Агроөнеркәсіп кешенінің нарықтық экономикасы

Кіріспе

Мұнай қырық-елу жылда сарқылатын байлық. Ал жер бетінен алынатын өнім әлімсақтан бері халықты асырап келеді. Жейтін тамақ пен киетін киім жер астында емес, жер бетінде. Синтетикалық киімге қазір сұғына қоятын ешкім жоқ. Сондықтан, табиғи өнімдерге деген сұраным өсе түседі. Демек, Қазақстанның бір жағынан аграрлық ел болғанының болашақта пайдасы тиеді.
Республикамыздың агроөнеркәсіп кешені экономиканың аса маңызды саласы және экономикалық дағдарысты жою, тамақ және жеңіл өнеркәсіптерін дамыту, саяси-әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету жолында шешуші рөл атқарады. Ауыл шаруашылығы – бұл еліміздің экономикасын биікке асқақтататын маңызды салалардың бірі болып табылады. Ауыл шаруашылығы дегенде еріксіз ойымызға кең байтақ жеріміз, төрт-түлік малымыз, егінді алқаптарымыз оралады. Осы табиғаттың берген сыйын жоғалтпау үшін ауыл шаруашылығының жағдайын жақсартатын бір әдіс-тәсілдер керек сияқты.
Қазіргі кезде ауыл шаруашылығы жаңа туған нәресте тәрізді нәзік те, әлсіз. Сол нәрестені құшағына қысып, аялап, мәпелеп, аяққа тұрғызатын ананың рөлін атқаратын бұл – мемлекет болып табылады. Мемлекет барынша ауыл шаруашылығына көмегін аямау керек.
Менің осы тақырыпты таңдауымның себебі мені ауыл шаруашылығының жағдайы мен тағдыры алаңдатады және қазіргі таңда нарықтық экономикада бұл өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Осы талдауда ауыл шаруашылығының проблемалары түгелдей дерлік шешіледі деп ойлау қате болар, бірақ қайтсе де шешу жолдарын іздестіру артық болмас.
Аталған тақырыпта мен барынша ауыл шаруашылығының жағдайын, оған мемлекет тарапынан көрсетілетін көмек жайлы, әрине субсидия мен несиелендіру жүйесі жайлы ой қозғаймын. Сонымен қатар ауыл шаруашылығының алдында тұрған үлкен бір белестер жайлы, яғни Дүниежүзілік Сауда Ұйымына мүше болуды да тыс қалдырмаймын. Осы аталған мәселелердің бетін ашып, талдап, бірқатар проблемалардың басын қайырамын. Дегенмен, ауыл шаруашылығы күрделі сала және онда түсініксіз жайттар өте көп.
Келесі бөлімдерде осы мәселелерге тереңдей үңіліп қарастыратын боламын.

Қолданылған әдебиеттер:

1. Қ.К.Кеулімжаев, З.Н.Әжібаева, Н.А.Құдайбергенова, А.Ә.Жантаева Қаржылық есеп оқу құралы, Алматы Экономика 2001
2. Кеулімжанов К.Қ., Төлегенов Э.Т., Байдаулетов М.Б., Құдайбергенов Н.А. Субъектінің қаржы-шаруашылық қызметі бухгалтерлік есеп шоттарының корреспонденциясы. – Алматы : Экономика,1998.
3. Тоқсанбай С.Р. Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік. – Алматы: Сөздік-Словарь, 1999.
4. Э.Т. Төлегенов. Бухгалтерлік ақпарат жүйелері. – Алматы: Экономика, 2001.
5.С.С. Сатыбалдин. Кәсіпорындар мен бірлестіктердің шаруашылық жұмыстарына талдау. Алматы, 1989.
6. Ш.М. Каланова, Ю.В. Дубский. Методическое пособие по планированию и организация дипломного проектирования. Тараз, 1999
7. Е.М. Уркунчиев, М.К. Баимбетов. Рабочая программа прохождения преддипломной практики для студентов специальности 0708 – “Экономика социология труда”. Тараз, 2002.
8. “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” 2001 жылғы 12 маусымдағы № 209-II Қазақстан Республикасының салық кодексі.
9. Ануфриев В. Е. Учет капитала предприятия Бухгалтерский учет. 2001. №5с. 5-1
10. Балабанов И. Т. Анализ и планирование финансы хозяйствующего субъекта.- Москва.: «финансы и статистка», 1998-112 с.
11. Ефимова О.В. Анализ собственного капитала. Бухгалтерский учет №1. 1999.
12. Ковалев В.В. Модели анализа и прогнозирование источников финансирования Бухгалтерский учет №7 2000 г.
13. Павлова Л.Н. Финансы предприятий. М.; финансы. 1998.
14. Палий В.Ф., Палий В.В. финансовый учет. М; Пресс. 1999.
15. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия.
Минск; ООО «Новое знание», 2000.
16. Хорин А.Н. «Финансовая отчетность организации: цель составлениям/Бухгалтерский учет. 2004 №7

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

Кіріспе.

I. Агроөнеркәсіп кешенінің нарықтық экономикасы.

1.1 Агроөнеркәсіп экономикасының ерекшеліктері.
1.2 Ауылшаруашылық өнімдерінің нарығы.

II Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылық жағдайы.
2.1. Ауылшаруашылығы өнімдерінің жалпы динамикасы
2.2. Ауылшаруашылығын реттеудегі мемлекеттік саясат
2.3. Ауылшаруашылығын несиелеу жүйесі
2.4. Агроөнеркәсіп кешенін техникалық жарақтандыру

III ҚР-дағы ауыл шаруашылығын дамыту жолдары

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер.

