Қазақстан Республикасындағы ұлттардың таралу ерекшеліктері

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Қазақстандағы ұлттар мен ұлыстардың қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1 Этнос, ұлт, ұлыс пен диаспора түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Қазіргі Қазақстан аумағындағы этникалық топтардың қоныстану
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.3 Ежелгі, орта, жаңа және қазіргі кезеңдегі көші . қон ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.Қазақстан Республикасындағы ұлттардың таралу ерекшеліктері ... ... ... ... .10
2.1 Ел халықтары демографиялық көрсеткіштерінің ерекшеліктері ... ... ... ... 16
2.2 Қазақстан халқының ұлттық және діни құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.3 Республика аумағындағы ұлттардың қоныстану ерекшеліктері ... ... ... ...24
3 Этноұлтаралық қарым.қатынас мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
3.1 Қазақстан Республикасындағы ассамблеялардың қазіргі ахуалы ... ... ... ..
3.2 Ұлттар арасындағы келіспеушілік жағдайларының алдын.алу ... ... ... ... 32
3.3 Қазақстанның ұлттық ішкі саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Пайдаланғанған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40

Пән: Экономикалық география
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:

Ф.4-78
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі
Павлодар мемлекеттік педагогикалық институт

1

2

Қазақстан Республикасының этноұлттық географиясы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Павлодар
2009

АҢДАТПА

Бұл дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасының этноұлттық географиясы
қарастырылған.
Жұмыстың негізгі мақсаты: этникалық топтар географиясын анықтай- тын
географиялық ерекшеліктер анализі негізінде Қазақстан Республикасы халқы-
ның қалыптасу және орналасу факторларын айқындау болып табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер тізімінен және қосымша материалдардан құралған. Кіріспеде
тақырыптың өзектілігі, мақсаты, міндеттері белгіленген. Бірінші тарауда
Қазақстан Республикасындағы ұлттар мен ұлыстардың қалыптасуы, екінші
тарауда еліміздегі ұлттардың қалыптасу ерекшеліктері және де үшінші тарауда
этноұлтаралық қарым-қатынас мәселелері сипатталып, қорытынды бөлімінде
жеткен нәтижелері және ұсыныстары баяндалған.
Бұл жұмыстағы мәліметтерді жоғарғы оқу орындарында, колледж, лицей,
гимназияларда, орта білім беру мектептерінде Қазақстан Республикасының
география курсын оқыған кезде пайдалануға болады.

АННОТАЦИЯ

В данной дипломной работе рассматривается национальный состав
Республики Казахстан.
Цель дипломной работы: На основе географических особенностей
формирования и размещения народов Республики Казахстан выявить факторы,
определяющие географию этнических групп.
Дипломная работа состоит из введения, из трех глав, заключения и списка
использованных литератур.
Введений рассматривается актуальность, цели и задачи дипломной работы.
В первой главе рассматривается формирования нации и национальностей, во
второй главе - особенности размещения нации, в третей главе
этнонациональные отношения, а в заключении выводится мысль по дипломной
работе в целом.
Данные дипломной работы можно использовать в высших учебных заведениях,
в колледжах, в лицеях, в гимназиях и в средних учебных заведениях
Республики Казахстан на курсах географии.

THE SUMMARY

In the given degree work the national structure of Republic Kazakhstan
is considered.
The Purpose of degree work: On the basis of geographical features of
formation and accommodation of people of Republic Kazakhstan to reveal the
factors defining geography of ethnic groups.
Degree work consists of introduction, from three chapters, the conclusion
and the list of the used literatures.
Introductions the urgency, the purposes and problems of degree work is
considered. In the first chapter it is considered formations of the nation
and nationalities, in the second chapter - features of accommodation of the
nation, in thirds to chapter ethno national attitudes, and in the
conclusion the idea on degree work as a whole is deduced.
Data of degree work it is possible to use in higher educational
institutions, in colleges, in lice, in grammar schools and in average
educational institutions of Republic Kazakhstan on rates of geography.

Мазмұны

Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазақстандағы ұлттар мен ұлыстардың қалыптасуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1 Этнос, ұлт, ұлыс пен диаспора түсініктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Қазіргі Қазақстан аумағындағы этникалық топтардың қоныстану
тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.3 Ежелгі, орта, жаңа және қазіргі кезеңдегі көші - қон
... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2.Қазақстан Республикасындағы ұлттардың таралу
ерекшеліктері ... ... ... ... .10
2.1 Ел халықтары демографиялық көрсеткіштерінің
ерекшеліктері ... ... ... ... 16
2.2 Қазақстан халқының ұлттық және діни құрамы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.3 Республика аумағындағы ұлттардың қоныстану ерекшеліктері
... ... ... ...24
3 Этноұлтаралық қарым-қатынас
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 29
3.1 Қазақстан Республикасындағы ассамблеялардың қазіргі
ахуалы ... ... ... ..29
3.2 Ұлттар арасындағы келіспеушілік жағдайларының алдын-алу
... ... ... ... 32
3.3 Қазақстанның ұлттық ішкі саясаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
Пайдаланғанған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
Қосымша А ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...44

НОРМАТИВТІ СІЛТЕМЕЛЕР

Берілген дипломдық жұмыста келесі стандарттарға сәйкес сілтемелер
қолданылған:
ГОСТ 2.105-95 ЕСКД. Общие требования к текстовым документам;
ГОСТ 2.301-68 Формат
ГОСТ 7.1-84 Библиографическое описание документов;
ГОСТ 7.32-2000 Отчет о НИР. Структура и правила оформления;
ГОСТ 8.417-81 Единиы физических величин;
ГОСТ 7.9-95 (ИСО 214-76) и ГОСТ 7.32-91 Реферат и аннотация;
ГОСТ 2.106-96 Текстовые документы

Қысқартылған сөздер

Жж.- жылдар
Қ.Р. – Қазақстан Республикасы
ғ.ғ. – ғасырлар
ш.ш. шаршы шақырым
б.з. – біздің заманымызға
б.э.б.- біздің эрамыздан бұрынғы

КІРІСПЕ

Қазіргі кездегі Қазақстандағы жағдайдың ерекшелігі, оның
территориясында бейбітшілікте 130-дан астам ұлт өкілдерінің өмір сүріп
жатқандығында. Мемлекетіміздегі негізгі саны жағынан көп этностар:
қазақтар, орыстар, украиндар, өзбектер, немістер, татарлар, ұйғырлар.
Бүгінгі күні жергілікті ұлт саны өсуде, мұның басты себебі, табиғи өсіммен
қатар, өзге этностардың өкілдерінің өз тарихи отандарына көшіп кетуімен да
байланысты. Мұндай әралуандылық рухани-адамгершiлiк құндылықтар- дың қайнар
көзi бола отырып, белгiлі бiр мәселелерді туындатады. Үйлесiмдi
этносаралық өзара қатынастарды дамыту Қазақстанның ішкі және де сыртқы
саясатымен тығыз байланысты. Егеменді мемлекеттердің саяси тәуелсіздігін
және этникалық бірегейлігін сақтау арқылы халықтардың бірлесу — Еуроазиялық
кеңістікте бейбіт дамудың бірден-бір парасатты және өркениетті жолы болып
табылады.
Қазақстан Республикасы Президентi Н.Ә.Назарбаев белгiледi:
"...Ұлтаралық бiрлiк баршамыздың қауiпсiздiгiмiздiң, тұрақтылығымыздың,
Қазақстанның экономикалық және саяси дамуының негiзi әрi азаматтық және
жалпы ұлттық келiсушiлiктi сақтау болып табылады және елдегi бейбiтшiлiк
пен тыныштылықты қамтамасыз етедi. Қазақстан Республикасының дүниежүзiндегi
50 бәсекеге жарамды елдердiң санына кiру үрдiсi болып жатқанда бұл
бағыттағы жұмыс өзектi...".
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасы халықтарының
орналасуымен қалыптасуының географиялық ерекшеліктерінің анализі негізінде
этникалық топтар георафиясын анықтайтын факторларды айқындау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
• Қазақстан Республикасында ұлттардың қалыптасу тарихын зерттеу;
• Халықтың қоныстануы мен таралуын талдау;
• Этноұлтаралық қарым-қатынас мәселелерін зерттеу;
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қазiргi таңда, жаһандану кезеңiнде әр түрлi
нәсiлдердiң, этностардың және ұлттардың адамдары арасындағы өзара қарым-
қатынас мәселесi аса өткiр мәселелердің бірі болып табылады. Нәсiлдiк,
этникалық, ұлттық кемсiтушiлiк мәселесi ешқашан жоғалмай, қандайда бiр
тарихи уақыт кезеңiнде қалыптасқан саяси, әлеуметтiк-экономикалық жағдайына
байланысты белгiлi бiр дәрежеде әрқашанда болған. Ұлттардың аймақтар
бойынша әркелкі орналасуы.
Дипломдық жұмыстың практикалық ғылыми мәні: Дипломдық жұмыс Қазақстаннның
этноұлттық географиясы жайында, бұл жұмыста алынған мәліметтерді,
карталарды, диаграммаларды, кестелерді мектептерде, лицейлерде, жоғарғы оқу
орындарының география мамандығы студентеріне ұсынуға болады.
Тақырыптың жаңалығы:Қазақстан Республикасы ұлттарының қоныстану
ерекшеліктерін, ұлттық құрамын және ұлттардың аймақтар бойынша әркелкі
таралу факторларын анықтау.
Зерттеу нысаны:
• Қазақстан республикасы ұлттарының қоныстану ерекшеліктері бойынша
зерттеу.
Дипломдық жұмыстың зерттеу әдістері: Барлық экономикалық – географиялық
зерттеулерде уақытша талдау қолданылады. Дипломдық жұмыс барысында негізгі
қолданылған әдістер келесілер:
Тарихи әдіс халықтың пайда болуы, құрылуы, дамуынан тұрады. Бұл
әдістің көмегімен географиялық ортаның, шаруашылықтың, халықтың
қоныстануының және территорияның өзгерістерін қарастыруға мүмкіндік туады.
Сондықтан әлеуметтік географиялық зерттеулерде дамудың тарихынан, яғни
пайда болуынан басталады.
Географияда кеңінен қолданылатын келесі әдісі, ол салыстырмалы әдіс.
Елдердің, аудандардың, шаруашылығының және де халықтың дамуын зерттейді.
Зерттеу объектілеріне әсер етуші факторларды анықтайды.
Әдеби әдіс географияда кеңінен қолданыс тапты. Бұл әдіспен кез келген
зерттеуші жұмыс жасайды. Себебі өзінің тақырыбын зерттеу барысында
әдебиеттерді толығымен пайдалану қажет.
Математикалық әдіс экономикалық географияда жиі қолданылады.
Стаистикалық мәліметтерді пайдалану, оларды өңдеу осы әдіске жатады.
Картографиялық әдіс зерттеу объектіне карталарды пайдаланумен
сипатталады. Бұл әдіс келесі кезеңдерден тұрады. Біріншісі мәліметттерді
өңдеу және карталарды жасау; алынған мәліметтерді қорытыдыда, ұсыныстарда
және болжамдарда пайдалану.

1 Қазақстандағы ұлттар мен ұлыстардың қалыптасуы

1. Этнос, ұлт, ұлыс пен диаспора түсініктері
Этнос гректің etnos - тайпа, халық деген сөзінен шыққан. Бұл термин
этностың негізгі тарихи түрі – тайпа, ұлыс, ұлт ұғымын түгел қамтиды.
Оның үстіне, халық сөзінің бір топ адам деген мағынасы бар екені
белгілі. Көрнекті тарихшы –этнограф Лев Гумилев: Этнос дегеніміз – жер
бетіндегі белгілі бір тіршілік аймағы мен әлеуметтік ортаның бірлігінде
жатқан салт-дәстүрі,тұрмыс-тіршілігі, шаруашылық кәсібі, мінез-құлқы, тілі
мен мәдени мұрасы бір халықтар тобы деген анықтама берген.[1;2]
Этнос термин ретінде б.з.б. Грекияда қалыптасып, алғашқыда тайпа, шығу
тегі грек емес халық деген мағына берді. Қазіргі таңда этносқа өзіндік
жалпы белгілерімен ерекше мәдениеті, психологиясы, тілі, сонымен қатар өз
қауымы мен атауын сезінетін белгілі бір аумақта тарихи тұрғыдан қалыптасқан
адамдардың тұрақты био-әлеуметтік қауымдастығы ретінде баға берілген.
Диаспора (грек сөзі – diaspora шашырау, бытырау) деп ұлттың атажұрты
болып табылатын елден тысқары өмір сүретін бір бөлігін айтады. Осылайша
басқа жаққа кетіп, шашыранды жүргендердің немесе шоғыр болып отырғандардың
өз атамекеніне қайтып оралғандарын репатрианттар деп атайды.
Диаспора термині алғаш рет еврейлердің Палестинадан тысқары жерлерде
тұруына қатысты ІІ Навиходоносордің, одан соң б.з. І-ІІ ғасырда
римдіктердің қудалауына байланысты қоныс аударғаннан кейін қолданыла
бастаған. Диаспора өзі тұрып жатқан елде аз этникалық рухани топ болып
табылады да әрдайым өзінің тегі шыққан елмен рухани және шаруашылықтық
байланыста болуға тырысады.
Ұлт – ортақ тілі, қалыптасқан мәдениеті, біріктіруші салт-дәстүрлері
мен діні бар адамдардың әлеуметтік бірлестігі. Сонымен бірге көптеген
ұлттардың ортақ аумағы, ортақ экономикасы, сол ұлт өкілдерін біріктіретін
мемлекеті болады.
Ұлт және этнос ұғымдары біріне – бірі өте жақын, екіншісі біріншісінің
туып, қалыптасуына негіз болады. Ұлттың этностан айырмашылығы, ұлттар
этностық белгілеріне қоса саяси, экономикалық және әлеуметтік белгілерге ие
болады. Дегенмен, әлі де философиялық және саяси әлеуметтік ой-пікірде
ұлт, этнос категориялары туралы бір арнаға тоғысқан түсінік
қалыптаспаған. Ұлт дегеніміз этнос негізінде пайда болатын әлеуметтік
қауымдастық. Ұлттық белгілер этнос белгілерінен туындайды.
Ұлыс – мекен, аймақ, әкімшілік мағынасын беретін көне түркі сөзі.
Көші-қон — адамдардың тұрғылықты мекенінен әр түрлі себептермен басқа
жерге қоныс аударуы, көшіп-қонуы. Көші-қон адамдардың белгілі бір аумақтың
шекарасынан асып, тұрақты немесе уақытша түрғылықты мекенге қоныс аударуы
арқылы жүзеге асады. Халықтың әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, саяси,
діни, әскери және басқа да себептермен ұйымдасқан (мемлекеттің және басқа
да қоғамдық құрылымдардың қатысуымен) және ұйымдаспаған түрде (көшіп келуші-
лердің ездерінің күшімен) көшіп-қонуы мүмкін. Қазіргі кезде көші-қонды
туғызатын себептердің ішіндегі ең бастысы экономикалық себеп болып отыр.
Қазақстанда бұған экологиялық апат аймактарына байланысты себепті де қосуға
болады. Халыктың көшіп-қонуы ежелгі заманнан бері бар. Көші–қон алғашқы
қоғамдық еңбек бөлінісімен (бақташылар тайпасының бөлініп шығуымен),
егінішліктің дамуымен, егін-шіліктен қолөнердің бөлінуімен, халықтардың ұлы
қоныс аударуымен, ұлы географиялық ашылымдармен, индустрияның дамуымен (19
ғ-дың басында) байланысты болды. 20 ғ-да көші-қонға соғыстар зор әсерін
тигізді. Көші-қон адамзаттың дамуында, аумақтардың халықтар арасында қайта
бөліске түсуінде зор рөл атқарды. Көші-қонға тұрғылықты халықтың да, көшіп
кетушілердің де тұрмыс деңгейіне, халықтың демографиялық және әлеуметтік
құрылымына, қоныстануына, этникалық құрамының өзгеруіне елеулі ықпал етеді.

1.2 Қазіргі Қазақстан аумағындағы этникалық топтардың қоныстану тарихы
Егеменді еліміздің тарихи-әлеуметтік, саяси-экономикалық механикалық
даму жолдары ең алдымен өз халқының өсіп-өну серпіні және әлеуметтік
құрамындағы өзгерістерге байланысты. Қазақстанда тұратын халықтардың
этникалық құрылымына санақ жүргізудің түпкі тарихы сонау темір дәуіріне
саяды. Үйсін, қаңлы, қыпшақ тайпаларының арасында әскер санын білу
мақсатында есептеулер жүрген. Қытай жазбаларында сақталған деректерге
сәйкес, б.э.б. 2 ғ үйсін тайпаларының 120 шаңырағының 630 мың тұрғынының
188800 – і, ал қаңлы тайпаларының 600 мың тұрғынының 120 мыңы әскер
құрамында болса, қыпшақ мемлекетінде 100 мыңнан аса әскер болған. Ерте
ортағасырлық мемлекеттердің этникалық құрылымы жайында да деректер
жеткілікті. Үйсін, қаңлы, найман, керей, арғын, алшын т.б. тайпалар әрқайсы
500 мыңнан 800 мыңға дейін адамды құрап, әр тайпа 100 мыңнан әскер
жасақтаған деген деректер бар. Ортағасырлық қыпшақтар Алтын Орда
мемлекетінің этникалық тобын жылдың және салық төлейтін адамдардың есебін
білу мақсатында өз арасында санақ жүргізген. 1456-1465 жылдары Қазақ
хандығы құрылған кезеңінде Жәнібек пен Керей төңірегіне 200 мыңдай адам
жиналғаны белгілі. 1523 жылы Қасым хан билік құрған кезінде Қазақ
хандығының құрамында миллион адам болған дейді. А.И.Левшин Описание киргиз-
казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей атты еңбегінде берген мәлімет
бойынша Ұлы жүзде 210000, Кіші жүзде 190000 шаңырақ болса, Орынбор генерал
–губернаторы болған Г.Волконскийдің дерегі бойынша 1803 жылы Ұлы жүз, Орта
жүз, Кіші жүз қазақтары 395100 шаңырақты құраған. Ал Б.А.Куфтин Киргиз-
казахи Культура и быт (М.,1926) атты еңбегінде ХХ ғ-ң басында Еділден
Алтайға дейін, Ертіс өзінен Әмударияға дейін 4000000 қазақ мекендеген, Орта
жүз және Кіші жүз қазақтары Қазақстан халқының 61%-н құрады, деп көрсетті.
Оңтүстік Қазақстандағы Шу өзені мен Талас маңына 1459 жылы орналасқан
мемлекетті Қазақ хандығы деп атаған. Мемлекетті басқарушылар өздерінің
қарауындағы адам санын немесе өздерінің әскер санын әртүрлі әдістермен (әр
рудағы және тайпадағы қазақ үйлердің саны бойынша немесе соғыс алаңына
шыққан адам саны бойынша) есептеген. Мысалы: тарих мәліметі бойынша халық
200 мың адамды ғана құраса, ал ХV – ғасырдың аяғында миллионға жеткені
айтылады. Қазақстанның Ресей империясының құрамына XVIII ғасырда кіргені
белгілі. Ресей империясы құрамында алғашқы халық санағын Қазақстан
территориясында 1897 жылы Ресей статистикалық орталықтары өткізді. Мұнда
халықтың саны, ұлттық және әлеуметтік құрамы, жастық және жыныстық
құрылымы, некесі, тегі және атағы, туылған жері, тіркелген жері, ана тілі,
еңбек жасау және сауаттылық деңгейі туралы мәліметтер жинақталды. Санақ
нәтижелері Статистикалық комитеттердің жинақтарында жарияланды. Түркістан
өлкесі ХІХ ғасырдың 2-ші жартысында – қазақ көп ұлтты өлкеге айнала
бастаған. Мысалы, 1879 жылғы Верный қаласында жүргізілген бір күндік санақ
нәтижесінде қаладан 24 ұлт өкілі, яғни 11464 орыс, 624 қазақ, 820 сарт,1039
татар, 119 тараншы, 74 поляк, 11 литовтық, 1 латыш, 1 финн, 1 чех, 1
словак, 35 неміс, 1 ағылшын, 1 француз, 98 морва, 5 зыряндық, 62 еврей, 113
дүнген, 1 бұхарлық, 167 қалмақ, 108 қытай, 13 сибо-солон, 14 маньчжур
тіркелген. Санақ нәтижесі Туркестанские ведомости газетінің 1879 жылғы
№46 санында жарияланған. Түркістан өлкесінің ұлттық құрамынан, олардың
орналасуынан 1905 жылы жүргізілген санақ нәтижелері де аса құнды
этнодемографиялық санақ берген. 1917 жылы шығарған Материалы к истории
киргиз – казахского народа атты еңбегінде: Сырдария облысында – 1млн. 150
мың; Әмудария облысында –50000; Самарқанд облысында -120 мың; Жетісу
облысында – 750 мың; Семей облысында – 730000; Ақмола облысында 580000 мың;
Торғай облысында 530 000; Орал облысында – 590 000; Бөкей Ордасында
320 000; Маңғышлақ облысында – 100000; Алтай өңірінде –60000 қазақ тұрған.
1920 жылы сәуірде алғашқы кеңестік санақ өткен, бұл уақытта Азамат
соғысы аяқтала қоймағандықтан санақта Қазақстанның барлық территориясы
қамтылмады. Бұл санақ ауыл шаруашылық санағымен қоса қабат жүрді, ал 1923
жылғы 15 наурызда өтілген халық санағы өнеркәсіп орындарын толық қамтыған.
Санақ Кеңес үкіметін нығайту мақсатында жүргізілді. 1926 жылғы
Бүкілхалықтық санақ Қазақстан жерін де қамтыды.
ХІХ ғасырдың 70 жылдары қоныс аударушылардың ұлғаюы Қазақстанның ұлттық
құрамының өзгеруіне қатты әсер етті. 70-ші жылдарға дейін негізгі қоныс
аударушылар Украина мен Ресей қазақтары болса, 90-шы жылдары және ХХ
ғасырдың басында Ресейден крестьяндардың көшіп келуі жылдары ұлғайды.
Сонымен қатар, бағдарламада ұлты және ұлттық құрылымы туралы сұрақтар
қарастырылмағандықтан, 1897 жылы жүргізілген санақта көп кемшіліктер болды.
Сонымен, украин, белорус, еврей, мордва халықтары орыс тілін өздерінің ана
тілі деп санағандықтан, санақ барысында оларды орыс ұлтына жатқызды. Бұл
санақтың көрсеткіштері бойынша қазақ халқының саны 4 млн.333 мың адам
болды, оның 7 %-ы қала тұрғыны болып есептелді. Жергілікті халықтың
(қазақтардың) саны 3,9 млн., яғни барлық аймақтарда басым болды.
Қазақтардың саны қалаларда аз болды, оның себебі, көпке дейін ауыл
шаруашылығына көңіл бөлгендіктен, қалалар өте баяу дамыды. Қазақ халқының
1897 жылы 6,7 % ғана қалаларда тұрды. Оның көпшілігі орыстар мен татарлар,
ал қазақтар бар болғаны 1,2 %-ды ғана Ресей империясында 1897 жылы
жүргізілген санақ бойынша, қазақтар бар болғаны 1,2% -ғана құрады.
Алғашқы санақтан бастап, ХХ ғ. бірнеше халық санағы 1926, 1939, 1959,
1970, 1979, 1989 жж. 1989 жылы халық санағы бойынша, қазақтың саны 2314
мыңға, үлесі 57,1 % (1926) 37,9% (1989) азайды. Яғни жергілікті ұлт
абсолюттік және салыстырмалы саны жағынан өз Отанына екінші орынға ауысты.
(Сурет 1-4;)

Қазақстан халқының ұлттық құрамы 1926-2008жж. бойынша (%).

Сурет 1 1 Қазақстандағы ұлттар мен ұлыстардың қалыптасуы

Сурет 2 1 Қазақстандағы ұлттар мен ұлыстардың қалыптасуы

Сурет 3 Қазақстандағы ұлттар мен ұлыстардың қалыптасуы

Сурет 4 Қазақстандағы ұлттар мен ұлыстардың қалыптасуы

1.2 Қазіргі Қазақстан аумағындағы этникалық топтардың қоныстану тарихы
Қазақстанда халықтың табиғи өсуі 1926-1959 жылдары жалпы КСРО деңгейіне
қарағанда, едәуір жоғары болғанын көреміз. Мысалы, 1940 жылы КСРО көлемінде
табиғи өсу 13,2 промилле (1000 адамға шаққанда) болса, Қазақстанда 19,4
промиллеге жетіп, 6,2 промиллеге Одақтың табиғи өсім көрсеткіштерінен асып
түскен. Соғыс жылдарынан соң бұл көрсеткіш өсті: 1950-1954 жылдары Одақ
бойынша табиғи коэффициенті 17,0 промилле болса, Қазақстанда 26,4
промиллеге, 1955-1959 жылдары Одақта 17,6 промилле, ал Қазақстанда 29,1
промиллеге жеткен. Яғни бұл екі кезеңде табиғи өсім 11,5 промиллеге артық
болған. Одақта Қазақстан табиғи өсу жөнінен төртінші және бесінші орындарды
тұрақты алып отырған. Дегенмен, зерттеліп отырған кезеңнің алғашқы он
бесінші, жиырмасыншы жылдарында қазақтардың табиғи өсу деңгейі,
республикадағы басқа ұлт өкілдерімен салыстырғанда төмен болды. Жоғарғы
өсім,1960 жылы қазақ ұлтының демографиясының күрт дамуына негіз болады.
1992жылғы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі төрағасының осы мәселелерді
зерттеуге байланысты комиссиясының қорытындысы 1992 жылы 22 желтоқсанда
Егемен Қазақстан газетінде жарияланып, онда қазақ елі аштықтан және соған
байланысты міндеттерден, сондай-ақ, өлім деңгейі үнемі жоғары болуынан
2200000 адамнан, яғни барлық қазақ халқының 49 %-нан айырылған деп атап
көрсетілді.
Сонымен этностардың Қазақстан жерін ерте кезеңнен бастап қоныстан
-ғанына көзіміз жетті. Негізгі Қазақстанның ұлттық құрамының өзгеруіне
Украина және Ресейден келген қазақтар болған.

1.3 Ежелгі, орта, жаңа және қазіргі кезеңдегі көші қон
Қазақ халқының ежелгі замандардан бері келе жатқан көшпелі, жартылай
көшпелі тұрмыс-тіршілігі, мал шаруашылығының дамуына байланысты жайылым
жаңғыртып отыруы, жазда жайлауға, қыста қыстауға көшіп-қонуы, айталық,
малға өріс іздеудің ыңғайымен көктем, жаз айла-рында қырға көшіп, қыста
Сырға құлауы қазақ жерінде маусымдық көші-қонның дамығандығын көрсетеді.
Қазақ халқының қалыптасуының этникалық процесінің келесі кезеңі біздің
дәуірімізге дейінгі соңғы мыңжылдықта Қазақстан аумағын мекендеген сақ
тайпаларымен тікелей байланысты. Орасан зор аумақты мекендеген сақ
тайпалары туралы зерттеулер қазақ халқының бұдан былайғы қалыптасу
процесінде сақтардың ата-бабалық негіз қалағанын дәлелдеп отыр.
Антропологиялық зерттеулер олардың бет пішінінде еуропалық белгінің басым
болғандығын және аз да болса моңғолоидтық белгілердің біліне бастағанын
анықтады және бұл моңғолоидтық белгі бірте-бірте өсіп көбейіп отырған. Сақ
заманы тайпаларының этникалық бірлестігінің орнын басқан жаңа тайпалық одақ
үйсіндер де негізінен еуропоидтық нәсілге жатады, бірақ олардың
антропологиялық белгілерінде моңғолоидтық элементтер көбейе түседі.
Дегенмен олардың тілі жөніндегі пікірталас аяқталған жоқ. Сақтардың тілі
сияқты үйсіндердің де иран және түрік тілдес болғаны туралы болжамдар бар.
Оңтүстік және Оңтүстік-батыс Қазақстан аумағында өмір сүрген қаңлы
тайпалары туралы да осыны айтуға болады.
Қазақстан аумағындағы этникалық процестің келесі және шешуші кезеңі
біздің заманымыздың бірінші мың жылдығының орта кезінен түрік тайпаларының
батысқа қарай жылжуынан күшейе түсті. Солтүстік Моңғолиядан Амударияның
төменгі ағысына дейінгі кең-байтақ аумақта орналасқан түрік тайпалары осы
аудандарды мекендеген, олардың ежелгі тұрғындары сақтардың, сарматтардың,
үйсіндердің және қаңлылардың ұрпақтарымен араласып сіңісіп кетті. Түріктер
далаларға ғана емес, қалалар мен елді мекендерге де орнықты. Жаңа
әлеуметтік қатынастардың құрылуы, Түрік қағанатының, одан кейін Батыс түрік
қағанатының ұйымдасуы түркі тілдес тайпалардың батысқа қарай көшуін
тездетті. Түрік тілі басым бола түсті, антропологиялық түрдің моңғолдануы
тездей түсті. Түркеш, қарлұқ мемлекеттері өмір сүрген дәуірде Қазақстан
аумағындағы этникалық процестерде бірігу әрекеті одан әрі белсенді жүрді.
IX—XI ғасырлардағы оғыздар мемлекеті мен VIII—XIII ғасырлардың
басындағы қимақ, қыпшақ мемлекеперінің қазақ халқының калыптасуын - дағы
ықпалы ерекше зор болды. Әсіресе, қыпшақ тайпаларының мемлекеттік
бірлестігі Ертістен Еділге дейінгі орасан зор аумақты мекендеген түрік
тайпаларының этникалық саяси және шаруашылық-мәдени байланыстарына қолайлы
жағдай жасады. Осындай қолайлы жағдай нәтижесінде XII ғасыр және XIII
ғасырдың бас кезінде ерте феодалдық түрдегі халық болып құралуға қыпшақтар
жақын қалған еді. Қазақ халқының калыптасу процесіне белгілі бір дәрежеде
XIII ғасырдың бас кезінде Шынғыс хан шапқыншылықтарының себептерінен
Монғолия мен Алтайдан Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Қазакстанға қоныс аударған
наймандар мен керейлер де ықпал етті. XIV—XV ғасырларда өмір сүрген
Қазақстан аумағындағы мемлекеттердің де экономикалық дамуы бірдей болды.
Әрбір мемлекеттің құрамында болса да Қазакстан аумағындағы тайпалар бұл
дәуірде бір тілді-қыпшақ тілін пайдаланған. XIV-XV ғасырлардағы рухани және
материалдық мәдениеттің ортақ белгілері де этникалық процесті топтастырған
елеулі факторлардың бірі болып табылады. Бұған сол замаңдардағы көшпелі
тұрмыс мәдениеті мен эпостық жырлар да, аңыздар да мысал бола алады.
Қазақстан аумағының негізгі тарихи-этнографиялық аудандарында өмір сүрген
Ақ Орда, Моғолстан, Әбілқайыр, Ноғай мемлекеттері негізінен осы аумақтың
автохтанды халқын және түріктенген (қыпшақтанған) моңғол-80 дардың шағын
топтарын қамтыды. XI—XII ғасырларда Ертістен Еділге дейінгі аумақты
жайлаған және XIV-XV ғасырларда өмір сүрген орта ғасырлық мемлекеттердің
негізгі бөлігін кұраған кыпшактардың қазак халқынын қалыптасу процесіне,
оның қазақ халкы болып орнығуына ерекше маңызды роль атқарғанын ерекше айту
керек.
Мемлекеттердің орта кезеңдегі көші-қоны жайында да деректер жеткілікті.
Үйсін, қаңлы, найман, керей, арғын, алшын т.б. тайпалар әрқайсы 500 мыңнан
800 мыңға дейін адамды құрап, әр тайпа 100 мыңнан әскер жасақтаған деген
деректер бар. Ортағасырлық қыпшақтар Алтын Орда мемлекетінің этникалық
тобын және салық төлейтін адамдардың есебін білу мақсатында өз арасында
санақ жүргізген. 1456-1465 жылдары Қазақ хандығы құрылған кезеңінде Жәнібек
пен Керей төңірегіне 200 мыңдай адам жиналғаны белгілі. 1523 жылы Қасым хан
билік құрған кезінде Қазақ хандығының құрамында миллион адам болған дейді.
А.И.Левшин Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей
атты еңбегінде берген мәлімет бойынша ХІХ ғасыр кезінде Ұлы жүзде 210000,
Кіші жүзде 190000 шаңырақ болса, Орынбор генерал –губернаторы болған
Г.Волконскийдің дерегі бойынша 1803 жылы Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз
қазақтары 395 100 шаңырақты құраған. Ал Б.А.Куфтин Киргиз-қазақи.Культура
и быт. (М.,1926) атты еңбегінде ХХ ғ.-ң басында Еділден Алтайға дейін,
Ертіс өзінен Әмударияға дейін 4 000 000 қазақ мекендеген, Орта жүз және
Кіші жүз қазақтары Қазақстан халқының 61%-н жылдың,деп көрсетті. Оңтүстік
Қазақстандағы Шу өзені мен Талас маңына 1459 жылы орналасқан мемлекетті
Қазақ хандығы деп атаған. Мемлекетті басқарушылар өздерінің қарауындағы
адам санын немесе өздерінің әскер санын әртүрлі әдістермен (әр рудағы және
тайпадағы қазақ үйлердің саны бойынша немесе соғыс алаңына шыққан адам саны
бойынша) есептеген. Мысалы: тарих мәліметі бойынша халық 200 мың адамды
ғана құраса, ал ХV –ғасырдың аяғында миллионға жеткені айтылады.
15 — 18 ғ. жоңғар шапқыншылығы кезінде қазақ халқы ақтабан шұбырынды,
алқакөл сұламаға ұшырап, ата мекенінен үдере көшіп, мәжбүрліктен қоныс
аударып отырған. 19 ғ-дың 2-жартысы — 20 ғ-дың басында Ресей империясының
отарлау саясатымен қазақ жеріне қара шекпенді орыс қоныстанушылары көшіп
келді. 18 — 19 ғ-дың қазақ халқының патшалық самодержавияға қарсы ұлт-
азаттық көтерілістері мен со-ғыстары, Орта Азия мен Қазақстандағы 1916 ж.
маусым жарлығында қарсылықпен басталған ұлт-азаттық қозғалысы, 1917 ж.
ақпан буржуазиялық-демократия және Қазан төңкерістері, Қазақстанда Кеңес
өкіметінің орнауы, 1918 — 20 жылдардағы азамат соғысы, 1920 — 21 жылдардағы
ашаршылық, "соғыс коммунизмі", азық-түлік отрядтарының жорығы Қазақстан
жеріндегі көші-қонның саяси себептері еді. Бұл кезеңдерде талай қазақтар
қанды кырғын мен аштықтан бас сауғалап жат жерге ауып кетті. 1928 — 30 ж.
бай-кулак ретінде тәркіленген ауқаттылар ата мекенінен аласталып, жер
аударылды. Қазақстан аумағы кеңестік империяның басқа аймақтарынан жер
аударылған шаруалардың, саяси тұтқындардың мекеніне айналды. Жаппай күштеп
ұжымдастыру кезеңінде казақтарға қарсы геноцидтік саясаттың жүргізілуі
салдарынан қазақ халқы ашаршылыққа ұшырап, қырылған зұлмат жылдарда (1931 —
33 ж.) 1 млн-нан астам қазақ ата жұртынан ауып кетті, олардың 616 мыңы
тарихи отанына қайтып оралмады. Олар шалғай шет жерде — Монголия, Қытай,
Ауғанстан, Пәкістан, Иран, Түркия елдерінде, сондай-ақ, кейбір Батыс Еуропа
елдерінде қазақ диаспорасын құрады. 2-дүниежүзілік соғыс жылдары (1939 —
45) тұтқындалған, Еуропа еддеріндегі Қарсыласу козғалыстарына катысқан,
Түркістан легионында болған көптеген қандастарымыз шет мемлекеттерде қалып
койды. 1937 жылдың күзінен тоталитарлық саясаттын құрбанына айналған тұтас
халықтар өз жұртынан қазақ, жеріне күштеп көшірілді. Атап айтқанда, 1937 ж.
Қазақстанға Манчжурия өлкесінен 102 мың корей қоныс аударуға мәжбүр болды.
1938 — 44 ж. қазақ жеріне Кавказдан шешендер, ингуштар, балкарлар,
карашайлар, Қара теңіздің солтүстік жағалауынан қырым татарлары, месхед-
түріктер, поляктар, болгарлар, күрдттер, Еділ бойынан немістер, 1947 — 52
ж. мындаған латыштар, эстондар, батыс украиндар қазақ жеріне зорлықпен
көшіріліп, түпкілікті қоныстаңцырылды. 1953 ж. еврейлер, абхаздар жер
аударылды. 1953 — 55 ж. тың игеру деген желеумен Қазақстан жеріне өзге
ұлттардың миллиондаған өкілдері көшіп келді. Сөйтіп, кеңестік тоталитарлық
жымысқа саясаттың салдарынан байырғы ұлт — казақ халқы өз жерінде азшылыққа
ұшырап, Қазақстан 130-дан астам этникалық диаспораның өкілі тұратын
интернационадық мекенге айналды. Ал 5 млн-нан астам қазақ диаспорасы шет
жерде мекендеді. Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткіп, егеменді елге айналған
20 ғ-дың 90-жылдарынан бастап соңғы он жыл ішінде көші-қон басқаша сипат
алды. Қазақстан Республикасының 1992 ж. 26 маусымда қабылданған Көшіп келу
туралы, 1997 ж. 13 желтоксанда кабылданған Халықтық көші-қоны туралы
заңдары көші-қон саласындағы коғамдык катынастарды реттеп, көші-қон.
үдерістерінің құкықтык, экономикалық және әлеуметтік негіздерін белгіледі.
Сөйтіп, өзінің тарихи отанына қайтып оралатын адамдар мен отбасылар үшін
жаңа жерде қажетті тіршілік жағдайларын жасау мәселесін мемлекеттік тұрғыда
шешу ісі қолға алынды. Осыған орай Қазақстан Республикасының көші-қон және
демография жөніндегі агенттігі, Дүние жүзі қазақтарының кауымдастығы сияқты
мемлекет және беймемлекеттік мекемелер құрылды, шет жұрттан ата жұртына
көшіп келетін оралмандарға жыл сайын өсіп отыратын квота белгіленіп,
олардың белгіленген аймактарға қоныс теуіп жайғасуы үшін мемлекеттік және
жергілікті бюджеттерден каржы бөлініп тұратын болды. Сондай-ак, Қазақстанға
мәжбүрлі жағдайда көшіп келіп тұрақтап қалған көптеген ұлт өкілдері
өздерінің ата жүртына көшіп баруға мүмкіндік алды.
Мемлекеттік масштабта көші-қондық саясат арқылы күштеп қоныстандыру
арқылы орыстар, татар мен белорустардың сандары қайта қалпына келтірілді.
Бұған қарамастан, Қазақстан саны 1939 жылы халық санағының мәліметі
бойынша, жаппай ұжымдастыру, аштық, тәркілену, репрессия жылдарының
басталуына дейінгі халықтың санынан 2,5 млн. адамға жуық кем болды. Сол
кезеңдегі зорлық түрде көшіру (шешендер, корейлер, немістер, немістер,
месхет түріктері, қырым татарлары) ықтиярсыз қоныстандыру одақтық
концентрациялық лагерлер (Карлаг, олжирлаг т.б) ұйымдастыру немесе
құрылыстарға (мысалы, Қазақстан Магниткасы), тың және тыңайған жерлерді
игеруге байланысты басқа республикалардан шақыру арқылы еліміздегі шығын
болған халықтың орнын толтыра бастады. Мұның бәрі жекелеген адамдардың,
жанұя- лардың, ұлттардың демографиялық даму ерекшелігіне үлкен әсер етті.
М.Х. Асылбеков пен А.Б.Ғалиевтің есептері бойынша, 1897-1926 жж. халықтың
саны 49 %-ға өсті, ал 1926-1939 жж. 104960 адамға азайды, яғни 1926 ж.
халықтың 98,3% деңгейіне тең болды, 1939-1959жж. Жаппай көші-қон
процестері арқасында халықтың саны 53% -ға көбейді. Халықтың төмендеу шегі
1999 жылы байқалады, 65,1 мың адам. Соңғы 2000 жылдан бастап табиғи өсім
аздап та болса көтеріле бастайды. Екіншіден, 1993 жылдан бастап көшіп
кетушілер санының ұлғайып, шарықтау шегі 1994 жылы 409,1 адам болды, яғни
1993 жылдан 2002 жылға дейін адамның табиғи өсім саны көшіп кетушілердің
орнын толыра алмады. Халықтың саны сырттан көшіп келушілер (иммигранттар)
арқылы да өседі, бірақ иммигранттар мен эмигранттардың сальдосын қарасақ
(1991-2003 жж.) әлі де теріс көрсеткішті көреміз. Мысалы, 2003 жылы
Қазақстанға көшіп келушілер 65308 адам болса, көшіп кетушілер 74370 адам
сальдосы 9062 адам болды.
2003 жылдан бастап республикадағы табиғи өсім халықтың сыртқа көші-қон
арқылы кеміген санын табиғи өсімнің есебінен толтыру басталды, 19,3 мың
адамға өсті. Мұндай процестердің болуына мынадай үрдістер әсер етті:
Кеңес одағының ыдырауына байланысты экономикалық және әлеуметтік
дағдарыстар;
бұрынғы Кеңестік Одақтық республикалардың тәуелсіз егеменді
элементтерге айналуы;
экологиялық жағдайлардың нашарлауы (ядролық қаруды сынау, уран
рудаларын ашық әдіспен алу);
алыстағы және жақындағы шетелдерге көші-қонның көбеюі;
жоғарғы себептерге байланысты мемлекетаралық көші-қон сальдосының теріс
болуы;
Республикамызда 1989 жылы халық санағында 16199,2 мың адам тіркелді.
1999 жылғы санаққа дейінгі аралықта Қазақстанда 12461 мың адамға кеміген.
Мұның басты себебі бұрын қуғын-сүргінге ұшырап, Қазақстан жеріне
көшіріліп,қоныстандырылған өзге ұлт өкілдерінің, әсіресе орыстардың,
украиндіктердің, немістердің, кавказ халықтарының т.б.өз ата-мекендеріне
көшіп кетуі болды. Өсу тек Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Атырау облыстары,
Алматы, Астана қалаларында байқалды. 1999 жылдары халықтың ұлттық құрамында
айтарлықтай өзгеріс болды. Мысалы қазақ ұлты - 1468,1 мың адамға (22%)
көбейіп, республика халқының жартысынан астамын (53,4%-ын), сондай-ақ, күрд
(29,1%-ға), дүнген (23,3 %-ға), ұйғыр (15,9% -ға), өзбек (12 %-ға) халқының
саны да өсті. Оның есесіне орыс ұлты өкілдерінің саны 1582,4 мың адамға
(26,1% -ға) кеміді, немістер – 593,5 (62,7 %), украиндер – 328,6 мың (37,5
%), татарлар – 71,7 мың (22,4%), беларустер – 66 мың (37,1 %),
азербайджандар (13,1%), поляктар - 21,1 % адамға кеміген. Сонымен қатар –
шешендер, башқұрттар, молдавандар, ингуштер, мордвалар, гректер, қырғыздар,
болгарлар, лезгиндермен түркмендер саны кеміген. Қазақстан Республикасының
Статистика жөніндегі агенттігінің мәліметтеріне қарағанда, Астана қаласына
1989-1999 жылдар арасында 8 3787 адам тұрақты тұруға., Алматыға 17926 4
адам, ал оңтүстік Қазақстан облысына 44557 адам тұрақты тұруға көшіп
келген. 2008 жылдың басынан бастап Қазақстан Республикасының аймақтарында,
Қостанай, Солтүстiк-Қазақстан және Шығыс-Қазақстан облыстарын санамағанда,
халық санының өсуi байқалды. Жалпы халық санының максималды өсiмi Оңтүстiк-
Қазақстан облысына - 49 031 адам, Алматы облысына - 22 582 адам, Алматы
қаласына - 37 493 адамнан келедi. Ал, оның максималды кемуi - Шығыс-
Қазақстан облысында - 7 129 адам және Қостанай облысында - 6 141 адам.
Сонымен, осы екі жылдың мәліметтерін салыстырып қарайтын болсақ, халық
санының азайып кеткенін көреміз. Бұған себеп, басқа ұлт өкілдерінің тарихи
отанына оралуына, табиғи өсім көрсеткіштерінің төмендеуіне Кеңестік дәуірде
Қазақстан жеріне сырт өлкеден халық толассыз келумен болды. 1937-44 жылдары
тұтас халықтарды ата жұрттарынан Қазақстан аумағына күштеп көшіру науқаны
жүргізілді. 1937 жылы алғашқылардың бірі болып Қиыр Шығыстағы корейлер
көшірілді. Олар негізінен Қазақстаннның оңтүстік және оңтүстік – шығыс
аудандарында қоныстандырылды. Сол жылы Армения және Әзірбайджан, 1944 жылы
Грузиядан күштеп көшірілген күрдтер Қазақстан мен Орта Азияға
қоныстандырылды.
Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында КСРО ХКК-нің 1940 ж 18 қазандағы
қаулысымен Қазақстанға Украина мен Беларусьтің батыс облыстарынан поляктар
көшіріліп әкелінді. Олар Ақтөбе, Ақмола, Қостанай, Павлодар, Солтүстік
Қазақстан, Семей облыстарына ірге тепті. Соғыс басталысымен 1941 жылы КСРО-
ның батыс аймақтары мен Еділ бойынан неміс жұртшылығы, соннан соң 1944-45
жылы Украинада, Беларусьте, Балтық жағалауында тұратын немістер көшірілді.
1943 жылы қазанда қарашайлар Жамбыл облыстарына, сондай-ақ, Қырғызия мен
Өзбекстанға көшірілді. Одақтық үкіметтің 1943 жылы күзде қабылдаған шешімі
бойынша келесі жылдың көктемі мен күзінде Қазақстанға Солтүстік Кавказбен
бұрынғы Қалмақ АКСР-нан арнайы қоныс аударушылар Қазақстанға тұрақты
мекендеуге көшірілді. 1944 жылы ақпанда Қазақстанға шешендермен ингуштар
жер аударылды, ал наурыз айында Қазақстанның оңтүстік аймағына және
Қырғызияға балқарлар әкелінді. Л.Берияның Қырым АКСР –ның аумағының
Кеңеске қарсы элементтерді тазарту туралы 1944 жылы 13 сәуірдегі
бұйрығымен Қырым татарларын, болгарлармен гректерді көшіру науқаны
жүргізілді. Олар Өзбекстанға және Қазақстанның оңтүстік аймақтарына қоныс
тепті. 1944 жылы 13 маусымда Мемлекеттік қорғаныс комитетінің қаулысымен
Грузиядан көшірілетін арнайы қоныс аударушыларды республика аумағына
қоныстандыру туралы Қазақстан үкіметіне өкім берілді.1944 жылы қарашада
Грузиядан Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан облыстарына
месхеттік түріктер мен күрдтер күштеп қоныстандырылды. Бұдан кейін
Қазақстанға басқа халықтардың көп мөлшерде көшіп келуі тың және тыңайған
жерлерді игеру кезеңінде (1954-56ж) және өнеркәсіп нысандарын салу жылда-
ры (1959-65) көбейді. Осы жылдары Қазақстанда тұратын жергілікті халық
саналатын қазақтардың үлесі ең төмен деңгейге жетті (30%). Қазақстан аумағы
жүзден астам ұлттар мен ұлыстардың өкілдері мекенге айналды. 1960 жылдан
бастап көшіп келушілер мөлшері біршама азайып, жыл сайынғы мөлшері 60-70
мыңдай адам болды.80–жылдардың екінші жартысынан, әсіресе, 1990 жылдан
кейін Қазақстанды мекендеген шет жұрттықтардың көшіп кетушілер саны өсе
бастады. Қазақстан халқының саны 2003 жылы қаңтарда 14862,5 мың адамға
жетті. 1990 жылға дейін Қазақстан халқының демографиялық жағдайы тұрғындар
санының ұдайы қарқынды өсумен, қалада тұрушылар үлесінің шұғыл артуымен,
ұлттық құрамының қарқынды араласуымен, халық тығыздығының біркелкі
болмауымен сипатталды. 1990 жылдан кейінгі кезеңде славян, герман, тектес
тұрғындардың өз еліне қоныс аударуы көбейіп, республика халқы едәуір
азайды. Қазақ және басқа түркі тектес халықтардың үлесі артты,сондай-ақ,
нарықтық қатынастарға байланысты ішкі көші-қон әсерімен қала тұрғындарының
саны өсе бастады. Төңкеріске дейін Қазақстан қалаларында жалпы халықтың 9,7-
%-ы тұрды. Соғысқа дейінгі жылдарда қала халқының өсуіне Қазақстанның бай
минералдық шикізат қорларын игеру, ірі темір жол құрылыстарын салу, т.б.
факторлар әсер етті.
Қазақтардың арасындағы көші-қон үрдісінің қарқынды болуы нәтиже- сінде
олардың территориялық орналасуында үлкен өзгерістер болды. Бұл өзгерістер
әсіресе, 1920-1930 жылдары Кеңес Одағының аймақтарынан халықтың түгелдей
шет елдерге жаппай көшуі, сондай-ақ, ауқатты шаруаларды тәркілеу,
қазақтарды түгелдей күштеп отырықшыландыру мен ұжымдастыру - дың тікелей
нәтижелері еді, олардың саны 600 мыңды 1920-1930 жылдары қазақтардың шет
елдерге кетуі, олардың өз республикасындағы саны мен үлесіне кері әсерін
тигізеді. 1935-1938 жылдардағы саяси қуғын-сүргін нәтижесінде 135 мың қазақ
азаматтары саяси қуғындалудың құрбаны болды. 1939-1959 жж. қазақтардың саны
бар болғаны 480 мыңға ғана ұлғайды, яғни 1926 жылы көрсеткішке 926,4 мың
адам жетпеді. Сол жылдары қазақтардың саны 1525 мың адамға көбейіп, ал
үлесі 42,7 % -ға жетті, олардың ішінде бірінші орын алды. 1939-жылы
Қазақстан жеріне 54696 поляк, 3569 латыш, 808 литовтықтар
депортацияланды.1941 жылы тамыз айында елімізге 349713 неміс қоныс аударса,
жалпы Республика территориясында 441713 мың адамды, ал қалған неміс ұлтын
Қазақстанға көшіру 1944-1945 жылдар аралығында жүрді. Украиндардың саны 105
мың адамға, белорустар – 76 мың, татарлар 85 мыңға көбейді.1944 жылы
Кавказдан шешендер мен ингуштерді, наурыз айында балкарларды, қараша айында
түрк-месхитиндерді күштеп көшіру жүріп жатты. Дегенмен 1926 жылмен
салыстырып қарағанда 1959 жылы украиндер мен өзбектердің саны осыған сәйкес
99,8 және 77,5 мың адамға кеміді. Этникалық құрылымдағы мұндай
өзгерістердің себептері олардың өсу динамикасына талдау жасағанда айтылып
кетті. Орыс, украин, белорус, татарлар т.б. халықтардың 50-ші жылдары
жылдам өсуі ірі өнеркәсіп орталықтарын салу, тың және тыңайған жерлерді
игеруге байланысты болды. Екінші дүниежүзілік соғыс кезеңінде Қазақстанда
түрік, латыш, литва, неміс, шешен, балқар, қырым татарлары, месхеттер,
қарашайлар т.б. халықтар депортацияланды. 1954ж бастап тың және тыңайған
жарлерді игеруге байланысты КСРО-ның батыс аймақтарының 2 мыңға жуық адам
көшіп келді.[25]
1963-1964 жж бастап республикадан басқа аймаққа қоныс аударушылар саны
көбейе түсті. Оның себептері сталиндік репрессиядан депортацияға ұшыраған
халықтар біртіндеп өз Отанына қайта бастады. Мұндай жағдайлар тың және
тыңайған жерлерді игеруге келген халықтардың арасында кездесті. 1979ж –
1989 жж. қазақтардың саны (негізінен табиғи өсімнің арқасында) 2301 мың
адамға көбейді, ал олардың үлесі 39,7% -ға жетті. Орыстардың абсолюттік
өсімі 705 мың адам болып, үлесі 42,5 % -дан 37,8 % -ға кеміді. Мұның
себебі, орыс халқының ішінде бала табудың төмендеуі (басым көпшілігі қалада
тұрады) және горбачевтің қайта құру кезеңінде Ресейге қоныс
аударушылардың көбеюіне байланысты болды. 1920 жылдардан кейін 1980
жылдардың ортасынан бастап қазақтар өз елінде абсолюттік саны және үлесі
жөнінен алғашқы рет бірінші орынға шықты. КСРО-ның ыдырауы, тәуелсіз
егеменді мемлекеттердің құрылуы, социалистік жүйенің күйреуі, дүние жүзінде
саяси жағдайдың өзгеруі неміс, еврей, грек, украин, белорустар т.б.
ұлттарға (Ресей,Украина, Беларусь т.б) қоныс аударуға (эммиграция)
мүмкіндік туғызды. Керісінше Монғолия, Қытай, Иран, Түркия, Ауғаныстан, ТМД
елдерінен көшіп келушілер, оның ішінде ашаршылықтан,сталиндік геноциндік
қашып кеткен қазақтардың ұрпақтары қайта көшіп келе бастады.1989-1996 жж.
қазақтардың саны 1498,4 мың адамға көбейді, яғни олардың жалпы халық
санындағы үлесі 1997 жылдың басында 50,6 % -ға жетті. Бұл жылдары
қазақстандық орыстардың саны 1122,4 мың адамға азайды, яғни барлық халық
санағындағы үлесі 32,2 % -ға төмендеді. Осы жылдары Қазақстаннан 653,4 мың
немістер 175,7 мың украин, 50,4 мың татарлар басқа елдергеқ елдерге қоныс
аударды. Ұлы Отан соғысы кезінде Қазақстаннан 1 млн 202 мыңнан астам адам
әскер қатарына шақырылса, оның 601 мыңнан астамы елге қайтып оралмаған. 4-
кесте. Сонымен, 1926-1959 жылдары аралығында республика халқының арасында
қазақтардың саны 27,1%-ға кеміген.Осы кезеңде қазақ халқы үшін айтарлықтай
өзгерістер болды. Көшпелі шаруашылықпен айналысатын халық, енді отырықшылық
шаруашылығына көшті. Соның себебінен, республика қалаларының саны өсіп,
ондағы қала халқының арасында қазақтардың саны көбейді.Ұлы Отан соғысы
(1941-1945) жылдары Қазақстанға басқа халықтардың көшіп келуі өсті. 1950-
1960 жылдары ірі өнеркәсіп орындарына, ірі темір жол магистралі мен дала
жерлерін өңдеуге халықтар келе бастады. Осы жағдайға байланысты
республиканың ұлттық құрамы біршама өзгерді. Қазақстанда 1960 жылдардың
аяғында көші-қон үрдісі баяулай бастады. Ал, 1970 жылдардың ортасынан
бастап, қазіргі күнге дейін республикадан тыс жерлерде халықтардың көшіп-
қонуы жалғасуда және халықтың ішкі көші-қонда өсті.
ХХ-ғасырда Қазақстан тарихында көші-қон үрдісінің бірнеше жоғары- лаған
және төмендеген кезеңдері болған. Осы көші - қон үрдістерінің оң және теріс
жақтары да бар. Ең негізгісі 1959-1969 жылдары 740 мыңға жуық адам немесе
осы кезеңдегі республикадағы бүкіл халықтың өсімінің 20 %-ы, көші-қон
үрдісінің үлесіне тиеді. Қазақстан халқының өсімі, көбінесе, табиғи өсім
факторына байланысты. Өйткені,1970-1980 жылдары халықтың біраз бөлігі
республикадан тыс жерлерге үздіксіз кетіп отырды, бұл әрине көші-қонның
теріс сальдосына алып келді. Олай болса, 1970-1980 жылдардағы Қазақстандағы
көші-қон үрдісінің өсуі, табиғи өсімнің азаюына алып келді. Сөйтіп, 1970-
1990 жылдары Қазақстан халқы 1,5 млн адамға кеміді (таза көші-қон
сальдосы). Негізінен, олар Ресей, Украина, Беларусь және Балтық жағалау
елдеріне кетті. 1980 жылдардың аяғында Қазақстанда шет елдерге кетушілердің
саны тез өсті, әсіресе немістер, гректер, поляктар, еврейлер және т.б. ұлт
өкілдерінің арасында қатты байқалды. Мысалы 1987 жылы – 7113 адам, 1988
жылы – 235789, 1989 жылы – 52972, 1990 жылы – 92700 адамға жетті. 1985-1988
жылдары Қазақстанда болған қолайсыз саяси және экономикалық үрдістердің
әсерінен халықтың біраз бөлігі Ресейге көшті. 1989 жылдан бастап
Өзбекстаннан,Түркістаннан және Ресейдің кейбір аудандарынан қазақтар қайтып
орала бастады.[44;52] Мигрант- тардың саны этникалық құрамы бойынша әр
түрлі. Эмигранттардың жалпы санында орыстардың үлесі басым, 1991-1996 жж
44% - 57 % -ға дейін жетті. 1994ж. Орыс эмигранттарының басым болған жылы
болды, яғни 73,1 %.1995 ж. бастап Қазақстанға Ресейден келген
иммигранттардың да көпшілігін орыстар жылдың, яғни 63%. Қазақстандағы
шетелге кетуші эммигранттардың 1990-1996 жылдағы орта есеппен алғандағы
үлесі – 29,1% (1990ж – 30,3%,1994 – 24,8, 1996 жылы 32,3 %). Сыртқы көші-
қонның Қазақстандағы негізгі бағыттары Израиль, Греция және АҚШ елдерімен
байланысты. Қазақстан эмигранттарының жалпы санында орыстар 54,6%немістер
23,4, украиндер – 7,3, қазақтар -3,4, татарлар – 2,6, беларус- тар- 1,5.
Алыс және шетелдерден Қазақстанға келген иммигранттарда: орыстар – 44,3%,
қазақтар – 29,5, украиндар – 6,2, татарлар 2,8, немістер -3,9, өзбектер –
1,2, беларустар – 1,1%. Қазақ иммигранттарының басым көпшілігі Түркменстан
және Ресейдің шығыс аудандарынан.1991-1996жж. тарихи Отаны Қазақстанға
Монғолиядан – 62 мың, Түркиядан -2,3 мың, ТМД елдерінен – 85 мың қазақтар
келді. Сонымен бірге қазақтар Қытай, Ауғаныстан елдерінен: немістер
Ресейден, Өзбекстаннан Тәжікстаннан, Қырғызстаннан көшіп келе бастады.
Қазақтар негізінен Батыс және Шығыс Қазақстанға, ал немістер Солтүстік және
Шығыс Қазақстанға қоныстанды. Өзбектер, әзірбайджандар, корейлер, ұйғырлар
Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарында орын теуіп жатыр. 1990-2002
жылдар аралығында эмигранттардың басым көпшілігі Солтүстік, Шығыс, Орталық
Қазақстан, яғни орыс тұрғындары басым аймақтардың үлесіне тиді. Егер
эмиграциялық процесті әр жыл бойынша талдасақ, оның көрсеткіші әр түрлі
екенін көреміз. Мысалы, 1990-1994 ж.оның саны көбірек болса, бұл көрсеткіш
1996 ж. бастап біршама төмендегенін аңғаруға болады. Сонымен бірге алыс
шетелдерге кетуші эмигранттардың саны азая бастаса, жақын шетелдерге ұлғая
бастады.1996 ж бастап реэмиграция процесінің етек ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.