Кәсіпорынның қаржысын тиімді пайдалануды талдау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорын қаржысының экономикалық мәні және ұйымдастыру негіздері ... ... ... ... ... ...5
1.2 Кәсіпорынның қаржылық ресурстары мен қаржы қорлары ... ... ... ... .14
1.3 Кәсіпорындағы қаржы менеджменті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫСЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ТАЛДАУ
2.1 «Интергаз Орталық Азия» АҚ.ның қаржылық . шаруашылық қызметінің нәтижелерін талдау ... ... ... ...32
2.2. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3 Кәсіпорынның капиталды тиімді пайдалануды факторлық талдау ... .55
3. КӘСІПОРЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ МЕНЕДЖМЕНТТІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Тереңдетілген операциялық талдау технологиясын пайдалану ... ... ...59
3.2 Қаржылық менеджменттің стратегиясын, тактикасын жетілдіру бойынша нұсқаулар ... ... ... ... ... 66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорын қаржысының экономикалық мәні және ұйымдастыру негіздері ... ... ... ... ... ...5
1.2 Кәсіпорынның қаржылық ресурстары мен қаржы қорлары ... ... ... ... .14
1.3 Кәсіпорындағы қаржы менеджменті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫСЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ТАЛДАУ
2.1 «Интергаз Орталық Азия» АҚ.ның қаржылық . шаруашылық қызметінің нәтижелерін талдау ... ... ... ...32
2.2. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3 Кәсіпорынның капиталды тиімді пайдалануды факторлық талдау ... .55
3. КӘСІПОРЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ МЕНЕДЖМЕНТТІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Тереңдетілген операциялық талдау технологиясын пайдалану ... ... ...59
3.2 Қаржылық менеджменттің стратегиясын, тактикасын жетілдіру бойынша нұсқаулар ... ... ... ... ... 66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорын қаржысының экономикалық мәні және ұйымдастыру
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Кәсіпорынның қаржылық ресурстары мен қаржы
қорлары ... ... ... ... .14
1.3 Кәсіпорындағы қаржы
менеджменті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2. Кәсіпорынның қаржысын тиімді пайдалануды талдау
2.1 Интергаз Орталық Азия АҚ-ның қаржылық – шаруашылық
қызметінің нәтижелерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
2
2.2. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... .40
2.3 Кәсіпорынның капиталды тиімді пайдалануды факторлық талдау ... .55
3. КӘСІПОРЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ МЕНЕДЖМЕНТТІ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ
3.1 Тереңдетілген операциялық талдау технологиясын
пайдалану ... ... ...59
3.2 Қаржылық менеджменттің стратегиясын, тактикасын жетілдіру
бойынша
нұсқаулар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 74
КІРІСПЕ
Елбасының 2007 жылдың 28 ақпанындағы “Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты
Қазақстан халқына Жолдауында: Бәсеке қабілеттілік ─ Қазақстанның әлемдік
экономика мен қоғамдастыққа табысты кірігуінің кілті. Сондықтан да өткен
жылдың өзінде біз жалпы қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске асыруды
қолға алған болатынбыз. Бұл ─ біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу
елінің қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыздың және оның тұрақты мүшесі
ретінде Қазақстанның тұғырнамасын нығайту деген. Осы орайда
кәсіпорындардың бәсеке қабілеттілігін жоғарылату мәселесі олардың қаржысын
тиімді қолданудың, басқарудың тиімділігін жоғарылату мәселесімен тығыз
байланыстылығына көз жеткізуге болады. 1, 4-5 б
Біз Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе
жатқан ел болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына
сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық “орнын”
иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті
ел болуын қалаймыз. Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылықтың
жолындағы заңнамалық, әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді ысырып
тастауға, жеке меншік капиталдың келешегі үлкен кемел бастамаларына тікелей
қолдау көрсетуге, Жаңа экономика жаңа басқару шешімдерін қажетсінеді, ал
ондай шешімдерді осы заманға сай ойлай білетін және түпкі нәтижеге
бағдарланған мемлекеттік менеджерлер ғана қабылдауға қабілетті. - деп
айтып кеткен еді Республикамыздың Президенті Н.Ә.Назарбаев 2007ж. Қазақстан
халқына арналған Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Жолдауында. 2, 5 б
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кәсіпорынның қаржысын басқару механизмін
жетілдіру отандық экономика дамуының қазіргі сатысында өндірістің
экономикалық тиімділігін жоғарылатудың маңызды факторларының бірі болып
табылады. Әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздық және нарықтық
инфраструктураның өзгермелілігі жағдайында қаржылық менеджердің ағымдық
күнделікті жұмысында айналым қаражаттарын басқару маңызды орынды алады,
себебі осыдан кәсіпорынның сәтті және сәтсіз өндірістік-коммерциялық
операцияларының себебін байқауға болады. Кәсіпорын қаржысының
жеткіліксіздігі жағдайында оларды тиімді қолдану қазіргі кезде әрбір
кәсіпорын қызметінің басым бағыттарының бірі болып табылады. Берілген
жұмыстың өзектілігі кәсіпорынның одан әрі дамуы және бәсеке қабілеттілігін
арттыруы үшін кәсіпорын қаржысын тиімді басқарудың маңыздылығымен
анықталады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - корпорацияның қаржысын басқаруды талдау және
оның тиімділігін арттырудың кейбір жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- кәсіпорын қаржысының экономикалық мәні және ұйымдастыру негіздерін
анықтау;
- кәсіпорынның қаржысын тиімді пайдалануды талдау;
- кәсіпорын қаржысын басқаруды жетілдірудің кейбір жолдарын ұсыну.
Зерттеу объектісі – Интергаз Орталық Азия АҚ мысалында кәсіпорын
қаржысы.
Зерттеу пәні - кәсіпорынның қаржысын басқару.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізін қаржылық талдаудың әдістері
құрады: бухгалтерлік есептің көлденең және тік талдауы; статистикалық
мәліметтерді жинау мен топтау; динамика қатарларын талдау; кәсіпорынның
қаржысын басқарудың қазіргі заманғы әдістері. Бұл жұмысты жазу барысында
Баканов М.И., Шеремет А.Д., Сайфуллин Р.С., Ковалев В.В., Негашев Е.В.
Стоянова Е.С., Дюсенбаев К.Ш. және т.б. ғалымдардың еңбектері әдістемелік
арқау ретінде көрініс тапты. Зерттеудің ақпараттық негізін кәсіпорынның
бухгалтерлік және қаржылық есептілігінің мәліметтері, кәсіпорынның ішкі
нормативті-техникалық құжаттары, мерзімді баспа құралдарының ақпараттары,
қаржылық менеджмент саласындағы отандық және шетелдік мамандардың
оқулықтары құрайды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы: дипломдық зерттеудің
нәтижелері - кәсіпорынның қаржылық қызметінде қаржыны басқаруға талдау
жүргізу және оның тиімділігін арттырудың кейбір жолдары.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш маңызды бөлімдерден, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан құралады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі айқындалады, мақсаттар мен
алдына қойылатын мәселелер қалыптастырылады, зерттеудің объектісі мен пәні,
әдістемелік және ақпараттық негіз анықталады, сонымен қатар зерттеудің
тәжірибелік маңыздылығы көрсетіледі.
Бірінші бөлімде шаруашылық субьектілердің қаржысын басқарудың теориялық
негіздері келтірілген; кәсіпорын қаржысының экономкалық мәні және
ұйымдастыру негіздері анықталған; кәсіпорынның қаржылық ресурстары мен
қаржы қорлары келтірілегн; кәсіпорындағы қаржы менеджментінің маңызы
ашылған.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімі кәсіпорынның қаржысын тиімді
пайдалануға талдау жүргізуге арналған: Интергаз Орталық Азия АҚ -ның
қаржылық тұрақтылығын талдау, капиталды қолдануын талдау, өзін - өзі
қаржыландыру деңгейін талдау жүргізілген.
Үшінші бөлімде қойылған мақсаттар шегінде кәсіпорынның қаржысын басқару
механизмін жетілдіру бойынша тәжірибелік ұсыныстар келтірілген.
1. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Бірінші бөлімде шаруашылық субьектілердің қаржысын басқарудың теориялық
негіздері келтірілген; кәсіпорын қаржысының экономкалық мәні және
ұйымдастыру негіздері анықталған; кәсіпорынның қаржылық ресурстары мен
қаржы қорлары келтірілегн; кәсіпорындағы қаржы менеджментінің маңызы
ашылған.
1.1 Кәсіпорын қаржысының экономкалық мәні және ұйымдастыру негіздері
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы − бірыңғай қаржы жүйесінің
құрамды бөлігі және айырықша сферасы болып табылады, оның
орталықтандырылмаған бөлігін құрайды, материалдық және материалдық емес
игіліктер жасалатын және елдің қаржы ресурстарының негізгі бөлігі
қалыптасатын қоғамдық өндірістің басты буынына қызмет көрсетеді. Елдегі
ақша қтынастарының аса маңызды сферасын, атап айтқанда, жасалатын қоғамдық
өнімді, ұлттық табысты және ұлттық байлықты − халықтың қажеттіліктерін,
өндірістік емес сфераның материалдық шығындарын қамтамасыз етудің көздерін
алғашқы бөлуді қамтитындықтан бұл буынның қаржысы қаржылардың негізгі,
бастапқы бөлігі болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы қаржы жүйесінің сферасы
ретінде қоғам экономикасының іргетасын қалыптастырады, өйткені мұнда
материалдық және материалдық емес игіліктер жасалады. Шаруашылық жүргізуші
субъектілер қаржысының сферасы шеңберінде материал, еңбек және қаржы
ресурстарын көпшілік бөлігі шоғырладырылады, бұл қоғамда ұлғаймалы ұдайы
өндіріс процесін қамтамасыз етеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының болуы, жалпы мемлекеттің
қаржысы сияқты, тауар-ақша қатынастарының өмір сүруімен және экономикалық
заңдардың іс-әрекетімен байланысты.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы ақша нысанында ұлғаймалы ұдайы
өндіріс процесінің негізгі жақтарын білдіреді және экономикалық заңдардың
талаптарына сәйкес оны жүзеге асыруға септігін тигізеді. Ол ұлттық
шаруашылықты одан әрі дамытуға қажетті ақшалай табыстар мен қорланымдарды
бөлу және пайдалану үшін қолданылады. Даму ұлттық шаруашылықты басқару
жүйесінің маңызды экономикалық инструменті, экономиканы қайта құрудың
қуатты құралы болып табылатын шаруашылық жүргізуші субъектілердің берік әрі
жақсы қалыптасқан қаржыларысыз мүмкін емес. Өндірістік қатынастардың бір
бөлігі ретінде олар басқа өндірістік қатынастардың жиынтығында басқарудың
төменгі буындары шаруашылық қызметінің тиімділігне тікелей әсер етеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы өзіне қоғамдық − пайдалы
қызметтің сан алуан сфераларындағы өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс,
көлік, жабдықтау-өткізу (делдалдық), сауда, дайындау, геологиялық барлау,
жобалау қызметін, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді, байланысты, тұрғын үй-
коммуналдық қызметтерін, түрлі қаржы, кредит, сақтық, ғылыми, білім,
медицина, ақпарат, меркетинг және басқа қызметті жүзеге асыратын
кәсіпорындардың, фирмалардың, қоғамдардың, крнцерндердің, ассоциациялардың,
салалық министрліктер мен басқа шаруашылық органдардың, шаруашылықаралық,
салааралық, кооперативтік ұйымдардың, мекемелердің қаржыларын кіріктіреді.
Ұлттық шаруашылықтың әрбір саласы қаржысының бұл саланың техникалық-
экономикалық ерекшеліктерінен туындайтын елеулі айырмашылықтары бар. Бірақ
сонымен бірге барлық салалардың қаржысының мәні мен оны ұйымдастырудың
негізгі қағидаттары бірдей, бұл шаруашылық жүргізудің орта қағидаттарына
және бірыңғай экономикалық заңдарға байланысты. Мұның бәрі олардың барлығын
қосалқы категорияға − жалпы қаржы категориясы сияқты оның функцияларын
орындайтын шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына біріктірудің
мүмкіндігі мен қажеттігін алдын ала анықтайды. 3, 137-146 б
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы жалпы қаржылар сияқты бөлу және
бақылау функцияларын орындайды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының бөлгіштік функциясының
ерекшелігі қаражаттардың жеке-дара ауыспалы айналымының процесінде
өндірілген өнімнің құны белгіленген экономикалық нормативтер (салық
мөлшерлемелері, амортизациялық аударымдардың нормалары, несие үшін пайыз)
негізінде бөлінетігінде болып отыр, мұның өзі қаржының ұдайы өндіріс
процесінде құнды бөлу және қайта бөлуге қатысуын айқындайды. Ақшалай қорлар
мен қорланымдарды экономикалық тұрғыдан негіздеп бөлу қаржының
ұдайыөндірістік тұжырымдамасын да іске асырудың басты шарты блып табылады.
Оның мазмұны жай және ұдайы өндіріс кезінде материалдық және ақша
қаражаттарының ауыспалы айналымы процесінде олардың қозғалысы арасындағы
сәйкестікті қамтамасыз етуде болып табылады. Бұл үшін кәсіпорында өнім
өндіру мен оны өткізудің жоспарлары, болжамдары мен ниеттері негізінде,
белгіленген экономикалық нормативтер негізінде уақыттың белгілі бір
мерзіміне кірістер мен шығыстардың көлемін жасайды; шығыстардың шамаланған
меншікті қаржы ресурстары, басқа ұйымдар мен өз қызметкерлерінің уақытша
тартылған қаражаттары, банк несиелері есебінен, ал айырықша жағдайда
бюджеттен бөлінетін қаражаттар есебінен жабылатынын анықтайды.