Кіріспе

Мұнай қырық-елу жылда сарқылатын байлық. Ал жер бетінен алынатын
өнім әлімсақтан бері халықты асырап келеді. Жейтін тамақ пен киетін киім
жер астында емес, жер бетінде. Синтетикалық киімге қазір сұғына қоятын
ешкім жоқ. Сондықтан, табиғи өнімдерге деген сұраным өсе түседі. Демек,
Қазақстанның бір жағынан аграрлық ел болғанының болашақта пайдасы тиеді.
Республикамыздың агроөнеркәсіп кешені экономиканың аса маңызды саласы
және экономикалық дағдарысты жою, тамақ және жеңіл өнеркәсіптерін дамыту,
саяси-әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету жолында шешуші рөл атқарады.
Ауыл шаруашылығы – бұл еліміздің экономикасын биікке асқақтататын маңызды
салалардың бірі болып табылады. Ауыл шаруашылығы дегенде еріксіз ойымызға
кең байтақ жеріміз, төрт-түлік малымыз, егінді алқаптарымыз оралады. Осы
табиғаттың берген сыйын жоғалтпау үшін ауыл шаруашылығының жағдайын
жақсартатын бір әдіс-тәсілдер керек сияқты.
Қазіргі кезде ауыл шаруашылығы жаңа туған нәресте тәрізді нәзік те,
әлсіз. Сол нәрестені құшағына қысып, аялап, мәпелеп, аяққа тұрғызатын
ананың рөлін атқаратын бұл – мемлекет болып табылады. Мемлекет барынша ауыл
шаруашылығына көмегін аямау керек.
Менің осы тақырыпты таңдауымның себебі мені ауыл шаруашылығының жағдайы
мен тағдыры алаңдатады және қазіргі таңда нарықтық экономикада бұл өзекті
мәселелердің біріне айналып отыр. Осы талдауда ауыл шаруашылығының
проблемалары түгелдей дерлік шешіледі деп ойлау қате болар, бірақ қайтсе де
шешу жолдарын іздестіру артық болмас.
Аталған тақырыпта мен барынша ауыл шаруашылығының жағдайын, оған
мемлекет тарапынан көрсетілетін көмек жайлы, әрине субсидия мен
несиелендіру жүйесі жайлы ой қозғаймын. Сонымен қатар ауыл шаруашылығының
алдында тұрған үлкен бір белестер жайлы, яғни Дүниежүзілік Сауда Ұйымына
мүше болуды да тыс қалдырмаймын. Осы аталған мәселелердің бетін ашып,
талдап, бірқатар проблемалардың басын қайырамын. Дегенмен, ауыл шаруашылығы
күрделі сала және онда түсініксіз жайттар өте көп.
Келесі бөлімдерде осы мәселелерге тереңдей үңіліп қарастыратын боламын.

I Агроөнеркәсіп кешенінің нарықтық экономикасы
1.1 Агроөнеркәсіп экономикасының ерекшеліктері
Адамзаттың техникада және өндірісте қолы жеткен прогресі қандай
айбынды болғанымен , оның барлық өмірі табиғатқа байланысты екенін
ұмытпауымыз керек. Ол адамдарға өте үлкен және алуан түрлі
ресурстарды пайдалануға береді.
Алдымен керегі бұл адамдардың тамағы. Ол болса табиғаттың негізгі
ресурсы- жер арқылы өндіріледі, алынады. Шындығында жерсіз адам сүре
де алмайды. Экономика ерекшілігінің бірі барлық ауыл шаруашылығы
өндірісі осы жерде орналасқан.
Біріншіден , ол табиғаттың , ауа-райының жағдайына толық байланысты
, бір жыл екінші жылға ұқсамауы мүмкін.
Екіншіден, шаруашылықты жүргізу маусымды және бір келкі емес, ал
тұтыну болса жыл бойы жүреді.
Үшіншіден, оның басқалардың өніміне қарағанда бір жермен бір орында
емес, шашыранды , оларды бір жерге жинау мүмкін емес , тиімді
болмайды.
Төртіншіден, ауыл шаруашылық өндірісі, онда жұмыс істейтін
жұмыскерлердің өмір сүріп, жұмыс істеуіне өз белгісін қалдырып
отырады. Жұмыскердің жұмыс уақытымен санаспай істеуін талап етеді.
Бесіншіден , бұл сала экономиканың басқа салаларымен салыстырғанда
сұраным оралымдылығы мен икемділігі төмен, ол экономикаға екі жақты
зардап алып келуі мүмкін: бірінші ауыл шаруашылығы өнімдеріне
бағаның өсуі , оның оның тұтынуын азайтпай, керісінше көбейтіп,
сонымен бірге шығындардағы инерцияның күшеюіне , ал , өнеркәсіп
өнімдері, алдымен ауыл шаруашылығы өзі пайдаланып отырған өрімдердің
қымбаттауына (трактор , машина, комбайн, жанар-жағар май, қосалқыбөлшектер
т.б. ) әкеліп соқтырады: екіншіден , бағаны төмендету, өнімдерді өткізу
көлемін және фермерлердің табысын молайту да өз әсерін тигізе
алмайды, себебі, табыстан артылып қалған қаржыны фермер өнеркәсіп
орындарының өнімдерін сатып алуға жұмсайды.
Міне, осының барлығы агроөнеркәсіп шаруашылығының жалпы экономикалық
прогресте арнайы орын алатынын, әлеуметтік шиеленушіліктің пайда
болатынын көрсетеді.
Дүние жүзілік тәжірибе көрсеткендей техниканың қандай болғанымен
агроөнеркәсіп шаруашылығында өнімді көбейту- бұл жанұялық шаруа
қожалығы болып отыр.
Шаруа қожалығы дегеніміз бір жағынан , ауыл шаруашылық
өндірісінің жаңа түрі, екінші жағынан , бұл кеңшар мен ұжымшарлардан
ескі формалардың бірі болып саналады. Агроөнеркәсіп шаруашылық
экономикасында шаруа қожалықтары, кооперативтер т.б.формалары арға
ғасырдан екле жатыр. 1917 жылғы Қазан төңкерісінен “Ұлы сталиндік
өзгеріске ” дейін жұмыс атқарып халыққа өз өнімін беріп келген.
Орыстың ұлы ғалымы , ауыл шаруашылық экономисі Александр Васильевич
Чаянов атағандай кеңшар мердігерлік әдістер, соның ішінде жеке және
отбасылық мердігерлік, кооперативті, шаруа қожалығы т.б. түрлері өмір
сүріп , халыққа қызмет көрсете алады. Ғалымның бұл пікірінің
дұрыстығын, қазіргі кезде әлемдік ауыл шаруашылық тәжірибесі дәлелдеп отыр.

Мысалы, ҚХР-дағы тұрғындардың 80 пайызына дейін ауылдарда тұрады.
Бір ерекшілігі –ауыл шаруашылық мекемелерінде емес, ауыл
шаруашылығына жатпайтын ұйымдарында (ұжымшарлар мен кеңшарлар емес)
барлық айдалатын жердің 90 пайызы отбасылық , жалгерлік,
кооперативтік әдіспен жұмыс істейді екен. Жерді 50 жылға дейін
жалға келісім шартпен алып жұмыс істеп, әр алуан өнімдер
өндіреді. Осы өндірген өнімнен жалгерлер мемлекетке жылдық ақы
есебіне 3 пайыз, кооператив ұйымдарына 7 пайыз беріп , қалған 40
пайызын мемлекетке жоғары бағамен сатып отырады. Енді қалған
өнімнің 50 пайызы жалгерлік ұйым мүшелері өздері бөледі ,не
мемлекетке , немесе басқаларға нарықты еркін бағамен сатады.
Ал, АҚШ ауыл шаруашылығында істейтін фермерлік шаруашылықтар барлық
штаттар бойынша өндірілген өнімнің 60 % береді. Әрі жеке меншікті
жанұялы фермерлер 1 мың доллардан 20 мың долларға дейін өнім өндіріп,
сатады. Бұған қосымша ауыл шаруашылық өнімдерін тағы да 16 %
бірігіп жұмыс атқаратын туысқан адамдардан құралған серіктестік
фермалар береді екен.
Дүние жүзі мемлекеттерінің тәжірибелері көрсеткендей экономикалық
мүддесінен қол үзгені, жерінен айырылған шаруа елді тойдыра алмайды
және ауыл шаруашылығына жұмсалған қаржы қандай көлемде болса да,
құмға сінген су сияқты еш жердем тигізе алмайды және саланы ілгері
дамыта алмайды.
Нарықты қатынастарға көшкен мемлекеттерде агроөнеркәсіпті
шаруашылығы саласында фермерлер , шаруа қожалықтары, кооперативтер ,
жалгерлер, акционерлік қоғамдар т.б. жұмыс істейді. Осылардың әрқайсына
қысқаша түсінік берелік .
Шаруа қожалықтары- бұл фермерлерге ұқсас сияқты. Фермер ауыл
шаруашылығының еркін тауар өндірушісі есебінде көрінсе, шаруа қожалығы
бұрыннан-ақ бізде болған , өнім өндіріп келген кішігірім құрылымдар.
Сонымен, шаруа қожалығы- өз еңбегімен жұмыс атқарып ,өнім өндіріп,
өзін-өзі қаржыландыратын ,заңды, дербес шаруашылық.
Шаруа қожалықтардың ерекшеліктері:
• Өз қызметін жанұя, оның мүшелері арқылы жүргізеді;
• Жер мемлекеттік актімен бекітіліп берілгеннен кейін ,оның заңды
иесі бола алады және жұмыс істейді;
• Барлық жағынан заңды түрде мәртебе алып, өзінің атынан
жергілікті органдарда өз шешімдерімен бекітіп, шарт жасасып
отырады, өзінің мөрі , банкде шоты, кіріс, шығыс баланстары
болады. Шаруа қожалығы басқа да ұйымдармен қарым-қатынас жасайтын
өндіріс орны да болып табылады;
• Өндірген өніміне және құрал жабдықтарына, тапқан табысына заңды
түрде ие болып қожалық жасайды, сөйтіп алған дүние мүлкі аткімен
бекітіледі;
Өз жағдайларына , мамандандырылынғанына қарай не өндіретіндерін, қалай
өндіретіндерін, қандай технологияны пайдаланатынын, алған өнімдерін
қайда, кімге сататынын өздері дербес шешеді. Ол өз кірісін ,табысын өзі
біліп , өзі билейді, өзі бөледі. Әкімшілік түрде ол еш кімге бағынышты
емес. Сондықтан оның ішкі жұмысына ешкім араласа алмайды. Олар
мемлекеттік , кооперативтік , өздері сияқты шаруа қожалығымен қолма-қол
ақшалай, ақша немесе аудару арқылы қарым-қатынас жасайды;
Өз өндіріс орнында дербес жұмыс істегендіктен кеңшар, ұжымшылардың
істеріне араласпайды;
Өндірілгген өнімнің 70-80 пайыз тауарлығы, яғни сатылатындығы
болғандықтан, аның тауарлығының жоғары екендігін көрсетеді;
Шаруа қожалығының негізгі мақсаты – шаруалардың жанұя мүшелерін азық
-түлкпен қамтамасыз ету , сонымен бірге , өндірген өнімдерді сату
арқылы пайда табу.
1998 жылғы наурыздың 31-де “ Шаруа қожалығы туралы ” Қазақстан
Республикасының заңы өмірге келді. Бұл заң Қазақстан Республикасында
шаруа қожалықтарын құрудың және олардың жұмыс істеуінің құқықтық,
ұйымдық және экономикалық негіздерін белгілейді.
Енді ауыл шаруашылығы өнімдерінің нарығын айтпай кетуге болмайды және
оны келесідей қарастыратын боламыз.

1.2 Ауыл шаруашылығы өнімдерінің нарығы.
Қазақстан Республикасының экономикасын тұрақтандыру және нарыққа
көшу бағдарламасы бойынша, ауыл шаруашылығы өнімдерінің нарығын құру
үшін мемлекеттік тапсырыстың міндеттілігін жою , оның орнына
экономикалық жағынан дербес тауар өндірушілер құрамын жасақтау ,
нарықтық инфроқұрылымын қалыптастыру, тауар өндірушілерлің дайындаушы
,ұқсатушы және басқа ұйымдармен еріктілік пен өзара тиімді негіздегі
шарттық қатынастарына көшу.
Әкімшіл-әміршіл басқару жүйесінің қуатты тұтқасы болып келген
директивалық мемлекеттік тапсырыс индикативті жоспарлауға орын беруі
тиіс. Бұл орайда тапсырыс –ұсынысқа және шартқа айналдырылуы тиіс.
Мемлекет нарыққа шыққанда басқа да сатып алушылармен құқықтық
болуы керек. Ол тауар өндірушілерге сатып алатын өнім көлемі мен түр-
түрі, сапасы, бағасы, жеңілдіктері, көтермелеу шаралары мен басқа да
шарттары жайында алдын –ала хабарлайды.
Нарыққа көшкенде Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенінің аса маңызды
өзіндік ерекшеліктері болды. Олар мыналар:
-Еліміз бойынша әсіресе пайдаланылатын жер көлемі жөнінен орташа
кәсіпорындар басым болып отырғанда негізінен ірі ауыл шаруашылық
кәсіпорындарының болуы. Бұл, өз кезегінде , жер реформасын жүзеге
асыру және өндіріс құрал –жабдықтарына меншікті иелікке беру
формаларына әсер етеді;
- Қазақстан агроөнеркәсіп кешенінің шикізтқа бағытталуы негізінен
алғанда өндіру , ұқсату, сақтау, өткізу кезеңдерін қамтитын , оның
салалары арасындағы сақталып келе жатқан тепе-теңсіздікке байланысты.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің негізгі бөлегі ұқсатылмаған күйінде
басқа аймақтарға жіберіліп , республикада құралған таза табыстың
дені соларда қалып қояды;
- ауыл шарушылығының дәстүрлі түрлері бар, әлеуметтік экономикалық
дамуы жағынан артта қалған көптеген аудандардың болуы.
Ауыл шаруашылығы экономикасындағы күрделі проблемалардың тағы бір
түрі- сататын және сатып алатын тауарларға бағанын тепе-теңдігін
жасау.
Бағаның тепе-теңдігі- бұл қаламен ауыл аралықтарындағы екі жақты
айырбас кезіндегі ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіптің өнімдері
құндарының ара қатынасы.
Тең бағаны жасау қиындықтары барлық елдерде жиі кезесіп отырады.
Ол ең алдымен өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығындағы ерекшеліктер.
Біріншіден, ауыл шаруашылық өндірісінде өндіретін өнімдер маусымдық
сипатта болады, сондықтан өнім бағалары өзгеру уақыты бойынша жалпы
баға өзгерістерінен қалып отырады. Екіншіден, фермерлер өздеріне
керекті өнімдерді ірі жеке өнеркәсіп монополистерінен сатып алып
отырады, ал олар болса жоғары бағаларды ұсынады. Мысалы, астық
жинайтын комбаиндар Ресейде екі жерде ғана жасалады. Комбайндардың
бағалары болса өте қымбат. Ал фермер, шаруа өз өнімдерін көпшілікке
сатады, сондықтан жоғары баға сұрау қиынға түседі. Үшіншіден, ауыл
шаруашылық өнімдерінің дүние жүзілік нарығындағы бәсекелік
фермерлерге тең бағалы өнімдерді ұстауға үлкен кедергі жасайды.
Осының салдарынан өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы өнімдеріне әр
уақытта “бағаның қайшысы ” пайда болады.
Баға қайшысы- бағаның тепе-теңдігі бұзылу дәрежесі, яғни ауыл
шаруашылығы өнімдері мен өнеркәсіп өнімдерінің бағаларының өсу
қарқынының айырмашылығы.
Бағалар тепе-теңдік проблемаларын нарықты механизмдер арқылы шешу
өте қиын, сондықтан көп елдердің үкіметтері бұл тепе-теңдіктерді шешу
үшін фермерлердің өндірген өнімдеріне кеткен шығындардың біразын өз
мойындарына алады.
Мысалы, Еуропалық экономикалық бірлестік дүние жүзілік нарықта өз
фермерлерінің астығын нақтылы бағасынан 15 пайыз төмен бағаға
сатады. Ал, Америка үкіметі ферлердің өндірген астығын 50 пайыз
бағамен сатады, қалған 50 пайызын үкімет өз қалтасынан төлейді, ол
төлем фермерлерге жәрдем ақша есебінде болып, ауыртпалығы салық
төлеушілерге түседі.
Жәрдем ақша- тауар өндірушілерге, олардың тауарларына бағаны
тұрақтандыру, немесе оларды жұтатын кететін жағдайдан аман сақтау
үшін берілетін мемлекеттік қайтарылмайтын жәрдем.
Адамзаттың тарихи тәжірибесі ауыл шаруашылығын өз дәрежесінде
ұстау үшін ерекше әдіс ойлап шығаруға мәжбүр болды- бұл таза
нарықты тетіктер. Оларға алдымен биржалық сауда жатады.
Бірақ биржалық тетіктердің саудасы көпестер мен тауарлар
келісімдеріне де бейімделген. Тауарлар биржасында тек үлкен көлемде
және кқп уақыт сақталатын талапқа сай сапасы бар тауар сатылады.
Бұл талаптарға шикізат жатады, ал ол шикізаттар ауыл шаруашылығында
өндіріледі. Мысалы: астық, ет, мақта, табиғи кауччук.
Қазіргі дамыған елдерде 50-ден артық ірі тауар биржалары бар.
Оларда тауарлардың 160 түрі сатылады. Бұл көтерме сауда арқылы жылына
100 трлн. доллардың саудасы жүреді, яғни бұл елдердің өндірген
өнімдерінің төрттен бірі.
Көтерме сауда- тауарларды үлкен партияларымен сатудағы келісім ,
мұнда сатып алушы көтерме сауда фирмасы болып табылады, ол бөлшек
сауда бағасымен дүкендерді немесе өндірістік фирмаларды тауарлармен
қамтамасыз етеді.
Тауарлы биржалардың өркендеуі ауыл шаруашылығы мен экономиканың
басқа да салаларымен саудалық қарым-қатынастарды нығайтудың ең
қолайлы формасы болып табылады. Ауыл шаруашылық өндірісінің маусымды
түрі күзде , әсіресе, өнімдерді мол жинағанда , ұсыным сұранымнан көп
жоғары болғанды, мұның өзі бағаның , оны- мен бірге табыстың
төмендеуіне алып келеді. Бірақ өмір қажетімен тұтыну жыл бойы. Ауыл
шаруашылығы өнімдеріне күз айларынан кейін ұсыным күрт төмен
түседі, ал сұрамын болса айма-ай ұсынымнан жоғарылай береді. Жаз
айларының аяғында екеуінің алшақтығы сонша өткен жылдың өнімдеріне
деген баға тез жоғарылайды.
Міне, сұраным ұсыным тетіктерін жөнге салмаған жағдайда
бағалардың тұрақсыздануы шыға келеді. Бұл жағдай фермерлерге де,
тұтынушыларға да пайдасыз, күзде бұлардың алғашқылары өз тауарлары өте
төмен баға алатын болса, кейінгілері ауыл шаруашылық өнімдері үшін көктемде
және жазда өз қалтасынан өте көп төлейді.
Бұл жерде орынды сұрақ туады: не себепті фермерлер өз өнімін күзде
сатады? Келесі көктемде сату пайдалы емес пе?
Бұл кеңес орындалу үшін қожалықтары ең алдымен көп айлар бойы
жинаған өнімін сақтайтын қойма салуы керек, сонымен бірге сақтауға шығындар
жұмсау керек. Мұнымен бірге көктемде мол табыс ала қоймайды , ал күзде де
болса атқаратын жұмыстар көп, оларға кететін шығындар да мол. Бұл
шығындарды жабу үшін қаржыны қайдан алады?
Ол үшін банктен несие алуға болады. Бұл жолдың өз кемшіліктері бар.
Біріншіден, болашақ өнімге банк онша көп қарыз бере қоймайды. Себебі, бұл
тауар тұрақсыз бағасымен банктен алатын несие мен оның пайыздарын өтей ала
ма? Екіншіден, банктік несие үшін үлкен өнім пайыздарын төлеу керек, ол
табысты тағы азайтады. Үшіншіден, егер де банкке алған қарызын уақыттылы
қайтармаса, онда шаруашылығы тұралатып, уысынан шығарып алуы мүмкін.
Міне, осындай жағжайжа биржевик пайда болып келе кояды. Оның бар мақсаты
: бағаның күзде болатынын пайдаланып, көбірек табыс табу. Күзде ауыл
шаруашылығы өнімдері арзан болғандықтан көбірек сатып алып, көктем мен жаз
айларында бағаның өсуін күтіп қолындағыны сату арқылы баға айырмасынан
пайда табу.
Биржевиктің нарықта пайда болуының өзі болып жатқан жағдайға ерекше
әсерін тигізеді. Біріншіден, өндірген қнімді күзде сатып алу, сұраным мен
ұсынымның жалпы көлемін көбейтіп, олардың араларындағы үйлеспеушілікті
жояды . Теңгермелік баға жоғарлайды. Екіншіден, биржевик сатып алған
тауарын көктем мен жазда базарға шығарып ұсынымды көбейтеді, ал ол
биржевиктің еркінен тысқары, бағаны төмендетеді.
Маусымдық бағаның тұрақсыздануы қоғамда жоғары бағаланады: фермер күзде
өз еңбегі үшін көбірек ақша алады, тұтынушы да көктем мен жазда былтырғы
өнімнен сатып алып аз төлейді.
Басқа сөзбен айтқанда, биржалық сауда қоғамға пайдалы. Ол әкімшілік-
әміршілік үстемдік ел экономикасындағы саудагерліктен мүлде бөлек. Мұндай
елдерде ресурстарды тапшы тауарларға қолдары жететіндер саудагерлік жасап
байитын. Олар жазасыз, қорқпай саудагерлік жасайды.
Биржалардағы бағаның тұрақты түрде құбылып тұруы дәлелді, заңды
себептерден болады. Сондықтан тауар биржалары дүниежүзінде болып жатқан
өзгерістерді сезімтал экономикалық тетігі. Міне , бұл сезімталдығы қор
биржасын тауарлы биржалармен жақындастырады.
Әлем сатушылары мен алушыларын байланыстырып тауарлы биржалар нарықты
өмірге әкеледі, бұл нарықта тауарларды әр уақытта белгіленген көлемде
керекті түрін сатуға және сатып алуға болады. Свауда келісімі есебіне әлі
өсірілмеген, жиналмаған өнімдер де болуы мүмкін. Мұндай жағдайда оларды
келешекте уақыттылы жеткізіп тұруға келісім –шарт жасасады, бұл келісімді-
фьючерлік келісім дейді.
Фьючер – тауарды уақытысында және келісім-шарт жасаған уақыттағы бағамен
жеткізуге және төлеуге жасалған келісім.
Фьючерлік сауда өткен ғасырдың 60-шы жылдарында АҚШ-та пайда болды,
қазір биржалық келісімнің ол негізгі түріне айналды, қол бар тауарлар
саудасын ығыстырып, орнын басып алды.
Бұл келіісім бойынша фермер өзінің келешекте алар өнімін көктемде сатуы
мүмкін, Бұл келісім фермер үшін пайдалы.

2. ҚР-дағы ауыл шаруашылығының жағдайы

2.3 Ауыл шаруашылығы өнімдерінің жалпы динамикасы
Ауыл шаруашылығындағы жалпы өнім көлемі 2001-2005 жылдары орташа 10,7%-ға,
оның ішінде өсімдік шаурашылығында - 13%-ға, мал шаруашылығында – 7%-ға
артты. Ауыл шаруашылығы өндірісінің оңды динамикасы ауыл шаруашылығы
дақылдарының түсімділігімен, мал басы мен мал өнімділігінің артуына және
Ауыл мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасын іске асыруға
негізделген. 2003-2005 жылдары осы бағдарлама шеңберінде республикалық
бюджеттен 6,5 млрд. теңге, жергілікті бюджеттен - 367,2 млн. теңге бөлінді
және игерілді. Осы қаржылар есебінен фитосанитарлық және эпизоотикалық
қолайлылық, тұқымдардың сапасын тексеру қамтамасыз етіліп, таңдаулы
тұқымдардың, асыл тұқымды өнімдердің, минералды тыңайтқыштардың,
гербицидтердің, суармалы су жеткізудің құны арзандатылды.
2006 жылдан бастап Агроөнеркәсіптік кешенді тұрақты дамыту концепциясын
іске асыру басталды, оның шеңберінде ауыл шаруашылығы өндірісіне
мемлекеттік қолдау көрсету жалғасуда. Жыл басынан бері облыстың ауыл
шаруашылығы тауар өндірушілеріне республикалық бюджеттен 2,7 млрд. теңге,
облыстық бюджеттен 7 млн. теңгедей қаржы бөлінді.
1-сурет.

Ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің динамикасы

Өсімдік шаруашылығында 2005 жылы 2001 жылмен салыстырғанда 273,4 мың
тонна – дән, 20,5 мың тонна – картоп, 85,1 мың тонна – көкөніс, 37,7 мың
тонна – бақша және 15 мың тонна – майлы дақылдар артық өндірілді. Мұны бәрі
жер өңдеудің жаңа жағдайларға ауысуының, сондай-ақ отандық дән өндіру
мектебін қайта жаңғыртудың нәтижелері болып табылады.
Мал шаруашылығында 2001 жылмен салыстырғанда сүт -66,9 мың тоннаға, ет –
20,3 мың тоннаға, жүн – 2,0 мың тоннаға, жұмыртқа – 2,5 млн. данаға артық
өндірілді.
Көрсеткіштердің тұрақты өсіміне асыл тұқымды мал шаруашылықтары мен
малдарды қолдан ұрықтандыру орталықтары санын арттыру есебінен малдардың
гендік қорларын жақсарту сертігін тигізуде. Облыста 204 қолдан ұрықтандыру
пункттері мен 59 асыл тұқымды мал шаруашылықтары жұмыс істейді.
Шошқадан басқа барлық мал түрлерінің мал басы артуда. 5 жыл ішінде МІҚ
63,5%-ға артты және 2006 жылдың басына 293 мың басты құрады, қой мен ешкі
-71,4 %-ға (1979 мың бас), жылқы - 38% (73,5 мың бас), түйе – 34% (4,3 мың
бас), құс -29% (1375,2 мың бас).
Мал өнімдерін өндіру мен мал басының өсу динамикасы үстіміздегі жылы да
сақталды.
2-сурет.

МІҚ өсу динамикасы.

Нарықтық экономикаға тән жағдайлардың бірі – бұл инфляция құбылысы. Соған
байланысты 2007 жылдың бірінші тоқсанында ауыл шаруашылығы өнімдерінің
бағасы 4,3%-ға жоғарылады. Ағымдағы жылдың маусымында өсімдік шаруашылығы
өнімдерінің бағасы 2006 жылдың желтоқсанымен салыстырғанда 6,9%-ға , мал
шаруашылығы өнімдерінің бағасы – 1%-ға өсті. Бидай -7,6%-ға, жүгері- 5,8 %-
ға, арпа- 5,1 %-ға, күріш – 4,8%-ға, сұлы -2,6%-ға, қарақұмық -1,8%-ға,
тары бағасының -1,3%ға өсуінен дәнді дақылдарға баға өсімі – 7,2% құрады.
Жеміс-көкөністерден бағасының ең жоғарғы өсімі қиярға – 31,2% және
қызанаққа – 25,2%, қырыққабат – 8,3%, қызылшаға – 5,1%, сәбізге – 1,1%
тіркелген. Картопқа баға өсімі – 10%, жидекке – 1,3%, күнбағыс тұқымдарына
– 1,2 % құраған.
Мал шаруашылығы өнімдерінен ағымдағы жылдың маусымында 2006 жылдың
желтоқсанымен салыстырғанда мал еті – 4,9%-ға , құс еті – 2,5%-ға
қымбаттады. Жұмыртқа бағасы - 14%-ға, сүт бағасы – 1,6%ға арзандады.

1-кесте.
2007ж
2007 ж маусымы қаңтар-маусым
ы 2006ж
қаңтар-маусым
ына
2007ж мамыры 2006ж
желтоқсанына
Ауыл шаруашылығы өнімдері 0,0 4,3 12,9
Өсімдік шаруашылығы өнімдері0,9 6,9 15,5
Дәнді дақылдар 1,1 7,2 16,2
картоп 0,2 10,0 25,8
Көкөніс -0,2 5,9 7,7
Мал шаруашылығының өнімдері -1,2 1,0 9,5
Мал мен құс 1,3 4,9 9,4
сүт -4,9 -1,6 9,5
жұмыртқа -8,7 -14,0 10,9

Ауыл шаруашылығы өнімдерінің бағасының динамикасы

Ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізу бағасының индексі отандық ауыл
шаруашылығы тауарларын өндірушілер өндірген және әртүрлі арналар бойынша
ауыл шаруашылығы өнімдері бағасының өзгеруін сипаттайды. Байқау барлық
меншік нысандарының ауыл шаруашылығы құрылымының іріктеу шеңбері бойынша
жүргізіледі.Өткізу бағасына өосымша құн салығының есебінсіз тасымалдау,
жабдықтау, өнімдерді тиеу және түсіру бойынша шығыстар кіреді.

2.2 Ауылшаруашылығын реттеудегі мемлекеттік саясат
Ауыл шаруашылығы экономикасының ең күрделі мәселелерінің бірі – сатып
алынатын және сатылатын тауарларға баға теңгермешілігін(паритетін) сақтау,
яғни, ауыл шаруашылық өнімдері мен осы салаға арналған өнеркәсіп өнімдері
құндарының арасындағы қатынас осы екі саланың да мүддесінен шығу мәселесі.
Халқымыздың тұрмыс деңгейін арттыруда бұл мәселені дұрыс шешудің үлкен
маңызы бар. Бірде-бір дамыған елде егін және мал шаруашылықтары тұтастай
нарықтың ерікті ағысына жіберілмеген.
Кейбір кәсіпкерлер бизнес мемлекеттік реттеуді қабылдамайды деп санайды.
Бірақ, Нобель сыйлығының лауреаты Дж. Стиглердің мемлекеттік реттеу
жөніндегі белгілі зерттеулеріне сүйенетін болсақ, бизнес мемлекеттік
реттеуден мүлдем алшақтамайды, қайта керісінше ол бәсекедегі тәуекелді
істерді мемлекет тарапынан қорғауды талап етеді. Бұл құбылыстар нарықтық
қатынастағы Қазақстанның аграрлық секторына да тән.
Ең алдымен экономикалық реттеуде жер реформасы – мемлекет деңгейіндегі
ұлттық мәселелерді қамтитын аса күрделі процесс. Әлемдік тәжірибеде жерге
шексіз жеке меншіктік құқығын бермей, мемлекет және қоғамдық мүдделердің
артықшылығын қамтамасыз ететін әр түрлі шектеулер бар. Мұндай құқықты беру
– мақсат емес, тек жерді пайдалану тиімділігін арттыру үшін пайдаланылатын
құрал. Ауыл тұрғындарын көп толғандыратын мәселе – жерге жеке меншік
орнатудан гөрі, одан алынатын өз еңбегінен түскен нәтижеге иелік ету
құқығы. Атап айтқанда, кеңінен етек алған бұрынға тәжірибені, яғни, алдымен
ауылдың бар өнімін, пайдасын алып қойып, соңынан дотация, қарыздарын өтеу
түрінде біртіндеп қайтарудан арылу мүмкіндігін беру қажет.
Ауылшаруашылығында экономикалық қарым-қатынастарды реттеу үшін залогтық
(кепілдікті) сатып алу операциясы бойынша есеп айырысуды енгізу жөніндегі
ұсыныстардың едәуір мәні бар. Бұл жағдайда шикізатты өңдеу, дайын өнімді
алғаннан соң тауар өндірушілерге шикізат құны мен нақтылы төленген аванс
сомасы арасындағы айырмашылықты залогтық баға бойынша төлеу қажет.
Кепілдікті сатып алу операциясын жүзеге асыру үшін дайындаушы және өңдеуші
кәсіпорындарды кепілдікті сатып алу ұйымдары етіп құратын болсақ, нарықтық
баға құрылымын және ауыл шаруашылық тауарын өндірушілерінің табыстылығын
реттеуге жағдай жасалынады.
Мемлекеттік салық саясатында ауыл шауашылығына қатысты жеңілдікпен салық
салу арқылы олардың ынталандырушы функциясын күшейту керек. Салық салудың
негізгі объектісі ретінде жалпы табысты ғана алу тиімді болар еді.
Республика халқын азық-түлікпен және өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз ету
үшін жыл сайын дайындаушы, өңдеуші, сатушы ұйымдардың және жеңіл өнеркәсіп
орындарының тауар өндірушілер мен форвардты, фъючерстік контрактілер жасап,
кепілдікті сатып алу операцияларын жүзеге асыруы қажет. Сонда тауар
өндірушілералдын ала пайызсыз несие алу мүмкіндігіне ие болады. Өйткені,
форвардтық операциялар – бұл болашақтағы өнімді қазіргі сату бағасымен
контрактілі өткізу де, фъючерстік операциялар – белгілі бір көлемдегі,
саладағы болашақтағы өнімнің контрактісін болашақтағы нарықтық баға
негізінде сату. Алдағы жылдың өнімін сату – бұл пайызсыз несие алумен
қатар, ауыл шаруашылық бағалы қағаздар нарығын құруға, тұрақты сұраныс пен
өнімді кепілдікті өткізуге, сатып алушылардың қаржы қорларын тиімді
жұмсауына және инфлияциялық процестердің төмендеуіне мүмкіндік береді.
Ауыл шаруашылық тауар өндірушілерінің қаржы жағдайына сатылған өнімге
уақтылы есеп айырысудың сақталмауы қатты әсер етеді. Сондықтан өзара есеп
айырысудың бақылау мерзімін бекіту керек.
Қазіргі қиын нарық жағдайында әртүрлі ауыл шаруашылық
субектілеріне техника иемдену басты проблема болып тұр. Осы
қиыншылықтан шығудың бірден бір жолы лизингтік қаржыландыру. Мен
Қазақстан жағдайындағы лизинг туралы бірнеше мәселені талдап
көрейін. Лизингтік қаржыландырудың банктік несие жүйелерінен айырмашылығы
бар ма?, ауыл шаруашылығы техникаларын лизингтік қаржыландырудың, содан
кейін лизингтік қаржыландырумен қол жеткен техникаларды сақтандыру
жүйесінің қазіргі пәрмені қандай? деген сияқты бірнеше сұрақ туындайды.
Мен осы секілді бірнеше сұраққа жауап беріп көрейін.
Қазір лизинг компаниялары лизингтік жолмен қаржыландырылған
техникаларды сақтандырудың тәжірибесін қолға ала бастады. Бұл бірқатар
компанияларда сыннан өтіп үлгерді. Лизинг техникасы ұрланған, өртеніп
кеткен немесе уақытша істен шыққан жағдайда оның шығынын сақтандыру жүйесі
арқылы жабудың теориялық, тәжірибелік мүмкіндіктері қарастырылып жатыр.
Бірақ сақтандырудың бұл түрі әлі сұранысқа ие болған жоқ.
Әрине шаруалар үшін лизингтің ең қызықты жағы ол –пайыздық
өсім. Алдағы уақытта лизингтік келісімшарттар негізінде лизингтік пайыздың
өсімі төмендету мәселесі тағы туындап отыр, Енді осыған тоқталып
кететін болсақ: Лизингтік келісімшарттар құрылымы жағынан инвестициялық
институт болғандықтан, ол қысқа мерзімді болуы мүмкін емес. Кез келген
лизингтік компанияның несиелендіру мерзімі 3-5 жыл, әрі кетсе 10 жыл болуы
мүмкін. Несиелендіру мерзімі де, оның пайыздық мөлшері де жобаны
қаржыландырып отырған қаржыландыру көзіне, сонан соң жобадағы лизинг
мүлігінің өзін-өзі ақтайтын мерзіміне байланысты. Өзіндік құнын 10-12 айда
ақтайтын техниканы 3-5 жылға несиелендіру мүлдем ақылға сыймайды. Нарық
саласында жүрген кез келген компания нарық динамикасының алдын алып жүруі
тиіс. Лизингтік несиенің пайыздық мөлшерін төмендетуге кез келген компания
мүдделі. Көптеген компаниялар өзінің несиелендіруші – құрылтайшы
банктерімен қатар еуропалық Қайта құру және Даму банкінің несие жүйесі
арқылы ірі жобаларды қаржыландыруды қолға ала бастады. Тіпті пессимистік
болжамның өзі алдағы 2 жылда лизингтік пайыздар мөлшері айтарлықтай
төмендейтінін айтады. Ауыл шаруашылығы техникаларын лизингтік
қаржыландырудың қазіргі мүмкіндіктері туралы тоқталып кетейін. 2004 жылы
елге лизингтік қаржыландыру арқылы жеткізілетін бірқатар техникалар Үкімет
қаулысымен қосымша құн салығынан босатылған. Кейбір лизинг компаниялары
ауылда, жеке меншігінде 5 гектардан 500 гектарға дейін жері бар кәсіпкер-
шаруаларды құны 5-50 мың АҚШ доллары тұратын ауыл шаруашылығы техникасымен
лизинг арқылы несиелендіруді бастады. Енді ауылдағы кәсіпкерлер лизингтік
жобамен қаржыландырылған лизинг мүлігін кепілге қойып, оның бастапқы
жарнасын төлеп, қажетті техникаға ие бола алады.
Ресей, Өзбекстандағыдай өнім арқылы лизингтік несиемен есеп айырысу
үрдісі бізге әлі енгізіле қойған жоқ. Бір айта кетер жайт – лизингтік
несиеге қол қойған шаруа банктердегідей ай сайын емес, жылына бір рет,
өзіне қолайлы мерзімде есеп айырыса алады. Банктер ауыл шаруашылығы үшін
консервативті жүйе болса, лизингтік қаржыландыру құрылымы жағынан ауыл
шаруашылығына жақындау. Банктік несие мен лизингтік несие арасындағы бәсеке
Қазақстанда ғана емес, барлық елде бар. Меніңше, ерте ме, кеш пе, банктер
лизинг компанияларын дербес құрылым ретінде жеке отау етіп бөлек
шығарады. Өйткені лизинг жүргізуге арнай рұқсаты бар кейбір екінші
деңгейдегі банктер әрбір жоба үшін лицензиялап отыруы қажет. Ал бұл міндет
лизинг компаниясының тікелей құзырында болғандықтан, лицензияның қажеті
жоқ, лизинг алу үшін компания көмегіне жүгінген кәсіпкер қалтасынан қосымша
шығын шығармайды. Бұл – екі жақ үшін де уақыт та, қаржы да үнемделеді деген
сөз.
Салалық лизингтердің ерекшеліктері ең алдымен лизинг техникасының
өтімділігінде дер едім. Егер транспорт немесе жылжымалы мүліктің өтімділігі
жоғары болса, дефольт жағдайында компания өз өнімін қайтарып алып,
қайталама нарықта қайта сата алады.
Айта кету керек, лизинг жобасындағы техникалардың өтімділігі жоғары
болған сайын оның бастапқы жарнасы да қомақты болады. Бұл – компанияның
дефольт жағдайынан өзін-өзі сақтандыруы. Енді мемлекет тарапынан
лизингтің дамуына қосып жатқан үлесі жайлы айтып кетейін.
Мемлекеттің жасап жатқан іс –шаралары өте ауқымды. Бұның дәлелі
ретінде “ҚДБ-Лизинг акционерлік қоғамы Қазақстанның Даму Банкінің
еншілес ұйымы болып табылады және Қазына Тұрақты даму қоры АҚ жүйесіне
кіретін компанияны айтын кетуге болады. Компания Қазақстан
Республикасының индустриалдық-инновациялық даму стратегиясын іске асыру
шеңберінде Қазақстанның Даму Банкі ұсынған инвестициялық жобаларды
қаржыландыру құралдарын кеңейту мақсатында 2005 жылдың 6 қыркүйегінде
құрылды.
Өкімет басшылығымен құрылған компания қызметі – Қазақстан
Республикасы кәсіпорындарының негізгі қорларын жаңарту үшін қажетті
жағдайлар туғызу, жаңа өндіріс орындарын құру үшін инвестициялау саясатын
қарқынды дамыту.
Мақсаттары:
- лизинг саласындағы мемлекеттік инвестициялық саясатты жетілдіру және
оның тиімділігін арттыру;
- өңдеуші өнеркәсіпті, өндіруші және көлік инфрақұрылымын дамыту;
- ел экономикасына сыртқы және ішкі инвестицияларды тарту мен орналастыру
кезінде даму институттарымен өзара бірлесіп жұмыс істеу.
Міндеттері:
- инвестициялық жобаларды орташа және ұзақ мерзімді лизингілік
қаржыландыру;
- Қазақстан Республикасы экономикасының өндіруші секторын басқа қаржы
институттарымен бірлесіп қаржыландыру жолымен лизингілік қаржыландыруды
ынталандыру;
- ірі инвестициялық жобаларды іске асыру үшін лизингілік қаржыландыру
механизмін қолдану.
- жабдықтардың жекелеген түрлерінің импортын қосылған құн салығынан
босату.
ҚДБ- Лизингтегі лизингілік қаржыландырудың негізгі шарттары:
- Лизингінің ең төменгі сомасы 1 млн. АҚШ доллары
- Лизингінің мерзімі 3 жылдан 20 жылға дейін
- Лизингінің пайыздық ставкасын жобаның тәуекелдік деңгейіне сәйкес
белгілеу
- Инвестициялық басымдықтарға сәйкес болу.
Қалай дегенмен, лизингтік қаржыландыру біздің еліміздің
ауылшаруашылығының “ локомативтерінің” бірі . Сондықтан, лизингтік
қаржыландыруды дамыту біздің міндетіміз.

3. Ауыл шаруашылығын несиелеу жүйесі.
Агроөнеркәсіптік өндірісті қаржымен қамтамасыз етуде несиелік
механизмнің орны бөлек екені мәлім. Соған қарамастан, осы күнге дейін
экономиканың аграрлық секторындағы қаржы-экономикалық қатынас жүйесінде
ауыл шаруашылығын несиелеу өзектілігін жоймай келеді. Ол ғылыми-әдістемелік
тұрғыда негіздеуді және оны ұйымдастыру жөніндегі ұсыныстарды қарастыруды
талап етеді.
Аграрлық бизнестің шағын субъектілерін кең көлемде қамту және ресурстық
базаны кеңейту үшін банк жүйесінің немесе басқа да ортадағы делдалдық
ұйымдардың (микронесие берушілер, несиелік серіктестіктер, т.б.) ауылдық
несие кооперативтерімен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.