Осының нәтижесінде
қоршаған ортаға зиянды заттардың төмендеуі есебінен экологиялық жағдайы
елеулі түрде жақсара түсуді. Сонымен қатар, ЕУРО қазіргі еуропалық
стандартқа жауап беретін мұнай өнімдерінің негізгі түрлерін шығаруға жағдай
жасайды. Бензол өндірісін ұйымдастыру мақсатында АМӨЗ-дің модернизациясын
жалғастыруға жоспарлайды. Бұл кәсіпорындар мұнай және түрлі мұнай-химия
өнімдерін шығару үшін қажетті потенциалға ие, алайда ең алдымен, бір сыпыра
мәселелерді шешіп алған жөн.
2007 жылда ішкі нарықты мұнай өнімдерімен қамтамасыз ету бойынша
қолданылатын шаралар:
- көлемі 12,0 млн. тоннадан (2006 жылға 103%) төмен емес Қазақстан
мұнай өңдеу зауыттарында мұнай өңдеу жоспары бекітілген, соның ішінде
жанар май – 2,5 млн. тонна, дизель отыны – 3,7 млн. тонна, мазут –
3,5 млн. тонна, керосин – 285 мың тонна өндірісі жоспарлануда.
- кезеңдік алқапты жұмысты есепке алғанда 2007 жылғы Қазақстанның мұнай
өңдеу зауыттарының алдын-алды жоспарлы жұмыстарға тоқталу графиктері
бекітілген.
Мұнай өңдеу саласында негізгі қорлардың тозу коэффициенті 70%-ке жетті,
құрылғылардың өнімділігі төмен. Қауіпсіз техникасы бойынша, құрал-жабдықтар
қазіргі замаңғы талаптарға енді сай келе бастады. 30%-ті жаңа болып келеді.
Дайын өнімін шығару бойынша Қазақстан әлемде әлі де соңғы орындардың
бірінде. Негізінен технология ескі болғандықтан, МӨЗ-ында шығарылған октаны
жоғары мұнай өнімдерінің бірлігіне жұмсалған шикізат көлемі Батыс Еуропа,
Солтүстік Америкадағы кәсіпорындарымен салыстырғанда 3 есе жоғары.
Ұлттық мұнай индустрияның инвестициялық ахуалы жоғары деңгейде. Оған
дәлел ретінде келесі көрсеткішті келтірсе болады: республикадағы мұнай кен
орындарымен байланысты жобалардың жалпы құны 40 млрд. АҚШ доллардан аса
құрады.
Қазір Қазақстаннан мұнай құбыр жүйелері, теңіз флоты мен темір жол
арқылы экспортталады. “ҚазТрансОйл” АҚ айтуы бойынша, шаруашылық-
экономикалық және өндірістік көрсеткіштердің мұншалықты тез қарқынмен өсуі,
біріншіден, Қазақстандағы мұнай өндіру көлемінің барған сайын артып келе
жатқандығына, екіншіден, қолда бар мұнай құбырлар жүйесін кеңейту және
жетілдіру, мұнай тасымалдаудың жаңа бағыттарын ұйымдастыру жөніндегі
жұмыстардың атқарылуына, Батыс және Шығыс филиалдарының жүйесін
ықпалдастырудың стратегиялық саясатын жүргізудің, сондай-ақ мұнайды ТМД мен
Еуропа елдерінің аумақтары бойынша тасымалдау мен транзиттік жөнелту
жөніндегі оператор ретіндегі қызметінің жолға қойылуына байланысты болды.
Қазақстан Республикасы үшін “ҚазТрансОйл” АҚ қызметінің стратегиялық
маңызы соншалық зор екенін ескере отырып, компания қызметкерлері елімізде
өндірілген мұнайды экспортқа және ішкі рынокқа шығаруды үздіксіз тасымалдау
жұмысын қамтамасыз етуді өздерінің ең бірінші кезектегі борышы санайды. Сөз
реті келгенде айта кетейік, ішкі рынокқа мұнай шығару Атырау мұнай өңдеу
зауыты, PetroKazakhstan Oіl Products және Павлодар мұнай-химия зауыты
сияқты мұнай өңдейтін зауыттарды мұнаймен қамтамасыз ету арқылы жүзеге
асырылады, соңғы он жыл ішінде еліміздегі мұнай өңдеу зауыттарына мұнай
жеткізу көлемінің артып отырғаны жалпы алғанда Қазақстан экономикасының
өсуімен тікелей байланысты болды.
Қазақстан Республикасы мұнай құбырларының аса ірі кәсіпорны болып
табылатын “ҚазТрансОйл” АҚ-тың қазіргі кезде магистралды мұнай құбырлары
мен су құбырларының кең тармақты жүйесі бар және ол орталықтандырылған
диспетчерлік бақылауды, еліміздің бүкіл мұнай құбырлары жүйесі бойынша
мұнай тасымалдау ісін басқаруды жүзеге асырады, мұнай құбырлары желісін
кешенді түрде дамытуға басшылық етеді, сондай-ақ бұл саладағы барлық
қажетті күтімдік сақтандыру, ізерлік тұжырымдар жасау, жөндеу жұмыстарын
жүргізу, апат салдарларын жою және қайтадан қалпына келтіру шараларын
атқарады. Компания қордасының құрамына 5286,7 шақырымдық магистралды мұнай
құбырлары, 2175,2 шақырымдық су құбырлары, 40 сораптық мұнай айдаушы бекет,
сондай-ақ жалпы көлемі 1306,4 мың текше метрлік, соның ішінде 1154 мың
текше метрлік мұнай сақталатын сұйыққоймалық парк кіреді. “ҚазТрансОйл” АҚ-
тың ойдағыдай жүргізілген табысты қызметіндегі негізгі көсеткіштердің
қатарына мұнай тасымалдау мен жүк айналымының он жыл бойы тұрақты өсу
бағытымен белгілі болып келе жатқан жұмыс көлемін айтуға болады. Мысалы,
осы мерзім ішінде компанияда мұнай тасымалдау көлемі 2007 жылғы 22,9
миллион тоннадан 2011 жылы 43,3 миллион тоннаға жетті. Ал жалпы жүк
айналымының көлемі тиісінше 2007 жылғы 17,2 миллион тонна-шақырымнан 2011
жылы 28,8 тонна-шақырымға дейін өсті. Егер мемлекттік компанияның негізгі
қызметінен түскен табысы 2007 жылы 9,8 миллиард теңге болса, 2011 жылы бұл
көрсеткіш 69,2 миллиард теңгені құрады. Компанияның тапқан таза пайдасы
осыдан он жыл бұрынғы 370 миллион теңгеден 2011 жылы 9,9 миллиард теңгеге
дейін артты немесе жалпы алғанда 25 еседен астам көбейді! Осы мерзім ішінде
“ҚазТрансОйл” АҚ-тың активтері өзінің осыдан он жыл бұрын алғашқы құрыла
бастаған кезіндегі 24,9 миллиард теңгеден 2011 жылы 222 миллиард теңгеге
дейін, яғни 9 есе өсті. Компанияның меншікті капиталы 2007 жылы 21,3
миллиард теңгені құраған болса, ол 2011 жылы 193,3 миллиард теңгеге жетті,
сөйтіп бұл көрсеткіш те 9 есе өсті.
“ҚазТрансОйл” АҚ-тың пікірі бойынша, қазақстандық мұнай компаниялары
үшін аса маңызды экспорттық бағыт Каспий теңізіндегі Ақтау халықаралық
сауда айлағы болып табылады. Онда Ұлттық компания мұнайды тұрба-құбырымен,
темір жол көлігімен танкерлерге құюды жүзеге асырады. Қазір мұнай өнімдері
айлақтың мұнай құйылатын терминалдары жұмыс істеп тұрған Қаламқас –
Қаражамбас – Ақтау мұнай құбыры бойынша, сондай-ақ Маңғыстау, Атырау,
Ақтөбе және Қызылорда облыстарындағы темір жол көлігі арқылы жеткізіледі.
“ҚазТрансОйл” 2001 жылы “Ақтау” мұнай айдау бекетінің темір жол
эстакадасын жетілдіру жұмыстарын жүзеге асырғаннан кейін темір жол
цистерналарынан жоғары температурада қоюланатын Құмкөлдің мұнайын құю жыл
бойы үздіксіз жүргізіліп келеді. Ал “Ақтау” мұнай айдау бекетінің мұнай құю
темір жол эстакадасын қайта құру мен кеңейту жөніндегі жұмыстар 2003-2005
жылдары жүзеге асырылды. Мұның өзі танкерлерге темір жол цистерналарынан
құйылатын мұнайдың көлемін арттыруға және 2002 жылғы 2,9 миллион тоннадан
2006 жылы 4,5 миллион тоннаға дейін жеткізуге, одан әрі мұнайды бір
көліктен екінші көлікке ауыстырып құю көлемін арттыруға мүмкіндік берді.
Құмкөл кен орны 2010 жылы 6048 млн тонна шикі мұнай өндірген болса,
2011жылы 5,9 млн тонна мұнай өндіреді.
“ҚазТрансОйл” АҚ-тың пікірі бойынша, қазақстандық мұнай компаниялары
үшін аса маңызды экспорттық бағыт Каспий теңізіндегі Ақтау халықаралық
сауда айлағы болып табылады. Онда Ұлттық компания мұнайды тұрба-құбырымен,
темір жол көлігімен танкерлерге құюды жүзеге асырады. Қазір мұнай өнімдері
айлақтың мұнай құйылатын терминалдары жұмыс істеп тұрған Қаламқас –
Қаражамбас – Ақтау мұнай құбыры бойынша, сондай-ақ Маңғыстау, Атырау,
Ақтөбе және Қызылорда облыстарындағы темір жол көлігі арқылы жеткізіледі.
Қазақстан мұнай болашағы Каспийдің мұнай потенциалымен тығыз
байланыстырады. Каспий аймағында инвестицияның тәуекелі бойынша өте жоғары
Парсы шығанағымен салыстырғанда, мұнда 95-100 млрд. тонна дәлелденген мұнай
қоры шоғырланған, бір баррельдің өзіндік құны 1 долларды құрайды және
бірден теңіз арқылы тасымалданғандықтан көліктік шығындары да аз. Каспий
маңындағы дәлелденген мұнай қоры 3 есе аз, өзіндік құны 5-7 долларын
құрайды, географиялық орналасуы тиімсіз болғандықтан қосымша қомақты
көліктік қаржыны талап етеді. Сондықтан қазақстандық мұнай Таяу Шығыстың
мұнайымен, әрине, бәсекеге түсе алмайды. Алайда мұнай өндірісі жаһандық
масштабтағы бизнесі болса, барлық мұнай нарықтары тығыз байланысты және
олардың өзара қайта құру деңгейлері өте жоғары болады. Өзіндік құны ең
төмен және ең ірі шикізат базасына ие (ОПЕК-тің кейбір мүшелері) нарықтың
едәуір бөлігін жаулап алуға ұмтылмайды және бағаны нарықтық тетіктер арқылы
реттеуге жол бермейді.

Диаграмма 2. 2010 жылғы мұнайға сұраныстың өсу болжамы

Соңғы жылдарда мұнайға сұраныстың арту тенденциясы байқалуда.
Мамандардың 2010 жылғы зерттеуінің қорытындысы бойынша әлемдегі мұнайға
қажеттеліктердің жартысы Азия-Тынық мұхит аймағына және Қытайдың үлесіне
тиеді.
АТА нарығы мұнайға сұраныстың артуымен, халық санының едәуір өсуімен
сипатталады. Алдынғы 16 жыл ішінде АТА-да мұнайға сұраныстың өсуі
бүкіләлемдік сұраныстың қозғаушы күшіне айналады. Осы аймақта энергия
көздеріне сұраныстың өсу деңгейі жылына шамамен 4%-ы сақталады. Аймақтағы
ең ірі мұнай тұтынушы Қытай болып табылады. Қытайдың қарқынды экономикалық
өсуі көмірсутегі шикізатын импорттаумен қос жүреді. 1980 жылдың соңына
дейін мұнай экспорттаушыдан, 90-шы жылдардың басына қарай ірі импорттерге
айналды.
Қазақстандық мұнайдың Қытайға және кейін АТА елдердің нарығына шығуы
анық және болашағы зор. Экспорттық бағыттар арасында, сірә, Шығыс бағыты
ерекше орын алатын болуы тиіс. Мұның өзі Қазақстанның айрықша мақтанышына
айналып отыр. Компаниялардағылардың айтуынша, “Атасу-Алашаңқай” Қазақстан-
Қытай мұнай құбырын пайдалануы аса маңызды оқиғалардың бірі болды. Мұның
өзі мұнай тасымалдаудың көп векторлы стратегиясын жүзеге асырудағы елеулі
кезеңге айналды және мұнай компанияларының мұнайды Қытайдың болашағы зор
және тез өсіп келе жатқан рыногына жеткізуді қамтамасыз етті. Бұл жобаны
“Қазақстан-Қытай құбыры” ЖШС жүзеге асырды. Бұл ЖШС “ҚазТрансОйл” АҚ пен
Қытайдың CNPC Ұлттық корпорациясының CNODC еншілес кәсіпорны негізінде тең
құқықты құрылған бірлескен кәсіпорын болып табылады. “Атасу-Алашаңқай”
мұнай құбыры бойынша Қытайға Орталық Қазақстандағы мұнай кеніштерінен де
өнім жеткізіледі, оның үстіне, Қазақстанның Батыс аймақтарынан да мұнай
жеткізілуі әбден мүмкін. Осы мақсатпен Атасуда темір жол шандарынан мұнай
қабылдау үшін мұнай құятын эстакада салынды. Ол мұнайды “Атасу-Алашаңқай”
құбыры арқылы одан әрі жеткізетін болады. Сонымен қатар бұл мұнай құбырының
Ресей мұнайын Қытайға тасымалдау үшін Қазақстанның транзиттік
мүмкіндіктерін пайдалануға да мүмкіндік береді.
Біздің еліміз үшін мұнайды Қытайға қарай тасымалдаудан түсетін пайда
айдай айқын. Өйткені Қытай дүние жүзінде бізге өз көлемінің мөлшері жағынан
да, ең жақын орналасқан көршілік жағынан да мұнай өнімдерін екінші орында
сұраныс беруші тұтынушы ел болып табылады. Қытай экономикасының дамуы
шапшаң қарқынмен жүзеге асырылып келеді және мұның өзі оның мұнайға деген
сұранысын арттыра түсуде. Мұнайға деген сұраныстың Оңтүстік-Шығыс Азияның
өзге елдерінде де арта түсіп отырғанын елеусіз қалдыруға болмайды. Бүгінгі
таңдағы “ҚазТрансОйл” мен CNPC – мемлекет мүдделерін білдіретін
компаниялар. Олардың өзара әрекеттестігі парасатты қарым-қатынастар
негізінде құрылған. Сенім мен айқындық – Қазақстан-Қытай әріптестігінің
маңызды векторы. Ол бірлескен жобаларды жүзеге асыру кезінде жұмыстың
табысты болуын алдын ала айқындайды, бұған “ҚазТрансОйл” кәміл сенімді.
Компания “Атасу-Алашаңқай” жүйесі бойынша мұнайды сенімді және үздіксіз
қабылдау мен тасымалдаудың болуын қамтамасыз ету мақсатымен Шығыс
филиалының “Прииртышск-Атасу”, “Қарақайың-Атасу” учаскесіндегі және “Атасу”
мемлекеттік мұнай-газ айдау бекетінің тікелей өзіндегі нысандарды
жетілдірудің және қайта құрудың бірқатар маңызды шараларын жүзеге асырды.
“Атасу” мұнай-газ айдау бекеті “Атасу-Алашаңқай” мұнай құбырының мұнай
айдайтын ең басты бекеті болып табылады. 2010 жылдың қорытындылары бойынша
осы бағытпен мұнай тасымалдау көлемі тұрба-құбырды толтыруға арналған
мұнайдың көлемін қоса есептегенде 2.7 миллион тоннадан астам болды.
Парсы шығанағы нарықтың құрылымы 1998 жылдың қаңтар айынан бастап,
әлемдік нарыққа ирактық мұнай шығуымен қалыптасуда. Ирак пен ТМД, соның
ішінде Қазақстанның мұнай өндірушілері де Жерорта теңіз нарығының
қажеттіліктерін қанағаттандыруда. Бұл нарықты негізінен Таяу Шығыс елдері –
ОПЕК елдері, ірі экспорттаушылары қалыптасады.
Атлант бассейні нарықтың мүшелері ең ірі мұнай өндірушілер, әрі ең ірі
тұтынушылардың бірі болып келеді. Колумбияда тұзсыз мұнай өндіру көлемі
артты, Канада жылына 50 млн. тоннаға дейін ауыр мұнай өндірісін
жоспарлауда. АҚШ-тың өзі әлемдік мұнай өнімдер экспортының 10%-ын
қамтамасыз етеді. Қазақстандық мұнай осы аймаққа да тасымалданады, алайда
квоталар мен құбыр жүйесінің өтімділік қуатының төмен болуымен сиптталады.
Қазақстан үшін ең тартымды өткізу нарықтары Қытай, АТА сонымен бірге
Жерорта теңіз нарығы болып табылады.
Жерорта теңіз нарығын қарастыратын болсақ, бұл аймақта каспийлік
мұнайдың бәсекелік қабілеті жоғары. Себебі бір баррельдің тасымалдау шығыны
4-5 доллар құрайтын қазақстандық мұнайдың бәсекелік қабілетін нығайтады.
Қазақстандық мұнай Парсы шығанағының бір баррелін Жерорта теңіз нарығына
жеткізу үшін бір доллар құрайтын мұнаймен өзге нарықтарға жеткізу
шығындарымен салыстырғанда бәсекеге түсе алады. Мұнай потенциалын игеру
капитал мен жаңа технологиялар тартуды, энергетикалық инфрақұрылымды құру
мен дамыту мақсатында ірі халықаралық мұнай компаниялармен ұзақ мерзімді
қарым-қатынас орнатуға негізделуі керек. Бәсекелік қабілеті жоғары өнім
шығару, мұнайдың экспорттық түсімдерін ақылға қонымды пайдалану есебінен
мұнай секторының қызмет істеу тиімділігін арттыру мемлекеттің игілігі үшін.

1.2 Қазақстан Республикасының әлемдік мұнай нарғындағы орны

Өткен ғасырдың 90-шы жылдарының басында республикадағы мұнай мен газдың
дайындалған қорлар көлемін ұлғайта алатын ірі кен орындарын ашуды Каспий
теңізінің су айдынын игеру есебінен ғана жүзеге асыру мүмкін екені анық
болды. Кеңес кезеңінде теңіздің осы аумағында екі рет геофизикалық
зерттеулер жүргізілді. Теңіз су деңгейінің түсуіне байланысты оның беті
қысқарғанда, теңіз суынан босатылған кеңістікте де іздеу және егжей-тегжей
геофизикалық жұмыстар орындалды. Теңіздің суы таяз аумағының едәуір
бөлігінде жерүсті геофизикалық зерттеулер жүргізілді. Осы зерттеулердің
қорытындыларын кешенді интерпретациялау арқылы қазіргі Қашаған,
Центральная, Құрманғазы, Оңтүстік Жамбай құрылымдар тобының контурларына
сәйкес келетін ірі құрылымдар белгіленді. Олар ХХ ғасырдың 80-ші жылдарының
аяғында Қазгеофизика бірлестігінде салынған 2П шағылдыратын бет бойынша
Каспий маңы ойпаңының жиынтық құрылымдық картасында бірінші рет көрсетілді.
1993 жылы осы карталар CGG француз компаниясымен бірлесіп, жете әзірленді
және Атлас түрінде шығарылды. Атласқа түсіндірме жазбада аталған
құрылымдардың үлкен перспективалары болжанды. Карталардың атласын сол
кездегі ҚР Геология министрлігі мақұлдады, одан кейін ол таратылып,
шетелдік мұнай компанияларына, оның ішінде Қазақстанда жұмыс істеуге ниет
білдірген Қазақстанкаспийшельф ААҚ-қа да берілді. 1988-1989 жылдары осы
материалдар КСРО-ның Мемлекеттік жоспарында қаралды және бүкіл аудан КСРО-
ның стратегиялық резервтерінің аймағына жатқызылды. 1992 жылдың
желтоқсанында Қазақстан Каспийде іздеу жұмыстарын бастау ниеті туралы бүкіл
әлемге жариялады. Осы жылдың екінші жартысында қазақстандық мамандар тобы
Каспий теңізінің қазақстандық бөлігін игерудің мемлекеттік бағдарламасын
әзірледі. Каспийдің су айдынындағы мұнай-газ кен орындарын геологиялық-
геофизикалық зерттеу және игеру жөніндегі бағдарламаны іске асыру үшін ҚР
Үкіметінің 1993 жылғы 13 ақпандағы №97 қаулысымен Қазақстанкаспийшельф
мемлекеттік компаниясы құрылды.
1993 жылдың 3 желтоқсанында ҚР Үкіметі SHELL (Голландия), STATOIL
(Норвегия), MOBIL (АҚШ), BP (Англия), TOTAL (Франция), AGIP (Италия)
шетелдік компанияларымен операторы Қазақстанкаспийшельф МК, ал
консорциумның директоры Ж.Н.Марабаев болған халықаралық консорциумды құру
туралы халықаралық келісімге қол қойды.1994-1996 жылдары кемінде 100 тыс.
км2 алаңындағы су айдынында сейсмикалық, экологиялық, инфрақұрылымдық және
басқа да зерттеулер жүргізілді. Сейсмикалық жұмыстармен Каспийдің
қазақстандық секторының аймақтық құрылымы зерттелді, өте көп локалдық
тұтқыштар, оның ішінде Қашаған, Құрманғазы, Қаламқас-теңіз және басқалары
анықталды, олардың үлкен бөлігі іздеу бұрғылауды орнату үшін нақтыланды.
1997 жылы Қаазсқтанның Үкіметі ОКИОК консорциумымен өнімді бөлу туралы
келісімге (ӨБК) қол қойды және 1999 жылы іздеу бұрғылау басталды. 20 жылдың
шілдесінде Консорциум Шығыс Қашағандағы №1 ұңғымада мұнайдың табылғаны
туралы жариялады. Сол кезде, ұңғымадан алынған мұнайы бар капсуланы қолында
ұстап тұрып, Қазақстанның Президенті Нұрсұлтан Назарбаев: Бүгін Қазақстан
халықы үшін бақытты күн. Қашағанда мұнайдың ашылуы - біздің
тәуелсіздігіміз, болашақта гүлденуіміз, халқымыздың өмірін жақсарту үшін
үлкен көмек. Қазақстандықтардың үміттері ақталды деді.
Шығыс Қашағаннан кейін Батыс Қашаған, Қаламқас-теңіз, Қайраң, Ақтоты
мен Оңтүстік-Батыс Қашаған, ал ресейлік секторда Широтное және Хвалынское
кен орындары ашылды. Ашылған Қашаған кен орны республикадағы мұнай қорын
35%-ке өсіруге мүмкіндік берді. Қашаған кен орнында алғашқы мұнай 2008 жылы
шығуы керек деп жоспарланған болған. Қазір Қашағанда және Каспийдің
бірқатар басқа да кен орындарында мұнайды барлау мен өңдеу жұмыстары біз
сол кезде жоспарлағаннанда тез қарқынды дамуда.
Каспий аймағына соңғы жылдары өсіп отырған қызығушылық мұнайдың әлемдік
энергоресурстар жүйесіндегі рөлі мен орнына негізделіп отыр. Иелігінде ірі
энергетикалық ресурстары бар мемлекеттер оларды игеру арқылы үлкен пайда
табуда. Ал оларды өндіретін және қайта өңдейтін салалар ұлттық экономиканың
дамуына елеулі әсер етеді.
Әлемдік экономикада барлық қатысушылар өздерінің шаруашылық
байланыстарын кеңейтуге және халықаралық еңбек бөлінісін ынталандыруға
ұмтылады. Мұндай қатысуға талаптар мен мүмкіндіктер экономикалық ойдың
классиктері Д.Рикардо мен А.Смиттің салыстырмалы артықшылық, халықаралық
сауда теориялары бойынша жазылған еңбектерінде орын тапты. Ал олардың
ізбасарлары елдердің белгілі бір өнім өндіруге мамандануының қажеттілігін
дәлелдеді, дәлірек айтқанда мемлекет басқа елдердегіден гөрі шығыны аз
кететін тауарларды экспортқа шығарғаны дұрыс. Бұл концепциялардың, өндіріс
факторлар теорияларының дамуы елдердің өз экономикаларын иелігіндегі
ресурстарға негізделген бағыттарда дамытуына әкелді. Бұл объективті түрде
ұлттық экономикалардың халықаралық еңбек бөлінісіне қажетті мөлшерде
қатысуына әкелді.
Қазіргі кездегі әлемдік шаруашылықта факторлық артықшылықтар шаруашылық
құрылым мен мамандануда басты рөль алмайды. Елдердің экспорттық
мамандануының кеңеюіне техникалық прогресс негіз болды, мысалы, иелігінде
табиғи ресурстары жоқ елдердің көпшілігі өздерінің әлемдік шаруашылық
процестерге қатысуын кеңейтіп отыр.
Шикізат қорын кеңейту мүмкіншіліктерінің шектелгендігін және
конъюнктура тербелістеріне байланысты мемлекеттердің табысының
тұрақсыздығын ескере отырып, республика өңдеу секторларын дамытуға,
технологиялық тізбектердің құрылысын аяқтауға, мұнай өндіру-өндіріс-қайта
өңдеу ортақ циклін құруға және экспортты диверсификациялауға ұмтылады.
Қазақстан Республикасының Президенті өзінің Өркендеу, қауіпсіздік және
қазақстандықтардың тұрмыс жағдайын жақарту атты жолдауында Қазақстанның
ірі табиғи қорлары мен энергетикалық ресуртарға ие екенін атап өтті.
Еліміздің территориясында Қазақстанды мұнайлы елдердің алғашқы ондық
қатарына шығарып отырған мұнай және газ кен орындары бар. Алайда әлемдік
тәжірибе көрсетіп отырғандай көптеген табиғи ресурстарға бай елдер оларды
дұрыс пайдалана алмады.
2030 – Стратегиясының бағдарламасына сай еліміздің экономикасына
таяудағы үш онжылдықта мұнай-газ қорының дамуы елеулі түрде әсер етеді.
Каспий теңізінің мұнай қоры Парсы шығанағы қорымен салыстырғанда аз
болғанымен, Солтүстік теңіз қорынан 2 есе көп. Каспий теңізінің жаңа мұнай
резервуары ретіндегі рөлі ХХІ ғасырдың басында өспек, себебі бұл уақытта
Аляска мен Солтүстік теңіздегі мұнай өндіру көлемі азаяды деп күтілуде.
БиПи Амоко деректері бойынша 2006 жылға дейін әлемде жер бетіне
шығарылған мұнай қоры 160 млрд. тоннаға жетті, ал Лондондағы стратегиялық
зерттеулердің халықаралық институтының берген бағасы бойынша Каспий
мұнайының потенциалды қоры 31,8 млрд. тонна болса, газдың қоры 10 трлн.
текше метрге тең. Бұл Каспий аймағына ірі мұнай тұтынушы елдердің және
компаниялардың қызығушылығын арттырды. АҚШ Каспий аймағын өз мүддесі
ретінде жария етті. Ал мұнай өндіретін компаниялар зерттеу мен
қаржыландыруға байланысты кешенді шараларды жүзеге асыруда.
Қазақстанның мұнай қорын толығырақ зерттеу үшін Каспий жағалауындағы
елдердің мұнай салалары мәселелерін кешенді түрде қарастыру қажет. Каспий
мәселесі бұл елдерге ортақ болуының тағы бір себебі – бұл елдердің
экономикалық, саяси, экологиялық, әлеуметтік болашақтары теңіздегі жұмыстар
қорытындысына тәуелді болуы.
Шаруашылық байланыстардың үзілуі, технологиялық артта қалушылық,
негізгі қорлардың ескіруі, құнсыздану, айналыс құралдарының жоғалуы,
төлемдер мен өндірістің құлдырауы тәуелсіздігін алған мемлекеттерден
әлемдік нарыққа шығу жолдарын іздеуге итермеледі.
Құлдыраудан шығу мен өндірісті тұрақтандыру үшін экономикалық саясаттың
өзегі ретінде Каспий жағалауы елдері, әсіресе, Әзірбайжан мен Қазақстан
мұнай саясатын таңдады.
Каспий мұнайының біртексіз орналасуы ұлттық секторлар мәселесін
туғызып, құқықтық мәртебеге байланысты сұрақтарды жандандырды. Қазақстандық
сектор Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағын алып жатыр.
Атырау және Маңғыстау облыстары территориясы арқылы өтетін Қазақстан
Республикасының жағалау сызығы Каспий жағалауындағы елдердің ішінде ең ұзақ
2,3 мың км тең болды.
Каспий теңіз асты қайраңының игерілу дәрежесі мен қорына берілген
бағалардың сәйкессіздігін атау қажет. Кейбір геологтар пессимистік баға
беріп, олардың көзқарасы бойынша мұнай өндіруші, көліктік компанияларға,
қаржылық ұйымдарға маңызды болса, Каспий маңындағы елдерінің Президенттері
мен Үкімет билігі елдің имиджін көтеріп, инвестициялық қызығұшылықты
арттыру үшін көмірсутектердің қорларының расталмаған мөлшерін атауда.
Мысалы, Қазақстан Республикасының Президенті қазақстандық мұнай сектордың
болжанған қорының мөлшері 6-12 млрд. тонна десе, Түркменістан өз секторының
қоры – 4 млрд., Әзірбайжан Президенті өзінің тек 3 кен орындары – Азери,
Чираг және Гюнешлидің қорын 630 млн. тоннаға бағалап отыр (болжам – 510
млн. тонна).
Болжам бойынша Каспий мұнайының қоры 15-20-дан 30-40 млрд. тоннаға
дейін жетеді. Каспийдің мұнай байлығы Иран жағалауындағы қорды есепке
алмағанда 10 млрд. тонна құрап отыр. Ресей жағалауында 1-1,5 млрд.,
Әзірбайжан – 4 млрд. астам, ҚР-да 1 млрд., Түркменістанда – 2,6 млрд. тонна
мұнай шоғырланған. Иран жағалауы маңында жер бетіне шығарылатын
көмірсутектердің қоры 12-13 млрд. Оның 75%-ын мұнай, 25%-ын табиғи газ
құрайды.
Ірі масштабты геологиялық барлау жұмыстарынсыз Каспий мұнайының
дәлелденген қоры туралы сөз қозғау ертерек. Іс жүзінде Каспийдің мұнай
ресурстары Д1 және Д2 категориясына, яғни болжанған қорларға жатады (А
категориясы - өңделіп жатқан, В - өндіруге дайын кен орындары, С –
дәлелденген қорлар).
Ресей сарапшылардың пікірінше, Ресей Федерациясы бөлігіндегі
көмірсутектердің болжанған қоры - 1,1 млрд. тонна, Қазақстан
Республикасында – 10 млрд., Түркменістанда – 6 млрд. тонна құрайды. Сонымен
қатар, Каспийдің ресейлік қайраңы үлкен қорға ие. Әзірбайжан секторы -
100%, Қазақстан – 75%, Түркменістан – 50%, ал Ресей секторы тек 25%-ға
барланған.
Каспийдің болжанған мұнай-газ ресурстары қазақстандық мамандардың
бағалауы бойынша 12 млрд. тонна мұнай және конденсатты және шашамен 3 трлн.
текше метр газды құрайды. Каспий теңіз асты қайраңы және оның жағалау
аймағының болашағы зор. 100 мың шаршы км ауданда жүргізілген геофизикалық
зерттеулер нәтижесінде тек ауданда жүргізілген геофизикалық зерттеулер
нәтижесінде тек мұнайдың болжамдық қоры 12 млрд. тоннаға тең 96 құрылым
табылды. Әлемдік масштабта Каспий регионы дәлелденген 1,3-2,6%-ға ие, яғни
ол іс жүзінде екінші Парсы шығанағы бола алмайды.
Бірақ сарапшылар мен мамандар теңіз асты қайраңының қажетті мөлшерде
геологиялық зерттелмегенін ескеріп, іздеу-барлау жұмыстарының жандануы мен
өндіру басталғаннан кейін нақтыланады деп шешті.
Мәселен, Теңіз кен орнының мұнай қоры 1 млрд. тонна құрайды. Бұл Каспий
теңіз асты қайраңында Қазақстан Республикасының Теңізден 10 есе үлкен кен
орнына ие дегенді білдіреді. Жалғыз Шығыс Қашағанның көмірсутек ресурстары
Мексиканың сомалық мұнай қорларынан асады. Егер теңіздегі қазақстандық
сектордың мұнай резерві 12 млрд. тоннаға жетсе, онда Қазақстан мұнай қоры
бойынша БАЭ мен Венесуэладан асып, Иран мен Кувейтке жақындады.
Каспий аймағының байлықтары Кеңес Одағы кезінде де зерттелген болатын.
1992 жылға дейін жүзеге асырылған кешенді геологиялық барлау жұмыстары
нәтижесінде Каспий түбінде көмірсутектердің ірі қоры табылған. Жаңа
сарапшылық геологиялық бағалаулар нәтижесінде Каспий акваториясында 250
локалдық құрылымдар белгіленді: оның 47-і бұрғылауға дайындалып, 27
объектіде терең барлау бұрғылаулары іске асырылады, 20 мұнай және газ кен
орындары ашылды. Каспий байлықтарының жоғарғы дәрежеде геологиялық
зерттелуіне қарамастан, оларды игеруге қажетті технологиялардың болмауына
байланысты Батыс сібірлік мұнайды игеруге қарағанда тиімсіз деп есептелген.
Ал қазір олардың сарқылғандығына байланысты теңіздегі өндіруді өсіру
перспективасы тікелей Каспиймен байланыстырып отыр.
Толықмасштабты зерттеулер жүргізу мақсатымен ККШ халықаралық
консорциумы құрылды. Ол жоғары сапалы геофизикалық жұмыстар кешенін өткізу
үшін жүргізілетін жұмыстардың қоршаған ортаға әсерін бағалау үшін,
экологиялық мониторинг жүргізуге, кадрлар дайындау мен қайта дайындауға,
инвестициялық процестерді ұйымдастыруға және теңіз асты қайраңын игеру
тиімділігін арттыруға жауап береді. Пессимистік бағалауларға қарамастан,
әлеуметтік-экономикалық жағдайларға байланысты Каспий жағалауындағы елдер
өз ұлттық секторларын игеруге кірісіп кетті.
Әзірбайжан шетелдік мұнай компаниялары көмегімен мұнай өндіру масштабын
жоғарылатуды болжап отыр. Каспий теңіз асты қайраңы және ең алдымен Апшерон
табалдырығы қазіргі кезде Әзірбайжанның басты мұнай-газ беретін ауданы
болып отыр. Оның көпшілік кен орындары Кеңес дәуірінде ашылған.
Әзірбайжанда геологиялық барлау жұмыстары мен кен орындарының жобаларын
игеруі басталды. Алғашқы барлау скважиналары Карабах және Дан-Улдузу
жобалары бойынша бұрғыланды.
Ресей компанияларының Каспий теңіз асты қайраңына деген қызығушылығы
тек гелогиялық қорға негізделмеген. Каспий аймағы Ресей мұнайын сататын
дәстүрлі еуропалық нарыққа жақынырақ орналасқан, себебі ресейлік жағдайда
өндірушден тұтынушыға дейінгі қашықтық маңызды рөль атқарады. Осы себептен,
Каспий мұнайы ресейлік компаниялардың Сібірден Орталық Ресейдің МӨЗ-іне
ресейлік нарықтың ең динамикалық еуропалық бөлігінің қажеттіліктерін
қамтамасыз ету үшін жеткізілетін мұнайын тиімді алмастыра алады.
Иранның Оңтүстігінде – Парсы шығанағы ауданында терең өңделген мұнайдың
ірі қорлары болғандықтан, ол өз секторын игеруде белсенділік танытып
отырған жоқ. Алайда, регионның басқа мемлекеттерінің іс әрекеті Иранды да
Каспий қайраңын игеру жұмыстарына итермелеп отыр.
Анықталған мұнай және газ қорлары бойынша Қазақстан әлемде сәйкесінше
13-ші және 15-ші орынды алады. Анықталған баланстық мұнай қорлары 2,2 млрд.
тонна, газ конденсаты 0,7 млрд. тонна және табиғи газ – 1,8 трлн. текше
метр құрады. Осылайша, Қазақстан көмірсутек шикізатын өндіретін елдер
ішінде 17-шы орынға ие.
Қазақстан мұнай мен газдың негізгі қорлары мен болжамдық ресурстары
елдің батысында, яғни Каспий маңы ойпатымен теңіз қайраңы шегінде
шоғырлаған. Мұнай мен газоконденсаттың потенциалдық ресурстары әртүрлі
мамандар бағалаулары бойынша 7,7-11,5 млрд. тонна деп бағаланады. Көптеген
аналитиктердің пікірінше, Қазақстан бүкіл Каспий-Орта Азия аймағындағы ең
ірі мұнай-газ қорына ие мемлекет, оған Теңіз кен орынның теңіздік жалғасы
болып табылатын Қашаған кен орынның ашылуы дәлел.
Каспий теңіз асты қайраңының қазақстандық секторында жүргізілген барлау
жұмыстары да өзінің оң нәтижелерін берді. Бұл жердегі мұнай қоры әлемде
соңғы 20 жылда ашылған ең ірі кен орны болуы ықтимал. ҰМТК мамандарының
қорытынддысы бойынша – Қазақстан 2010 жылы бұл жерден табыс ретінде 500
млн. Доллар өндірген блса, ал 2020 жылдан кейін 200 млн. тонна мұнай
өндіретін болады.
Каспий қайраңының қазақстандық секторының 2009 жылы көлемі 5-7 млн.
тонна бірінші мұнай алынған болатын. Бұл уақытқа дейін кен орыннан игеруге
қажетті инфрақұрылымның қамтамасыз етілген пайдаланым жүйесі толыққанды
жұмысқа даяр болу қажет. Бұл жүйенің дамуы өндіру көлемінің өсу
динамикасына объективті түрде сәйкес болып, 2009 жылдан бастап мұнайды
коммерциялық өндіру көлемін біртіндеп жылына 60 млн. тоннаға дейін өсіру
көзделген.
Шеврон компаниясының мамандары зерттеулер жүрзіп жатқан ауданы – 100
мың шаршы км шельфтік блоктың қорын 2 млрд. тонна мұнай мен 700 млн. тонна
газоконденсатқа ие деп бағалады. Қазмұнайгаз ҰМТК қорытындысына сай 2010
жылы Қазақстан 102 млн. тонна мұнай өндірді, яғни Каспий мұнайының үлесі
60%-ті құрайды.
Каспий мұнайын игеру мәселесін Қазақстанда өндіретін мұнай кешенінде
және инвестициялық, бюджеттік, көліктік, экологиялық саясаттарымен бірге
қарастыру қажет.
Қазақстанның мұнай саласының болашағы Республикадағы ең ірі кен орны –
Теңіздің әрі қарайғы пайдалануы, Ембі мен Маңғышлақ бассейніндегі кен
орындарын және Каспий түбінің Шығыс бөліктерін өңдеумен байланысты. Соңғы
үшеуі ортақ геологиялық құрылымды біріктіреді.
Атырау облысы 70-жылдың басынан 80-жылдың ортасына дейін Қазақстанның
барлық белгілі және жобаланған мұнайлы аудандарында мұнай-газдық қорды
зерттеуге байланысты басшылық етті. Облыс территориясында жалпы
республикалық қордың жер бетіне шығарылатын мұнайының 50,9%-ті, газдың 10%-
ті, конденсанттың 4,1%-ті шоғырланған. Жалпы облыста көмірсутек шикізатының
131 кен орындары барланған. Олардан жер бетіне шығарыла алатын қоры
1 529 081 мың тонна мұнай, 198 733 млн. текше метр газ, 29 240 мың тонна
конденсат. 131 кен орынның 75 қазіргі кезде өңделуде, 12 өңдеуге
даярлануда, 13-інде барлау жұмыстары жүргізілуде, ал 31 кен орны
консервацияға қойылды. Егер бұрын облыста көмірсутек шикізатын өндіру
негізінен Оңтүстік Ембі мен Орал-Волга өзен арлығының тұз қабатының жоғарғы
бөлігінде жүргізілген болса, қазіргі кезде Теңіз кен орынның тұз қабатының
астынғы бөлігі барланып, өңделуде, ал Королевское кен орны сәйкес
қызметтерге даярлануда.
Маңғыстау облысы да Қазақстанның минералды-шикізат ресурстарының
орналасуында елеулі орын алады. Оның территориясында жер бетіне шығарылатын
мұнайдың 23,4%-ті, табиғи газдың 8%-ті, уранның 3,2%-ті, егеутастың 90,5%-
ті шоғырланған. Облыс территориясында жалпы көлемі 702 542 мың тонна мұнай,
157 730 млн. текше метр газ, 4,7 млн. тонна конденсатқа тең 114 көмірсутегі
кен орны бар, және олардың 42-і өңделуде. Қазақстан Республикасында өндіру
саласы құрылғаннан бері облыста 426 771 мың тонна мұнай өндірілген.
Мұнай мен газдың ірі табиғи қорларына ие бола отырып, Республика
нарықтық түрлендіру процесінде олардың игерілу мен мұнай-газ секторының
кешенді дамуына басты рөлді беріп отыр. Осыған байланысты Теңіз асты
қайраңын игеру стратегиясының барлық бөліктерінің бірдей дәрежеде жүзеге
асу мәселелері және экспорттауды, тасымалдауды, ішкі қайта өңдеуді қоса
жалпы мұнай-газ саласының даму мәселелері тереңдеп отыр.
Каспий мұнайының негізгі көліктік магитральдардан алшақ
орналасқандағымен Каспий теңізінің географиялық орналасуының ерекшелігі
көмірсітегі шикізатын әлемдік нарықтарға жеткізетін тиімді құбыр жүйесін
салумен айналысатын мүдделі тараптарға кең іс әрекеттер саласын ашты.
Барланған және өңделіп жатқан кен орындарындағы өндірудің өсуі экспорттық
мұнай құбырларының қуатын жылына 50 млн. тоннаға дейін арттыруды қажет
етеді. Ал теңіз асты қайраңы жобаларының даму экспорт жүйелерінің жалпы
қуатын жылына 70-120 млн. тоннаға дейін күшейтуді талап етуі мүмкін.
Көптеген зерттеушілердің ойынша, Каспий мәселесі – мұнайды тасымалдау
мәселесі. Тасымалдау бағытына мұнайдың бағасымен өткізілетін нарығы
тәуелді. Еуропада Каспий мұнайы қажет етілмеуі мүмкін, ал Азия нарығында
сұраныстың өсуіне байланысты Каспий мұнайы көліктік шығындардың жоғары
болуына қарамастан өз орнын табуы мүмкін.
Қазақстан мұнайын өткізудің потенциалды нарықтары болып, ТМД елдерінің,
Қара теңіз бассейні, Жерорта теңізі, Парсы шығанағының, Қытай нарықтары
табылады.
Алғаш рет Каспий мұнайын тасымалдау үшін қажетті магистральді құбыр
жолдарын салу мәселесі 90-шы жылдардың басында теңіз кен орны бойынша
қазақстандықтарға кеңесші болған Оман султандығымен көтерілді. 1992 жылдан
бері мүмкін болатын экспорттық мұнай құбырлары маршруттарының зерттеу
жұмыстары басталып, мұнай ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.