Бөлу − өндіру мен тұтыну арасындаңы байланыстырушы буын. Бұл процесс
кәсіпорындардың өнім өткізуден түсім-ақша алуы және оны өндірістің
жұмсалынған қаражаттарын өтеуге және таза табысты (пайданы) жасауға
пайдалану арқылы болып жатады. Табыстың (пайданың) бір бөлігі қайта бөлу
ретінде орталықтандырылған қорларға − мемлекеттік бюджетке, бюджеттен тыс
қорларға түседі, ал қалған бөлігі еңбекке ақы төлеуге, әлеуметтік
мұқтаждарға, өндірісті кеңейту және дамыту жөніндегі шығындарды
қаржыландыруға шаруашылықтың қарамағында қалады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының бақылау функциясы кәсіпорын
экономикасында маңызды рөл атқарады: есепсіз және бақылаусыз шаруашылық
жүргізуге болмайды. Ақшамен бақылау тек шаруашылық жүргізуші субъектілердің
ішінде ғана емес, сонымен бірге оның басқа субъектілермен, жоғарғы
ұйымдармен және қаржы-кредит мекемелерімен өзара қарым-қатынастарын да
жүзеге асырылады. Субъектілер арасындағы өзара қатынастарды бақылау
жеткізілім тауарларға, көрсетілген қызметтерге және орындалған жұмыстарға
ақы төлеу кезінде болады. Қаржы-кредит органдарымен өзара іс-әрекет кезінде
бақылау бюджет алдындағы міндеттемелердің орындалуы кезінде, банк
несиелерін алған және қайтарған кезде жүзеге асырылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы сферасындағы сан алуан
қатынастар олардың шаруашылық қызметі процесінде басқа шаруашылық жүргізуші
субъектілермен болатын мынадай топтарға ірілендірілген ақша қатынастарына
саяды:
басқа әр түрлі кәсіпорындармен және ұйымдармен (олар: өнім өткізуден
түсім-ақша алу, өткізуден тыс табыстар түсіру, материалдық шығындарды
төлеу, шарт міндеттерін бұзған кезде айыппұл төлеу және алу, бағалы
қағаздарды өткізу, басқа кәсіпорындардың акциялары мен облигациялары
қаражаттарды инвестициялау, олар бойынша дивиденттер мен пайыздар төлеу
және алу процесінде коммерциялық несиелеу кезінде қалыптасады);
өзінің еңбек ұжымымен (бұл қатынастар еңбекке ақы төлеуді, силық қорын
жасауда, табысты (пайданы) бөлу және тұтыну қорынан қызметкерлерге
жәрдемақылар төлеуді, сонымен бірге қызметкерлердің қаражаттарын тартуды
(бағалы қағаздар сату, кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастыру үшін
үлестік жарналарды) ортақтастырады;
мемлекетпен − бюджетке салықтар төлеу, бюджеттен қаржыландыру кезінде,
мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алған кезде, сондай-ақ олар бойынша
төлемдер алғанда, валюта қорлары мен ресурстарын қалыптастырғанды;
банктермен (қаржы қатынастарының бұл тобы банк несиелерінің алу, оларды
қайтару, несиелер бойынша пайыздар төлеу, банктерге уақытша пайдалануға
белгілі бір төлем мен бос ақшаны беру, банк өткізетін бағалы қағаздармен
жасалатын операциялар нысаны түрінде іске асады);
сақтық органдармен − мүлікті, қызметкерлерді, коммерциялық және
коммерциялық емес тәуекелді сақтандыру жөнінде;
жоғары ұйымдармен − ішкі салалық қайта бөлу шегінде (пайданы, табыстарды,
капиталды қайта бөлу кезінде, жалгерлік төлемдер бойынша және басқалары);
құрылтайшылармен (бұл қатынастар құрылтайшылардың жарғылық капиталды
қалыптастыру үшін қаржы жарналарын (салымдарын) төлеу кезінде, сондай-ақ
кәсіпорынның пайдасын бөлгенде және оның бір бөлігін шартқа сәйкес
құрылтайшыға аударған кезде қалыптасады) және т. с. с.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына, бір жағынан, жалпы
қаржылардың экономикалық табиғатын сипаттайтын белгілер, басқа жағынан,
қоғамдық өндірістің түрлі сферасындағы қаржылардың қызмететуіне байланысты
ерекшеліктер тән. Сонымен бірге бұл қаржыға тән мынадай негізгі белгілерді
атауға болады:
1) қаржы қатынастарының көпқырлылығы, олардың нысандары мен мақсатты
арналымының сан алуандығы;
2) өндірістік құралдың (капиталдардың) міндетті болуы және оларды
қалыптастырумен, көбейтумен және қайта бөлумен байланысты қатынастардың
пайда болуы. Өндірістік капиталдар − бұл өндірістің серпінді элементі, олар
өндірістің өзі сияқты үздіксіз қозғалыста болады; сонымен қатар құн
нысандарының тұрақты ауысымы болып отырады. Кәсіпорын қызметінің кез келген
мезетінде өндірістік құралдар материалдық-заттай және ақша нысанында болуы
мүмкін;
3) жоғары белсенділік, шаруашылық қызметінің барлық жағына әсер ету
мүмкіндігі;
4) шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы бүкіл қаржы жүйесінің
айқындаушы негізі болып табылады.
Сөйтіп, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы деп өнім (жұмыс,
қызметтер көрсету) өндіріп, сату кезінде ақшалай табыстарды, қорланымдарды
және қорларды жасаумен, бөлумен және пйдаланумен байланысты экономикалық
қатынастарды айтады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің құрамына материалдық өндірістің
барлық кәсіпорындары және нарықтық экономика жағдайында өзінің қызметін
коммерциялық есеп негіздерінде жүзеге асыратын өндірістік емес сфераның бір
бөлігі кіреді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер − кәсіпорындар мен ұйымдар (фермалар,
компаниялар, фермер шаруашылығы, шаруашылық серіктестіктері, ассоциациялар
(бірлестіктер), ұлттық компаниялар және басқалары), мекемелер әр түрлі
белгілері бойынша сыныпталады және оларды не ол, не бұл түрі бойынша
айырудың негіздемелері қаржыны ұйымдастырудың сипатына елеулі әсер етуі
мүмкін. Шаруашылық субъектілердің сыныптамасы 1 суретте бейнеленген.
Межелеудің ең жалпы белгісі кәсіпорындар мен ұйымдарды қызмет
сфераларының біріне − материалдық немесе материалдық емес (өндірістік емес)
сфераға жатқызу болып табылады. Қызметтің материалдық сферасының
кәсіпорындары бүкіл қоғамның тіршілік әрекетінің негізі болып табылатын
материалдық өнімдер мен игіліктерді жасайды. Бұл сферада жасалған өнімнің
бір бөлігі оның салалары ішінде (өндірістік тұтынудың өнімдері) тұтынылады,
басқа бөлігі түпкілікті тұтынуға, соның ішінде өндірістік емес сфераға да
бағытталады. Өндірістік емес сфера қызметінің нәтижелері қызметтердің
нысанын қабылдайды, қызметтерді жасаудың процесі әдеттегідей, оларды тұтыну
процесімен тоқайласады, яғни олар қордалауға, сақтауға жатпады.
Қоғамдық өндірістің екі сферасының аталған қағидалы айырмашылықтары бұл
сфералардың қаржысын ұйымдастыруға − қаржыландыру, өнімдер мен қызметтер
құнының жасалу процестеріндегі қаржы қорларының қозғалысы кезінде де,
сондай-ақ қызметтің қаржы нәтижелерін қалыптастыру − қорланымдарды,
табыстарды немесе пайданы бөлу және пайдалану кезінде де әсерін тигізеді.
Мысалы, материалдық сфера қорларының қозғалысында өндірістік босалқы
қорларды, аяқталмаған өндірісті жасаумен, дайын өнім және өндірістік емес
сфераға сипатты емес бірқатар басқа процесстердің қозғалысымен
байланыстырылады елеулі орын алады.
Сыныптаманың басқа белгісі шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық
қызметінің сипаты − коммерциялық және коммерциялық емес қызметі болып
табылады.
Коммерциялық және коммерциялық емес қызмет болып межелену Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінде бекітіліп берілген, онда заңи тұлға
ұғымы анықталады. Заңи тұлға деп меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел
басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері
бойынша жауап беретін ұйымды айтады. Өз атынан мүліктік және мүліктік емес
жеке құқықтық міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алады, сотта
талапкер және жауапкер бола алады.
Өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде пайда келтіруді көздейтін
(коммерциялық ұйым) не мұндай мақсат ретінде пайда келтіре алмайтын және
алынған пайдасын қатысушыларына үлестірмейтін (коммерциялық емес ұйым) ұйым
заңи тұлға бола алады.
Коммерциялық ұйым болып табылатын заңи тұлға мемлекеттік кәсіпорын,
шаруашылық серіктестігі, өндірістік кооператив нысандарында құрылуы мүмкін.
Коммерциялық емес ұйым болып табылатын заңи тұлға мекеме, қоғамдық
бірлестік, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни бірлестік нысанында және
заң құжаттарында көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкін және ол
кәсіпкерлік қызметпен өзінің жарғылық мақсаттарына сай келуіне қарай ғана
айналыса алады.
Коммерциялық шаруашылық жүргізуші субъектілер табыс (пайда) алу
мақсатында құрылады. Олар өзінің қызметін мынадай нысандарда жүзеге асыра
алады: мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындар; шаруашылық қоғамдар мен
серіктестіктер; өндірістік кооперативтер. Коммерциялық негіздерде
материалдық өндіріс сферасы кәсіпорындарының басым бөлігі және материалдық
емес сфера ұйымдары мен мекемелерінің едәуір бөлігі жұмыс істейді:
коммерциялық банктер, сақтық ұйымдары, қаржы секторының басқа мекемелері
(жинақ ақша – депозит мекемелері, инвестициялық қорлар, қор биржалар,
бағалы қағаздар рыногы мен ақша-кредит рыноктарына қызмет көрсететін әр
түрлі мекемелер), сауда-делдалдық кәсіпорындар, ерікті қоғамдық қорлар,
трасттық компаниялар және басқалары.
Коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы қаржы жүйесінің маңызды
сфераларының бірі ретінде құн түріндегі ЖІӨ-ні жасау, бөлу және пайдалану
процестерін қамтиды. Олар негізінен ЖІӨ мен ҰТ жасалатын материалдық
өндіріс сферасында іс-әрекет етеді. Сондықтан коммерциялық кәсіпорындар мен
ұйымдардың қаржысы материалдық өндіріс кәсіпорындары (ұйымдары) қаржысының
мазмұнымен және оларды ұйымдастырудың қағидаттарымен бірдей болып келеді.
Қызметтің
сфералары Материалдық Материалдық емес
бойынша (өндірістік емес)
Өндірістің
түрлері Тауарлар, жұмыстар Қызметтер
бойынша
Коммерциялық
Қызметтің
сипаты
бойынша
Коммерциялық емес
Мемлекеттік меншік
Меншіктің
нысандары
бойынша
Жеке меншік
Қоғамдық ұйымдардың меншігі
Шетелдік субъектілердің меншігі
Аралас
мемлекеттік өндіріс
-
Коопе- тік
Шаруашылық Ратив- Қоғамдық емес
Серіктестіктер Тік ұйымдар сфера-
ның
ұйымда-
ры мен
меке-ме
лері
Ұйымдық-
құқықтық
түрлері
бойынша
шаруа-ш
ылық жедел
жүргізубасқару
құқы- құқы-
ғын- ғын-
дағы дағы
c V m
Материалдық шығындар Қажетті өнім Қосамша өнім
ӨЗІНДІК ҚҰН (ШЫҒЫНДАР)
АмортизаАйналымдағы МатериаҰлттық табыс
циялық қаражаттар лдық
аударымд шығында
ар р
құрамын
дағы
төлемде
р
әлеуметтік қорларға Таза
аударылатын аударымдартабыс
(әлеуметтік салық) (пайда)
Халықтан алыгатын Жанама салықтар
салықтар (қосылған құнға
Қарыздар мен салынатын салық,
лотереялар акциздер,
Ерікті жарналар басқалары)
Роялти, бонустар Сыртқы
Табиғи ресурстар үшін төлемдер экономикалық
Баждар, лицензиялар үшін төлемдер қызметтен түсетін
Тіркеу алымдары түсімдер
Табиғатты қорғау қорына төленетін төлемдер
Мемлекеттік мүлікті сатудан
(жекешелендіруден) түсетін
түсімдер
Сыртқы көздерден түсетін түсімдер
(қарыздар, трансферттер,
гранттар)
Сурет 2. Қаржы ресурстары
шаруашылық жүргізуші субъектісінің меншікті қаражаттарына теңестірілетін
қаражаттар (олар субъектінің қарамағында болады): тұрақты пассивтер
нысанындағы жалақы; қосымша жалақы – қызметкерлердің демалыстарын төлеуге
арналған ақша (есептелінеді, бірақ шаруашылық жүргізуші субъектісінің
қарамағында болады);
тартылған қаражаттар (бұл кәсіпорынның қаржы рыногында – бағалы қағаздар,
несие капиталдары эәне т.б рыногында қалыптастыратын қаражаттары): акциялар
мен облигацияларды сату; қарыз қаражаттары;
қаражаттарды қайта бөлу тәртібімен алынатын көздер: жоғары
инстанциялардан (министрліктерден, бюджеттен алынатын) алынатын қаражаттар;
сақтық өтеулері (сақтандыру – қаражаттарды қайта бөлу әдісі).
Мыналар макродеңгейдегі қаржы ресурстарының негізгі түрлері болып
табылады: Халықаралық валюта қорының және басқа халықаралық ұйымдарының
кредиттері, Ұлттық банктің ішкі кредиттері; салықтар; бюджетке төленетін
басқадай төлемдер; бюджеттен тыс қорларға аударылатын аударымдар және
өзгедей түрлері.
Макродеңгейдегі қаржы ресурстарының түрлеріне мыналар жатады: шаруашылық
жүргізуші субъектісінің таза табысы – пайдасы; амортизациялық аударымдар;
кредиттер; сақтық өтеулері; істен шыққан мүлікті сатудан түскен түсім-ақша;
орнықты пассивтер; құрылыста ішкі ресурстарды жұмылдыру; серіктестіктер мен
кооперативтер мүшелерінің үлестік және басқа жарналары; меншікті бағалы
қағаздарды сатудан алынған табыстар; жоғары құрылымдардан аударылған қаржы
ресурстары; бюджет субсидиялары және басқадайлары.
Қаржы ресурстары орталықтандырылған және орталықтандырылмаған болып
бөлінеді.
Орталықтандырылған қаржы ресурстары бюджет және макродеңгейдегі ұдайы
өндірістің қажеттіліктерін қамтамасыз етеді.
Ұлттық шаруашылықты қаржыландырудың мынадай бюджеттік әдістері болады:
1. Мемлекеттік күрделі жұмсалымдар (бұл әдіс экономиканы жандандыру,
өндірістің жаңа салаларын жасау үшін пайдаланылады).
2. Мемлекеттік көтере сатып алу (оның көмегімен жиынтық сұраным
белгіленеді, мемлекет тауарлардың уақтылы өтуіне мүмкіндік туғызады).
3. Субсидиялар (өтеусіз берілетін қаражаттар). Олардың мынажай түрлері
болады: демеуқаржы (залалдарды, берешектерді, мысалы, жалақы жөніндегі,
жабуға пайдаланылатын субсидиялардың түрі); субвенциялар (мақсаты
шығындарға жұмсалатын субсидиялардың түрі); экспорттық сыйлықақылар
(экспортталатын тауардың бағасын төмендету үшін пайдаланылатын
субсидиялардың түрі).
4. Бірлескен кәсіпорындарға жұмсалатын инвестициялар.
5. Мемлекет тарапынан болатын жеңілдікті несиелендіру.
Орталықтандырылмаған қаржы ресурстары шаруашылық жүргізуші субъектілерде
қалыптасады және өндірісті кеңейтуге, кәсіпорын қызметкерлерінің әлеуметтік-
мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланылады.
Қаржы ресурстарын босатып алудың мынадай жағдайлары болады:
1) айналым қаражаттарының айналымдылығын тездету;
2) өндірісті қысқарту;
3) тауар-материалдық құндылықтардың босалқы қорларын қысқарту;
4) материал сыйымдылығын қысқарту;
5) меншікті қаражаттарды қарыз қаражаттарымен ауыстыру.
Ұдайыөндірістік процесті жандандырудың маңызды аспектісі ғылыми-
техникалық прогресс болып табылады. Оны қаржы ресурстарының –
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ресурстары есебінен қамтамасыз
ету – оларды пайдаланудың басым бағыттарының бірі.
Қаржы ресурстарының бір бөлігі резервтерді – көлденең пайда болған
қажеттіліктерді қаржыландыруды қалыптастыру үшін бөлінуі тиіс.
Ұдайы өндірістің мақсаттарын қамтамасыз етуден басқа қаржы ресурстарының
едәуір көлемі басқаруға, қорғанысқа, құқық тәртібін қорғауға, үкіметтік
борышты төлеуге бағытталатынын білген жөн.
Жекешелендіруден, мемлекет меншігін сатудан түсетін түсімдер сияқты
уақытша көздер болып табылатын қаржы ресурстары олардың таусылуына қарай
азаятын болады. Көздері жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен
арнаулы төлемдері – роялти, бонустар болып келетін қаржы ресурстары артады.
Еңбекке ақы төлеудің, тұтыну қорларының одан әрі өсуі қаржы ресурстарының
құрамына тартылатын халық қаржыларының мөлшерінің өсуіне жеткізеді.
Мемлекеттің қаржы ресурстары көлемінің динамикасы мен құрылымының
тенденциялары нарықтық қатынастарға көшу бағдарламаларын жүзеге асырудың
нәтижесінде қоғамдық өндірістің тиімділігін айтарлықтай арттыру қаржы
ресурстарын қалыптастырудың қарқынын тездету және өсуі интенсивті
факторлармен шарттасылған көздердің үлес салмағын көбейту бағытындағы
олардың құрылымын жақсартуға жеткізетіндігін дәлелдейді.
Шаруашылық-қаржы қызметі процесінде кәсіпорын мен ұйымдар қаржы қорларын
− белгілі бір мақсаттарға арналған ақша қаражаттарын қалыптастырып,
пайдаланады. Қорлардағы ақша қаражаттары үнемі қозғалыста болады: түседі,
қордаланады, жұмсалады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы тәжіребесінде кәсіпорындардың, жеке
саланың немесе бүкіл ұлттық шаруашылықтың өндірістік, шаруашылық және
әлеуметтік қызметіндегі мақсат-міндеттеріне қарай әр түрлі қорлар
пайдаланылды. Өздерінің қызметтерінің орындалуына немесе экономикалық
жағдайдың өзгеруіне қарай кейбір қорлар жойылса, кейбірі өзгертіліп, қайсы
біреулері жеке бөлініп шықты. Ұзақ жылдар бойы кәсіпорындар мен ұйымдарды
экономикалық ынталандыру қорлары − материалдық көтермелеу қоры, өндірістік
дамыту қоры, әлеуметтік даму қоры, көпшілік қолды тауарлар қоры (халық
тұтынатын тауарларды шығаруды және өндіріс қалдықтарынан жасалынған басқа
бұйымдарды ынталандыру үшін) жұмыс істеді 1992 жылға дейін ұлғаймалы ұдайы
өндірісті қаржыландыру және негізгі қорларды жаңарту үшін амортизациялық
қор құрылды. Министрлік пен ведомстволарды жалпы салалық сипаттағы
шығындарды қаржыландыру, ведомствоға қарасты кәсіпорындар мен ұйымдарға
қаржы көмегін көрсету үшін орталықтандырылған қорлар құрылды: ғылым мен
техниканы дамытудың бірыңғай қоры, экономикалық ынталандыру қорлары бойынша
орталықтандырылған қорлар мен резервтер, бағаны реттеу қоры және басқалары.
Қаржы қорларында кәсіпорындар мен ұйымдар мүлкінің қозғалысы бұл
ақпаратты өндіріс, шаруашылық-қаржы және әлеуметтік қызметті басқаруда
пайдлану үшін толық немесе ішінара түрде бейнеленеді. Жекелеген қорлардың
қозғалысы қаржының көлемін, нысанын, пайдалану мөлшерін неғұрлым анық
көрсетеді. Сондықтан кейбір қорлар бір мезгілде орындалуға белгіленген
(жоспарланған), сондай-ақ іс жүзінде қол жеткен кәсіпорын қызметінің
қаржылық көрсеткіштері де болып табылады немесе есеп-қисап үшін бастапқы
мәліметтер ретінде қызмет етеді. Мысалы, белгілі бір кезеңде кәсіпорынның
тұтыну қорын жұмсау ауқымы; кәсіпорынның бір қызметкеріне шаққандағы бұл
мөлшер оның материалдық және әлеуметтік қажеттіліктерімен қанағаттандыру
деңгейін көрсетеді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың жұмыс істеуі үшін неғұрлым елеулілері мен
маңыздылары мына қорлар болып табылады: жарғылық, резервтік капиталдар,
қорлану қоры, тұтыну қоры, еңбек ақы төлеу қоры, валюталық, жөндеу қорлары.
Құрылтайшылардың немесе кәсіпорындар ұжымдарының қарап шешуі бойынша басқа
да мақсатты қаражат қорлары құрылуы мүмкін, мысалы, медициналық сақтандыру
қоры, басқа шарашылық огандарымен болатын үлестік қоры және басқалары.
Жарғылық капитал мемлекет, басқа меншік иесі немесе құрылтайшы берген
кәсіпорын (ұйым) мүлкінің (капиталының) мөлшерін сипаттап көрсетеді және
алғашқыда, шаруашылық жүргізуші субъектілерді құрғанда өндірістік
капиталды, материалдық емес активтерді, айналым құралдарын сатып алудың
көзі болып табылады. Оның қаражаттары есебінен кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыруға қажетті жағдайлар жасалады.
Жарғылық капиталдың мөлшері шаруашылық қызмет процесінде өзгеріп отырады:
негізгі кпиталға жұмсалатын инвестициялар (күрделі жұмсалым), таза табыс
есебінен болатын айналым капиалының өсімі, тауар-материалдық құндылықтарды
бағалауға дейінгі және капиталдың басқа молықтырылуы нәтижесінде көбейеді;
негізгі құралдарды шығару немесе беру, оның тозығын есетеу, зияндарды
шығару, тауар-материалдық игіліктердің бағасын түсіру есебінен кемиді.
Кәсіпорындардың қарамағында қалатын қаражаттардың негізінде, яғни
салықтар мен басқа да төлемдерді төлегеннен кейін кәсіпорындар мен ұйымдар
кешенді қорларды − тұтыну қоры мен қорлану қорын құрады.
Тұтыну қоры мыналарды кіріктіреді:
бүкіл қызметкердің (өндірістік және өндірістік емес) еңбегіне ақы төлеу
шығындары;
ақшалай төлемдер, соның ішінде жылдың қрытындысы бойынша сыйақылар;
еңбегі үшін ынталандырудың басқа түрлеріне жіберілетін ақша және
натуралдық нысандардағы қаражаттар;
материалдық көмек:
еңбек және әлеуметтік жеңілдіктерді белгілеуге жұмсалатын қаражаттар;
қызметкерлердің акциялары мен салымдары бойынша мүлікке төленетін
табыстар (дивиденттер, пайыздар);
оңтайландырғыштық ұсыныстар, өнер табу және жаңалық ашу үшін берілетін
сыйақылардан бөлек басқа да жеке сипаттағы төлемдер.
Қорлану қоры:
кәсіпорынның қарамағында қалатын табыс;
негізгі капиталды қалпына келтіруге жұмсалатын амортизациялық аударымдар;
шығып қалған мүлікті өткізуден түскен түсім-ақша;
банктердің несиелері;
басқа да көздер есебінен қалыптасады.
Қорлану қоры ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтамасыз ету шығындарын
қаржыландыруға:
негізгі және айналым капиталдарын молықтандыруға;
ғылыми-техникалық прогресті дамытуға, жаңа өнімдерді игеруге;
табиғат қорғау шараларын жүзеге асыруға;
өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым объектілерін салуға үлестік
қатысуға;
әлеуметтік инфрақұрылым объектілерін салуға қатысуға пайдаланылады.
Ірі кәсіпорындар мен ұйымдар кешенді тұтыну мен қорлану қорларының орнына
көздері мен шығындарының мазмұны жағынан ұқсас мынадай жеке-жеке қорлар
көздерін құрып, пайдалана алады: жалақы, еңбекке ақы төлеу, өндірісті
дамыту, әлеуметтік даму қорлары. 5, 145 б
Ұдайы өндірістік шығындарды үздіксіз қаржыландыруды қамтамасыз етуде
қаржы резервтерінің (резервтік капитал, тәуекел қоры, сақтық қоры) маңызы
зор. Нарыққа көшу жағдайында олардың маңыздылығы артпаса, кемімейді. Қаржы
резервтерін шаруашылық жүргізуші субъектілердің өздері меншікті қаржы
ресурстары есебінен басқару құрылымдары (нормативтік аударымдар негізінде),
мамандандырылған сақтық ұйымдары (сақтандыру әдісі арқылы) және мемлекет
(әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің қаржы қорлары) жасай алады. Оның мақсаты
− шаруашылық-қаржы жағдайы нашарлаған кезде пайда болған қосымша шығындарды
жауып, кәсіпорындардың қаржы жағдайын тұрақтандыруды қамтамасыз ету. Қор
кәсіпорынның тұтыну, қорлану және басқа қорларына жіберілмес бұрын оның
қарамағында қалатын табыс есебінен құралады (осы мақсаттар үшін олардың
жеткіліктілігі жағдайында).
Кәсіпорындар мен ұйымдардың валюта қорлары валюта қаражаттарының есебінен
мына көздерден қалыптасады:
экспорттық валюталық түсім-ақшадан;
жарғылық капиталға түсетін жарналардан;
банктердің, солардың ішінде шетел, басқа қаржы мекемелерінің және
шетелдік заңи тұлғалардың валюталық несиелерінен;
ішкі валюта рыногында өкілетті банктер мен айырбастау пунктері арқылы
валюта сатып алу;
бейрезиденттер көрсететін қаржы көмегі (гранттар).
Өнімдерді, жұмыстар мен қызметтерді экспортқа шығарудан түскен валюталық
түсім-ақша заңмен белгіленген салықтар төленгеннен кейін кәсіпорындар мен
ұйымдардың валюта қорларына бағытталады. Бұл қорларға активтерге (бағалы
қағаздарға) инвестициялардан, депозиттер, салымдар нысанындағы және т.б.
нысандарға, егер бұл дивиденттер мен табыстар меншікті немесе қарыз
қаражаттарының жұмсалымдарынан алынған болса, қаражаттарды орналастырудан
алынған шетелдік валютадағы дивиденттер мен табыстар есептеледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдар ортақ міндеттерді шешу үшін ерікті негізде
өздерінің валюта қаржысын кәсіпорындар мен ұйымдар ешкімнің рұқсатынсыз,
бірақ қолданылып жүрген валюта заңнамасының шеңберінде өздерінің қарап
шешуі бойынша пайдалана алады. Валюта қорлары ең алдымен еңбек ұжымдарының
өндірістік, әлеуметтік-мәдени дамуына жұмсалады; валютаның бір бөлігі еңбек
ұжымдарының шешімімен халық тұтынатын шетел тауарларын, дәрі-дәрмектерді
және медициналық техниканы сатып алуға жұмсалуы мүмкін. Валюта қорларының
қаржысы ізгілік және қайырымдылық көмек көрсетуге де пайдалануы мүмкін.
Кәсіпорындар мен ұйымдар валюта қоры қаражаттарының бір бөлігін қосалқы
жеткізушілерге − кәсіпорындар мен ұйымдарға бере алады; бұл түсімдердің
көлемі шарттың негізінде экспорттық өнім өндірісіне қатысушылардың үлесі
ескеріле отырып, шешіледі.
Жөндеу қоры кәсіпорындарда негізгі капиталдарды жөндеудің барлық
түрлерін: күрделі, орташа, ағымдық түрлерін жүргізу үшін жасалады, олар
өнімнің, жұмыстар мен қызметтер көретудің өзіндік құны есебінен
қаржыландырылады. Жөндеу жұмыстарына жұмсалатын болашақ шығындарға қарай
жөндеу қорына аударылатын аударымдардың нормативтерін кәсіпорындар
өздігінше белгілей алады, бұл шығындардың көлемі негізгі капиталдардың жай-
күйімен және тозығының дәрежесімен анықталады. Ішінара жөндеуге жұмсалатын
шығындар болашақ кезеңдерге жатқызылатын шығыстардың есебінен жабылуы
мүмкін.
1.3 Кәсіпорындағы қаржы менеджменті
Қаржы жүйесінің бастапқы буыны ретінде шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржысы базистік категория, яғни тап осындай нысанада жұмыс
істейтін айырықшалықты белгілері мен ерекшеліктері бар объективті
экономикалық қатынастардың жиынтығы болып табылады. Бірақ ақша қорлары
қозалысының объектісі бар, субъектілердің нақтылы мүдделері жөнінде
көрінетін кез келген қатынастар сияқты, олар реттеуді, тиісті қаржы
ағынының бағыттарын, олардың қозғалысын ретке келтіруді қажет етеді. Бұл
қондырмалықтарға жататын, нақтылы орындаушылардың санасымен, машығымен және
іскерлігімен жасалатын субъективті басқарушы іс-ірекеттері ақылы жүзеге
асырылады. Экономикалық заңдармен анықталатын базистік аса маңызды
құбылыстардың талабына бағдарлануы тиіс, бұл талаптарды үнемі ескеріп
отыруы тиіс, яғни базистің шарттарына бағынышты болуы тиіс болғандақтан
қондырмалықтарға жатады. Бұл басқарылатын іс-әрекеттерге қаржы менеджменті
ұғымы – тиімді пайдалану мақсатымен кәсіпорынның ақша ағынының,
кәсіпорынның бүкіл қаражаттарының қозғалысы механизмін басқару жүйесі
жатады.
Қаржы жүйесінің бұл буынында нарық жағдайындағы басқару қаржы менеджменті
деп аталады және кәсіпорындар мен ұйымдардың кәсіпкерлік қызметі арқылы
және соның шеңберінде әлеуметтік-экономикалық процестерді басқарудың нысаны
болып табылады. Қаржы менеджментінің мәні тиісті службалар тарапынан
қосымша қаржы ресурстарын ең тиімді етіп тартуға, оларды неғұрлым ұтымды
етіп жұмсауға, қаржы рыногында бағалы қағаздарды сатып алуға, қайтып сатып
пайдалы операциялар жасауға мүмкіндік беретіндей етіп қаржыны басқаруды
ұйымдастыру.
Кәсіпорындарда қаржы менеджментінің объектілері мыналар болып табылады:
жылжымайтын және жылжымалы мүлік, мүліктік құқықтар, жұмыстар және
қызметтер, ақпарат, зияткерлік (интеллектуалдық) қызметтің нәтижелері,
материялдық емес игіліктер.
Қаржы менеджменті уәждемелерге — адамдардың немесе ұжымдардың
қажеттіліктері мен тиісті қылықтарын анықтайтын мақсаттарды іске асыру
жөніндегі қызметке негізделеді. Уәждеме іскерлік белсенділікті, еңбек
өнімділігі мен сапасын ынталандыру процесінде көрінеді.
Жалпы қаржы менеджменті қаржыны басқарудың ілгеріде баяндалған
қағидаттарына негізделген. Ол басқарудың тиісті элементтерін — ақпаратты,
жоспарларды (болжауды), ұйымдастыруды, реттеуді бақылауды кіріктіреді.
Қаржы менеджментін жүзеге асырудың шарты нарықтық ортаның болуы болып
табылады, бұл орта бағалардың еркін жүйесі, тауар мен қызметтердің
рыногымен қатар еңбек, капиталдар, өндіріс құрал-жабдықтары рыногының жұмыс
істеуі, кәсіпорындардың қызметін мемлекеттік реттеудің заңнамалық
реттемелеу кезіндегі кәсіпкерлік қызметті коммерциялық есеп негіздерінде
жүргізуге мүмкіндік береді. Сөйтіп, кәсіпорындардың қаржы менеджментінің
шеңбері нарықтық факторлармен анықталады, бұл оны жеке буындарында
басқарушы субъектілердің басқарылу объектілеріне ықпал жасауының
экономикалық элементтері басым болуы мүмкін қаржыны басқарудың жалпы
шарттарынан ажыратады. Кәсіпорындардың қаржы менеджментінің жүйесі аса
жылжымалы, өйткені бұл буындағы нысандардың, әдістердің арсеналы
жалпымемлекеттік қаржылардағыға қарағанда тым әр түрлі. Мысалы,
кәсіпорындардың қаржы менеджменті әр түрлі нысандардағы есеп айырысу (төлем
тапсырмасы, төлем талабы (талапшоты), әр түрлі акредитивтер, есеп айырысу
чектері және т.б.), барлық нысандардағы несиелендіру, бағалы қағаздармен
және валютамен жасалатын операциялар бойынша көп таралған операциялардан
басқа хеджирлеу1, кепілдік-ипотекалық және сенімгерлік (трасттық)
операциялар, қаржы және операция лизингі, франчайзинг, бағалы қағаздар
бойынша трансферттер сияқты нысандар мен әдістерді қамтиды; валютамен,
бағалы қағаздармен жасалатын операциялар бойынша, қауіптердің барлық
түрлерін сақтандыру бойынша қаржы құралдарының жинақталымы айтарлықтай
кеңейеді.
Қаржы менеджментін мына кезеңдердің дәйекті ауысымы ретінде елестетуге
болады:
1) ақша қаражаттарын (капиталды) пайдаланудың міндетін қою және мақсатын
анықтау;
2) ақша ағындарының қозғалысын басқарудың қаржылық әдістерін, тәсілдерін
таңдау;
3) қабылданған шешім бойынша инвестициялау жөніндегі шешімді бизнес-
жоспар немесе басқа ресімдеу түріндегі іс-әрекеттердің бағдарламасын жасау;
4) жобаның орындалуын ұйымдастыру;
5) атқарылу барысына бақылау жасау және қажетті түзетулер жасау;
6) қайта инвестициялаудың мақсаттары үшін жоба нәтижелерін талдау және
бағалау;
Қаржы менеджментінде шешімдер қабылдау тәуекелдіктерімен, яғни жобаланған
нұсқамен салыстырғанда табысты кем алу немесе зиянның пайда болуы
ықтималдығымен кездесіп отырады. Тәуекелдікті талдау оның көздері мен
себептерін анықтаудан, ысыраптың белгілі бір деңгейінің ықтималдығын
өлшеуді, яғни тәуекелдіктің қолайлы дәрежесін белгілеуден басталады.
Тәуекелдік статистикалық, сараптық және құрамдастырылған әдістермен
анықталады. Қаржы менеджментінде шешімдер қабылдау тәуекелдіктің барлық
түрін — өндірістік, коммерциялық, қаржы тәуекелдіктерінің үйлесуін қажет
етеді. 6, 58-70 б
Алайда бизнеске экономикалық, сондай-ақ әлеуметтік, саяси және табиғи
сипаттағы секілді көптеген құбылыстар да әсер етеді: өрлеу мен дағдарыстар,
банк пайызының, бағалардың ауытқулары, тұтынушылар ұнатуларының,
бәсекелестер іс-қимылының өзгеруі, үкіметтің көлденең (болжанбаған)
шешімдер қабылдауы, ереуілдер, табиғи катаклизмдер, апаттар және т.б.
Қолайсыз уақиғалар болған кезде келеңсіз зардаптарды азайтуға ақшаны,
өндірістік қуатты, шикізатты, дайын өнімді резервте сақтау есебінен қол
жетеді; коммерциялық қызметті қайта бағдарлау жөніндегі алдын ала жасалған
шаралар болуы мүмкін. Жиынтық тәуекелді басқару кезіндегі кәсіпорынға
төнетін тәуекелдердің түрлі тұрпаттарында бірігетін кәсіпорын қаржының
әртараптандырудың ерекше маңызы бар.
Хеджерлеудің көмегімен қаржы тәуекелдігін (қатерін) барынша азайтудың
техникасы қолданылады. Бұл кезде негізгі келісіммен қатар үшінші тараппен
қосымша мәміле жасалынады. Оның шарты мынадай: негізгі мәміледегі қаржы
ысыраптарына соқтыратын мән-жай болған кезде қатысушы залал шеккен
ысыраптарды түгел немесе ішінара бейтараптандыра отырып, қарама-қарсы
мәміледе ұтады. Хеджирлеу техникасында опциондар, фьючерстер, пайыздық
айырбастар (своптар) сияқты және т.б. пайдаланылады.
Тәуекелдікті азайту мен төмендетудің дәстүрлі әдісі мүліктік сақтандыру
болып табылады, бұл кезде сақтандырылушыға (сақтанушыға) сақтандыру
шартымен шарттасылған сақтандыру оқиғасы болған кезде төленетін сақтық
төлемі қамтамасыз етіледі.
Қаржы менеджментінде маңызды объект ақша ағыны − құн (Д-Т-Д1) нысандарын
жаңғыртудың және қосылған құнды қалыптастырудың экономикалық процестерін
ортақтастыратын қолма-қол және қолма-қол ақшасыз нысандарындағы ақшаның
қозғалысы болады. Ақша ағынының (ақша түсімі мен жылыстауы) құрамына қаржы
көмегімен де қалыптасатын (қаржы ресурстары), сондай-ақ басқа әдістермен де
тартылатын барлық ақша ресурстары қамтылады. Қаражаттардың түсімінде
анықтаушы орынды өнімді, жұмыстарды және қызметтерді өткізуден (сату
көлемі) түскен түсім-ақша, онан кейін несие ресурстары, әр түрлі тартылған
ресурстар алады. Қаражаттардың жылыстауы дүркін-дүркін төленетін
төлеулермен де (тауар-материал құндылықтарын сатып алу, қызметкерлерге
жалақы мен сыйақылар төлеу, несиелерді өтеу, салықтар мен басқа міндетті
төлемдерді төлеу және т.б.), сондай-ақ ұзақ мерзімді инвестициялардың
болжамы негізіндегі күрделілерімен де байланысты.
Қаржы менеджментінде ақша оның іс-әрекетінің мезгілдік (уақытша)
межелдемелері тұрғысынан функцияларды атқару кезіндегі өзге нысанға, сапаға
айналғанға дейін қаралады. Бұл аспектіде ақшаның уақытша құнының барлығы
есепке алынады: мұндай сомада бүгінгі ақша мен келешектегі ақшаның сатып
алу күші бірдей болмайды. Ақшаның қазіргі және келешектегі құны өзара
қайтымды. Қазіргі (бүгінгі) құн келешектегі құнға компаундингілеу − күрделі
пайыздарды есептеу арқылы, ал келешектегі құн қазіргі құнға дисконттау −
пайыздарды пайдаланып төмендету арқылы жеткізіледі. Ақшаның келешектегі
құнының есеп-қисабында инфляцияның индекстерін есепке алу, яғни ақшаның
құнын инфляциялық құнсыздануға төмендету қажет.
Жобаларға жұмсалатын инвестициялар нысанындағы ақшаның, рента
төлемдерінің, жүйелі жарналарджың, кірістердің және басқа ақша операциялары
есептеулерінің бір жолғы, сондай-ақ дүркін-дүркін түсулері мен төленулері
жай және күрделі аннуитеттердің есеп-қисабы, капиталды бюджеттендіру,
табыстылықтың ішкі мөлшерлемесі тәсілдері арқылы жүргізіледі.
Капиталды бюджеттендіру (капиталдық бюджеттендіру) - өтеудің
қарастырылған мезгілінде қаражаттарды кейінгі дүркін-дүркін қайтаруларымен
жабылатын ақша қаражаттарының бір жолғы жылыстауы. Бюджеттендіру
тұжырымдамасы негізгі активтер бойынша шығыстарды жоспарлау кезінде
пайдаланылады, бұл жобаларды талдау және ақша қаражаттарының ұзақ мерзімді
және ірі жұмсалымы жөнінде шешімдер қабылдаудың процесі.
Табыстылықтың ішкі мөлшерлемесінің есеп-қисаптары жобаларды салыстыру
және пайдалылықтың пайыздары бойынша инвестициялық шешімдерді таңдау үшін
және жобаның есепті табыстылығы мен пайыздың қолданыстағы нарықтық
мөлшерлемесін салыстыру және жобаны жүзеге асыру мезгіліне оның болжамы
үшін жүргізіледі.
Қаржы менеджментінің маңызды аспектісі кәсіпорынның қаржылық жай-күйін
талдау болып табылады. Бұл кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын (рентабельділік,
төлем қабілетін, несиені өтеу қабілетін), оның рыноктағы жағдайын (бәсекеге
жарамдылығын) сипаттау үшін қажет. Талдауға қажетті ақпараттар бухгалтерлік
баланста қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есепте (пайда және
зияндар туралы есепте), ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепте болады;
сондай-ақ толығырақ ақпарат қолданылады.
Қаржы менджментінің жалпы мақсатты нұсқамасы – экономикалық дамудың ішкі
және сыртқы факторларын есепке алу негізінде кәсіпорынның тең қаржы
саясатын жүзеге асыру.
Кәсіпорын мен корпорацияларды басқарудың қаржылық механизмі – бұл оның
экономикалық және әлеуметтік даму міндеттерін шешу мақсатында қаржыларды
пайдаланудың нысандары, әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы. Мемлекеттің
басқарушы ісіне әсер етуі ретінде қаржылық механизм мен басқарушылық
шешімдерді қабылдау процесі өте тығыз байланысты. Мысалы, салықтық
жоспарлау көмегімен салықтық ауыртпалықтың төмендеуі, негізгі құралдардың
амортизациясын жеделдету жүйесін қолдану және т.б.
Кәсіпорындар мен корпорацияларда қаржылық механизмнің әрекет етуінің
негізгі қағидалар болып келесілер табылады: кешенділік, функционалдылық,
біркелкілілік және бейімделгіштілік.
Кешенділік – бұл бір-біріне қосымша болатын қызметті реттеуші қаржылық
тетіктерді қолдану. Мысалы, өнімді, қызметті өткізуден түскен түсімді
қалыптастыру мен пайдалану бюджеттік жүйе мен мемлекеттік бюджеттік емес
қорлар,инвестициялар мен инновацияларды қаржыландыру төлемдерімен тығыз
байланысты.
Функционалдылық – қойылған мақсаттарға сәйкес қаржылық механизмнің қызмет
етуін қамтамасыз ету.
Бейімдену – қоршаған экономикалық ортаның өзгерісін есепке алу және
серіктестермен шаруашылық қатынастарды реттеу процесіне түзетулер енгізу
мүмкіндігі.
Біркелкілілік – реттеуші фактор ретінде қаржылық механизмнің бір
түрлілігі. Басқарудың барлық субъектілері бірлік азаматтық заңнама шегінде
және міндетті түрде әр кәсіпорын немесе корпорацияның қызметінің
ерекшеліктерін есепке ала отырып қызмет етеді. Қаржыларды басқарудың
мақсаттары мен міндеттері басқарудың функцияларының бейнесі болып табылады.
Қаржыларды басқару келесі функцияларды атқарады:
· өндірістік немесе кәсіпорын қаражаттарының айналымын ақшалай ресурстар
көздерімен, ақшалай ағымдарын қалыптасуымен қамтамасыз ету. Шаруашылық және
қаржылық қызмет процесінде кәсіпорын толық көлемде және теңдестірілген
меншікті, тартылған және қарыздық көздермен қамтамасыз етілуі қажет.
Қаржыларды басқару процесінде ақшалай ағымдар қалыптасады және кәсіпорынның
даму және меншік иесінің табысын арттыру мақсаттарына сәйкес негізгі және
айналым капитал құрамында, қаржылық нарықта ақшалай қаражаттарды
орналастырудың оптимизациялану және рационализациялау сұрақтары шешіледі.
· бөлу немесе кәсіпорынның ақшалай ресурстарын пайдалану және бөлу,
ақшалай ағымдарының қалыптасу функциясы. Бұл функцияның орындалу процесінде
кәсіпорынның капитал немесе мүлкінің құнын, меншік иесінің табысын арттыру
немесе оны сақтау үшін қаражаттарды, есептер, төлемдер мен аударымдарды
аванстау мен инвестициялау нұсқауларын таңдауда, шаруашылық жүргізуші басқа
субъектілермен қатынастарды таңдауда кәсіпорында бар қаржылық ресурстарды
пайдаланудың рационализациясы сұрақтары шешіледі.
· бақылау функциясы. Берілген функцияның мазмұны кәіспорын ресурстарынынң
айналымын түрлі әдістер мен тәсілдер арқылы нақты бақылау мүмкіндігіне
негізделеді. Қаржылық көрсеткіштер мәндерінің өзгерістерін сандық бақылау
қаржылық жағдайды, капитал мөлшерін, оның өтімділігі мен
төлемқабілеттілігін, сонымен қатар меншік иесінің табыс көлемінің өсімін
нақты бағалауға мүмкіндік береді. Инвестициялау және қаржыландыру
процестерін бақылау көмегімен болашаққа қаржылық ресурстарды тиімді
пайдалану мен оларды сақтау және түрлі факторларды есепке ала отырып,
капитал құны мен оның құрылымын бағалау жүзеге асырылады.
Қойылған мақсаттарға жету үшін қаржылық қызметтің негізгі міндеттерін
келесідей көрсетуге болады:
· Өткен шаруашылық тәжірибені бағалау, талдау және есепке алу, және даму
мақсаттарына сәйкес болашақ кезеңге оның экстрополяциясы.
· Шаруашылық жүргізудің сыртқы ортасындағы мүмкін өзгерістердің және даму
беталыстарын, пайдаланылатын қаржылық ресурстардың құрылымын өлшеу
қажеттілігін болжамдау, бағалау, талдау және есепке алу.
· Капитал мен табыстарды сақтаудың перспективалары мен стратегиялық
мақсаттарын бағалау, талдау және есепке алу.
· Қабылданатын шешімдер немесе жүргізілетін өзгерістердің жедел
сипаттамасына бағытталу.
· Кәсіпорынның қызметіне кейбір сыртқы және ішкі факторлардың әсер
етуінің дәйектемесі және тәуекелділікті мойындауы.
· Қаржылық заңнамалар талаптарын нақты орындау және өндірістік емес
жоғалтуларды төмендету үшін нормалар мен нормативтерді сақтау.
· Қабылданған шешімдерді орындалуын және қаржылық ресурстарды маневрлеу
мүмкіндігін бақылау.
Қаржыларды басқару процесі өзімен бірге кәсіпорын экономикасын жалпы
басқаруының негізігі бөлігін құрайды және ол келесі кезеңдер арқылы жүреді:
- талдау;
- жоспарлау;
- орындау, түзету;
- бақылау.
Кәсіпорынның қаржылық менханизмі келесі элементтерді қамтиды:
қаржылық әдістер;
қаржы құралдары (тетіктер);
нормативтік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорын қаржысының экономикалық мәні және ұйымдастыру
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Кәсіпорынның қаржылық ресурстары мен қаржы
қорлары ... ... ... ... .14
1.3 Кәсіпорындағы қаржы
менеджменті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2. Кәсіпорынның қаржысын тиімді пайдалануды талдау
2.1 Интергаз Орталық Азия АҚ-ның қаржылық – шаруашылық
қызметінің нәтижелерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
2
2.2. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... .40
2.3 Кәсіпорынның капиталды тиімді пайдалануды факторлық талдау ... .55
3. КӘСІПОРЫНДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ МЕНЕДЖМЕНТТІ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ
3.1 Тереңдетілген операциялық талдау технологиясын
пайдалану ... ... ...59
3.2 Қаржылық менеджменттің стратегиясын, тактикасын жетілдіру
бойынша
нұсқаулар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 74
КІРІСПЕ
Елбасының 2007 жылдың 28 ақпанындағы “Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты
Қазақстан халқына Жолдауында: Бәсеке қабілеттілік ─ Қазақстанның әлемдік
экономика мен қоғамдастыққа табысты кірігуінің кілті. Сондықтан да өткен
жылдың өзінде біз жалпы қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске асыруды
қолға алған болатынбыз. Бұл ─ біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу
елінің қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыздың және оның тұрақты мүшесі
ретінде Қазақстанның тұғырнамасын нығайту деген. Осы орайда
кәсіпорындардың бәсеке қабілеттілігін жоғарылату мәселесі олардың қаржысын
тиімді қолданудың, басқарудың тиімділігін жоғарылату мәселесімен тығыз
байланыстылығына көз жеткізуге болады. 1, 4-5 б
Біз Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе
жатқан ел болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына
сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық “орнын”
иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті
ел болуын қалаймыз. Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылықтың
жолындағы заңнамалық, әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді ысырып
тастауға, жеке меншік капиталдың келешегі үлкен кемел бастамаларына тікелей
қолдау көрсетуге, Жаңа экономика жаңа басқару шешімдерін қажетсінеді, ал
ондай шешімдерді осы заманға сай ойлай білетін және түпкі нәтижеге
бағдарланған мемлекеттік менеджерлер ғана қабылдауға қабілетті. - деп
айтып кеткен еді Республикамыздың Президенті Н.Ә.Назарбаев 2007ж. Қазақстан
халқына арналған Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Жолдауында. 2, 5 б
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кәсіпорынның қаржысын басқару механизмін
жетілдіру отандық экономика дамуының қазіргі сатысында өндірістің
экономикалық тиімділігін жоғарылатудың маңызды факторларының бірі болып
табылады. Әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздық және нарықтық
инфраструктураның өзгермелілігі жағдайында қаржылық менеджердің ағымдық
күнделікті жұмысында айналым қаражаттарын басқару маңызды орынды алады,
себебі осыдан кәсіпорынның сәтті және сәтсіз өндірістік-коммерциялық
операцияларының себебін байқауға болады. Кәсіпорын қаржысының
жеткіліксіздігі жағдайында оларды тиімді қолдану қазіргі кезде әрбір
кәсіпорын қызметінің басым бағыттарының бірі болып табылады. Берілген
жұмыстың өзектілігі кәсіпорынның одан әрі дамуы және бәсеке қабілеттілігін
арттыруы үшін кәсіпорын қаржысын тиімді басқарудың маңыздылығымен
анықталады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - корпорацияның қаржысын басқаруды талдау және
оның тиімділігін арттырудың кейбір жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың мақсатына жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- кәсіпорын қаржысының экономикалық мәні және ұйымдастыру негіздерін
анықтау;
- кәсіпорынның қаржысын тиімді пайдалануды талдау;
- кәсіпорын қаржысын басқаруды жетілдірудің кейбір жолдарын ұсыну.
Зерттеу объектісі – Интергаз Орталық Азия АҚ мысалында кәсіпорын
қаржысы.
Зерттеу пәні - кәсіпорынның қаржысын басқару.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізін қаржылық талдаудың әдістері
құрады: бухгалтерлік есептің көлденең және тік талдауы; статистикалық
мәліметтерді жинау мен топтау; динамика қатарларын талдау; кәсіпорынның
қаржысын басқарудың қазіргі заманғы әдістері. Бұл жұмысты жазу барысында
Баканов М.И., Шеремет А.Д., Сайфуллин Р.С., Ковалев В.В., Негашев Е.В.
Стоянова Е.С., Дюсенбаев К.Ш. және т.б. ғалымдардың еңбектері әдістемелік
арқау ретінде көрініс тапты. Зерттеудің ақпараттық негізін кәсіпорынның
бухгалтерлік және қаржылық есептілігінің мәліметтері, кәсіпорынның ішкі
нормативті-техникалық құжаттары, мерзімді баспа құралдарының ақпараттары,
қаржылық менеджмент саласындағы отандық және шетелдік мамандардың
оқулықтары құрайды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы: дипломдық зерттеудің
нәтижелері - кәсіпорынның қаржылық қызметінде қаржыны басқаруға талдау
жүргізу және оның тиімділігін арттырудың кейбір жолдары.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш маңызды бөлімдерден, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан құралады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі айқындалады, мақсаттар мен
алдына қойылатын мәселелер қалыптастырылады, зерттеудің объектісі мен пәні,
әдістемелік және ақпараттық негіз анықталады, сонымен қатар зерттеудің
тәжірибелік маңыздылығы көрсетіледі.
Бірінші бөлімде шаруашылық субьектілердің қаржысын басқарудың теориялық
негіздері келтірілген; кәсіпорын қаржысының экономкалық мәні және
ұйымдастыру негіздері анықталған; кәсіпорынның қаржылық ресурстары мен
қаржы қорлары келтірілегн; кәсіпорындағы қаржы менеджментінің маңызы
ашылған.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімі кәсіпорынның қаржысын тиімді
пайдалануға талдау жүргізуге арналған: Интергаз Орталық Азия АҚ -ның
қаржылық тұрақтылығын талдау, капиталды қолдануын талдау, өзін - өзі
қаржыландыру деңгейін талдау жүргізілген.
Үшінші бөлімде қойылған мақсаттар шегінде кәсіпорынның қаржысын басқару
механизмін жетілдіру бойынша тәжірибелік ұсыныстар келтірілген.
1. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Бірінші бөлімде шаруашылық субьектілердің қаржысын басқарудың теориялық
негіздері келтірілген; кәсіпорын қаржысының экономкалық мәні және
ұйымдастыру негіздері анықталған; кәсіпорынның қаржылық ресурстары мен
қаржы қорлары келтірілегн; кәсіпорындағы қаржы менеджментінің маңызы
ашылған.
1.1 Кәсіпорын қаржысының экономкалық мәні және ұйымдастыру негіздері
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы − бірыңғай қаржы жүйесінің
құрамды бөлігі және айырықша сферасы болып табылады, оның
орталықтандырылмаған бөлігін құрайды, материалдық және материалдық емес
игіліктер жасалатын және елдің қаржы ресурстарының негізгі бөлігі
қалыптасатын қоғамдық өндірістің басты буынына қызмет көрсетеді. Елдегі
ақша қтынастарының аса маңызды сферасын, атап айтқанда, жасалатын қоғамдық
өнімді, ұлттық табысты және ұлттық байлықты − халықтың қажеттіліктерін,
өндірістік емес сфераның материалдық шығындарын қамтамасыз етудің көздерін
алғашқы бөлуді қамтитындықтан бұл буынның қаржысы қаржылардың негізгі,
бастапқы бөлігі болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы қаржы жүйесінің сферасы
ретінде қоғам экономикасының іргетасын қалыптастырады, өйткені мұнда
материалдық және материалдық емес игіліктер жасалады. Шаруашылық жүргізуші
субъектілер қаржысының сферасы шеңберінде материал, еңбек және қаржы
ресурстарын көпшілік бөлігі шоғырладырылады, бұл қоғамда ұлғаймалы ұдайы
өндіріс процесін қамтамасыз етеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының болуы, жалпы мемлекеттің
қаржысы сияқты, тауар-ақша қатынастарының өмір сүруімен және экономикалық
заңдардың іс-әрекетімен байланысты.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы ақша нысанында ұлғаймалы ұдайы
өндіріс процесінің негізгі жақтарын білдіреді және экономикалық заңдардың
талаптарына сәйкес оны жүзеге асыруға септігін тигізеді. Ол ұлттық
шаруашылықты одан әрі дамытуға қажетті ақшалай табыстар мен қорланымдарды
бөлу және пайдалану үшін қолданылады. Даму ұлттық шаруашылықты басқару
жүйесінің маңызды экономикалық инструменті, экономиканы қайта құрудың
қуатты құралы болып табылатын шаруашылық жүргізуші субъектілердің берік әрі
жақсы қалыптасқан қаржыларысыз мүмкін емес. Өндірістік қатынастардың бір
бөлігі ретінде олар басқа өндірістік қатынастардың жиынтығында басқарудың
төменгі буындары шаруашылық қызметінің тиімділігне тікелей әсер етеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы өзіне қоғамдық − пайдалы
қызметтің сан алуан сфераларындағы өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс,
көлік, жабдықтау-өткізу (делдалдық), сауда, дайындау, геологиялық барлау,
жобалау қызметін, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді, байланысты, тұрғын үй-
коммуналдық қызметтерін, түрлі қаржы, кредит, сақтық, ғылыми, білім,
медицина, ақпарат, меркетинг және басқа қызметті жүзеге асыратын
кәсіпорындардың, фирмалардың, қоғамдардың, крнцерндердің, ассоциациялардың,
салалық министрліктер мен басқа шаруашылық органдардың, шаруашылықаралық,
салааралық, кооперативтік ұйымдардың, мекемелердің қаржыларын кіріктіреді.
Ұлттық шаруашылықтың әрбір саласы қаржысының бұл саланың техникалық-
экономикалық ерекшеліктерінен туындайтын елеулі айырмашылықтары бар. Бірақ
сонымен бірге барлық салалардың қаржысының мәні мен оны ұйымдастырудың
негізгі қағидаттары бірдей, бұл шаруашылық жүргізудің орта қағидаттарына
және бірыңғай экономикалық заңдарға байланысты. Мұның бәрі олардың барлығын
қосалқы категорияға − жалпы қаржы категориясы сияқты оның функцияларын
орындайтын шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына біріктірудің
мүмкіндігі мен қажеттігін алдын ала анықтайды. 3, 137-146 б
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы жалпы қаржылар сияқты бөлу және
бақылау функцияларын орындайды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының бөлгіштік функциясының
ерекшелігі қаражаттардың жеке-дара ауыспалы айналымының процесінде
өндірілген өнімнің құны белгіленген экономикалық нормативтер (салық
мөлшерлемелері, амортизациялық аударымдардың нормалары, несие үшін пайыз)
негізінде бөлінетігінде болып отыр, мұның өзі қаржының ұдайы өндіріс
процесінде құнды бөлу және қайта бөлуге қатысуын айқындайды. Ақшалай қорлар
мен қорланымдарды экономикалық тұрғыдан негіздеп бөлу қаржының
ұдайыөндірістік тұжырымдамасын да іске асырудың басты шарты блып табылады.
Оның мазмұны жай және ұдайы өндіріс кезінде материалдық және ақша
қаражаттарының ауыспалы айналымы процесінде олардың қозғалысы арасындағы
сәйкестікті қамтамасыз етуде болып табылады. Бұл үшін кәсіпорында өнім
өндіру мен оны өткізудің жоспарлары, болжамдары мен ниеттері негізінде,
белгіленген экономикалық нормативтер негізінде уақыттың белгілі бір
мерзіміне кірістер мен шығыстардың көлемін жасайды; шығыстардың шамаланған
меншікті қаржы ресурстары, басқа ұйымдар мен өз қызметкерлерінің уақытша
тартылған қаражаттары, банк несиелері есебінен, ал айырықша жағдайда
бюджеттен бөлінетін қаражаттар есебінен жабылатынын анықтайды.
Бөлу − өндіру мен тұтыну арасындаңы байланыстырушы буын. Бұл процесс
кәсіпорындардың өнім өткізуден түсім-ақша алуы және оны өндірістің
жұмсалынған қаражаттарын өтеуге және таза табысты (пайданы) жасауға
пайдалану арқылы болып жатады. Табыстың (пайданың) бір бөлігі қайта бөлу
ретінде орталықтандырылған қорларға − мемлекеттік бюджетке, бюджеттен тыс
қорларға түседі, ал қалған бөлігі еңбекке ақы төлеуге, әлеуметтік
мұқтаждарға, өндірісті кеңейту және дамыту жөніндегі шығындарды
қаржыландыруға шаруашылықтың қарамағында қалады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының бақылау функциясы кәсіпорын
экономикасында маңызды рөл атқарады: есепсіз және бақылаусыз шаруашылық
жүргізуге болмайды. Ақшамен бақылау тек шаруашылық жүргізуші субъектілердің
ішінде ғана емес, сонымен бірге оның басқа субъектілермен, жоғарғы
ұйымдармен және қаржы-кредит мекемелерімен өзара қарым-қатынастарын да
жүзеге асырылады. Субъектілер арасындағы өзара қатынастарды бақылау
жеткізілім тауарларға, көрсетілген қызметтерге және орындалған жұмыстарға
ақы төлеу кезінде болады. Қаржы-кредит органдарымен өзара іс-әрекет кезінде
бақылау бюджет алдындағы міндеттемелердің орындалуы кезінде, банк
несиелерін алған және қайтарған кезде жүзеге асырылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы сферасындағы сан алуан
қатынастар олардың шаруашылық қызметі процесінде басқа шаруашылық жүргізуші
субъектілермен болатын мынадай топтарға ірілендірілген ақша қатынастарына
саяды:
басқа әр түрлі кәсіпорындармен және ұйымдармен (олар: өнім өткізуден
түсім-ақша алу, өткізуден тыс табыстар түсіру, материалдық шығындарды
төлеу, шарт міндеттерін бұзған кезде айыппұл төлеу және алу, бағалы
қағаздарды өткізу, басқа кәсіпорындардың акциялары мен облигациялары
қаражаттарды инвестициялау, олар бойынша дивиденттер мен пайыздар төлеу
және алу процесінде коммерциялық несиелеу кезінде қалыптасады);
өзінің еңбек ұжымымен (бұл қатынастар еңбекке ақы төлеуді, силық қорын
жасауда, табысты (пайданы) бөлу және тұтыну қорынан қызметкерлерге
жәрдемақылар төлеуді, сонымен бірге қызметкерлердің қаражаттарын тартуды
(бағалы қағаздар сату, кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастыру үшін
үлестік жарналарды) ортақтастырады;
мемлекетпен − бюджетке салықтар төлеу, бюджеттен қаржыландыру кезінде,
мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алған кезде, сондай-ақ олар бойынша
төлемдер алғанда, валюта қорлары мен ресурстарын қалыптастырғанды;
банктермен (қаржы қатынастарының бұл тобы банк несиелерінің алу, оларды
қайтару, несиелер бойынша пайыздар төлеу, банктерге уақытша пайдалануға
белгілі бір төлем мен бос ақшаны беру, банк өткізетін бағалы қағаздармен
жасалатын операциялар нысаны түрінде іске асады);
сақтық органдармен − мүлікті, қызметкерлерді, коммерциялық және
коммерциялық емес тәуекелді сақтандыру жөнінде;
жоғары ұйымдармен − ішкі салалық қайта бөлу шегінде (пайданы, табыстарды,
капиталды қайта бөлу кезінде, жалгерлік төлемдер бойынша және басқалары);
құрылтайшылармен (бұл қатынастар құрылтайшылардың жарғылық капиталды
қалыптастыру үшін қаржы жарналарын (салымдарын) төлеу кезінде, сондай-ақ
кәсіпорынның пайдасын бөлгенде және оның бір бөлігін шартқа сәйкес
құрылтайшыға аударған кезде қалыптасады) және т. с. с.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына, бір жағынан, жалпы
қаржылардың экономикалық табиғатын сипаттайтын белгілер, басқа жағынан,
қоғамдық өндірістің түрлі сферасындағы қаржылардың қызмететуіне байланысты
ерекшеліктер тән. Сонымен бірге бұл қаржыға тән мынадай негізгі белгілерді
атауға болады:
1) қаржы қатынастарының көпқырлылығы, олардың нысандары мен мақсатты
арналымының сан алуандығы;
2) өндірістік құралдың (капиталдардың) міндетті болуы және оларды
қалыптастырумен, көбейтумен және қайта бөлумен байланысты қатынастардың
пайда болуы. Өндірістік капиталдар − бұл өндірістің серпінді элементі, олар
өндірістің өзі сияқты үздіксіз қозғалыста болады; сонымен қатар құн
нысандарының тұрақты ауысымы болып отырады. Кәсіпорын қызметінің кез келген
мезетінде өндірістік құралдар материалдық-заттай және ақша нысанында болуы
мүмкін;
3) жоғары белсенділік, шаруашылық қызметінің барлық жағына әсер ету
мүмкіндігі;
4) шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы бүкіл қаржы жүйесінің
айқындаушы негізі болып табылады.
Сөйтіп, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы деп өнім (жұмыс,
қызметтер көрсету) өндіріп, сату кезінде ақшалай табыстарды, қорланымдарды
және қорларды жасаумен, бөлумен және пйдаланумен байланысты экономикалық
қатынастарды айтады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің құрамына материалдық өндірістің
барлық кәсіпорындары және нарықтық экономика жағдайында өзінің қызметін
коммерциялық есеп негіздерінде жүзеге асыратын өндірістік емес сфераның бір
бөлігі кіреді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер − кәсіпорындар мен ұйымдар (фермалар,
компаниялар, фермер шаруашылығы, шаруашылық серіктестіктері, ассоциациялар
(бірлестіктер), ұлттық компаниялар және басқалары), мекемелер әр түрлі
белгілері бойынша сыныпталады және оларды не ол, не бұл түрі бойынша
айырудың негіздемелері қаржыны ұйымдастырудың сипатына елеулі әсер етуі
мүмкін. Шаруашылық субъектілердің сыныптамасы 1 суретте бейнеленген.
Межелеудің ең жалпы белгісі кәсіпорындар мен ұйымдарды қызмет
сфераларының біріне − материалдық немесе материалдық емес (өндірістік емес)
сфераға жатқызу болып табылады. Қызметтің материалдық сферасының
кәсіпорындары бүкіл қоғамның тіршілік әрекетінің негізі болып табылатын
материалдық өнімдер мен игіліктерді жасайды. Бұл сферада жасалған өнімнің
бір бөлігі оның салалары ішінде (өндірістік тұтынудың өнімдері) тұтынылады,
басқа бөлігі түпкілікті тұтынуға, соның ішінде өндірістік емес сфераға да
бағытталады. Өндірістік емес сфера қызметінің нәтижелері қызметтердің
нысанын қабылдайды, қызметтерді жасаудың процесі әдеттегідей, оларды тұтыну
процесімен тоқайласады, яғни олар қордалауға, сақтауға жатпады.
Қоғамдық өндірістің екі сферасының аталған қағидалы айырмашылықтары бұл
сфералардың қаржысын ұйымдастыруға − қаржыландыру, өнімдер мен қызметтер
құнының жасалу процестеріндегі қаржы қорларының қозғалысы кезінде де,
сондай-ақ қызметтің қаржы нәтижелерін қалыптастыру − қорланымдарды,
табыстарды немесе пайданы бөлу және пайдалану кезінде де әсерін тигізеді.
Мысалы, материалдық сфера қорларының қозғалысында өндірістік босалқы
қорларды, аяқталмаған өндірісті жасаумен, дайын өнім және өндірістік емес
сфераға сипатты емес бірқатар басқа процесстердің қозғалысымен
байланыстырылады елеулі орын алады.
Сыныптаманың басқа белгісі шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық
қызметінің сипаты − коммерциялық және коммерциялық емес қызметі болып
табылады.
Коммерциялық және коммерциялық емес қызмет болып межелену Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінде бекітіліп берілген, онда заңи тұлға
ұғымы анықталады. Заңи тұлға деп меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел
басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері
бойынша жауап беретін ұйымды айтады. Өз атынан мүліктік және мүліктік емес
жеке құқықтық міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алады, сотта
талапкер және жауапкер бола алады.
Өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде пайда келтіруді көздейтін
(коммерциялық ұйым) не мұндай мақсат ретінде пайда келтіре алмайтын және
алынған пайдасын қатысушыларына үлестірмейтін (коммерциялық емес ұйым) ұйым
заңи тұлға бола алады.
Коммерциялық ұйым болып табылатын заңи тұлға мемлекеттік кәсіпорын,
шаруашылық серіктестігі, өндірістік кооператив нысандарында құрылуы мүмкін.
Коммерциялық емес ұйым болып табылатын заңи тұлға мекеме, қоғамдық
бірлестік, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни бірлестік нысанында және
заң құжаттарында көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкін және ол
кәсіпкерлік қызметпен өзінің жарғылық мақсаттарына сай келуіне қарай ғана
айналыса алады.
Коммерциялық шаруашылық жүргізуші субъектілер табыс (пайда) алу
мақсатында құрылады. Олар өзінің қызметін мынадай нысандарда жүзеге асыра
алады: мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындар; шаруашылық қоғамдар мен
серіктестіктер; өндірістік кооперативтер. Коммерциялық негіздерде
материалдық өндіріс сферасы кәсіпорындарының басым бөлігі және материалдық
емес сфера ұйымдары мен мекемелерінің едәуір бөлігі жұмыс істейді:
коммерциялық банктер, сақтық ұйымдары, қаржы секторының басқа мекемелері
(жинақ ақша – депозит мекемелері, инвестициялық қорлар, қор биржалар,
бағалы қағаздар рыногы мен ақша-кредит рыноктарына қызмет көрсететін әр
түрлі мекемелер), сауда-делдалдық кәсіпорындар, ерікті қоғамдық қорлар,
трасттық компаниялар және басқалары.
Коммерциялық кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржысы қаржы жүйесінің маңызды
сфераларының бірі ретінде құн түріндегі ЖІӨ-ні жасау, бөлу және пайдалану
процестерін қамтиды. Олар негізінен ЖІӨ мен ҰТ жасалатын материалдық
өндіріс сферасында іс-әрекет етеді. Сондықтан коммерциялық кәсіпорындар мен
ұйымдардың қаржысы материалдық өндіріс кәсіпорындары (ұйымдары) қаржысының
мазмұнымен және оларды ұйымдастырудың қағидаттарымен бірдей болып келеді.
Қызметтің
сфералары Материалдық Материалдық емес
бойынша (өндірістік емес)
Өндірістің
түрлері Тауарлар, жұмыстар Қызметтер
бойынша
Коммерциялық
Қызметтің
сипаты
бойынша
Коммерциялық емес
Мемлекеттік меншік
Меншіктің
нысандары
бойынша
Жеке меншік
Қоғамдық ұйымдардың меншігі
Шетелдік субъектілердің меншігі
Аралас
мемлекеттік өндіріс
-
Коопе- тік
Шаруашылық Ратив- Қоғамдық емес
Серіктестіктер Тік ұйымдар сфера-
ның
ұйымда-
ры мен
меке-ме
лері
Ұйымдық-
құқықтық
түрлері
бойынша
шаруа-ш
ылық жедел
жүргізубасқару
құқы- құқы-
ғын- ғын-
дағы дағы
c V m
Материалдық шығындар Қажетті өнім Қосамша өнім
ӨЗІНДІК ҚҰН (ШЫҒЫНДАР)
АмортизаАйналымдағы МатериаҰлттық табыс
циялық қаражаттар лдық
аударымд шығында
ар р
құрамын
дағы
төлемде
р
әлеуметтік қорларға Таза
аударылатын аударымдартабыс
(әлеуметтік салық) (пайда)
Халықтан алыгатын Жанама салықтар
салықтар (қосылған құнға
Қарыздар мен салынатын салық,
лотереялар акциздер,
Ерікті жарналар басқалары)
Роялти, бонустар Сыртқы
Табиғи ресурстар үшін төлемдер экономикалық
Баждар, лицензиялар үшін төлемдер қызметтен түсетін
Тіркеу алымдары түсімдер
Табиғатты қорғау қорына төленетін төлемдер
Мемлекеттік мүлікті сатудан
(жекешелендіруден) түсетін
түсімдер
Сыртқы көздерден түсетін түсімдер
(қарыздар, трансферттер,
гранттар)
Сурет 2. Қаржы ресурстары
шаруашылық жүргізуші субъектісінің меншікті қаражаттарына теңестірілетін
қаражаттар (олар субъектінің қарамағында болады): тұрақты пассивтер
нысанындағы жалақы; қосымша жалақы – қызметкерлердің демалыстарын төлеуге
арналған ақша (есептелінеді, бірақ шаруашылық жүргізуші субъектісінің
қарамағында болады);
тартылған қаражаттар (бұл кәсіпорынның қаржы рыногында – бағалы қағаздар,
несие капиталдары эәне т.б рыногында қалыптастыратын қаражаттары): акциялар
мен облигацияларды сату; қарыз қаражаттары;
қаражаттарды қайта бөлу тәртібімен алынатын көздер: жоғары
инстанциялардан (министрліктерден, бюджеттен алынатын) алынатын қаражаттар;
сақтық өтеулері (сақтандыру – қаражаттарды қайта бөлу әдісі).
Мыналар макродеңгейдегі қаржы ресурстарының негізгі түрлері болып
табылады: Халықаралық валюта қорының және басқа халықаралық ұйымдарының
кредиттері, Ұлттық банктің ішкі кредиттері; салықтар; бюджетке төленетін
басқадай төлемдер; бюджеттен тыс қорларға аударылатын аударымдар және
өзгедей түрлері.
Макродеңгейдегі қаржы ресурстарының түрлеріне мыналар жатады: шаруашылық
жүргізуші субъектісінің таза табысы – пайдасы; амортизациялық аударымдар;
кредиттер; сақтық өтеулері; істен шыққан мүлікті сатудан түскен түсім-ақша;
орнықты пассивтер; құрылыста ішкі ресурстарды жұмылдыру; серіктестіктер мен
кооперативтер мүшелерінің үлестік және басқа жарналары; меншікті бағалы
қағаздарды сатудан алынған табыстар; жоғары құрылымдардан аударылған қаржы
ресурстары; бюджет субсидиялары және басқадайлары.
Қаржы ресурстары орталықтандырылған және орталықтандырылмаған болып
бөлінеді.
Орталықтандырылған қаржы ресурстары бюджет және макродеңгейдегі ұдайы
өндірістің қажеттіліктерін қамтамасыз етеді.
Ұлттық шаруашылықты қаржыландырудың мынадай бюджеттік әдістері болады:
1. Мемлекеттік күрделі жұмсалымдар (бұл әдіс экономиканы жандандыру,
өндірістің жаңа салаларын жасау үшін пайдаланылады).
2. Мемлекеттік көтере сатып алу (оның көмегімен жиынтық сұраным
белгіленеді, мемлекет тауарлардың уақтылы өтуіне мүмкіндік туғызады).
3. Субсидиялар (өтеусіз берілетін қаражаттар). Олардың мынажай түрлері
болады: демеуқаржы (залалдарды, берешектерді, мысалы, жалақы жөніндегі,
жабуға пайдаланылатын субсидиялардың түрі); субвенциялар (мақсаты
шығындарға жұмсалатын субсидиялардың түрі); экспорттық сыйлықақылар
(экспортталатын тауардың бағасын төмендету үшін пайдаланылатын
субсидиялардың түрі).
4. Бірлескен кәсіпорындарға жұмсалатын инвестициялар.
5. Мемлекет тарапынан болатын жеңілдікті несиелендіру.
Орталықтандырылмаған қаржы ресурстары шаруашылық жүргізуші субъектілерде
қалыптасады және өндірісті кеңейтуге, кәсіпорын қызметкерлерінің әлеуметтік-
мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдаланылады.
Қаржы ресурстарын босатып алудың мынадай жағдайлары болады:
1) айналым қаражаттарының айналымдылығын тездету;
2) өндірісті қысқарту;
3) тауар-материалдық құндылықтардың босалқы қорларын қысқарту;
4) материал сыйымдылығын қысқарту;
5) меншікті қаражаттарды қарыз қаражаттарымен ауыстыру.
Ұдайыөндірістік процесті жандандырудың маңызды аспектісі ғылыми-
техникалық прогресс болып табылады. Оны қаржы ресурстарының –
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ресурстары есебінен қамтамасыз
ету – оларды пайдаланудың басым бағыттарының бірі.
Қаржы ресурстарының бір бөлігі резервтерді – көлденең пайда болған
қажеттіліктерді қаржыландыруды қалыптастыру үшін бөлінуі тиіс.
Ұдайы өндірістің мақсаттарын қамтамасыз етуден басқа қаржы ресурстарының
едәуір көлемі басқаруға, қорғанысқа, құқық тәртібін қорғауға, үкіметтік
борышты төлеуге бағытталатынын білген жөн.
Жекешелендіруден, мемлекет меншігін сатудан түсетін түсімдер сияқты
уақытша көздер болып табылатын қаржы ресурстары олардың таусылуына қарай
азаятын болады. Көздері жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен
арнаулы төлемдері – роялти, бонустар болып келетін қаржы ресурстары артады.
Еңбекке ақы төлеудің, тұтыну қорларының одан әрі өсуі қаржы ресурстарының
құрамына тартылатын халық қаржыларының мөлшерінің өсуіне жеткізеді.
Мемлекеттің қаржы ресурстары көлемінің динамикасы мен құрылымының
тенденциялары нарықтық қатынастарға көшу бағдарламаларын жүзеге асырудың
нәтижесінде қоғамдық өндірістің тиімділігін айтарлықтай арттыру қаржы
ресурстарын қалыптастырудың қарқынын тездету және өсуі интенсивті
факторлармен шарттасылған көздердің үлес салмағын көбейту бағытындағы
олардың құрылымын жақсартуға жеткізетіндігін дәлелдейді.
Шаруашылық-қаржы қызметі процесінде кәсіпорын мен ұйымдар қаржы қорларын
− белгілі бір мақсаттарға арналған ақша қаражаттарын қалыптастырып,
пайдаланады. Қорлардағы ақша қаражаттары үнемі қозғалыста болады: түседі,
қордаланады, жұмсалады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы тәжіребесінде кәсіпорындардың, жеке
саланың немесе бүкіл ұлттық шаруашылықтың өндірістік, шаруашылық және
әлеуметтік қызметіндегі мақсат-міндеттеріне қарай әр түрлі қорлар
пайдаланылды. Өздерінің қызметтерінің орындалуына немесе экономикалық
жағдайдың өзгеруіне қарай кейбір қорлар жойылса, кейбірі өзгертіліп, қайсы
біреулері жеке бөлініп шықты. Ұзақ жылдар бойы кәсіпорындар мен ұйымдарды
экономикалық ынталандыру қорлары − материалдық көтермелеу қоры, өндірістік
дамыту қоры, әлеуметтік даму қоры, көпшілік қолды тауарлар қоры (халық
тұтынатын тауарларды шығаруды және өндіріс қалдықтарынан жасалынған басқа
бұйымдарды ынталандыру үшін) жұмыс істеді 1992 жылға дейін ұлғаймалы ұдайы
өндірісті қаржыландыру және негізгі қорларды жаңарту үшін амортизациялық
қор құрылды. Министрлік пен ведомстволарды жалпы салалық сипаттағы
шығындарды қаржыландыру, ведомствоға қарасты кәсіпорындар мен ұйымдарға
қаржы көмегін көрсету үшін орталықтандырылған қорлар құрылды: ғылым мен
техниканы дамытудың бірыңғай қоры, экономикалық ынталандыру қорлары бойынша
орталықтандырылған қорлар мен резервтер, бағаны реттеу қоры және басқалары.
Қаржы қорларында кәсіпорындар мен ұйымдар мүлкінің қозғалысы бұл
ақпаратты өндіріс, шаруашылық-қаржы және әлеуметтік қызметті басқаруда
пайдлану үшін толық немесе ішінара түрде бейнеленеді. Жекелеген қорлардың
қозғалысы қаржының көлемін, нысанын, пайдалану мөлшерін неғұрлым анық
көрсетеді. Сондықтан кейбір қорлар бір мезгілде орындалуға белгіленген
(жоспарланған), сондай-ақ іс жүзінде қол жеткен кәсіпорын қызметінің
қаржылық көрсеткіштері де болып табылады немесе есеп-қисап үшін бастапқы
мәліметтер ретінде қызмет етеді. Мысалы, белгілі бір кезеңде кәсіпорынның
тұтыну қорын жұмсау ауқымы; кәсіпорынның бір қызметкеріне шаққандағы бұл
мөлшер оның материалдық және әлеуметтік қажеттіліктерімен қанағаттандыру
деңгейін көрсетеді.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың жұмыс істеуі үшін неғұрлым елеулілері мен
маңыздылары мына қорлар болып табылады: жарғылық, резервтік капиталдар,
қорлану қоры, тұтыну қоры, еңбек ақы төлеу қоры, валюталық, жөндеу қорлары.
Құрылтайшылардың немесе кәсіпорындар ұжымдарының қарап шешуі бойынша басқа
да мақсатты қаражат қорлары құрылуы мүмкін, мысалы, медициналық сақтандыру
қоры, басқа шарашылық огандарымен болатын үлестік қоры және басқалары.
Жарғылық капитал мемлекет, басқа меншік иесі немесе құрылтайшы берген
кәсіпорын (ұйым) мүлкінің (капиталының) мөлшерін сипаттап көрсетеді және
алғашқыда, шаруашылық жүргізуші субъектілерді құрғанда өндірістік
капиталды, материалдық емес активтерді, айналым құралдарын сатып алудың
көзі болып табылады. Оның қаражаттары есебінен кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыруға қажетті жағдайлар жасалады.
Жарғылық капиталдың мөлшері шаруашылық қызмет процесінде өзгеріп отырады:
негізгі кпиталға жұмсалатын инвестициялар (күрделі жұмсалым), таза табыс
есебінен болатын айналым капиалының өсімі, тауар-материалдық құндылықтарды
бағалауға дейінгі және капиталдың басқа молықтырылуы нәтижесінде көбейеді;
негізгі құралдарды шығару немесе беру, оның тозығын есетеу, зияндарды
шығару, тауар-материалдық игіліктердің бағасын түсіру есебінен кемиді.
Кәсіпорындардың қарамағында қалатын қаражаттардың негізінде, яғни
салықтар мен басқа да төлемдерді төлегеннен кейін кәсіпорындар мен ұйымдар
кешенді қорларды − тұтыну қоры мен қорлану қорын құрады.
Тұтыну қоры мыналарды кіріктіреді:
бүкіл қызметкердің (өндірістік және өндірістік емес) еңбегіне ақы төлеу
шығындары;
ақшалай төлемдер, соның ішінде жылдың қрытындысы бойынша сыйақылар;
еңбегі үшін ынталандырудың басқа түрлеріне жіберілетін ақша және
натуралдық нысандардағы қаражаттар;
материалдық көмек:
еңбек және әлеуметтік жеңілдіктерді белгілеуге жұмсалатын қаражаттар;
қызметкерлердің акциялары мен салымдары бойынша мүлікке төленетін
табыстар (дивиденттер, пайыздар);
оңтайландырғыштық ұсыныстар, өнер табу және жаңалық ашу үшін берілетін
сыйақылардан бөлек басқа да жеке сипаттағы төлемдер.
Қорлану қоры:
кәсіпорынның қарамағында қалатын табыс;
негізгі капиталды қалпына келтіруге жұмсалатын амортизациялық аударымдар;
шығып қалған мүлікті өткізуден түскен түсім-ақша;
банктердің несиелері;
басқа да көздер есебінен қалыптасады.
Қорлану қоры ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтамасыз ету шығындарын
қаржыландыруға:
негізгі және айналым капиталдарын молықтандыруға;
ғылыми-техникалық прогресті дамытуға, жаңа өнімдерді игеруге;
табиғат қорғау шараларын жүзеге асыруға;
өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым объектілерін салуға үлестік
қатысуға;
әлеуметтік инфрақұрылым объектілерін салуға қатысуға пайдаланылады.
Ірі кәсіпорындар мен ұйымдар кешенді тұтыну мен қорлану қорларының орнына
көздері мен шығындарының мазмұны жағынан ұқсас мынадай жеке-жеке қорлар
көздерін құрып, пайдалана алады: жалақы, еңбекке ақы төлеу, өндірісті
дамыту, әлеуметтік даму қорлары. 5, 145 б
Ұдайы өндірістік шығындарды үздіксіз қаржыландыруды қамтамасыз етуде
қаржы резервтерінің (резервтік капитал, тәуекел қоры, сақтық қоры) маңызы
зор. Нарыққа көшу жағдайында олардың маңыздылығы артпаса, кемімейді. Қаржы
резервтерін шаруашылық жүргізуші субъектілердің өздері меншікті қаржы
ресурстары есебінен басқару құрылымдары (нормативтік аударымдар негізінде),
мамандандырылған сақтық ұйымдары (сақтандыру әдісі арқылы) және мемлекет
(әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің қаржы қорлары) жасай алады. Оның мақсаты
− шаруашылық-қаржы жағдайы нашарлаған кезде пайда болған қосымша шығындарды
жауып, кәсіпорындардың қаржы жағдайын тұрақтандыруды қамтамасыз ету. Қор
кәсіпорынның тұтыну, қорлану және басқа қорларына жіберілмес бұрын оның
қарамағында қалатын табыс есебінен құралады (осы мақсаттар үшін олардың
жеткіліктілігі жағдайында).
Кәсіпорындар мен ұйымдардың валюта қорлары валюта қаражаттарының есебінен
мына көздерден қалыптасады:
экспорттық валюталық түсім-ақшадан;
жарғылық капиталға түсетін жарналардан;
банктердің, солардың ішінде шетел, басқа қаржы мекемелерінің және
шетелдік заңи тұлғалардың валюталық несиелерінен;
ішкі валюта рыногында өкілетті банктер мен айырбастау пунктері арқылы
валюта сатып алу;
бейрезиденттер көрсететін қаржы көмегі (гранттар).
Өнімдерді, жұмыстар мен қызметтерді экспортқа шығарудан түскен валюталық
түсім-ақша заңмен белгіленген салықтар төленгеннен кейін кәсіпорындар мен
ұйымдардың валюта қорларына бағытталады. Бұл қорларға активтерге (бағалы
қағаздарға) инвестициялардан, депозиттер, салымдар нысанындағы және т.б.
нысандарға, егер бұл дивиденттер мен табыстар меншікті немесе қарыз
қаражаттарының жұмсалымдарынан алынған болса, қаражаттарды орналастырудан
алынған шетелдік валютадағы дивиденттер мен табыстар есептеледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдар ортақ міндеттерді шешу үшін ерікті негізде
өздерінің валюта қаржысын кәсіпорындар мен ұйымдар ешкімнің рұқсатынсыз,
бірақ қолданылып жүрген валюта заңнамасының шеңберінде өздерінің қарап
шешуі бойынша пайдалана алады. Валюта қорлары ең алдымен еңбек ұжымдарының
өндірістік, әлеуметтік-мәдени дамуына жұмсалады; валютаның бір бөлігі еңбек
ұжымдарының шешімімен халық тұтынатын шетел тауарларын, дәрі-дәрмектерді
және медициналық техниканы сатып алуға жұмсалуы мүмкін. Валюта қорларының
қаржысы ізгілік және қайырымдылық көмек көрсетуге де пайдалануы мүмкін.
Кәсіпорындар мен ұйымдар валюта қоры қаражаттарының бір бөлігін қосалқы
жеткізушілерге − кәсіпорындар мен ұйымдарға бере алады; бұл түсімдердің
көлемі шарттың негізінде экспорттық өнім өндірісіне қатысушылардың үлесі
ескеріле отырып, шешіледі.
Жөндеу қоры кәсіпорындарда негізгі капиталдарды жөндеудің барлық
түрлерін: күрделі, орташа, ағымдық түрлерін жүргізу үшін жасалады, олар
өнімнің, жұмыстар мен қызметтер көретудің өзіндік құны есебінен
қаржыландырылады. Жөндеу жұмыстарына жұмсалатын болашақ шығындарға қарай
жөндеу қорына аударылатын аударымдардың нормативтерін кәсіпорындар
өздігінше белгілей алады, бұл шығындардың көлемі негізгі капиталдардың жай-
күйімен және тозығының дәрежесімен анықталады. Ішінара жөндеуге жұмсалатын
шығындар болашақ кезеңдерге жатқызылатын шығыстардың есебінен жабылуы
мүмкін.
1.3 Кәсіпорындағы қаржы менеджменті
Қаржы жүйесінің бастапқы буыны ретінде шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржысы базистік категория, яғни тап осындай нысанада жұмыс
істейтін айырықшалықты белгілері мен ерекшеліктері бар объективті
экономикалық қатынастардың жиынтығы болып табылады. Бірақ ақша қорлары
қозалысының объектісі бар, субъектілердің нақтылы мүдделері жөнінде
көрінетін кез келген қатынастар сияқты, олар реттеуді, тиісті қаржы
ағынының бағыттарын, олардың қозғалысын ретке келтіруді қажет етеді. Бұл
қондырмалықтарға жататын, нақтылы орындаушылардың санасымен, машығымен және
іскерлігімен жасалатын субъективті басқарушы іс-ірекеттері ақылы жүзеге
асырылады. Экономикалық заңдармен анықталатын базистік аса маңызды
құбылыстардың талабына бағдарлануы тиіс, бұл талаптарды үнемі ескеріп
отыруы тиіс, яғни базистің шарттарына бағынышты болуы тиіс болғандақтан
қондырмалықтарға жатады. Бұл басқарылатын іс-әрекеттерге қаржы менеджменті
ұғымы – тиімді пайдалану мақсатымен кәсіпорынның ақша ағынының,
кәсіпорынның бүкіл қаражаттарының қозғалысы механизмін басқару жүйесі
жатады.
Қаржы жүйесінің бұл буынында нарық жағдайындағы басқару қаржы менеджменті
деп аталады және кәсіпорындар мен ұйымдардың кәсіпкерлік қызметі арқылы
және соның шеңберінде әлеуметтік-экономикалық процестерді басқарудың нысаны
болып табылады. Қаржы менеджментінің мәні тиісті службалар тарапынан
қосымша қаржы ресурстарын ең тиімді етіп тартуға, оларды неғұрлым ұтымды
етіп жұмсауға, қаржы рыногында бағалы қағаздарды сатып алуға, қайтып сатып
пайдалы операциялар жасауға мүмкіндік беретіндей етіп қаржыны басқаруды
ұйымдастыру.
Кәсіпорындарда қаржы менеджментінің объектілері мыналар болып табылады:
жылжымайтын және жылжымалы мүлік, мүліктік құқықтар, жұмыстар және
қызметтер, ақпарат, зияткерлік (интеллектуалдық) қызметтің нәтижелері,
материялдық емес игіліктер.
Қаржы менеджменті уәждемелерге — адамдардың немесе ұжымдардың
қажеттіліктері мен тиісті қылықтарын анықтайтын мақсаттарды іске асыру
жөніндегі қызметке негізделеді. Уәждеме іскерлік белсенділікті, еңбек
өнімділігі мен сапасын ынталандыру процесінде көрінеді.
Жалпы қаржы менеджменті қаржыны басқарудың ілгеріде баяндалған
қағидаттарына негізделген. Ол басқарудың тиісті элементтерін — ақпаратты,
жоспарларды (болжауды), ұйымдастыруды, реттеуді бақылауды кіріктіреді.
Қаржы менеджментін жүзеге асырудың шарты нарықтық ортаның болуы болып
табылады, бұл орта бағалардың еркін жүйесі, тауар мен қызметтердің
рыногымен қатар еңбек, капиталдар, өндіріс құрал-жабдықтары рыногының жұмыс
істеуі, кәсіпорындардың қызметін мемлекеттік реттеудің заңнамалық
реттемелеу кезіндегі кәсіпкерлік қызметті коммерциялық есеп негіздерінде
жүргізуге мүмкіндік береді. Сөйтіп, кәсіпорындардың қаржы менеджментінің
шеңбері нарықтық факторлармен анықталады, бұл оны жеке буындарында
басқарушы субъектілердің басқарылу объектілеріне ықпал жасауының
экономикалық элементтері басым болуы мүмкін қаржыны басқарудың жалпы
шарттарынан ажыратады. Кәсіпорындардың қаржы менеджментінің жүйесі аса
жылжымалы, өйткені бұл буындағы нысандардың, әдістердің арсеналы
жалпымемлекеттік қаржылардағыға қарағанда тым әр түрлі. Мысалы,
кәсіпорындардың қаржы менеджменті әр түрлі нысандардағы есеп айырысу (төлем
тапсырмасы, төлем талабы (талапшоты), әр түрлі акредитивтер, есеп айырысу
чектері және т.б.), барлық нысандардағы несиелендіру, бағалы қағаздармен
және валютамен жасалатын операциялар бойынша көп таралған операциялардан
басқа хеджирлеу1, кепілдік-ипотекалық және сенімгерлік (трасттық)
операциялар, қаржы және операция лизингі, франчайзинг, бағалы қағаздар
бойынша трансферттер сияқты нысандар мен әдістерді қамтиды; валютамен,
бағалы қағаздармен жасалатын операциялар бойынша, қауіптердің барлық
түрлерін сақтандыру бойынша қаржы құралдарының жинақталымы айтарлықтай
кеңейеді.
Қаржы менеджментін мына кезеңдердің дәйекті ауысымы ретінде елестетуге
болады:
1) ақша қаражаттарын (капиталды) пайдаланудың міндетін қою және мақсатын
анықтау;
2) ақша ағындарының қозғалысын басқарудың қаржылық әдістерін, тәсілдерін
таңдау;
3) қабылданған шешім бойынша инвестициялау жөніндегі шешімді бизнес-
жоспар немесе басқа ресімдеу түріндегі іс-әрекеттердің бағдарламасын жасау;
4) жобаның орындалуын ұйымдастыру;
5) атқарылу барысына бақылау жасау және қажетті түзетулер жасау;
6) қайта инвестициялаудың мақсаттары үшін жоба нәтижелерін талдау және
бағалау;
Қаржы менеджментінде шешімдер қабылдау тәуекелдіктерімен, яғни жобаланған
нұсқамен салыстырғанда табысты кем алу немесе зиянның пайда болуы
ықтималдығымен кездесіп отырады. Тәуекелдікті талдау оның көздері мен
себептерін анықтаудан, ысыраптың белгілі бір деңгейінің ықтималдығын
өлшеуді, яғни тәуекелдіктің қолайлы дәрежесін белгілеуден басталады.
Тәуекелдік статистикалық, сараптық және құрамдастырылған әдістермен
анықталады. Қаржы менеджментінде шешімдер қабылдау тәуекелдіктің барлық
түрін — өндірістік, коммерциялық, қаржы тәуекелдіктерінің үйлесуін қажет
етеді. 6, 58-70 б
Алайда бизнеске экономикалық, сондай-ақ әлеуметтік, саяси және табиғи
сипаттағы секілді көптеген құбылыстар да әсер етеді: өрлеу мен дағдарыстар,
банк пайызының, бағалардың ауытқулары, тұтынушылар ұнатуларының,
бәсекелестер іс-қимылының өзгеруі, үкіметтің көлденең (болжанбаған)
шешімдер қабылдауы, ереуілдер, табиғи катаклизмдер, апаттар және т.б.
Қолайсыз уақиғалар болған кезде келеңсіз зардаптарды азайтуға ақшаны,
өндірістік қуатты, шикізатты, дайын өнімді резервте сақтау есебінен қол
жетеді; коммерциялық қызметті қайта бағдарлау жөніндегі алдын ала жасалған
шаралар болуы мүмкін. Жиынтық тәуекелді басқару кезіндегі кәсіпорынға
төнетін тәуекелдердің түрлі тұрпаттарында бірігетін кәсіпорын қаржының
әртараптандырудың ерекше маңызы бар.
Хеджерлеудің көмегімен қаржы тәуекелдігін (қатерін) барынша азайтудың
техникасы қолданылады. Бұл кезде негізгі келісіммен қатар үшінші тараппен
қосымша мәміле жасалынады. Оның шарты мынадай: негізгі мәміледегі қаржы
ысыраптарына соқтыратын мән-жай болған кезде қатысушы залал шеккен
ысыраптарды түгел немесе ішінара бейтараптандыра отырып, қарама-қарсы
мәміледе ұтады. Хеджирлеу техникасында опциондар, фьючерстер, пайыздық
айырбастар (своптар) сияқты және т.б. пайдаланылады.
Тәуекелдікті азайту мен төмендетудің дәстүрлі әдісі мүліктік сақтандыру
болып табылады, бұл кезде сақтандырылушыға (сақтанушыға) сақтандыру
шартымен шарттасылған сақтандыру оқиғасы болған кезде төленетін сақтық
төлемі қамтамасыз етіледі.
Қаржы менеджментінде маңызды объект ақша ағыны − құн (Д-Т-Д1) нысандарын
жаңғыртудың және қосылған құнды қалыптастырудың экономикалық процестерін
ортақтастыратын қолма-қол және қолма-қол ақшасыз нысандарындағы ақшаның
қозғалысы болады. Ақша ағынының (ақша түсімі мен жылыстауы) құрамына қаржы
көмегімен де қалыптасатын (қаржы ресурстары), сондай-ақ басқа әдістермен де
тартылатын барлық ақша ресурстары қамтылады. Қаражаттардың түсімінде
анықтаушы орынды өнімді, жұмыстарды және қызметтерді өткізуден (сату
көлемі) түскен түсім-ақша, онан кейін несие ресурстары, әр түрлі тартылған
ресурстар алады. Қаражаттардың жылыстауы дүркін-дүркін төленетін
төлеулермен де (тауар-материал құндылықтарын сатып алу, қызметкерлерге
жалақы мен сыйақылар төлеу, несиелерді өтеу, салықтар мен басқа міндетті
төлемдерді төлеу және т.б.), сондай-ақ ұзақ мерзімді инвестициялардың
болжамы негізіндегі күрделілерімен де байланысты.
Қаржы менеджментінде ақша оның іс-әрекетінің мезгілдік (уақытша)
межелдемелері тұрғысынан функцияларды атқару кезіндегі өзге нысанға, сапаға
айналғанға дейін қаралады. Бұл аспектіде ақшаның уақытша құнының барлығы
есепке алынады: мұндай сомада бүгінгі ақша мен келешектегі ақшаның сатып
алу күші бірдей болмайды. Ақшаның қазіргі және келешектегі құны өзара
қайтымды. Қазіргі (бүгінгі) құн келешектегі құнға компаундингілеу − күрделі
пайыздарды есептеу арқылы, ал келешектегі құн қазіргі құнға дисконттау −
пайыздарды пайдаланып төмендету арқылы жеткізіледі. Ақшаның келешектегі
құнының есеп-қисабында инфляцияның индекстерін есепке алу, яғни ақшаның
құнын инфляциялық құнсыздануға төмендету қажет.
Жобаларға жұмсалатын инвестициялар нысанындағы ақшаның, рента
төлемдерінің, жүйелі жарналарджың, кірістердің және басқа ақша операциялары
есептеулерінің бір жолғы, сондай-ақ дүркін-дүркін түсулері мен төленулері
жай және күрделі аннуитеттердің есеп-қисабы, капиталды бюджеттендіру,
табыстылықтың ішкі мөлшерлемесі тәсілдері арқылы жүргізіледі.
Капиталды бюджеттендіру (капиталдық бюджеттендіру) - өтеудің
қарастырылған мезгілінде қаражаттарды кейінгі дүркін-дүркін қайтаруларымен
жабылатын ақша қаражаттарының бір жолғы жылыстауы. Бюджеттендіру
тұжырымдамасы негізгі активтер бойынша шығыстарды жоспарлау кезінде
пайдаланылады, бұл жобаларды талдау және ақша қаражаттарының ұзақ мерзімді
және ірі жұмсалымы жөнінде шешімдер қабылдаудың процесі.
Табыстылықтың ішкі мөлшерлемесінің есеп-қисаптары жобаларды салыстыру
және пайдалылықтың пайыздары бойынша инвестициялық шешімдерді таңдау үшін
және жобаның есепті табыстылығы мен пайыздың қолданыстағы нарықтық
мөлшерлемесін салыстыру және жобаны жүзеге асыру мезгіліне оның болжамы
үшін жүргізіледі.
Қаржы менеджментінің маңызды аспектісі кәсіпорынның қаржылық жай-күйін
талдау болып табылады. Бұл кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын (рентабельділік,
төлем қабілетін, несиені өтеу қабілетін), оның рыноктағы жағдайын (бәсекеге
жарамдылығын) сипаттау үшін қажет. Талдауға қажетті ақпараттар бухгалтерлік
баланста қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есепте (пайда және
зияндар туралы есепте), ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепте болады;
сондай-ақ толығырақ ақпарат қолданылады.
Қаржы менджментінің жалпы мақсатты нұсқамасы – экономикалық дамудың ішкі
және сыртқы факторларын есепке алу негізінде кәсіпорынның тең қаржы
саясатын жүзеге асыру.
Кәсіпорын мен корпорацияларды басқарудың қаржылық механизмі – бұл оның
экономикалық және әлеуметтік даму міндеттерін шешу мақсатында қаржыларды
пайдаланудың нысандары, әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы. Мемлекеттің
басқарушы ісіне әсер етуі ретінде қаржылық механизм мен басқарушылық
шешімдерді қабылдау процесі өте тығыз байланысты. Мысалы, салықтық
жоспарлау көмегімен салықтық ауыртпалықтың төмендеуі, негізгі құралдардың
амортизациясын жеделдету жүйесін қолдану және т.б.
Кәсіпорындар мен корпорацияларда қаржылық механизмнің әрекет етуінің
негізгі қағидалар болып келесілер табылады: кешенділік, функционалдылық,
біркелкілілік және бейімделгіштілік.
Кешенділік – бұл бір-біріне қосымша болатын қызметті реттеуші қаржылық
тетіктерді қолдану. Мысалы, өнімді, қызметті өткізуден түскен түсімді
қалыптастыру мен пайдалану бюджеттік жүйе мен мемлекеттік бюджеттік емес
қорлар,инвестициялар мен инновацияларды қаржыландыру төлемдерімен тығыз
байланысты.
Функционалдылық – қойылған мақсаттарға сәйкес қаржылық механизмнің қызмет
етуін қамтамасыз ету.
Бейімдену – қоршаған экономикалық ортаның өзгерісін есепке алу және
серіктестермен шаруашылық қатынастарды реттеу процесіне түзетулер енгізу
мүмкіндігі.
Біркелкілілік – реттеуші фактор ретінде қаржылық механизмнің бір
түрлілігі. Басқарудың барлық субъектілері бірлік азаматтық заңнама шегінде
және міндетті түрде әр кәсіпорын немесе корпорацияның қызметінің
ерекшеліктерін есепке ала отырып қызмет етеді. Қаржыларды басқарудың
мақсаттары мен міндеттері басқарудың функцияларының бейнесі болып табылады.
Қаржыларды басқару келесі функцияларды атқарады:
· өндірістік немесе кәсіпорын қаражаттарының айналымын ақшалай ресурстар
көздерімен, ақшалай ағымдарын қалыптасуымен қамтамасыз ету. Шаруашылық және
қаржылық қызмет процесінде кәсіпорын толық көлемде және теңдестірілген
меншікті, тартылған және қарыздық көздермен қамтамасыз етілуі қажет.
Қаржыларды басқару процесінде ақшалай ағымдар қалыптасады және кәсіпорынның
даму және меншік иесінің табысын арттыру мақсаттарына сәйкес негізгі және
айналым капитал құрамында, қаржылық нарықта ақшалай қаражаттарды
орналастырудың оптимизациялану және рационализациялау сұрақтары шешіледі.
· бөлу немесе кәсіпорынның ақшалай ресурстарын пайдалану және бөлу,
ақшалай ағымдарының қалыптасу функциясы. Бұл функцияның орындалу процесінде
кәсіпорынның капитал немесе мүлкінің құнын, меншік иесінің табысын арттыру
немесе оны сақтау үшін қаражаттарды, есептер, төлемдер мен аударымдарды
аванстау мен инвестициялау нұсқауларын таңдауда, шаруашылық жүргізуші басқа
субъектілермен қатынастарды таңдауда кәсіпорында бар қаржылық ресурстарды
пайдаланудың рационализациясы сұрақтары шешіледі.
· бақылау функциясы. Берілген функцияның мазмұны кәіспорын ресурстарынынң
айналымын түрлі әдістер мен тәсілдер арқылы нақты бақылау мүмкіндігіне
негізделеді. Қаржылық көрсеткіштер мәндерінің өзгерістерін сандық бақылау
қаржылық жағдайды, капитал мөлшерін, оның өтімділігі мен
төлемқабілеттілігін, сонымен қатар меншік иесінің табыс көлемінің өсімін
нақты бағалауға мүмкіндік береді. Инвестициялау және қаржыландыру
процестерін бақылау көмегімен болашаққа қаржылық ресурстарды тиімді
пайдалану мен оларды сақтау және түрлі факторларды есепке ала отырып,
капитал құны мен оның құрылымын бағалау жүзеге асырылады.
Қойылған мақсаттарға жету үшін қаржылық қызметтің негізгі міндеттерін
келесідей көрсетуге болады:
· Өткен шаруашылық тәжірибені бағалау, талдау және есепке алу, және даму
мақсаттарына сәйкес болашақ кезеңге оның экстрополяциясы.
· Шаруашылық жүргізудің сыртқы ортасындағы мүмкін өзгерістердің және даму
беталыстарын, пайдаланылатын қаржылық ресурстардың құрылымын өлшеу
қажеттілігін болжамдау, бағалау, талдау және есепке алу.
· Капитал мен табыстарды сақтаудың перспективалары мен стратегиялық
мақсаттарын бағалау, талдау және есепке алу.
· Қабылданатын шешімдер немесе жүргізілетін өзгерістердің жедел
сипаттамасына бағытталу.
· Кәсіпорынның қызметіне кейбір сыртқы және ішкі факторлардың әсер
етуінің дәйектемесі және тәуекелділікті мойындауы.
· Қаржылық заңнамалар талаптарын нақты орындау және өндірістік емес
жоғалтуларды төмендету үшін нормалар мен нормативтерді сақтау.
· Қабылданған шешімдерді орындалуын және қаржылық ресурстарды маневрлеу
мүмкіндігін бақылау.
Қаржыларды басқару процесі өзімен бірге кәсіпорын экономикасын жалпы
басқаруының негізігі бөлігін құрайды және ол келесі кезеңдер арқылы жүреді:
- талдау;
- жоспарлау;
- орындау, түзету;
- бақылау.
Кәсіпорынның қаржылық менханизмі келесі элементтерді қамтиды:
қаржылық әдістер;
қаржы құралдары (тетіктер);
нормативтік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz