Қазақ әдебиетіндегі Зар заман ағымы мен нәзирагөйлік дәстүр (ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басы)
Мазмұны
I Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
II Негізгі бөлім
1. 1 Нәзирагөйлік пен зар заман ағымдарының пайда болуына түрткі болған жағдайлар, қос ағымның қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. 2 Зар заман, нәзирагөйлік ағымның теориялық мәні мен маңызы ... ... ...
1. 3 Нәзирагөйлік ағымның аймақтық.аумақтық таралу кеңістігі, көрнекті нәзирагөй ақындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. 1 Ақын.жыраулардың зар заман ағымын қалыптастырудағы ролі ... ... .
2. 2 Нәзирагөйлік ағымының дінмен байланыстылығы ... ... ... ... ... ... ... ..
III Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
II Негізгі бөлім
1. 1 Нәзирагөйлік пен зар заман ағымдарының пайда болуына түрткі болған жағдайлар, қос ағымның қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. 2 Зар заман, нәзирагөйлік ағымның теориялық мәні мен маңызы ... ... ...
1. 3 Нәзирагөйлік ағымның аймақтық.аумақтық таралу кеңістігі, көрнекті нәзирагөй ақындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. 1 Ақын.жыраулардың зар заман ағымын қалыптастырудағы ролі ... ... .
2. 2 Нәзирагөйлік ағымының дінмен байланыстылығы ... ... ... ... ... ... ... ..
III Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Әдебиет теориясы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Қазақ әдебиетіндегі Зар заман ағымы мен нәзирагөйлік дәстүр (ХІХ ғ. аяғы
мен ХХ ғ. басы)
Орындаған:
4 курс студенті
Ә. Ж. Нәби
Ғылыми жетекші:
ф.ғ.д., профессор
Б. Қ. Майтанов
Норма бақылаушы:
аға оқытушы
Ж. Баянбаева
Қорғауға жіберілді
2007 ж
Кафедра меңгерушісі:
ф. ғ. д., профессор
Б. Қ. Майтанов
Алматы, 2007
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Қазақ әдебиетіндегі Зар заман ағымы мен
нәзирагөйлік дәстүр (ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басы)
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысының құрылымы зерттеліп отырған
тақырыптың мазмұнына сай кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың көлемі: 50 бет
Жұмыста пайдаланылған әдебиеттер саны – 43
Жұмыстың мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: Нәзира, нәзирагөйлік
дәстүр, Зар заман ағымы, қисса – дастандар, ақын, Алтын Орда дәуірі, ежелгі
әдебиет.
Зерттеу нысаны: ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы нәзирагөйлік
дәстүрді қарастыру, Зар заман ағымының қазақ халқының тарихындағы алатын
орнын анықтау.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Нәзирагөйлік ағымының қазақ
әдебиетіндегі алатын орнын анықтау, теориялық негіздеріне талдау жасау. Зар
заман ағымының ағым ретіндегі қалыптасу ерекшеліктеріне теориялық бағдарлар
жасау. Нәзирагөйлік ағымның және Зар заман ағымының негізін салған ақын –
жыршылардың шығармашылық өмірбаяндарын жинақтау.
Жұмыстың мазмұны: Бітіру жұмысының кіріспесінде жұмыстың жалпы
сипаттамасы, өзектілігі баяндалады.
Негізгі бөлімнің бірінші тарауында нәзирагөйлік ағымы мен Зар заман
ағымының пайда болуына әсер еткен тарихи жағдайлар, қос ағымның қалыптасу
ерекшеліктері сөз болады. Зерттеуші ғалымдардың нәзирагөйлік турасындағы
айтқан құнды ғылыми пікірлері дәйектеме ретінде келтірілді.
Екінші тарауда Зар заман ағымын қалыптастырудағы ақын – жыршылардың ролі,
олардың әдебиет тарихындағы алатын орны сараланды. Сонымен қатар
нәзирагөйлік ағымның дінмен байланысы сөз болады.
Мазмұны
I
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
II Негізгі бөлім
1. 1 Нәзирагөйлік пен зар заман ағымдарының пайда болуына түрткі болған
жағдайлар, қос ағымның қалыптасу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
1. 2 Зар заман, нәзирагөйлік ағымның теориялық мәні мен
маңызы ... ... ...
1. 3 Нәзирагөйлік ағымның аймақтық-аумақтық таралу кеңістігі, көрнекті
нәзирагөй
ақындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
2. 1 Ақын-жыраулардың зар заман ағымын қалыптастырудағы ролі ... ... .
2. 2 Нәзирагөйлік ағымының дінмен
байланыстылығы ... ... ... ... ... . ... ... .
III
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаты: Қазақ әдебиетінің назар аударуға тұрарлық,
сыры мен құпиясы мол тұстары жетерлік. Қазақ әдебиеті бағзы замиандардан
бері – ақ ұлттық сипатта дамып келеді, әдебиетті халық тудыратыны осының
өзінен көрінеді. Әдебиетіміздің тарихында неше түрлі ағымдар мен бағыттар
болған, қазіргі кезде олар жан – жақты зерттелу үстінде. Қазақ
әдебиетіндегі ағымдардың ішінен ерекшеленетіні, нәзирагөйлік ағымы мен Зар
заман ағымы болып табылады. Бұл екеуін де ағым деп атауға басты негіз,
олардың тарихи қажеттілікке байланысты туатындығында. Ағымның өзі әдеби
бағыттардың ішінде қарастырылады. Әдебиет теориясы ұғымында осындай түсінік
берік қалыптасқан. Оны Зар заман поэзиясын арнайы зерттеу нысанына
айналдырған Бауыржан Омарұлы көптеген деректермен дәлелдейді. Нәзирагөйлік
ағымының аса қатты дамып, өркендеген тұсы Алтын Орда кезеңі болып табылады.
Бұл кездерде араб – парсы тілдерінің түркі халықтарына тез таралып
кеткендігі соншалық, төл тілі – түркі тілінде өлең шығаратын, сол тілде
туынды жазатын ақындар қалмай бара жатты. Олардың барлығы да араб, не
болмаса парсы тілінде сөйлегендерін көңілдеріне тоқ санап, түркі тіліне
мүлдем мән бермеді. Алайда бұл үрдіс әрі қарай жалғасқан жоқ, Әли есімді
ақын Жүсіп - Зылиха қиссасын түркі тілдерінде сөйлетіп, бірақ оны өзгеше
жырлап, замандастарын таңғалдырды. Қиссаның түркі тіліндегі нұсқасы
әміршіге де қатты ұнап, ол елдегі барлық ақындарға дәл осылайша қиссалар
жазуға бұйрық берді, әрі бұл үшін бәйге тігетінін де жасырмаған болатын.
Сөйтіп аз уақыттың ішінде бұрын тек араб, парсы тілдерінде жырланып келген
қисса – дастандардың барлығы түркі тілдерінде жырлана бастады. Алайда мұны
аударома деп атау мүлдем келіспейді, себебі аударма дәлме – дәлдікті,
нақтылықты талап ететін болса, нәзирагөйлік дәстүр өнер жарыстыруды, яғни
қиссаны негізгі сюжетін сақтай отырып, басқаша жырлауды талап етті. Ақындар
арасындағы бұл өнер сайысының түп – тамыры ежелгі замандарға барып
тіреледі. Бітіру жұмысында нәзирагөйлік дәстүрінің екі кезеңде, яғни Алтын
Орда кезеңі мен ХІХ ғасырда патша отаршылдығының тұсында кең тарағаны
кеңінен таратылып айтылды. Оның себептері түсіндірілді. Сонымен бірге қазақ
әдебиетінің тарихында Зар заман ағымының да алатын орны ерекше. Зар заман
ағымы халық басындағы жағдайды, болашақты дұрыс аңдаған ағым болды. Оның
көрнекті өкілдері Шортанбай, Дулат пен Мұрат шығармашылығында заманның
тарылғандығы, елдің пейілінің бұзылғандығы, адамдардан имандылық
қасиеттердің кеткендігі сөз болады.
Екі ағымды қатар алып қарастыру арқылы олардың халықтың әдебиет
тарихындағы ғана емес, шынайы тарихындағы да алатын орны белгіленді. Қазақ
әдебиетінде нәзирагөйлік пен Зар заман ағымы болмағанда, халықтың рухани
жағдайы мүлдем құлдырап кетер еді деген пікірге тоқтала отырып, қос ағымның
іс жүзіндегі маңыздылығына назар аударылды. Жыраулық поэзия кезінде
нәзирагөйлік тоқтап, бұл дәуірге Зар заман ағымы тән болды. Бұл келе – келе
қоюлана түсіп, Зар заман ағымы мен нәзирагөйлік ағымының бір дәуірде
тоғысуына мүмкіндік берді. Қоа ағымның тоғысқан тұсы ХІХ ғасыр болатын.
Әдебиет зерттеушілер бұл ғасырда қазақ халқының ауыр жағдайға тап болғанын
тарихи фактілермен сипаттап көрсетеді. Демек, нәзирагөйлік пен Зар заман
ағымының қайта жандануы кездейсоқ нәрсе емес, ол уақыттың қажеттілігінен
туған құбылыс.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Бітіру жұмысында көптеген мәселелердің
басы ашылды. Нәзирагөйлік ағымның қазақтың тілін, салт – дәстүрін, дінін
тұғыр еткен ағым екендігі анықталды. Алайда бұған дейін әдебиетшілер
тарапынан аталған ағымға аударма әдебиет деп қана баға беріліп келсе, бұл
жұмыста ол барынша кеңейтілді. Яғни нәзирагөйлік ағым аударма деген
түсініктен әлдеқайда жоғары, әлдеқайда терең. Себебі нәзирагөйлік дәуірлер
бойы жалғасып келген емес, ол белгілі бір кезеңде бой көрсетеді де, содан
кейін тарих тасасында қалып қойғандай болады. Бір ерекшелігі, нәзира
дәстүрі елде мәдени тоқырау, әдеби іркілістер туындай бастаған кезде пайда
болады. Билеушілерінен, басшыларынан үміттері үзілген халық көп уақытта
рухани мәдениеттерін, рухани болмысын сақтап қалу үшін нәзирагөйлік
дәстүрін қолданатын болған. Зерттеу жұмысының өзектілігі осы мәселелерді
қамтиды, яғни нәзира дәстүрін қазіргі кезде де кеңінен жүзеге асыруымызға
болады. Өйткені тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезең қазақ халқы үшін қиындық
тудырып отырған кезеңге айналды. Тілін бағаламайтын, салт – дәстүріне күле
қарайтын жастар көбейді. Олардың ертеңгі болашағы қандай болары бұлыңғыр
қалпында тұр. Көреген ата – бабаларымыз осындай қиындықтардың барлығының
шешімін тауып, жандарына түскен жараларын халықтық мұралармен, қисса –
дастандармен емдей білген. Нәзирагөйлік ағымын жаңаша тұрғыда қарастыру
арқылы біз де қисса – дастандардың рухани маңызы, мәні өте жоғары
екендігіне, оның әдебиетте замана тудырған құбылыс екендігіне көз
жеткіздік. Сонымен қатар нәзирагөйлік ағымының осы кезге дейін ескерілмей
келе жатқан бір жағы, оның Қазақстандағы таралу шегі, аймақтық
ерекшеліктері, өкілдері толықтай зерттеліп, бағасы толық берілген жоқ.
Қазақ әдебиетіндегі жыр, толғау, терме, күйді алып қарастыратын болсақ,
олардың белгілі бір дәстүрлі мектептерге жататындығын, жергілікті әдеби
мектептердің жемісі екендігін көреміз. Олардың бір – бірінен аймақтық
ерекшеліктерін, сөзіндегі, тіліндегі бір – біріне ұқсамайтын
өзгешеліктерді зерттеу бүгінгі таңда өнерді қадірлейтін, бағалайтын жұрттың
қызығушылығн тудырып отыр. Ал нәзирагөйлікті дәстүрлі мектептерге бөліп,
тақырып аясында қарастыру зерттеу жұмысында толықтай жүзеге асырылды.
Зар заман ағымы қаншалықты тереңірек зерттелгенімен, оның да
ашылмаған қырлары өте көп. Олардың бастысы, Зар заман ағымының идеялық
қырлары толықтай талданған жоқ. Ал, шындығында бұл халықта рухани тәрбиенің
ұмытылуына байланысты туындады. Өйткені қазақ елі үшін рухани ұстаз, жалғыз
қазақ халқы ғана емес, түркі дүниесінің де ортақ тұлғасы Қожа Ахмет Ясауи
болып есептелетін болса, оның Диуани хикметтері қазақ халқының сан
замандардан бері үлгі алып, жолын түзетіп келе жатқан шырағы іспеттес
болатын. Патша өкіметі отаршыл саясат жүргізе бастағаннан кейін хикметтер
мүлдем оқытылмады, ал бұл болса, елдің рухани азғындауына алып келді. Зар
заман ағымын осы тұрғыда қарастыру жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты: Бітіру жұмысының мақсаты нәзирагөйлік пен Зар
заман ағымының әдебиеттегі алатын орнын, теориялық негіздемелерін дәлелдеу
болатын. Жалпы жұмыстың мақсатын төмендегіше қарастыруымызға болады:
- нәзирагөйлік пен Зар заман ағымының шын мәнінде қазақ әдебиетінің
тарихында әдеби ағым ретінде қарастырылатындығын дәлелдеу, соған көңіл
аудару;
- нәзирагөйлік пен Зар заман ағымының қалыптасу себептерін, қос
ұғымның қалыптасуына әсер еткен жағдайларды талдау, сонымен қатар қос
ағымның пайда болған уақытындағы тарихи жағдайларды сараптан өткізу;
- нәзирагөйлік ағымының Қазақстан аумағындағы таралу ерекшеліктерін
қарастыру, дәстүрлі мектептер негізінде аталған ағымның көркемдік
сипаттарын ашу, ХІХ ғасырдағы Абай мен басқа да көрнекті нәзирагөй
ақындардың қысқаша шығармашылық өмірбаяндарына зерттеу жасау;
- Зар заман ағымының көрнекті өкілдеріне, олардың өлеңдеріне талдау
жасау, теориялық тұрғыда баға беру;
- қисса дастандардың дінмен байланыстылығын анықтап, кейбір бүгінгі
күндері басқаша түсіндіріліп жүрген сөздердің мағынасын айқындау.
Зерттеу жұмысының пәні: Зерттеу жұмысының пәні Алтын орда
кезеңіндегі және ХІХ ғасырдағы нәзирагөйлік ағымы мен Зар заман ағымы болып
табылады.
Зерттеудің теориялық және практикалық негіздері: Зерттеу жұмысында
көптеген теориялық мәселелер қарастырылды. Олардың барлығын да әдебиеттану
ғылымына енгізуге болады. Сонымен қатар ағым мен бағыт жөніндегі теориялық
тұжырымдамаларды пайдалануға, жүзеге асыруға болады.
Зерттеу жұмысындағы негізгі айтылған ойлар ғылыми еңбектерге
пайдалануға, қазақ әдебиеті мен теориясын қарастырған кезде қолдануға,
оларды қазақ әдебиетіндегі нәзирагөйліктің және Зар заман ағымының
теориялық мәселелеріне қатысты зерттеу жұмыстарын жүргізген кезде
басшылыққа алуға болады.
Зерттеудің дерек көздері: Зерттеудің дерек көздері ретінде Алма
Қыраубаеваның докторлық диссертациясы, басқа да ежелгі әдебиетке байланысты
монографиялары, Немат Келімбетовтің зерттеу еңбектері, Бауырджан Омарұлының
Зар заман поэзиясы кітабы, Өмірхан Әбдиманұлының ХХ ғасыр бас кезіндегі
қазақ әдебиеті атты оқу құралы, теориялық мәселелерге қатысты З.
Қабдоловтың Сөз өнері монографиясы, орыс ғалымдарынан шығыстанушы
ғалымдар Брагинский мен Бертельстің, татар ғалымы Хисамовтың зерттеу еңбегі
пайдаланылды.
1. 1 Нәзирагөйлік пен зар заман ағымдарының пайда болуына түрткі болған
жағдайлар, қос ағымның қалыптасу тарихы
Түркі халықтарының ХІІ – ХV ғасырларда Алтын Орда деп аталатын ірі
мемлекетке бірігуі олардың тұтас ұлт ретінде қалыптасуының алғышарты болды.
Алтын Орда Шыңғысхан құрған айбарлы Моңғол империясының құрамынан бөлініп
шығып Дешті – Қыпшақта жеке – дара үстемдікке жетті. Бату мен Берке билеген
тұстарда Алтын Орданың жеке мемлекеттік идеологиясы айқындалып, бір дінде –
ислам дінінде сенімдері тоғысқан түркі халықтары материалдық жағынан ғана
емес, рухани, мәдени жағынан да өрлеудің ең биік сатыларына жетті. Алтын
Орда ішкі жағынан да, сыртқы әлеуметтік жағынан да көршілес елдерге
қарағанда, әлеуетті, ынтымағы күшті, білімі мен ғылымы қатты дамыған елге
айналды. Оның себебі ішкі рухани бірліктің мықты болғандығында еді. Алтын
Орданы құраған халықтар әр тараптын бас қосқан түркі тайпалары болса да,
бір тектен шыққан елдей қарым – қатынасты мықты ұстады. Ал бұл үрдіс
мемлекетте экономиканың, ғылымның, білімнің өркендеуіне себеп болды.
Алтын Орда кезеңіндегі бұл мәдени өрлеу әдебиеттанушы, шығыстанушы
ғалымдардың назарларынан тыс қалған жоқ. Әсіресе ХІV ғасырдың бірінші
жартысында Алтын Орда мемлекетінің Еділ бойындағы астанасы Сарай қаласы
дүние жүзіне мәшһүр мәдени орталықтардың біріне айналды. Мұнда қысқа мерзім
ішінде әлемнің әр түкпірінен атақты ғалымдар, ақындар, өнер қайраткерлері,
сәулетшілер т.б. жиналды десек те болады.
Берке, Өзбек және Жәнібек хандардың тұсында Алтын Орда астанасы Сарай
шаһарында ислам әлемінің ең атақты ғалымдары (Құтб ад-Дин ар-Рази, Сад ад-
Дин ат-Тафтазани, Хафиз ад-Дин ал-Баззави, т.б.) мен ақын – жазушылары өмір
сүріп, еңбек етті. Бұл кезде олар Дешті Қыпшақты Батыс пен Шығысқа танытқан
өздерінің ғылыми, әдеби туындыларын қыпшақ тілінде жазды [1, 249 ].
Бұл мәдени ренессанс (қайта өрлеу) көрші елдердің, оның ішінде
славян, еуропа, ислам дінін қабылдамаған шығыс халықтарының, алыс жатқан
мысыр елінің мазасыздануынан себеп болды. Аталған елдердің билеушілері
Алтын Орда мемлекеті осы қарқынмен дами берсе, тыныштық болмайтынын
сезгендей аласұрды. Олар әскери құрылымы жақсы жетілген, соғыс ісіне жетік
мемлекетті соғыспен ала алмайтынын білгендіктен, Алтын Орданы құлатудың бір
ғана жолы болса, ол идеологиялық жағынан шабуылдаудың нәтижесінде ғана
жүзеге асады деп есептеді. Осылайша, ХІV ғасырларда құпия діни
тапсырмалармен Еуропа жерлерінен, Италиядан миссионерлер, Үнді жерлерінен
будда дінін уағыздаушылар түркі жеріне қаптады. Олардың мақсаты біреу ғана:
Түркі мемлекетін идеологиялық тұрғыдан әлсіретіп құлату болды.
Бұл кезеңдегі жағдай ғалым Алма Қыраубаеваның докторлық
диссертациясында көрініс тапқан: Алтын Орда құрамындағы түркі тайпалары,
оның ішінде қазақ халқы да орасан ауыр рухани халды бастарынан кешірді.
Үндістаннан буддашылар, еуропадан христиан діні уағыздаушылар, Қытайдан
конфуцияндық ілімнің өкілдері келіп, түркі халықтарын діни тұрғыдан бөлуді
мақсат етті. Бұл алдын ала ойластырылған жоспар өз жемісін берді де.
Қазақпен қаны бір туыс халықтар ойраттар, қалмақтар, жоңғарлар идеологиялық
экспансиялық қыспаққа шыдай алмай, біреулері бұрхан дініне кірді,
екіншілері будда дінін қабылдады. Осындай қыспақта қазақ халқы ғана өзінің
рухани – мәдени тұтастығын сақтап қалды. Бірақ бұл оңай болған жоқ. Қазақ
халқы бұл мәдени шабуылдан үш түрлі құндылықтарының арқасында, дінінің,
салт-дәстүрінің, тілінің арқасында аман қалды. Оны екінші Ояну дәуірі деп
санауымызға болады [2, 34] деген ұтымды пікір айтады.
Діні жат, мақсаттары бөтен өзге ұлттар осылайша түркі тайпаларының
бірлігіне қол сұғып, оларды идеологиялық жақтан бөлшектеп жатқанда, қатер
енді түркі халықтарына екінші жақтан төнді. Ол діні бөлек ұлттардың
тарапынан емес, Алтын Ордада сол кезде тым басым сипат алған араб-парсы
тілінің, мәдениетінің, салт-дәстүрінің ел арасына тым кең жайылып, түркі
тілінің ескерусіз қалып бара жатқандығынан болды. Әміршілер мен сарай
төңірегіндегі басқа да лауазымды тұлғалар араб-парсы тілінде сөйлеп, сол
тілде іс қағаздарын, жарлықтарын жүргізуді үлкен мәртебе ретінде санады.
Араб мәдениетіне, тіліне, әдебиетіне еліктеу белең алып бара жатты. Бұл
шындығына келгенде, сырттай білінбегенімен, іштей халықтардың құлдырауына
әкеле жатты.
Алтын Орда кезеңінде өмір сүрген түркі тайпаларының мәдени – қоғамдық
бейнесі үлкен өзгерістерді бастан кешіруде еді. Сол кезде Алтын Ордада
араб, парсы мәдениетінің үстемдік етіп, тез тарауына себеп болған нәрсе –
билеушілердің араб, парсы тілінде сөйлеп, солардың мәдениетінің, салт –
дәстүрінің ықпалында жүруі еді. Сондықтан Ордадағы көптеген маңызды,
мемлекеттік деңгейдегі мәселелер түркі халықтарының бұрыннан қалыптасқан
үлгілерде шешілмей, көбінесе араб, парсы дәстүрлерінің ыңғайында шешімін
тапты. Шынына келсек, мұндай әрекет – түркі халықтарының бұрыннан
қалыптасқан өзіндік ұлттық ерекшелігін жойып, оны араб, не парсы тектес
халықтарға айналдырып жіберуі мүмкін еді. Ал бұл сол кездегі билік басында
отырған әміршілердің қаперінде болған жоқ. Себебі олар араб не парсы
тілінде сөйлеудің елдің, ұлттың болашағына қандай зиянды әсерін тигізерін
бағамдай алмады. Түркі халықтарының мыңдаған жылдардан бері қалыптасқан
ұлттық болмысын, ұлттық менталитетін ығыстыра бастаған бұл мәдени
шабуылдардың әсерін тек көкірек көзі ашық, рухани жетілген адам ғана сезіне
алатын еді. Түркі халықтарының тағдырын айқындайтын мұндай қысылтаяң сәтте
сол міндет халықтардың рухани көсемдері абыз – жыраулардың, ақын –
жыршыларға артылды. Түркі халықтарының ішінде, оның ішінде қазақ елінің
тарихында ерекше орын алатын жыршылар, ақындар ұлтты мұндай шабуылдардан
сақтап қалатын жолды табуы керек болды.
Осындай екі жақты шабуылдан сақтану үшін рухани қауіпсіздігін
қамтамасыз ету үшін түркі халықтары тығырықтан шығатын жолды өздері табуға
мәжбүр болды. Бұл үшін үлкен бір мәдени, әдеби, рухан сілкініс керек – ақ
еді. Және оның әдеби ағым ретінде пайда болғандығы ешкімді де, ешқандай
халықтарды да таңқалдырмаса керек – ті. Ал бұл бағыт кейін назирагөйлік
немесе нәзира дәстүрі деген ат алып, әдебиет тарихында өзіндік ерекшелігі
бар ағым ретінде бағаланады.
Нәзира дәстүрінің қалыптасуына осы кездегі саяси – мәдени жағдайлар
әсер етті. Яғни араб, парсы халықтарының дендеп кіріп бара жатқан мәдени
жаулап алушылығына тосқауыл қою мақсатында осы бағыт қалыптасып дамыды.
Нәзира дәстүрінің пайда болуына және дамуына Әли, Дүрбек сияқты сол кездегі
атақты Алтын Орда ақындары үлес қосты. Бұлардың барлығын ғалым А.
Қыраубаева өз диссертациясында келтіріп кеткен және назирагөйліктің
басталуынан түркі халықтарында қандай зор рухани өзгеріс болғанын айтқан.
Ғалымның назирагөйлік, тіптен , Мұхаммед пайғамбардың өзінен басталуы
мүмкін деген пікірі айқын. Өйткені пайғамбар сахабаларына Жүсіп пен
Зылиха туралы хикаяны алғаш рет көркем тілмен, рухани жағын көрсете
отырып, өзі әңгімелеп берген екен. Мұның өзі түркілік ақындардың,
жыршылардың ойдан ештеңені де шығармағанын мәдени қақтығыстарға шешім
табатын нәрсені діннің өз ішінен тапқанын көрсетеді. Демек, назирагөйлік өз
бетінше шығарыла салынған дәстүр емес, оның астарында пайғамбардын қалған
руханият ілімі жатыр. Назирагөйлік жайлы осы тақырыпқа арнайы барған
ғалымдардың тұжырымдарына шолу жасасақ: XIII – XIV ғасырлардағы түркі
тектес халықтар әдебиетіндегі негізгі бағыттың бірі - өткенге назар салу,
өз заманындағы тірлік тынысына ұқсас жауапты өткен ойшылдар мен ұлылардың
шығармаларынан тауып, соларды өз тілінде қайта сөйлетуге ұмтылыс, кейде
одан да асырып жазып, айрықша талант биігін танытуға талаптану еді. Мұндай
ағымның бел алуына бір кезде әл – Фараби ден қойған Қайта өрлеудің сол
дәуірде жер жүзі мәдениетіне жайылып жатуы орасан әсерін тигізді.
Мұндай әсерлер мен ықпалдар Әли, Құтба, Сәйф Сарай творчествосындағы
классикалық парсы әдебиетіне еліктеуден, сондағы Қайта Өрлеу идеясына бой
ұрған ақындардың шығармаларын, бұрынғы араб – парсы әдебиеті үлгілерін өз
заманына лайықтап қайта жаңғырту талпынысынан туған шығармалардан көрінеді
[3, 33]. Назирагөйлік деген ұғымның өзіне ғалымдар әр тараптан шолу жасап,
сипаттама береді:
Нәзира (араб. назират – жауап, ұқсату мағынасында) – мұсылмандық
Шығыс поэзиясында орта ғасырларда қалыптасқан үрдіс. Белгілі бір ақынның
өзіне дейінгі классикалық, шығармаға жауап қатуы түрінде, өнер сынасу,
өлең жарыстыру мақсатында пайда болған. Жыр бәйгесіне тәуекел еткен шайыр
бұрыннан мәлім шиырдан жаңадан жол іздеуге, өзі өнеге тұтып отырған
дастанның тақырыбын, өлең өлшемін, көркемдеу өрімін пайдаланып, ілкі
туындыдан асып кетпесе де, жетеғабыл түсетін, өзіндік бояуы, реңі бар
шығарма жазуы тиіс. Бұл – ежелгі өнер иесі үшін ақындық кәмелет белгісі.
Өзі де нәзира шарттарын сақтап, Фердоуси сарындарымен мәснәуи жазған Низами
дүние салғаннан кейінгі жерде (ХІІІ) оның Хәмсасын бағдарға алған
нәзирашылық дәстүрі қаулай өркендеп, кең өріс табады. Түркі, парсы тілдес
әдебиеттерге әлденеше ғасыр өзек болады [4, 252].
Қазақ әдебиетінде нәзира дәстүріне қатысты Мұхтар Әуезов мынадай
түсінік береді:
Көпке мәлім болған тарихи шындықтар бойынша, шығыста бір классик
жырлаған тақырыпты келесі буында, тағы бір шығыс ақыны қайталап, әңгіме
ететін тың дастандар шығаратын дәстүр бар еді... Олар біреуінің тақырыбын
біреуі алуды заңды жол еткен. Тек алдыңғының өлеңін алмай және көбінше
алдыңғы айтқан оқиғаларды негізінде пайдаланса да, көп жерде өз еркімен
өзгертіп отырып, тыңнан жырлап шығатыны болады. Бұлайша әр тақырыптың әр
ақында қайталануы еш уақытта аударма деп танылуы керек емес. Ол өзінше бір
қайта жырлау, тыңнан толғау немесе ақындық шабыт – шалым сынасып, жырмен
жарысу еспті бір салт еді. Шығыс поэзиясы бұл салтты заңды деп біліп, осы
дәуірде Нәзира, Нәзирагөйлік деп атау да берген [5, 150].
ХІІІ – XIV ғасырларда жаңаша творчестволық еліктеу (тақлид, назира)
пайда болды. Оның бастаулары Шахнамаға еліктеу жазбаларында байқалады.
Бұл әдеби тәсіл тек өзіндік шығармашылық көрініс ретінде жаңа әдеби
фактінің (мысалы, жаңа идеялар, тақырыптар, сюжеттер, кейіпкерлер, тілдік
құралдар жүйесі) жасалуы ғана қарастырылмайды, сонымен қатар алдында басқа
әдеби деректерде келтіріліп қойған оқиғалардың жаңа нұсқасы жасалады [6,
39].
Аталған анықтамалардан, түсініктерден көріп отырғанымыздай,
нәзирагөйлік, нәзира дәстүрі тіпті де аудармаға жатпайтын құбылыс. Себебі,
аударма белгілі бір бекітіліп берілген шарттардан, талаптардан ауытқымай,
негізгі аударманың заңдылықтарына бағына отырып, туындыны бір тілден басқа
тілге аударуды білдірсе, нәзира дәстүрінде бұлай емес, оқиғалар сюжеті
негізге алынып, идеялық – көркемдік шешім басқаша өрбуі мүмкін.
Нәзира дәстүрі негізінен, Алтын Орда кезеңінде ақындардың түркі тілін
араб тілінен қорғау мақсатында пайда болды деген пікірге келтіретін
дәлелдер әр ғалымдарда кездесіп отырады. Шығыс әлеміне белгілі шайыр Шейх
Сағдидің Гүлстанын Сайф Сараи нәзира дәстүрімен өңдеп, қайта жазып
шыққан. Дастанның түркі тілінде жырлануына қатысты берілген түсінігінде
мынадай жолдар бар: Бір жолы мен раушан гүлдері жайқалған бақ ішінде ойға
жүйрік ғұлама – ғалымдармен әңгімелесіп отыр едім. Біз сөз саптау, сөйлем
құру мәселесін талқылап жатқан болатынмын. Мен ғажайып бәйіттер мен тамаша
өлеңдер оқыдым. Сол сәтте әлгі ғалымдардың ішіндегі ақсақалы аруз өлшемімен
жазылған бір қиын бәйіттің құрылысы туралы маған сұрақ қойды. Мен дереу
жауап бердім. Сонда әлгі ғұлама: - О, жат жұрттық қаламгер, мен саған бір
жақсы кеңес бермекпін, егер сол кеңесімді қабыл алсаң, жақсы болар еді, -
деді. – Айтыңыз, - дедім мен. – Егер шейх Сағдидің Гүлістанын түркі
тіліне аударып, оны бір бақытты жанға арнасаң, жақсы болар еді. Сол жаннан
естелік болып қалар еді.[7, 258]
Сонымен қатар Мұхаббат - наме дастанында да түркі тілінде
жырлануына қатысты өлең жолдары кездеседі. Бұл дастанның басында өлең
шумақтарының ішінде беріледі:
Жымиып күлді де айтты: ей, пәленшеке,
Келтіргін сыйңды бізге лайық.
Тілер ем біздің тілде жазуыңды, -
Кітапты осы қыста менің қасымда.
Қабыл қылдым, жер өптім, ей шах – дедім.
Есігіңнің топырағы дәулет сарайы. Бұл жерде автордың біздің тіл деп
отырғаны түркі тілі екендігі даусыз. Түркі тілінде ең бірінші рет қисса
жаздым деп есептейтін, Иусуф уа Зулайха деген атпен дастан жазған
Дүрбектің де түркі тілінде қисса жазғандығын тегін мақтаныш етпейді. Мұнда
туған тіліне деген құрмет, еліне деген шексіз перзенттік махаббат жатқан
тәрізді. Алтын Орда ақындарының арасынан ең бірінші болып Жүсіп - Зылиха
дастанын түркі тілінде қайта жырлап шыққан Әли де ана тілінң алдындағы
парызын терең түсінген жан болса керек. Өйткені араб тілінде мемлекет
ішінде тарап бара жатқан қисса, хикаялық дастандарды аударып, оларды
билеушілерге таза түркі тілінде сыйға тартқандығы тілге деген шексіз
құрметтің белгісі, тіл ғана емес, ел болашағын көрегендікпен болжай білген
отаншылдық сезім.
Әлидің түркі мәдениетінде, әдебиетінде өшпес орны бар тұлға екені
оның қисса – дастандарды тек түркі тілінде жырлап шығуынан көрінбейді,
нәзира дәстүрін шебер пайдаланып, араб – парсы өлең үлгілерінен тыс
поэзияға жаңа түркілік өлең өлшемдерін, түркілік сарын ала келгендігімен
бағаланады: Әлидің Қисса – Жүсібі қарапайым, түсініктілігімен
ерекшеленеді. Өйткені онда ежелгі Иосиф мифтерінен Иосиф пен Потифордың
жұбайының оқиғасы ғана бөлек алынып, басқалары осы фабулалық желінің
айналасына жинақтаған Жәми үлгісіне ұқсайды. Сөйте тұра өзіне дейін
Фирдоуси, Ансари жазған парсы поэзиясының ықпалына берілмей, түрік өлеңінің
формасымен төрт жолды өлең түрімен шығарады. Тағы бір ерекшелігі, түрік
фольклорын пайдаланады. Осылардың өзі Әли шығармашылығынан түрік
Оянушылығының көріністері байқалатындығының куәсі деуге болады [8, 63 ].
Әлидің Жүсіп - Зылиха дастанын жырлауындағы көркемдік ерекшеліктерді
кезінде көрнекті ғалым, шығыстанушы Е. Э. Бертельс те атап көрсетті: Әли
парсылық туындыгердің ізімен кеткен жоқ. Өз халқының өлең үрдісін сақтай
отырып, шығармасын төрттаған түрінде ааба сызбасымен жазып шыққан. Бұл өлең
түрі бірқатар түркі тайпаларында қазір де қолданылады [9, 271].
Қазіргі кезде басқа да шығыстанушы ғалымдар Әлидің Жүсіп - Зылиха
дастанын талдау барысында оның көркемдік сипаттарын ашып көрсеткенді жөн
санайды: Ақын дастандағы халықаралық сюжет желісін түркі тілдік топырағына
көшіру кезінде қандай поэтикалық үлгілерге сүйенді екен, енді соған назар
аударайық. Сюжеттік материалды қайта өңдеу (назирагөйлік) кезінде ежелгі
түркі фольклоры мызғымас орын тепкен, бұл жерде ең басты байқалатыны
эпостық элементтер. Ежелгі түркілердің эпостық дәстүрделі шығарманың барлық
бөліктерінде бар: образдар мен жеке мотивтерде, сонымен қатар композиция
мен стильде де кездеседі. Ақын сиқырлы ертегілерге, халық лирикасына және
тәмсілдік жанрға көбірек сүйенген. Жеке мотивтердің негізгі бастау көзі
оғыз эпостары болып табылады. Дастанның өзі де тілдік жағынан оғыздарға
жақын [10, 9].
Осылайша Алтын Орда кезеңінде қалыптасқан нәзирагөйлік дәстүрі түркі
жұртының рухани ,мәдени жақтан ыдырамауының кепілі болды. Қазақ халқы басқа
түркі халықтарымен бірге бұл мәдени қақтығыстардын нәзирагөйліктің
арқасында аман өтті.
Нәзирагөйлік дәстүрді қарастырушы ғалымдар оның екінші кезеңін ХІХ
ғасырмен байланыстырады. Яғни бұл кезде де дәл Алтын Орда кезіндегідей
үлкен бір қыспаққа кірген қазақ халқы тығырықтан шығар жолды тағы да
нәзирагөйлік үлгіден іздеді. Орыс отаршылдары мен миссионерлері қазақ
даласына келіп, діни саясаттарын ашықтан ашық жүргізді. Олардың мақсаты
біреу – ақ қана болды: ол – қазақ халқына христиан дінін қабылдатып, сол
арқылы оның ұлттық ерекшелігін жойып, орысқа айналдыру болды. Қазақстан
Ресей империясының отаршылдық иіріміне тартылған кезден бастап ақ
қазақтарды шоқындыру арқылы орыстандыру әрекетінің жоспарлары бұл елдің
ресми құжаттарында өз көрінісін бере бастады. 1719 жылғы Ресей сенатының
шешімінде Еділ қалмақтарын шоқындыру, қыздарын оқыту арқылы орыстандыру
саясатын біртіндеп жүргізу, олар қолданып келген байырғы жазу таңбасын
кириллицаға алматстыру ниеттері ресмим түрде айқын көрсетілген болатын-ды.
Ал қашан Қазан қаласында Рухани академия ашылып, ондағы
Противомусульманская кафедраның тұңғыш меңгерушілігіне профессор
Ильминский отырысымен-ақ миссионерлік саясат іс жүзінде қарқынды түрде өріс
ала бастады. Өйткені шет аймақтағы бұратана халықтарды шоқындыру арқылы
орыстандыру мәселесін Святой Синод миссионер ғалымдардың қолына тапсырған
болатын [11,5]. Осындай жағдайда идеологиялық қорған табу қазақтың көзі
ашық азаматтарының, ақындарының алдында тұрды. Сол кездегі ақындар,
жыршылдар татар, башқұрт, не болмаса басқа да түрік тілдеріндегі қисса –
дастандарды қазақ тілінде нәзира үлгісімен жырлап шығуға ден қойды. Олардың
ел алдындағы еңбектері соншама зор болды Өйткені олар осы қызметтері үшін
ешкімнен де ақы дәметкен жоқ немесе ешкімге де еңбектерін сатқан жоқ.
ХІХ – ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ тарихындағы бодандық бұлты
қоюлаған тұста, рухани тәуелділікке қарай бірыңғай бет бұрған кездегі
Ұлттық Оянушылықтың бір көрінісі ретінде нәзира дәстүрі қайтадан жедел дами
бастады. Ұлт Оянушылығының жан – жақты көрінісінің бір жағында Абай
бастаған, ұлттық сананы жаңаша қозғаудың бағыты тұрса, екінші жағында
қазақи салт пен имандылықтан айырылмаудың жолын ескілікті дәстүрлерден
іздеген ақындар тобы жинақталды. Ж. Шайхұсламұлы, А. Сабалұлы, Қ.
Шаһмарданұлы, Ш. Жәңгірұлы, Ә. Тәңірбергенұлы, Ә. Найманбайұлы, М.
Көпейұлы, М. Жұмашұлы, Ақыт қажы, Кете Жүсіп, Ораз молда, Молда Мұса,
Мәделі қожа, Тұрмағамбет т.б. көптеген нәзирашы – қиссашы ақындар
шығармалары ХІХ – ХХ ғасыр басындағы әдебиетте елеулі рухани қызмет
атқарды. Бір ғана Ақылбек Сабалұлының жүзге жуық қисса жазуы – осының
айғағы. Қазан, Ташкент баспаларын, қолжазба қорларын құнттап зерттейтін
болсақ, қисса – дастандардың ұзын саны мыңға таяу баруы мүмкін[8, 138]
Рухани және отаршылдық қысым, қазіргі тілмен айтқанда, мәдени
экспансия көп тұста қазақ халқының тағдырын шеше жаздағанын тарихи
деректерден білеміз. Алайда осындай қиын – қыстау кездері қазақ халқы
тығырықтан қалай жол тауып шықты деген сұрақтың шешімін таба алмай
келгеніміз шындық. Яғни жоғарыда келтірілген мәліметтерден, ғалымдардың
ғылыми деректерінен түсінікті болғандай, қазақ халқының мәдени өрлеуіне,
керек кезінде мәдени басқыншылықтан құтқарып қалуына себеп болған бір нәрсе
бар, ол – нәзирагөйлік. Нәзирагөйлікті әдеби ағым ретінде қарастыруымыздың
себебі ол халық қажет еткен заманда ел арасына таралды, осы дәстүрде
қазақтың кез келген аймағында ақындар қисса – дастандарды жырлап шықты. Бұл
бағытқа мазмұны жағынан жақын келетін, бір ерекшелігі қазақтың ұлттық ойлау
дәрежесінің, ұлттық менталитетінің нәтижесінде дүниеге келген ағым – Зар
заман ағымы болды.
Зар заман ағымының қалыптасу тарихы жөнінде көптеген ғылыми пікірлер
бар. М. Әуезовтің пікірінше, бұл ағым қазақ хандығының тұсында, тіпті Әз –
Жәнібек хан билеген тұста туындаған. Зар заман сарыны Асан қайғының
толғауларында анық сезіледі. Бір кереметі, нәзирагөйлік дәстүрі қалай өз
міндетін атқарып барып, тыншып қаллды, солай қазақ әдебиетінде Зар заман
ағымы пайда болған. Яғни екеуі бір – біріне өте байланысты ұғымдар болғанын
көреміз.
Зар заман ағымына ғалым Бауыржан Омарұлы мынадай анықтама береді:
Зар заман – отаршылдық қысымын көрген елдің әдебиетінде рухани
құндылықтардың азып – тозуына налудан, қоғамның болашағына үміт артпай,
ізгілікті өткен өмірден іздеп, халықтың салт – дәстүрлері салтанат құрған
кешегі күнін аңсаудан, ежелден ұлттық танымына, көшпенділік табиғатына жат
құбылыстарды қабылдамай, дәуірге наразылық білдіруден туған ағым [12, 53
].
Қазақ әдебиетіндегі зар заман өкілдері кімдер болды деген сұраққа
жауап беретін болсақ, бұл топқа ақылшы абыз, болашағын болжаған дана Асан
Қайғы, толғаушыл жырау Бұқар, жауынгерлік сарындағы Махамбет, діншілдік
сарындағы Шортанбай, жер қайғысын жырлаған Мұрат, сондай – ақ Нарманбет,
Шернияз, Досқожа, Күдері қожа, Базар жырау, Ығылман, Алаша Байтоқ қосылады.
Сонымен қатар Мұхтар Әуезов арғы замандағы Сыыпра жырау мен Қазтуған
жыраудың да Зар заман әдебиетінің ірі өкілдері екендігін еске салады.
Бұл жерде айта кететін мәселе, ежелгі дәуір әдебиетін арнайы ғылыми
зерттеу нысанына айналдырған ғалым Алма Қыраубаева Оянудың әдебиеттегі
көрінісі болған нәзира дәстүрі қазақ хандығы тұсындағы мәдениетте уақытша
қажетсіну шеңберінен шығып кеткендей болды. (Бейнелеп айтсақ: Сандық
түбінде ұмыт қалған, молданың сұлулап қиған қауырсын қаламын елестетеді),
- деп жыраулық поэзия кезінде бұрынғы әдеби дәстүрдің қайталанбағанын
айтады. Ал бұл кездегі әдеби дәстүр енді бұрынғыдай нәзира дәстүрінде емес,
Зар заман ағымында дами бастағанын көреміз.
Дегенмен Зар заман әдебиетін қарастырған кезде, біз бәрінен бұрын ХІХ
ғасырдағы Зар заман ағымының өкілдеріне сүйенеміз. Өйткені осы ғасырда өмір
сүрген Шортанбай, Дулат және Мұрат ақынның шығармаларында зар заман сарыны
барынша күшті, барынша қою сезіледі. Зар заман деп аталған ағым атауы да
Шортанбай ақынның бір өлеңінің аты.
Ресей үкіметінің қазақ жеріндегі отаршылдық саясаты, рухани және
материалдық құндылықтардың жоғала бастауы, жат қолында кетуі, ата қоныстың
тартып алынуы – бұлардың барлығы Зар заман ағымының қалыптасуына себеп
болды. Тереңдей енетін болсақ, бұл ағымның қалыптасуына үлкен бір мәдени –
рухани фактордың кемшіндігін аңғарамыз. Қазақстың дәстүрлі руханиятында
ислам дінін негіз етіп алған адамгершілік – имандылық тәрбие берік орын
алған. Адамды тәрбие арқылы кемелдендіру бағзы замандардан бері келе жатқан
дәстүр. Зар заман ағымының қалыптасуына рухани тәрбиенің ұмытылуы себеп
болды деген де ғылымда түсінік бар.
Таратып айтатын болсақ, қазақтың рухани өмірінде, елдік болмысында
Қожа Ахмет Ясауи ерекше орын алады. Ол түркі дүниесінен шыққан, түркілік
мәдениет пен исламдық діни құндылықтарды синтездеген мұсылман әлеміндегі ең
беделді тұлға болды. Қазақ халқы ХІХ ғасырға дейін Ясауиді рухани ұстаз,
пір ретінде санап келді, оның Диуани Хикмет дастанын күнделікті өмірде
өздерін түзету үшін, имандылықтан айрылмау үшін қолданды. Ал ХІХ ғасырда
орыс отаршылдары балалардың жас кезінде медреселерде оқуына тосқауыл қойда
да, осыының кесірінен даналық бастауларынан тұтас ұлт тамырын үзіп ала
жаздады. Яғни Даналық хикметтері оқытылмағаннан кейін сол кездегі қазақ
қоғамныдағы өзгеше бір тип – жаңа байлар, тексіз билер тобы қалыптасты.
Олар өздерінің жеке мүдделері үшін нені болсын, құрбандыққа шалып жіберуден
тайынбайтын еді. Елдің осындай қалпы Зар заман ақындарының шығуына себеп
болды. Бұл ойдан шығарылған тұжырым емес, қазіргі кездегі ғылыми еңбектерде
айқын дәлелденген. ХVІІІ – ХІХ ғасырларда жалпы түркі халықтары жан –
жақты қысым, отаршылдық зобалаңына ұшырағандықтан, рухани пананың Йасауи
ілімінде екендігін сезіне бастаған болатын. Уақыт ппен кеңістік қысымынан
шаршаған түркі халықтары түрки ілімнің орталық желісі ретінде Диуани
Хикметті негізге алды. Бүгінгі әдебиет зерттеулерінде заманға налып,
хикметтен үміт күткен елдің ақын – жырауларын Зар заман ақындары ретінде
танытылып келеді. Бұл кезеңде Шығыс – Ислам өркениеті жаппай құлдырап,
империализмнің отарны айналуы кезінде үмітсіздікке бой алдырған халық
исламға, оның мәні болып табылатын сопылық мәдениетке қайта орала бастады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезінде Йасауидің Диуани
Хикмет атты мұрасының (1878 – 1910 жылдар аралығында) Қазан, Ыстанбұл,
Самарқанд, Әндіжан, Ташкент және Уфада бірнеше рет жарық көруі де ұлттың
рухани негізге оралуының айғағы болса керек [13,31]. Ендеше Зар заман
ағымының қалыптасуына елдің хикметтерден қол үзіп қалуы себеп болды деген
пікірдің жаны бар. Зар заман ағымының пайда болуына жұрттың материалдық
жақтын құлдырауы емес, рухани жағынан қиын халге түсуі себеп болғанын
осыдан аңғарамыз. Ясауи хикметтері түркі нәзирагөйлігінің өлең үлгілеріне
басты негіз болғандығын шығыстанушы ғалым И. С. Брагинский өз зерттеу
еңбегінде жазған болатын, сонымен қатар Н. Ш. Хисамов та Әли қиссаларының
хикметтердің үлгісінде келгенін айтқан. Демек, нәзирагөйлік Диуани
хикметтердің формалық - өлшемдік үлгілерін негіз етсе, Зар заман ағымы
мазмұндық – идеялық жағын әрі хикметтегі даналықтардың санадан ұмыт бола
бастауын көрсетті. Екі әдеби бағыттың тоғысатын жері де осы ара. Зар заман
ағымынң көбіне діншілдік сипатта болғанын 1991 жылы Әлем альманағына
енген мына бір түсініктеме де көрсете алады: Осындай рухани ағымдардың
XVIII – XIX ғасырда айрықша бел алған бір түрі - антиутопиялық поэзия.
Мұны әдебиет зерттеушілеріміз шартты түрде зар заман поэзиясы, зар заман
ақындары деп айыра атап жүр. Бұл ағым өкілдері, ең алдымен,
жалпыадамзаттық прогресс лебіне үрке қарап, болашақтан торыға түңіледі.
Түңіле отырып, әлеуметтік және рухани өмірдің арашашысы ретінде көп ретте
діни наным – сенімге бет бұрады. Сондай – ақ өзі өмір сүрген қоғам
өкілдерін әлдебір қиын күндер, құдірет жазалар болады деп қорқыта отырып,
жөнге келтіргісі келетін ниетті де аңғарамыз [14, 298].
Зар заман әдебиеттің еншісі. Қазақ өлеңіндегі жаңаша күйді, өзгеше
әуенді, ерекше сарынды білдіретін анықтама. Кең даланың боз жусанының иісі
аңқып, жауынгерлік рух асқақтап тұратын жыраулық өнерімізге зар заман
поэзиясы арқылы қайғы – мұңға толы көңіл – күй мен елең – алаң заманның
алуан түрлі пенделерінің іс - әрекетін танытатын ойлы образдар келді.
Аталған ақындардың әрқайсысының шығармашылығы өз алдына бір әлем. Жеке
тұлға ретінде олардың мұрасын әр қырынан қарастыра беруге болады. Мәселен,
бірі – қазақ өлеңін түрлендіріп, жаңа сапаға жеткізуші, екінші имандылықты,
мұсылмандық шарттарын жыр тілімен уағыздаушы, үшіншісі – алдына жан
салмаған айтыс ақыны т.б. Бірақ зар заман ағымы осылардың шығармашылық
бірлестігінен, ой – пікір ортақтығынан көрінеді. 67-бет.
Діни ілімге жетік зар заман ақындары отаршылдық кезеңді
эсхатологиялық – мистикалық түсініктері арқылы бағалады. Бірқатары Қожа
Ахмет Иасауи дәуіріндегідей ақырзаман орнады деп торықты. Көшпенділіктен
қол үзіп, өзге жұрттың иелігіне көшкен қазақ жерінде мұндай ахуалдың орын
алуы заңды.
Ясауи хикметтеріне Зар заман ағымы өкілдерінің қатысы ретінде мына
бір пікірді де негізге алуымызға болады: Шортанбайдың зар замандарының
үлгі көп сарыны Қожа Ахмет Иасауидің Диуани хикметіне ұқсайды. Сондағы
сияқты Шортанбай да өз тұсындағы өзгеріс, жаңалықтардың барлығын ақырзаман
нышаны деп көрсетеді [15, 164 ].
Имандылықты ұмыту, хақ жолынан безіну, күнәға бату – ақырзаманға
бастайтын кесел – кесапаттар десек, Дулат ақынның осы сипаттағы
тұжырымдарына да тоқтала кеткен жөн болар еді. Ол отаршылдықтың зорлық –
зобалаңын көріп, қабағы қарс жабылған қазақтың мұндай күйге ұшырауыынң
бір себебін дінсіздіктен іздейді. Алланың бар екендігіне
мойынсұнбағандықтан деп біледі:
Шариғат жолын тастадың,
Теріске елді бастадың,
Отыз үш мың сахаба,
Тоқсан тоғыз мың машайық,
Ұмыттың мүлде аруақты.
Күнәм жойқын, тәубем аз,
Тіршіліктен не таптым?
Сонымен қатар Зар заман ағымын арнайы зерттеген, монографияның
авторы, зерттеуші Бауыржан Омарұлы ақындардың көпшілігінің Құран сүрелері
мен аяттарын негізге алғанын дәлелдермен келтіреді. Мұның астарында елді
қайтадан рухани жолға түсіріп, адамгершілік – қағидаларын бойларына
сіңіруге деген талпыныс жатқанын аңғартады. Зар заман ағымының тууына
түрткі болған жағдайлар, бір жағынан, отаршылдық саясатқа наразылық білдіру
болса, екінші жағынан, рухани Ілімнің құлдырап бара жатқанын, егер осы
бетімен кете берсе, халықтың түбі апатқа ұшырайтынын ескерту. Көкірек көзі
ашық, дана тұлғаларымыздың бұл ескертуін қабылдамау кейіннен қазақ
халқының талай қиын замандарды бастан кешіруіне себеп болды.
1. 2 Зар заман, нәзирагөйлік ағымның теориялық мәні мен маңызы
ХІІІ – XIV ғасырлардағы қалыптасқан әдеби үрдіс өз кезегінде
нәзирагөйлік дәстүр деген ат алып, қазақ әдебиетінің ежелгі тарихында
өзіндік орны қалғаны белгілі. Бұл дәстүрдің кереметі ақындар мен жыршылар
араб – парсы немесе басқа тілдердегі жырларды, қиссаларды тікелей сөзбе –
сөз тәржімалаған жоқ, көркемдік нұсқасын өзгешелеу құрып, тек негізгі
сюжеттік желіні ғана сақтай отырып, өз әлінше жаңадан жырлап шықты. Мұның
барлығы түркі әдебиетінде жаңа ағымның қалыптасуына себеп болды. Ол ағым
кейінірек нәзирагөйлік ағымы деп аталып, ұрпақтан – ұрпаққа жалғасып , ХІХ
ғасырдағы қазақ әдебиетінде қайтадан шықты. Ол негізінде дін мен халықтың
рухани таным деңгейіне қатысты болды. Нәзирагөйлік ағымының кейін де
маңызын жоймағандығы оның нағыз халық басына қиын – қыстау күн туып, ел
тағдыры шешілер тұста қайтадан жаңғыртылуы.
Назирагөйлікті көптеген әдебиетші ғалымдар Түркі әдебиетіндегі
Оянушылық дәуірдің жалғасы деп есептейді. Ғалым Алма Қыраубаева аталмыш
ағым әл – Фараби кезінде туып – дамыған Қайта Өрлеуден кейін пайда болды.
Назирагөйлік ағымы түркі халықтарының мәдениетін, өнерін, әдебиетін жаңа
белестерге, даму белестеріне көтеріп тастаған ерекше құбылыс болды. Ислам
дүниесіндегі Қайта Өрлеу ислам өркениетінің дамуына негіз болып тұрақталды.
Бұл кезде нәзирагөйлік ағымның қалыптастырушы тұлғалары Әли, Құтб, Дүрбек
сияқты озық ойлы жыршылар парсы әдебиетіндегі қиссаларды, дастандарды,
діни, ғашықтық хикаяларды түркі әдебиетіне өзгеше жаңа леппен, түрік
дүниетанымына сәйкес сюжетпен баяндап шықты.
Нәзирагөйлік дәстүрді бағыт немесе жай ғана үлгі деп қарамай, ағым
деп қарауымыздың маңызы зор. Ең алдымен, әдебиет теориясында талданатын
ағымдар мен бағыттар мәселесі жан – жақты қырынан қарастырылады. Біз ендеше
әдеби ағым немесе жай ғана ағым деген сөздерге теориялық түсініктеме бере
кетуді жөн санап отырмыз:
Әдеби ағым әр елдің әдебиетінде әрқашан болған, қазірде де бар және
бүгінгі біздегідей емес, біреу емес, бірнешеу.
Әрбір әдеби ағымды әр қоғамдағы таптық жағдай тударады. Әрбір әдеби
ағым - әр дәуірдегі идеологиялық күрестің әдебиеттегі көрінісі.
Әдеби ағым – тарихи категория: белгілі бір қоғамдық жүйенің белгілі
кезеңдегі белгілі саяси - әлеуметтік сипатына сәйкес туады да, сонымен
бірге дамып, бірге жоғалып отырады[16, 335]
Анықталған жағдайда бір әдеби бағыттың шеңберінде эстетикалық және
қоғамдық – саяси көзқарастарымен бір ұстанымда болатын жазушылар тобы бой
көрсетеді. Мұндай идеялық – эстетиткалық тұтастықты әдеби ағым деп атау
қабылданған. Бір бағыттың ішіндегі әр ағымдардың арасында толастамас күрес
жүріп отырады, Ол тек тар көлемдегі поэтика мен әстетика аумағын ғана
қамтымайды, сонымен бірге өнердің мазмұнына, оның құндылықтарына қатысты
мәселелерге де қатысты болады [17, 191].
Л. И. Тимофеевтің анықтамасы бойынша, әдеби ағым денеіміз – бір –
біріне идеологиялық және өмірлік тәжірибесі, өзіндік көркемдік әдісі
жағынан жақын жазушылардың шығармашылығында белгілі бір кезеңде байқалған
негізгі идеялық – көркемдік ерекшеліктердің бірлігі [18, 402]. Ол әдеби
ағымның көбінесе әдеби мектеп түрінде қалыптасатынына, сондай – ақ
әлеуметтік жағдайларының ұқсастығына байланысты өзге елдің әдебиетінде де
дәл осындай ағымның орын алатынына және бұлардың бір – біріне әсері
болатынына назар аудартады. Бұл топшылау ағымның тарихи дамумен еншілес
түсінік екендігін нақтылай түседі.
Орыс әдебиетіндегі ағымдар мен бағыттарды зерттеген В. И. Кулешов
әдеби процесті түйсіну үшін біртектес бағыт, ағым, мектеп ұғымдарын
сақтау қажеттігін, осылардың ішінде бағыттың ауқымдылығын, ағымдардың өзі
соның даму барысында пайда болатынын баса айтады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Филология факультеті
Әдебиет теориясы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Қазақ әдебиетіндегі Зар заман ағымы мен нәзирагөйлік дәстүр (ХІХ ғ. аяғы
мен ХХ ғ. басы)
Орындаған:
4 курс студенті
Ә. Ж. Нәби
Ғылыми жетекші:
ф.ғ.д., профессор
Б. Қ. Майтанов
Норма бақылаушы:
аға оқытушы
Ж. Баянбаева
Қорғауға жіберілді
2007 ж
Кафедра меңгерушісі:
ф. ғ. д., профессор
Б. Қ. Майтанов
Алматы, 2007
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Қазақ әдебиетіндегі Зар заман ағымы мен
нәзирагөйлік дәстүр (ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басы)
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысының құрылымы зерттеліп отырған
тақырыптың мазмұнына сай кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың көлемі: 50 бет
Жұмыста пайдаланылған әдебиеттер саны – 43
Жұмыстың мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: Нәзира, нәзирагөйлік
дәстүр, Зар заман ағымы, қисса – дастандар, ақын, Алтын Орда дәуірі, ежелгі
әдебиет.
Зерттеу нысаны: ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы нәзирагөйлік
дәстүрді қарастыру, Зар заман ағымының қазақ халқының тарихындағы алатын
орнын анықтау.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Нәзирагөйлік ағымының қазақ
әдебиетіндегі алатын орнын анықтау, теориялық негіздеріне талдау жасау. Зар
заман ағымының ағым ретіндегі қалыптасу ерекшеліктеріне теориялық бағдарлар
жасау. Нәзирагөйлік ағымның және Зар заман ағымының негізін салған ақын –
жыршылардың шығармашылық өмірбаяндарын жинақтау.
Жұмыстың мазмұны: Бітіру жұмысының кіріспесінде жұмыстың жалпы
сипаттамасы, өзектілігі баяндалады.
Негізгі бөлімнің бірінші тарауында нәзирагөйлік ағымы мен Зар заман
ағымының пайда болуына әсер еткен тарихи жағдайлар, қос ағымның қалыптасу
ерекшеліктері сөз болады. Зерттеуші ғалымдардың нәзирагөйлік турасындағы
айтқан құнды ғылыми пікірлері дәйектеме ретінде келтірілді.
Екінші тарауда Зар заман ағымын қалыптастырудағы ақын – жыршылардың ролі,
олардың әдебиет тарихындағы алатын орны сараланды. Сонымен қатар
нәзирагөйлік ағымның дінмен байланысы сөз болады.
Мазмұны
I
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
II Негізгі бөлім
1. 1 Нәзирагөйлік пен зар заман ағымдарының пайда болуына түрткі болған
жағдайлар, қос ағымның қалыптасу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
1. 2 Зар заман, нәзирагөйлік ағымның теориялық мәні мен
маңызы ... ... ...
1. 3 Нәзирагөйлік ағымның аймақтық-аумақтық таралу кеңістігі, көрнекті
нәзирагөй
ақындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
2. 1 Ақын-жыраулардың зар заман ағымын қалыптастырудағы ролі ... ... .
2. 2 Нәзирагөйлік ағымының дінмен
байланыстылығы ... ... ... ... ... . ... ... .
III
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаты: Қазақ әдебиетінің назар аударуға тұрарлық,
сыры мен құпиясы мол тұстары жетерлік. Қазақ әдебиеті бағзы замиандардан
бері – ақ ұлттық сипатта дамып келеді, әдебиетті халық тудыратыны осының
өзінен көрінеді. Әдебиетіміздің тарихында неше түрлі ағымдар мен бағыттар
болған, қазіргі кезде олар жан – жақты зерттелу үстінде. Қазақ
әдебиетіндегі ағымдардың ішінен ерекшеленетіні, нәзирагөйлік ағымы мен Зар
заман ағымы болып табылады. Бұл екеуін де ағым деп атауға басты негіз,
олардың тарихи қажеттілікке байланысты туатындығында. Ағымның өзі әдеби
бағыттардың ішінде қарастырылады. Әдебиет теориясы ұғымында осындай түсінік
берік қалыптасқан. Оны Зар заман поэзиясын арнайы зерттеу нысанына
айналдырған Бауыржан Омарұлы көптеген деректермен дәлелдейді. Нәзирагөйлік
ағымының аса қатты дамып, өркендеген тұсы Алтын Орда кезеңі болып табылады.
Бұл кездерде араб – парсы тілдерінің түркі халықтарына тез таралып
кеткендігі соншалық, төл тілі – түркі тілінде өлең шығаратын, сол тілде
туынды жазатын ақындар қалмай бара жатты. Олардың барлығы да араб, не
болмаса парсы тілінде сөйлегендерін көңілдеріне тоқ санап, түркі тіліне
мүлдем мән бермеді. Алайда бұл үрдіс әрі қарай жалғасқан жоқ, Әли есімді
ақын Жүсіп - Зылиха қиссасын түркі тілдерінде сөйлетіп, бірақ оны өзгеше
жырлап, замандастарын таңғалдырды. Қиссаның түркі тіліндегі нұсқасы
әміршіге де қатты ұнап, ол елдегі барлық ақындарға дәл осылайша қиссалар
жазуға бұйрық берді, әрі бұл үшін бәйге тігетінін де жасырмаған болатын.
Сөйтіп аз уақыттың ішінде бұрын тек араб, парсы тілдерінде жырланып келген
қисса – дастандардың барлығы түркі тілдерінде жырлана бастады. Алайда мұны
аударома деп атау мүлдем келіспейді, себебі аударма дәлме – дәлдікті,
нақтылықты талап ететін болса, нәзирагөйлік дәстүр өнер жарыстыруды, яғни
қиссаны негізгі сюжетін сақтай отырып, басқаша жырлауды талап етті. Ақындар
арасындағы бұл өнер сайысының түп – тамыры ежелгі замандарға барып
тіреледі. Бітіру жұмысында нәзирагөйлік дәстүрінің екі кезеңде, яғни Алтын
Орда кезеңі мен ХІХ ғасырда патша отаршылдығының тұсында кең тарағаны
кеңінен таратылып айтылды. Оның себептері түсіндірілді. Сонымен бірге қазақ
әдебиетінің тарихында Зар заман ағымының да алатын орны ерекше. Зар заман
ағымы халық басындағы жағдайды, болашақты дұрыс аңдаған ағым болды. Оның
көрнекті өкілдері Шортанбай, Дулат пен Мұрат шығармашылығында заманның
тарылғандығы, елдің пейілінің бұзылғандығы, адамдардан имандылық
қасиеттердің кеткендігі сөз болады.
Екі ағымды қатар алып қарастыру арқылы олардың халықтың әдебиет
тарихындағы ғана емес, шынайы тарихындағы да алатын орны белгіленді. Қазақ
әдебиетінде нәзирагөйлік пен Зар заман ағымы болмағанда, халықтың рухани
жағдайы мүлдем құлдырап кетер еді деген пікірге тоқтала отырып, қос ағымның
іс жүзіндегі маңыздылығына назар аударылды. Жыраулық поэзия кезінде
нәзирагөйлік тоқтап, бұл дәуірге Зар заман ағымы тән болды. Бұл келе – келе
қоюлана түсіп, Зар заман ағымы мен нәзирагөйлік ағымының бір дәуірде
тоғысуына мүмкіндік берді. Қоа ағымның тоғысқан тұсы ХІХ ғасыр болатын.
Әдебиет зерттеушілер бұл ғасырда қазақ халқының ауыр жағдайға тап болғанын
тарихи фактілермен сипаттап көрсетеді. Демек, нәзирагөйлік пен Зар заман
ағымының қайта жандануы кездейсоқ нәрсе емес, ол уақыттың қажеттілігінен
туған құбылыс.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Бітіру жұмысында көптеген мәселелердің
басы ашылды. Нәзирагөйлік ағымның қазақтың тілін, салт – дәстүрін, дінін
тұғыр еткен ағым екендігі анықталды. Алайда бұған дейін әдебиетшілер
тарапынан аталған ағымға аударма әдебиет деп қана баға беріліп келсе, бұл
жұмыста ол барынша кеңейтілді. Яғни нәзирагөйлік ағым аударма деген
түсініктен әлдеқайда жоғары, әлдеқайда терең. Себебі нәзирагөйлік дәуірлер
бойы жалғасып келген емес, ол белгілі бір кезеңде бой көрсетеді де, содан
кейін тарих тасасында қалып қойғандай болады. Бір ерекшелігі, нәзира
дәстүрі елде мәдени тоқырау, әдеби іркілістер туындай бастаған кезде пайда
болады. Билеушілерінен, басшыларынан үміттері үзілген халық көп уақытта
рухани мәдениеттерін, рухани болмысын сақтап қалу үшін нәзирагөйлік
дәстүрін қолданатын болған. Зерттеу жұмысының өзектілігі осы мәселелерді
қамтиды, яғни нәзира дәстүрін қазіргі кезде де кеңінен жүзеге асыруымызға
болады. Өйткені тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезең қазақ халқы үшін қиындық
тудырып отырған кезеңге айналды. Тілін бағаламайтын, салт – дәстүріне күле
қарайтын жастар көбейді. Олардың ертеңгі болашағы қандай болары бұлыңғыр
қалпында тұр. Көреген ата – бабаларымыз осындай қиындықтардың барлығының
шешімін тауып, жандарына түскен жараларын халықтық мұралармен, қисса –
дастандармен емдей білген. Нәзирагөйлік ағымын жаңаша тұрғыда қарастыру
арқылы біз де қисса – дастандардың рухани маңызы, мәні өте жоғары
екендігіне, оның әдебиетте замана тудырған құбылыс екендігіне көз
жеткіздік. Сонымен қатар нәзирагөйлік ағымының осы кезге дейін ескерілмей
келе жатқан бір жағы, оның Қазақстандағы таралу шегі, аймақтық
ерекшеліктері, өкілдері толықтай зерттеліп, бағасы толық берілген жоқ.
Қазақ әдебиетіндегі жыр, толғау, терме, күйді алып қарастыратын болсақ,
олардың белгілі бір дәстүрлі мектептерге жататындығын, жергілікті әдеби
мектептердің жемісі екендігін көреміз. Олардың бір – бірінен аймақтық
ерекшеліктерін, сөзіндегі, тіліндегі бір – біріне ұқсамайтын
өзгешеліктерді зерттеу бүгінгі таңда өнерді қадірлейтін, бағалайтын жұрттың
қызығушылығн тудырып отыр. Ал нәзирагөйлікті дәстүрлі мектептерге бөліп,
тақырып аясында қарастыру зерттеу жұмысында толықтай жүзеге асырылды.
Зар заман ағымы қаншалықты тереңірек зерттелгенімен, оның да
ашылмаған қырлары өте көп. Олардың бастысы, Зар заман ағымының идеялық
қырлары толықтай талданған жоқ. Ал, шындығында бұл халықта рухани тәрбиенің
ұмытылуына байланысты туындады. Өйткені қазақ елі үшін рухани ұстаз, жалғыз
қазақ халқы ғана емес, түркі дүниесінің де ортақ тұлғасы Қожа Ахмет Ясауи
болып есептелетін болса, оның Диуани хикметтері қазақ халқының сан
замандардан бері үлгі алып, жолын түзетіп келе жатқан шырағы іспеттес
болатын. Патша өкіметі отаршыл саясат жүргізе бастағаннан кейін хикметтер
мүлдем оқытылмады, ал бұл болса, елдің рухани азғындауына алып келді. Зар
заман ағымын осы тұрғыда қарастыру жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты: Бітіру жұмысының мақсаты нәзирагөйлік пен Зар
заман ағымының әдебиеттегі алатын орнын, теориялық негіздемелерін дәлелдеу
болатын. Жалпы жұмыстың мақсатын төмендегіше қарастыруымызға болады:
- нәзирагөйлік пен Зар заман ағымының шын мәнінде қазақ әдебиетінің
тарихында әдеби ағым ретінде қарастырылатындығын дәлелдеу, соған көңіл
аудару;
- нәзирагөйлік пен Зар заман ағымының қалыптасу себептерін, қос
ұғымның қалыптасуына әсер еткен жағдайларды талдау, сонымен қатар қос
ағымның пайда болған уақытындағы тарихи жағдайларды сараптан өткізу;
- нәзирагөйлік ағымының Қазақстан аумағындағы таралу ерекшеліктерін
қарастыру, дәстүрлі мектептер негізінде аталған ағымның көркемдік
сипаттарын ашу, ХІХ ғасырдағы Абай мен басқа да көрнекті нәзирагөй
ақындардың қысқаша шығармашылық өмірбаяндарына зерттеу жасау;
- Зар заман ағымының көрнекті өкілдеріне, олардың өлеңдеріне талдау
жасау, теориялық тұрғыда баға беру;
- қисса дастандардың дінмен байланыстылығын анықтап, кейбір бүгінгі
күндері басқаша түсіндіріліп жүрген сөздердің мағынасын айқындау.
Зерттеу жұмысының пәні: Зерттеу жұмысының пәні Алтын орда
кезеңіндегі және ХІХ ғасырдағы нәзирагөйлік ағымы мен Зар заман ағымы болып
табылады.
Зерттеудің теориялық және практикалық негіздері: Зерттеу жұмысында
көптеген теориялық мәселелер қарастырылды. Олардың барлығын да әдебиеттану
ғылымына енгізуге болады. Сонымен қатар ағым мен бағыт жөніндегі теориялық
тұжырымдамаларды пайдалануға, жүзеге асыруға болады.
Зерттеу жұмысындағы негізгі айтылған ойлар ғылыми еңбектерге
пайдалануға, қазақ әдебиеті мен теориясын қарастырған кезде қолдануға,
оларды қазақ әдебиетіндегі нәзирагөйліктің және Зар заман ағымының
теориялық мәселелеріне қатысты зерттеу жұмыстарын жүргізген кезде
басшылыққа алуға болады.
Зерттеудің дерек көздері: Зерттеудің дерек көздері ретінде Алма
Қыраубаеваның докторлық диссертациясы, басқа да ежелгі әдебиетке байланысты
монографиялары, Немат Келімбетовтің зерттеу еңбектері, Бауырджан Омарұлының
Зар заман поэзиясы кітабы, Өмірхан Әбдиманұлының ХХ ғасыр бас кезіндегі
қазақ әдебиеті атты оқу құралы, теориялық мәселелерге қатысты З.
Қабдоловтың Сөз өнері монографиясы, орыс ғалымдарынан шығыстанушы
ғалымдар Брагинский мен Бертельстің, татар ғалымы Хисамовтың зерттеу еңбегі
пайдаланылды.
1. 1 Нәзирагөйлік пен зар заман ағымдарының пайда болуына түрткі болған
жағдайлар, қос ағымның қалыптасу тарихы
Түркі халықтарының ХІІ – ХV ғасырларда Алтын Орда деп аталатын ірі
мемлекетке бірігуі олардың тұтас ұлт ретінде қалыптасуының алғышарты болды.
Алтын Орда Шыңғысхан құрған айбарлы Моңғол империясының құрамынан бөлініп
шығып Дешті – Қыпшақта жеке – дара үстемдікке жетті. Бату мен Берке билеген
тұстарда Алтын Орданың жеке мемлекеттік идеологиясы айқындалып, бір дінде –
ислам дінінде сенімдері тоғысқан түркі халықтары материалдық жағынан ғана
емес, рухани, мәдени жағынан да өрлеудің ең биік сатыларына жетті. Алтын
Орда ішкі жағынан да, сыртқы әлеуметтік жағынан да көршілес елдерге
қарағанда, әлеуетті, ынтымағы күшті, білімі мен ғылымы қатты дамыған елге
айналды. Оның себебі ішкі рухани бірліктің мықты болғандығында еді. Алтын
Орданы құраған халықтар әр тараптын бас қосқан түркі тайпалары болса да,
бір тектен шыққан елдей қарым – қатынасты мықты ұстады. Ал бұл үрдіс
мемлекетте экономиканың, ғылымның, білімнің өркендеуіне себеп болды.
Алтын Орда кезеңіндегі бұл мәдени өрлеу әдебиеттанушы, шығыстанушы
ғалымдардың назарларынан тыс қалған жоқ. Әсіресе ХІV ғасырдың бірінші
жартысында Алтын Орда мемлекетінің Еділ бойындағы астанасы Сарай қаласы
дүние жүзіне мәшһүр мәдени орталықтардың біріне айналды. Мұнда қысқа мерзім
ішінде әлемнің әр түкпірінен атақты ғалымдар, ақындар, өнер қайраткерлері,
сәулетшілер т.б. жиналды десек те болады.
Берке, Өзбек және Жәнібек хандардың тұсында Алтын Орда астанасы Сарай
шаһарында ислам әлемінің ең атақты ғалымдары (Құтб ад-Дин ар-Рази, Сад ад-
Дин ат-Тафтазани, Хафиз ад-Дин ал-Баззави, т.б.) мен ақын – жазушылары өмір
сүріп, еңбек етті. Бұл кезде олар Дешті Қыпшақты Батыс пен Шығысқа танытқан
өздерінің ғылыми, әдеби туындыларын қыпшақ тілінде жазды [1, 249 ].
Бұл мәдени ренессанс (қайта өрлеу) көрші елдердің, оның ішінде
славян, еуропа, ислам дінін қабылдамаған шығыс халықтарының, алыс жатқан
мысыр елінің мазасыздануынан себеп болды. Аталған елдердің билеушілері
Алтын Орда мемлекеті осы қарқынмен дами берсе, тыныштық болмайтынын
сезгендей аласұрды. Олар әскери құрылымы жақсы жетілген, соғыс ісіне жетік
мемлекетті соғыспен ала алмайтынын білгендіктен, Алтын Орданы құлатудың бір
ғана жолы болса, ол идеологиялық жағынан шабуылдаудың нәтижесінде ғана
жүзеге асады деп есептеді. Осылайша, ХІV ғасырларда құпия діни
тапсырмалармен Еуропа жерлерінен, Италиядан миссионерлер, Үнді жерлерінен
будда дінін уағыздаушылар түркі жеріне қаптады. Олардың мақсаты біреу ғана:
Түркі мемлекетін идеологиялық тұрғыдан әлсіретіп құлату болды.
Бұл кезеңдегі жағдай ғалым Алма Қыраубаеваның докторлық
диссертациясында көрініс тапқан: Алтын Орда құрамындағы түркі тайпалары,
оның ішінде қазақ халқы да орасан ауыр рухани халды бастарынан кешірді.
Үндістаннан буддашылар, еуропадан христиан діні уағыздаушылар, Қытайдан
конфуцияндық ілімнің өкілдері келіп, түркі халықтарын діни тұрғыдан бөлуді
мақсат етті. Бұл алдын ала ойластырылған жоспар өз жемісін берді де.
Қазақпен қаны бір туыс халықтар ойраттар, қалмақтар, жоңғарлар идеологиялық
экспансиялық қыспаққа шыдай алмай, біреулері бұрхан дініне кірді,
екіншілері будда дінін қабылдады. Осындай қыспақта қазақ халқы ғана өзінің
рухани – мәдени тұтастығын сақтап қалды. Бірақ бұл оңай болған жоқ. Қазақ
халқы бұл мәдени шабуылдан үш түрлі құндылықтарының арқасында, дінінің,
салт-дәстүрінің, тілінің арқасында аман қалды. Оны екінші Ояну дәуірі деп
санауымызға болады [2, 34] деген ұтымды пікір айтады.
Діні жат, мақсаттары бөтен өзге ұлттар осылайша түркі тайпаларының
бірлігіне қол сұғып, оларды идеологиялық жақтан бөлшектеп жатқанда, қатер
енді түркі халықтарына екінші жақтан төнді. Ол діні бөлек ұлттардың
тарапынан емес, Алтын Ордада сол кезде тым басым сипат алған араб-парсы
тілінің, мәдениетінің, салт-дәстүрінің ел арасына тым кең жайылып, түркі
тілінің ескерусіз қалып бара жатқандығынан болды. Әміршілер мен сарай
төңірегіндегі басқа да лауазымды тұлғалар араб-парсы тілінде сөйлеп, сол
тілде іс қағаздарын, жарлықтарын жүргізуді үлкен мәртебе ретінде санады.
Араб мәдениетіне, тіліне, әдебиетіне еліктеу белең алып бара жатты. Бұл
шындығына келгенде, сырттай білінбегенімен, іштей халықтардың құлдырауына
әкеле жатты.
Алтын Орда кезеңінде өмір сүрген түркі тайпаларының мәдени – қоғамдық
бейнесі үлкен өзгерістерді бастан кешіруде еді. Сол кезде Алтын Ордада
араб, парсы мәдениетінің үстемдік етіп, тез тарауына себеп болған нәрсе –
билеушілердің араб, парсы тілінде сөйлеп, солардың мәдениетінің, салт –
дәстүрінің ықпалында жүруі еді. Сондықтан Ордадағы көптеген маңызды,
мемлекеттік деңгейдегі мәселелер түркі халықтарының бұрыннан қалыптасқан
үлгілерде шешілмей, көбінесе араб, парсы дәстүрлерінің ыңғайында шешімін
тапты. Шынына келсек, мұндай әрекет – түркі халықтарының бұрыннан
қалыптасқан өзіндік ұлттық ерекшелігін жойып, оны араб, не парсы тектес
халықтарға айналдырып жіберуі мүмкін еді. Ал бұл сол кездегі билік басында
отырған әміршілердің қаперінде болған жоқ. Себебі олар араб не парсы
тілінде сөйлеудің елдің, ұлттың болашағына қандай зиянды әсерін тигізерін
бағамдай алмады. Түркі халықтарының мыңдаған жылдардан бері қалыптасқан
ұлттық болмысын, ұлттық менталитетін ығыстыра бастаған бұл мәдени
шабуылдардың әсерін тек көкірек көзі ашық, рухани жетілген адам ғана сезіне
алатын еді. Түркі халықтарының тағдырын айқындайтын мұндай қысылтаяң сәтте
сол міндет халықтардың рухани көсемдері абыз – жыраулардың, ақын –
жыршыларға артылды. Түркі халықтарының ішінде, оның ішінде қазақ елінің
тарихында ерекше орын алатын жыршылар, ақындар ұлтты мұндай шабуылдардан
сақтап қалатын жолды табуы керек болды.
Осындай екі жақты шабуылдан сақтану үшін рухани қауіпсіздігін
қамтамасыз ету үшін түркі халықтары тығырықтан шығатын жолды өздері табуға
мәжбүр болды. Бұл үшін үлкен бір мәдени, әдеби, рухан сілкініс керек – ақ
еді. Және оның әдеби ағым ретінде пайда болғандығы ешкімді де, ешқандай
халықтарды да таңқалдырмаса керек – ті. Ал бұл бағыт кейін назирагөйлік
немесе нәзира дәстүрі деген ат алып, әдебиет тарихында өзіндік ерекшелігі
бар ағым ретінде бағаланады.
Нәзира дәстүрінің қалыптасуына осы кездегі саяси – мәдени жағдайлар
әсер етті. Яғни араб, парсы халықтарының дендеп кіріп бара жатқан мәдени
жаулап алушылығына тосқауыл қою мақсатында осы бағыт қалыптасып дамыды.
Нәзира дәстүрінің пайда болуына және дамуына Әли, Дүрбек сияқты сол кездегі
атақты Алтын Орда ақындары үлес қосты. Бұлардың барлығын ғалым А.
Қыраубаева өз диссертациясында келтіріп кеткен және назирагөйліктің
басталуынан түркі халықтарында қандай зор рухани өзгеріс болғанын айтқан.
Ғалымның назирагөйлік, тіптен , Мұхаммед пайғамбардың өзінен басталуы
мүмкін деген пікірі айқын. Өйткені пайғамбар сахабаларына Жүсіп пен
Зылиха туралы хикаяны алғаш рет көркем тілмен, рухани жағын көрсете
отырып, өзі әңгімелеп берген екен. Мұның өзі түркілік ақындардың,
жыршылардың ойдан ештеңені де шығармағанын мәдени қақтығыстарға шешім
табатын нәрсені діннің өз ішінен тапқанын көрсетеді. Демек, назирагөйлік өз
бетінше шығарыла салынған дәстүр емес, оның астарында пайғамбардын қалған
руханият ілімі жатыр. Назирагөйлік жайлы осы тақырыпқа арнайы барған
ғалымдардың тұжырымдарына шолу жасасақ: XIII – XIV ғасырлардағы түркі
тектес халықтар әдебиетіндегі негізгі бағыттың бірі - өткенге назар салу,
өз заманындағы тірлік тынысына ұқсас жауапты өткен ойшылдар мен ұлылардың
шығармаларынан тауып, соларды өз тілінде қайта сөйлетуге ұмтылыс, кейде
одан да асырып жазып, айрықша талант биігін танытуға талаптану еді. Мұндай
ағымның бел алуына бір кезде әл – Фараби ден қойған Қайта өрлеудің сол
дәуірде жер жүзі мәдениетіне жайылып жатуы орасан әсерін тигізді.
Мұндай әсерлер мен ықпалдар Әли, Құтба, Сәйф Сарай творчествосындағы
классикалық парсы әдебиетіне еліктеуден, сондағы Қайта Өрлеу идеясына бой
ұрған ақындардың шығармаларын, бұрынғы араб – парсы әдебиеті үлгілерін өз
заманына лайықтап қайта жаңғырту талпынысынан туған шығармалардан көрінеді
[3, 33]. Назирагөйлік деген ұғымның өзіне ғалымдар әр тараптан шолу жасап,
сипаттама береді:
Нәзира (араб. назират – жауап, ұқсату мағынасында) – мұсылмандық
Шығыс поэзиясында орта ғасырларда қалыптасқан үрдіс. Белгілі бір ақынның
өзіне дейінгі классикалық, шығармаға жауап қатуы түрінде, өнер сынасу,
өлең жарыстыру мақсатында пайда болған. Жыр бәйгесіне тәуекел еткен шайыр
бұрыннан мәлім шиырдан жаңадан жол іздеуге, өзі өнеге тұтып отырған
дастанның тақырыбын, өлең өлшемін, көркемдеу өрімін пайдаланып, ілкі
туындыдан асып кетпесе де, жетеғабыл түсетін, өзіндік бояуы, реңі бар
шығарма жазуы тиіс. Бұл – ежелгі өнер иесі үшін ақындық кәмелет белгісі.
Өзі де нәзира шарттарын сақтап, Фердоуси сарындарымен мәснәуи жазған Низами
дүние салғаннан кейінгі жерде (ХІІІ) оның Хәмсасын бағдарға алған
нәзирашылық дәстүрі қаулай өркендеп, кең өріс табады. Түркі, парсы тілдес
әдебиеттерге әлденеше ғасыр өзек болады [4, 252].
Қазақ әдебиетінде нәзира дәстүріне қатысты Мұхтар Әуезов мынадай
түсінік береді:
Көпке мәлім болған тарихи шындықтар бойынша, шығыста бір классик
жырлаған тақырыпты келесі буында, тағы бір шығыс ақыны қайталап, әңгіме
ететін тың дастандар шығаратын дәстүр бар еді... Олар біреуінің тақырыбын
біреуі алуды заңды жол еткен. Тек алдыңғының өлеңін алмай және көбінше
алдыңғы айтқан оқиғаларды негізінде пайдаланса да, көп жерде өз еркімен
өзгертіп отырып, тыңнан жырлап шығатыны болады. Бұлайша әр тақырыптың әр
ақында қайталануы еш уақытта аударма деп танылуы керек емес. Ол өзінше бір
қайта жырлау, тыңнан толғау немесе ақындық шабыт – шалым сынасып, жырмен
жарысу еспті бір салт еді. Шығыс поэзиясы бұл салтты заңды деп біліп, осы
дәуірде Нәзира, Нәзирагөйлік деп атау да берген [5, 150].
ХІІІ – XIV ғасырларда жаңаша творчестволық еліктеу (тақлид, назира)
пайда болды. Оның бастаулары Шахнамаға еліктеу жазбаларында байқалады.
Бұл әдеби тәсіл тек өзіндік шығармашылық көрініс ретінде жаңа әдеби
фактінің (мысалы, жаңа идеялар, тақырыптар, сюжеттер, кейіпкерлер, тілдік
құралдар жүйесі) жасалуы ғана қарастырылмайды, сонымен қатар алдында басқа
әдеби деректерде келтіріліп қойған оқиғалардың жаңа нұсқасы жасалады [6,
39].
Аталған анықтамалардан, түсініктерден көріп отырғанымыздай,
нәзирагөйлік, нәзира дәстүрі тіпті де аудармаға жатпайтын құбылыс. Себебі,
аударма белгілі бір бекітіліп берілген шарттардан, талаптардан ауытқымай,
негізгі аударманың заңдылықтарына бағына отырып, туындыны бір тілден басқа
тілге аударуды білдірсе, нәзира дәстүрінде бұлай емес, оқиғалар сюжеті
негізге алынып, идеялық – көркемдік шешім басқаша өрбуі мүмкін.
Нәзира дәстүрі негізінен, Алтын Орда кезеңінде ақындардың түркі тілін
араб тілінен қорғау мақсатында пайда болды деген пікірге келтіретін
дәлелдер әр ғалымдарда кездесіп отырады. Шығыс әлеміне белгілі шайыр Шейх
Сағдидің Гүлстанын Сайф Сараи нәзира дәстүрімен өңдеп, қайта жазып
шыққан. Дастанның түркі тілінде жырлануына қатысты берілген түсінігінде
мынадай жолдар бар: Бір жолы мен раушан гүлдері жайқалған бақ ішінде ойға
жүйрік ғұлама – ғалымдармен әңгімелесіп отыр едім. Біз сөз саптау, сөйлем
құру мәселесін талқылап жатқан болатынмын. Мен ғажайып бәйіттер мен тамаша
өлеңдер оқыдым. Сол сәтте әлгі ғалымдардың ішіндегі ақсақалы аруз өлшемімен
жазылған бір қиын бәйіттің құрылысы туралы маған сұрақ қойды. Мен дереу
жауап бердім. Сонда әлгі ғұлама: - О, жат жұрттық қаламгер, мен саған бір
жақсы кеңес бермекпін, егер сол кеңесімді қабыл алсаң, жақсы болар еді, -
деді. – Айтыңыз, - дедім мен. – Егер шейх Сағдидің Гүлістанын түркі
тіліне аударып, оны бір бақытты жанға арнасаң, жақсы болар еді. Сол жаннан
естелік болып қалар еді.[7, 258]
Сонымен қатар Мұхаббат - наме дастанында да түркі тілінде
жырлануына қатысты өлең жолдары кездеседі. Бұл дастанның басында өлең
шумақтарының ішінде беріледі:
Жымиып күлді де айтты: ей, пәленшеке,
Келтіргін сыйңды бізге лайық.
Тілер ем біздің тілде жазуыңды, -
Кітапты осы қыста менің қасымда.
Қабыл қылдым, жер өптім, ей шах – дедім.
Есігіңнің топырағы дәулет сарайы. Бұл жерде автордың біздің тіл деп
отырғаны түркі тілі екендігі даусыз. Түркі тілінде ең бірінші рет қисса
жаздым деп есептейтін, Иусуф уа Зулайха деген атпен дастан жазған
Дүрбектің де түркі тілінде қисса жазғандығын тегін мақтаныш етпейді. Мұнда
туған тіліне деген құрмет, еліне деген шексіз перзенттік махаббат жатқан
тәрізді. Алтын Орда ақындарының арасынан ең бірінші болып Жүсіп - Зылиха
дастанын түркі тілінде қайта жырлап шыққан Әли де ана тілінң алдындағы
парызын терең түсінген жан болса керек. Өйткені араб тілінде мемлекет
ішінде тарап бара жатқан қисса, хикаялық дастандарды аударып, оларды
билеушілерге таза түркі тілінде сыйға тартқандығы тілге деген шексіз
құрметтің белгісі, тіл ғана емес, ел болашағын көрегендікпен болжай білген
отаншылдық сезім.
Әлидің түркі мәдениетінде, әдебиетінде өшпес орны бар тұлға екені
оның қисса – дастандарды тек түркі тілінде жырлап шығуынан көрінбейді,
нәзира дәстүрін шебер пайдаланып, араб – парсы өлең үлгілерінен тыс
поэзияға жаңа түркілік өлең өлшемдерін, түркілік сарын ала келгендігімен
бағаланады: Әлидің Қисса – Жүсібі қарапайым, түсініктілігімен
ерекшеленеді. Өйткені онда ежелгі Иосиф мифтерінен Иосиф пен Потифордың
жұбайының оқиғасы ғана бөлек алынып, басқалары осы фабулалық желінің
айналасына жинақтаған Жәми үлгісіне ұқсайды. Сөйте тұра өзіне дейін
Фирдоуси, Ансари жазған парсы поэзиясының ықпалына берілмей, түрік өлеңінің
формасымен төрт жолды өлең түрімен шығарады. Тағы бір ерекшелігі, түрік
фольклорын пайдаланады. Осылардың өзі Әли шығармашылығынан түрік
Оянушылығының көріністері байқалатындығының куәсі деуге болады [8, 63 ].
Әлидің Жүсіп - Зылиха дастанын жырлауындағы көркемдік ерекшеліктерді
кезінде көрнекті ғалым, шығыстанушы Е. Э. Бертельс те атап көрсетті: Әли
парсылық туындыгердің ізімен кеткен жоқ. Өз халқының өлең үрдісін сақтай
отырып, шығармасын төрттаған түрінде ааба сызбасымен жазып шыққан. Бұл өлең
түрі бірқатар түркі тайпаларында қазір де қолданылады [9, 271].
Қазіргі кезде басқа да шығыстанушы ғалымдар Әлидің Жүсіп - Зылиха
дастанын талдау барысында оның көркемдік сипаттарын ашып көрсеткенді жөн
санайды: Ақын дастандағы халықаралық сюжет желісін түркі тілдік топырағына
көшіру кезінде қандай поэтикалық үлгілерге сүйенді екен, енді соған назар
аударайық. Сюжеттік материалды қайта өңдеу (назирагөйлік) кезінде ежелгі
түркі фольклоры мызғымас орын тепкен, бұл жерде ең басты байқалатыны
эпостық элементтер. Ежелгі түркілердің эпостық дәстүрделі шығарманың барлық
бөліктерінде бар: образдар мен жеке мотивтерде, сонымен қатар композиция
мен стильде де кездеседі. Ақын сиқырлы ертегілерге, халық лирикасына және
тәмсілдік жанрға көбірек сүйенген. Жеке мотивтердің негізгі бастау көзі
оғыз эпостары болып табылады. Дастанның өзі де тілдік жағынан оғыздарға
жақын [10, 9].
Осылайша Алтын Орда кезеңінде қалыптасқан нәзирагөйлік дәстүрі түркі
жұртының рухани ,мәдени жақтан ыдырамауының кепілі болды. Қазақ халқы басқа
түркі халықтарымен бірге бұл мәдени қақтығыстардын нәзирагөйліктің
арқасында аман өтті.
Нәзирагөйлік дәстүрді қарастырушы ғалымдар оның екінші кезеңін ХІХ
ғасырмен байланыстырады. Яғни бұл кезде де дәл Алтын Орда кезіндегідей
үлкен бір қыспаққа кірген қазақ халқы тығырықтан шығар жолды тағы да
нәзирагөйлік үлгіден іздеді. Орыс отаршылдары мен миссионерлері қазақ
даласына келіп, діни саясаттарын ашықтан ашық жүргізді. Олардың мақсаты
біреу – ақ қана болды: ол – қазақ халқына христиан дінін қабылдатып, сол
арқылы оның ұлттық ерекшелігін жойып, орысқа айналдыру болды. Қазақстан
Ресей империясының отаршылдық иіріміне тартылған кезден бастап ақ
қазақтарды шоқындыру арқылы орыстандыру әрекетінің жоспарлары бұл елдің
ресми құжаттарында өз көрінісін бере бастады. 1719 жылғы Ресей сенатының
шешімінде Еділ қалмақтарын шоқындыру, қыздарын оқыту арқылы орыстандыру
саясатын біртіндеп жүргізу, олар қолданып келген байырғы жазу таңбасын
кириллицаға алматстыру ниеттері ресмим түрде айқын көрсетілген болатын-ды.
Ал қашан Қазан қаласында Рухани академия ашылып, ондағы
Противомусульманская кафедраның тұңғыш меңгерушілігіне профессор
Ильминский отырысымен-ақ миссионерлік саясат іс жүзінде қарқынды түрде өріс
ала бастады. Өйткені шет аймақтағы бұратана халықтарды шоқындыру арқылы
орыстандыру мәселесін Святой Синод миссионер ғалымдардың қолына тапсырған
болатын [11,5]. Осындай жағдайда идеологиялық қорған табу қазақтың көзі
ашық азаматтарының, ақындарының алдында тұрды. Сол кездегі ақындар,
жыршылдар татар, башқұрт, не болмаса басқа да түрік тілдеріндегі қисса –
дастандарды қазақ тілінде нәзира үлгісімен жырлап шығуға ден қойды. Олардың
ел алдындағы еңбектері соншама зор болды Өйткені олар осы қызметтері үшін
ешкімнен де ақы дәметкен жоқ немесе ешкімге де еңбектерін сатқан жоқ.
ХІХ – ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ тарихындағы бодандық бұлты
қоюлаған тұста, рухани тәуелділікке қарай бірыңғай бет бұрған кездегі
Ұлттық Оянушылықтың бір көрінісі ретінде нәзира дәстүрі қайтадан жедел дами
бастады. Ұлт Оянушылығының жан – жақты көрінісінің бір жағында Абай
бастаған, ұлттық сананы жаңаша қозғаудың бағыты тұрса, екінші жағында
қазақи салт пен имандылықтан айырылмаудың жолын ескілікті дәстүрлерден
іздеген ақындар тобы жинақталды. Ж. Шайхұсламұлы, А. Сабалұлы, Қ.
Шаһмарданұлы, Ш. Жәңгірұлы, Ә. Тәңірбергенұлы, Ә. Найманбайұлы, М.
Көпейұлы, М. Жұмашұлы, Ақыт қажы, Кете Жүсіп, Ораз молда, Молда Мұса,
Мәделі қожа, Тұрмағамбет т.б. көптеген нәзирашы – қиссашы ақындар
шығармалары ХІХ – ХХ ғасыр басындағы әдебиетте елеулі рухани қызмет
атқарды. Бір ғана Ақылбек Сабалұлының жүзге жуық қисса жазуы – осының
айғағы. Қазан, Ташкент баспаларын, қолжазба қорларын құнттап зерттейтін
болсақ, қисса – дастандардың ұзын саны мыңға таяу баруы мүмкін[8, 138]
Рухани және отаршылдық қысым, қазіргі тілмен айтқанда, мәдени
экспансия көп тұста қазақ халқының тағдырын шеше жаздағанын тарихи
деректерден білеміз. Алайда осындай қиын – қыстау кездері қазақ халқы
тығырықтан қалай жол тауып шықты деген сұрақтың шешімін таба алмай
келгеніміз шындық. Яғни жоғарыда келтірілген мәліметтерден, ғалымдардың
ғылыми деректерінен түсінікті болғандай, қазақ халқының мәдени өрлеуіне,
керек кезінде мәдени басқыншылықтан құтқарып қалуына себеп болған бір нәрсе
бар, ол – нәзирагөйлік. Нәзирагөйлікті әдеби ағым ретінде қарастыруымыздың
себебі ол халық қажет еткен заманда ел арасына таралды, осы дәстүрде
қазақтың кез келген аймағында ақындар қисса – дастандарды жырлап шықты. Бұл
бағытқа мазмұны жағынан жақын келетін, бір ерекшелігі қазақтың ұлттық ойлау
дәрежесінің, ұлттық менталитетінің нәтижесінде дүниеге келген ағым – Зар
заман ағымы болды.
Зар заман ағымының қалыптасу тарихы жөнінде көптеген ғылыми пікірлер
бар. М. Әуезовтің пікірінше, бұл ағым қазақ хандығының тұсында, тіпті Әз –
Жәнібек хан билеген тұста туындаған. Зар заман сарыны Асан қайғының
толғауларында анық сезіледі. Бір кереметі, нәзирагөйлік дәстүрі қалай өз
міндетін атқарып барып, тыншып қаллды, солай қазақ әдебиетінде Зар заман
ағымы пайда болған. Яғни екеуі бір – біріне өте байланысты ұғымдар болғанын
көреміз.
Зар заман ағымына ғалым Бауыржан Омарұлы мынадай анықтама береді:
Зар заман – отаршылдық қысымын көрген елдің әдебиетінде рухани
құндылықтардың азып – тозуына налудан, қоғамның болашағына үміт артпай,
ізгілікті өткен өмірден іздеп, халықтың салт – дәстүрлері салтанат құрған
кешегі күнін аңсаудан, ежелден ұлттық танымына, көшпенділік табиғатына жат
құбылыстарды қабылдамай, дәуірге наразылық білдіруден туған ағым [12, 53
].
Қазақ әдебиетіндегі зар заман өкілдері кімдер болды деген сұраққа
жауап беретін болсақ, бұл топқа ақылшы абыз, болашағын болжаған дана Асан
Қайғы, толғаушыл жырау Бұқар, жауынгерлік сарындағы Махамбет, діншілдік
сарындағы Шортанбай, жер қайғысын жырлаған Мұрат, сондай – ақ Нарманбет,
Шернияз, Досқожа, Күдері қожа, Базар жырау, Ығылман, Алаша Байтоқ қосылады.
Сонымен қатар Мұхтар Әуезов арғы замандағы Сыыпра жырау мен Қазтуған
жыраудың да Зар заман әдебиетінің ірі өкілдері екендігін еске салады.
Бұл жерде айта кететін мәселе, ежелгі дәуір әдебиетін арнайы ғылыми
зерттеу нысанына айналдырған ғалым Алма Қыраубаева Оянудың әдебиеттегі
көрінісі болған нәзира дәстүрі қазақ хандығы тұсындағы мәдениетте уақытша
қажетсіну шеңберінен шығып кеткендей болды. (Бейнелеп айтсақ: Сандық
түбінде ұмыт қалған, молданың сұлулап қиған қауырсын қаламын елестетеді),
- деп жыраулық поэзия кезінде бұрынғы әдеби дәстүрдің қайталанбағанын
айтады. Ал бұл кездегі әдеби дәстүр енді бұрынғыдай нәзира дәстүрінде емес,
Зар заман ағымында дами бастағанын көреміз.
Дегенмен Зар заман әдебиетін қарастырған кезде, біз бәрінен бұрын ХІХ
ғасырдағы Зар заман ағымының өкілдеріне сүйенеміз. Өйткені осы ғасырда өмір
сүрген Шортанбай, Дулат және Мұрат ақынның шығармаларында зар заман сарыны
барынша күшті, барынша қою сезіледі. Зар заман деп аталған ағым атауы да
Шортанбай ақынның бір өлеңінің аты.
Ресей үкіметінің қазақ жеріндегі отаршылдық саясаты, рухани және
материалдық құндылықтардың жоғала бастауы, жат қолында кетуі, ата қоныстың
тартып алынуы – бұлардың барлығы Зар заман ағымының қалыптасуына себеп
болды. Тереңдей енетін болсақ, бұл ағымның қалыптасуына үлкен бір мәдени –
рухани фактордың кемшіндігін аңғарамыз. Қазақстың дәстүрлі руханиятында
ислам дінін негіз етіп алған адамгершілік – имандылық тәрбие берік орын
алған. Адамды тәрбие арқылы кемелдендіру бағзы замандардан бері келе жатқан
дәстүр. Зар заман ағымының қалыптасуына рухани тәрбиенің ұмытылуы себеп
болды деген де ғылымда түсінік бар.
Таратып айтатын болсақ, қазақтың рухани өмірінде, елдік болмысында
Қожа Ахмет Ясауи ерекше орын алады. Ол түркі дүниесінен шыққан, түркілік
мәдениет пен исламдық діни құндылықтарды синтездеген мұсылман әлеміндегі ең
беделді тұлға болды. Қазақ халқы ХІХ ғасырға дейін Ясауиді рухани ұстаз,
пір ретінде санап келді, оның Диуани Хикмет дастанын күнделікті өмірде
өздерін түзету үшін, имандылықтан айрылмау үшін қолданды. Ал ХІХ ғасырда
орыс отаршылдары балалардың жас кезінде медреселерде оқуына тосқауыл қойда
да, осыының кесірінен даналық бастауларынан тұтас ұлт тамырын үзіп ала
жаздады. Яғни Даналық хикметтері оқытылмағаннан кейін сол кездегі қазақ
қоғамныдағы өзгеше бір тип – жаңа байлар, тексіз билер тобы қалыптасты.
Олар өздерінің жеке мүдделері үшін нені болсын, құрбандыққа шалып жіберуден
тайынбайтын еді. Елдің осындай қалпы Зар заман ақындарының шығуына себеп
болды. Бұл ойдан шығарылған тұжырым емес, қазіргі кездегі ғылыми еңбектерде
айқын дәлелденген. ХVІІІ – ХІХ ғасырларда жалпы түркі халықтары жан –
жақты қысым, отаршылдық зобалаңына ұшырағандықтан, рухани пананың Йасауи
ілімінде екендігін сезіне бастаған болатын. Уақыт ппен кеңістік қысымынан
шаршаған түркі халықтары түрки ілімнің орталық желісі ретінде Диуани
Хикметті негізге алды. Бүгінгі әдебиет зерттеулерінде заманға налып,
хикметтен үміт күткен елдің ақын – жырауларын Зар заман ақындары ретінде
танытылып келеді. Бұл кезеңде Шығыс – Ислам өркениеті жаппай құлдырап,
империализмнің отарны айналуы кезінде үмітсіздікке бой алдырған халық
исламға, оның мәні болып табылатын сопылық мәдениетке қайта орала бастады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезінде Йасауидің Диуани
Хикмет атты мұрасының (1878 – 1910 жылдар аралығында) Қазан, Ыстанбұл,
Самарқанд, Әндіжан, Ташкент және Уфада бірнеше рет жарық көруі де ұлттың
рухани негізге оралуының айғағы болса керек [13,31]. Ендеше Зар заман
ағымының қалыптасуына елдің хикметтерден қол үзіп қалуы себеп болды деген
пікірдің жаны бар. Зар заман ағымының пайда болуына жұрттың материалдық
жақтын құлдырауы емес, рухани жағынан қиын халге түсуі себеп болғанын
осыдан аңғарамыз. Ясауи хикметтері түркі нәзирагөйлігінің өлең үлгілеріне
басты негіз болғандығын шығыстанушы ғалым И. С. Брагинский өз зерттеу
еңбегінде жазған болатын, сонымен қатар Н. Ш. Хисамов та Әли қиссаларының
хикметтердің үлгісінде келгенін айтқан. Демек, нәзирагөйлік Диуани
хикметтердің формалық - өлшемдік үлгілерін негіз етсе, Зар заман ағымы
мазмұндық – идеялық жағын әрі хикметтегі даналықтардың санадан ұмыт бола
бастауын көрсетті. Екі әдеби бағыттың тоғысатын жері де осы ара. Зар заман
ағымынң көбіне діншілдік сипатта болғанын 1991 жылы Әлем альманағына
енген мына бір түсініктеме де көрсете алады: Осындай рухани ағымдардың
XVIII – XIX ғасырда айрықша бел алған бір түрі - антиутопиялық поэзия.
Мұны әдебиет зерттеушілеріміз шартты түрде зар заман поэзиясы, зар заман
ақындары деп айыра атап жүр. Бұл ағым өкілдері, ең алдымен,
жалпыадамзаттық прогресс лебіне үрке қарап, болашақтан торыға түңіледі.
Түңіле отырып, әлеуметтік және рухани өмірдің арашашысы ретінде көп ретте
діни наным – сенімге бет бұрады. Сондай – ақ өзі өмір сүрген қоғам
өкілдерін әлдебір қиын күндер, құдірет жазалар болады деп қорқыта отырып,
жөнге келтіргісі келетін ниетті де аңғарамыз [14, 298].
Зар заман әдебиеттің еншісі. Қазақ өлеңіндегі жаңаша күйді, өзгеше
әуенді, ерекше сарынды білдіретін анықтама. Кең даланың боз жусанының иісі
аңқып, жауынгерлік рух асқақтап тұратын жыраулық өнерімізге зар заман
поэзиясы арқылы қайғы – мұңға толы көңіл – күй мен елең – алаң заманның
алуан түрлі пенделерінің іс - әрекетін танытатын ойлы образдар келді.
Аталған ақындардың әрқайсысының шығармашылығы өз алдына бір әлем. Жеке
тұлға ретінде олардың мұрасын әр қырынан қарастыра беруге болады. Мәселен,
бірі – қазақ өлеңін түрлендіріп, жаңа сапаға жеткізуші, екінші имандылықты,
мұсылмандық шарттарын жыр тілімен уағыздаушы, үшіншісі – алдына жан
салмаған айтыс ақыны т.б. Бірақ зар заман ағымы осылардың шығармашылық
бірлестігінен, ой – пікір ортақтығынан көрінеді. 67-бет.
Діни ілімге жетік зар заман ақындары отаршылдық кезеңді
эсхатологиялық – мистикалық түсініктері арқылы бағалады. Бірқатары Қожа
Ахмет Иасауи дәуіріндегідей ақырзаман орнады деп торықты. Көшпенділіктен
қол үзіп, өзге жұрттың иелігіне көшкен қазақ жерінде мұндай ахуалдың орын
алуы заңды.
Ясауи хикметтеріне Зар заман ағымы өкілдерінің қатысы ретінде мына
бір пікірді де негізге алуымызға болады: Шортанбайдың зар замандарының
үлгі көп сарыны Қожа Ахмет Иасауидің Диуани хикметіне ұқсайды. Сондағы
сияқты Шортанбай да өз тұсындағы өзгеріс, жаңалықтардың барлығын ақырзаман
нышаны деп көрсетеді [15, 164 ].
Имандылықты ұмыту, хақ жолынан безіну, күнәға бату – ақырзаманға
бастайтын кесел – кесапаттар десек, Дулат ақынның осы сипаттағы
тұжырымдарына да тоқтала кеткен жөн болар еді. Ол отаршылдықтың зорлық –
зобалаңын көріп, қабағы қарс жабылған қазақтың мұндай күйге ұшырауыынң
бір себебін дінсіздіктен іздейді. Алланың бар екендігіне
мойынсұнбағандықтан деп біледі:
Шариғат жолын тастадың,
Теріске елді бастадың,
Отыз үш мың сахаба,
Тоқсан тоғыз мың машайық,
Ұмыттың мүлде аруақты.
Күнәм жойқын, тәубем аз,
Тіршіліктен не таптым?
Сонымен қатар Зар заман ағымын арнайы зерттеген, монографияның
авторы, зерттеуші Бауыржан Омарұлы ақындардың көпшілігінің Құран сүрелері
мен аяттарын негізге алғанын дәлелдермен келтіреді. Мұның астарында елді
қайтадан рухани жолға түсіріп, адамгершілік – қағидаларын бойларына
сіңіруге деген талпыныс жатқанын аңғартады. Зар заман ағымының тууына
түрткі болған жағдайлар, бір жағынан, отаршылдық саясатқа наразылық білдіру
болса, екінші жағынан, рухани Ілімнің құлдырап бара жатқанын, егер осы
бетімен кете берсе, халықтың түбі апатқа ұшырайтынын ескерту. Көкірек көзі
ашық, дана тұлғаларымыздың бұл ескертуін қабылдамау кейіннен қазақ
халқының талай қиын замандарды бастан кешіруіне себеп болды.
1. 2 Зар заман, нәзирагөйлік ағымның теориялық мәні мен маңызы
ХІІІ – XIV ғасырлардағы қалыптасқан әдеби үрдіс өз кезегінде
нәзирагөйлік дәстүр деген ат алып, қазақ әдебиетінің ежелгі тарихында
өзіндік орны қалғаны белгілі. Бұл дәстүрдің кереметі ақындар мен жыршылар
араб – парсы немесе басқа тілдердегі жырларды, қиссаларды тікелей сөзбе –
сөз тәржімалаған жоқ, көркемдік нұсқасын өзгешелеу құрып, тек негізгі
сюжеттік желіні ғана сақтай отырып, өз әлінше жаңадан жырлап шықты. Мұның
барлығы түркі әдебиетінде жаңа ағымның қалыптасуына себеп болды. Ол ағым
кейінірек нәзирагөйлік ағымы деп аталып, ұрпақтан – ұрпаққа жалғасып , ХІХ
ғасырдағы қазақ әдебиетінде қайтадан шықты. Ол негізінде дін мен халықтың
рухани таным деңгейіне қатысты болды. Нәзирагөйлік ағымының кейін де
маңызын жоймағандығы оның нағыз халық басына қиын – қыстау күн туып, ел
тағдыры шешілер тұста қайтадан жаңғыртылуы.
Назирагөйлікті көптеген әдебиетші ғалымдар Түркі әдебиетіндегі
Оянушылық дәуірдің жалғасы деп есептейді. Ғалым Алма Қыраубаева аталмыш
ағым әл – Фараби кезінде туып – дамыған Қайта Өрлеуден кейін пайда болды.
Назирагөйлік ағымы түркі халықтарының мәдениетін, өнерін, әдебиетін жаңа
белестерге, даму белестеріне көтеріп тастаған ерекше құбылыс болды. Ислам
дүниесіндегі Қайта Өрлеу ислам өркениетінің дамуына негіз болып тұрақталды.
Бұл кезде нәзирагөйлік ағымның қалыптастырушы тұлғалары Әли, Құтб, Дүрбек
сияқты озық ойлы жыршылар парсы әдебиетіндегі қиссаларды, дастандарды,
діни, ғашықтық хикаяларды түркі әдебиетіне өзгеше жаңа леппен, түрік
дүниетанымына сәйкес сюжетпен баяндап шықты.
Нәзирагөйлік дәстүрді бағыт немесе жай ғана үлгі деп қарамай, ағым
деп қарауымыздың маңызы зор. Ең алдымен, әдебиет теориясында талданатын
ағымдар мен бағыттар мәселесі жан – жақты қырынан қарастырылады. Біз ендеше
әдеби ағым немесе жай ғана ағым деген сөздерге теориялық түсініктеме бере
кетуді жөн санап отырмыз:
Әдеби ағым әр елдің әдебиетінде әрқашан болған, қазірде де бар және
бүгінгі біздегідей емес, біреу емес, бірнешеу.
Әрбір әдеби ағымды әр қоғамдағы таптық жағдай тударады. Әрбір әдеби
ағым - әр дәуірдегі идеологиялық күрестің әдебиеттегі көрінісі.
Әдеби ағым – тарихи категория: белгілі бір қоғамдық жүйенің белгілі
кезеңдегі белгілі саяси - әлеуметтік сипатына сәйкес туады да, сонымен
бірге дамып, бірге жоғалып отырады[16, 335]
Анықталған жағдайда бір әдеби бағыттың шеңберінде эстетикалық және
қоғамдық – саяси көзқарастарымен бір ұстанымда болатын жазушылар тобы бой
көрсетеді. Мұндай идеялық – эстетиткалық тұтастықты әдеби ағым деп атау
қабылданған. Бір бағыттың ішіндегі әр ағымдардың арасында толастамас күрес
жүріп отырады, Ол тек тар көлемдегі поэтика мен әстетика аумағын ғана
қамтымайды, сонымен бірге өнердің мазмұнына, оның құндылықтарына қатысты
мәселелерге де қатысты болады [17, 191].
Л. И. Тимофеевтің анықтамасы бойынша, әдеби ағым денеіміз – бір –
біріне идеологиялық және өмірлік тәжірибесі, өзіндік көркемдік әдісі
жағынан жақын жазушылардың шығармашылығында белгілі бір кезеңде байқалған
негізгі идеялық – көркемдік ерекшеліктердің бірлігі [18, 402]. Ол әдеби
ағымның көбінесе әдеби мектеп түрінде қалыптасатынына, сондай – ақ
әлеуметтік жағдайларының ұқсастығына байланысты өзге елдің әдебиетінде де
дәл осындай ағымның орын алатынына және бұлардың бір – біріне әсері
болатынына назар аудартады. Бұл топшылау ағымның тарихи дамумен еншілес
түсінік екендігін нақтылай түседі.
Орыс әдебиетіндегі ағымдар мен бағыттарды зерттеген В. И. Кулешов
әдеби процесті түйсіну үшін біртектес бағыт, ағым, мектеп ұғымдарын
сақтау қажеттігін, осылардың ішінде бағыттың ауқымдылығын, ағымдардың өзі
соның даму барысында пайда болатынын баса айтады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz