Есеп саясатының техникалық аспектілері

Жоспар

Жоспар
Кіріспе
1.тарау.
1.2. Есеп саясатын қалыптастыру

2.тарау. Есеп саясатының техникалық аспектілері
2.1. Есеп саясатының уйымдық және техникалық аспектілері
2.2. Есеп саясатының өзгеріске түсу жағдайлары

Қорытынды

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
Кіріспе
1-тарау. Ұйымдардың есеп саясаты
1.2. Есеп саясатын қалыптастыру

2-тарау. Есеп саясатының техникалық аспектілері
2.1. Есеп саясатының уйымдық және техникалық аспектілері
2.2. Есеп саясатының өзгеріске түсу жағдайлары

Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер

Кіріспе

Қазақстандық бухгалтерлік есеп тәжірибесіне есеп саясаты термині
кезіндегі Қазақстан Республикасы Бухгалтерлік есеп жөніндегі үлттық
комиссияның 13 қазан 1996 жылғы №2 Қаржылық қорытынды есеп дайындау және
тапсыру жөніндегі тұжырымдама (концепция) деп аталған қаулысымен
енгізілген. Бұдан соң есеп саясаты ұғымы Қазақстандық бухгалтерлік есеп
стандарттарының №1 Есеп саясаты және оны ашу стандартында көрсетіліп,
меншік түрі мен қызмет ерекшеліктеріне қарамастан барлық үйымдар өздеріне
тән есеп саясатын қалыптастыратындығы міндеттелді.
Кейіннен Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 17 қаңтар 2003
жылғы №14 бұйрығымен: №1 Есеп саясаты және оны ашу, №2 Бухгалтерлік
баланс және қаржылык корытынды есеп маңызын ашу негіздері, №3 Қаржы-
шаруашылык қызметі нәтижесі жөнінде қорытынды есеп жөніндегі стандарттары
жойылып, бұлардың орнына №30 Қаржылық қорытынды есеп тапсыру жөніндегі
жаңа стандарт қабылданып, мұның 14 тарауы 2-ші тармағында ұйымдардың есеп
саясатын жасау мен тапсырү жөніндегі тәртіптер қарастырылған.
Есеп саясаты ұғымы екі жағдайда; біріншісі - мемлекеттік және қоғамдық
ұйымдардың белгілеген есеп саясаты, екіншісі -ұйымдардың ішкі есеп саясаты
болып ажыратылады. Ендігі жерде біздер ұйымдарда жасалынып, қалыптасатын
ұйымдардың ішкі есеп саясатының мәселелерін қарастырамыз.
Есеп саясаты деп қандай мазмұнды түсінеміз?
Халықаралық қаржылық есеп стандартында (ХҚЕС) есеп саясаты; Қаржылық
қорытынды есеп дайындау мен тапсыру жөніндегі ережелер мен тәжірибе деп
анықталған.
Қазақстандық 30 Қаржылық қорытынды есеп тапсыру жөніндегі стандарттың
2-ші тарауында: Есеп саясаты деп -Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік
және қаржылық қорытынды есеп, бухгалтерлік есеп стандарттары және
бухгалтерлік есептің типтік счеттар жоспарының талаптарына және ұйымдар
қызметін жүргізу ерекшеліктеріне сай бухгалтерлік есеп пен қаржылық
қорытынды есеп жасау үшін ұйымдардың қабылдаған принциптерін, негіздерді,
ережелер мен тәжірибені айтады, - делінген.
Ары қарай осы стандарттың 19-шы бабында: Ұйымдарда бухгалтерлік есеп
стандарттары (БЕС) қабылданбаған жағдайда ұйым басшылары қорытынды есеп
ақпараттарын пайдаланушыларды қамтамасыз ету мақсатында, ішкі есеп саясатын
жасау мақсатында өз жағдайлары мен ойларын енгізуіне болады делінген.
Осы заманғы нарықтық экономика жағдайында шаруашылык операцияларының
түрлері әр түрлі ықпалдастық жағдайда болады.
Елімізде көптеген типтегі ұйымдардың әр кайсысы әр түрлі экономикалық
факторларға тап болады. Әр түрлі типтегі ұйымдар саны аса көп. Осыларға
байланысты әрбір ұйым өзінің алға қойған мақсат-мүддесіне жету үшін өз
қызметтеріне тән: өнім өндірудің технологиялық ерекшеліктері, басқарудың
ұйымдық құрылымы, қызмет көлемінщ түрі мен деңгейі, операциялар жүргізу,
клиенттермен жұмыс істеудщ тәртібі, ақпараттарды өңдеу т.б. ерекшеліктерін
зерделеуі керек. Мұның барлығы да шаруашылық жүргізу ерекшеліктеріне
байланысты ұйымдарда есеп саясатын қалыптастырудың мазмұны мен маңызын ашып
көрсетудің негізін қалайды.
Ұйымдар өздерінің есеп саясатын қалыптастыру барысында тәжірибедегі
есеп әдістері мен қорытынды есеп жасаудағы ережелердің ішіндегі ең
тиімділерін таңдап алуына құқылы. Таңдалып қабылданған ережелер мен
әдістерді өз мәнінде қолдану арқылы есеп мәліметтерін жинақтаудың тәртібін,
мұны пайдаланушыларға түсіндіріп, шаруашылық процесінің ерекшеліктері
жөніндегі ақпараттарды зерделеу және ұйымдар қызметіндегі өзгерістер мен
жағдайларды дер кезінде білу мүмкіндіктері туындайды.
Сонымен есеп саясаты деп — ұйымдар шаруашылық қызметі өрісінің іс-
тәжірибесінде қолданылынатын, таңдалып алынған және сабақтастықпен
жүргізілетін бухгалтерлік есеп жүйесіне тән ішкі ережелер жиынтығын
айтамыз. Есеп саясатының мазмұны ұйымдардың шаруашылық жүргізу қызметі
талабы мен қаржы нәтижесін сипаттауға арналған есеп әдістерін жақсы және
тиімді қолданудың жолдарын көрсетеді. Есеп саясаты каржылық қорытынды есеп
жасауда ұйымдардың қолданатын есеп принциптері, әдістер мен ережелер,
сондай-ақ ұйымдардың шаруашылық қызметі мазмұнын тәжірибеде ашып көрсету
үшін қабылданған ережелер жиынтығынан құралады.
Сондықтан әрбір ұйымда бухгалтерлік есеп пен қорытынды есеп жүйесінің
қандай жолдармен жетілдірілетінін біліп түсіну үшін бүған әсер етуші
факторларды зерделей білу қажет.
Жоғарыда қойылған талаптарға сай, біздер, мейлі студенттер. мейлі
атқарушы бухгалтерлер, есеп саясатының мазмұны мен мақсатын, мұндағы
шешілетін мәселелерді тереңінен түсініп білуіміз керек.
Есеп саясатының мазмұны белгіленген жағдайда ұйым әкімшілігінің басқару
процесін қандай дәрежедегі тиімділікке жеткізгендігі, ұйымның қаржы жағдайы
мен мұның өзгеріске түсуін, сондай-ақ шаруашылық қызметінің нәтижесін
шындық және сенімді әдістермен дайындау үшін қолданылатын есеп принциптерін
таңдап алу бағытында ашылды. Есеп саясатын жасау мен мұның маңызын ашып
көрсету мақсатында әрбір ұйым өздеріне тән есеп ережелерін, есеп тәсілдерін
таңдап алуға, мұндай ережелерді қорытынды есеп жасау процесіне қолдануға
құқылы болып танылады. Мұның өзі ұйымдар мен меншік иесінің өз мүліктеріне
иелік ету, пайдалану және әміршілік жүргізу құқысын сипаттайды.
Есеп саясатын жасау мен қалыптастыру барысында есеп әдісіндегі
кездесетін жорамал-принциптерді зерделеп білген жөн. Халықаралық қаржылық
есеп стандарттарына сай, мұндай жорамал принциптерге: мүліктік жекелену,
үздіксіздік, сенімділік, шындық, бейтараптық, байқаушылық және шаруашылық
фактілерінің толықтылық принциптері жатады. Осы көрсетілген жорамал-
принциптер жан-жақты және толығымен кітаптың 9-шы тарауында қаралды.

1-тарау. Ұйымдардың есеп саясаты

1.2. Есеп саясатын қалыптастыру
Есеп саясатының тиімді бағытын қалыптастыру үшін бухгалтерлік есеп
принциптері мен мұның қолайлы нақтылы әдістерін, салық салу процесін,
қаржылық менеджментті және басқа да көптеген экономикалық қатынас
мәселелерін кімде-кім болмасын жақсы білуі керек. Өкінішке орай, кейбір
ұйым басшылары мен атқарушы бухгалтерлер айтылған мәселелер өрісін терең
түсініп біле бермейді.
Есеп саясаты бухгалтерлік есеп жүйесіне тән қойылған талаптар мен
принциптерге жауап беруді қамтамасыз етуі керек.1
Осы кезеңдегі нарықтық қатынастар, меншіктік экономика және кәсіпкерлік
процестің дамуына сай бухгалтерлік қорытынды есептің шынайы жасалуына ең
әуелі ұйымдардың басшылары жауапты. Ал бухгалтерлік есеп саясатының сапалы
қалыптасуына ұйымдардың атқарушы бухгалтерлері жауапты.

1Бухгалтерлік есептің ең негізгі функциясы сенімді жасалған қорытынды
есеп мәліметтерін толығымен бекіту және 'Бухгалтерлік есеп принциптері осы
кітаптың екшші Бухгалтерлік есептің базистік (әдіснамалык) принциптері
тарауында толығымен жазылды.

пайдаланушыларға тапсыру болып табылады. Сенімділік пен толықтылық
терминдері бірінің маңызын бірі сипаттайтын кең ұғымдағы терминдер. Яғни
осы терминдерді негізге ала отырып, тәжірибеде қолданылатын есеп әдістері
мен критерийлерді бухгалтерлік есеп саясаты шеңберінде жақсы қолдану
керектігі туындайды. Осыған байланысты ұйымдардың бухгалтерлері тәуелсіздік
пен кәсіби мамандықты және техникалық мүмкіндіктерді ұштастыра отырып,
ұйымдардағы есеп саясатын сапалы қалыптастыруы керек. Есеп саясатын
қалыптастырушы бухгалтерлер бухгалтерлік есеп теориясын біліп қана қоймай,
сонымен қатар:
мазмұны мен мәніне қарай есеп саясаты тәжірибеде қандай дәрежеде
қолданылатындығын;
есеп саясатын қалыптастыруда әр түрлі варианттардың іске асырылуын және
қандай әдістерді қолдану керектігінде білулері қажет.
Есеп саясатын қалыптастыру процесінде бухгалтерлер белгілі авторлардың
және ресми органдардың жариялаған арнайы оқулықтарын, мақалаларды,
әдістемелік құжаттар мен материалдарға жүгінуі керек.
Сонымен қатар бухгалтерлер білімі мен кәсіби деңгейі жоғары дәрежеде
танылған басқа бухгалтерлердің іс-тәжірибесін, сондай-ақ есеп саясатын
қалыптастыруға жақсы негіз болатын бұған дейін жарияланған каржылық есеп
қорытындыларын зерттеп пайдалануы керек. Есеп саясатын қалыптастыру кезінде
мүмкін болатын ұйғарымдарды (альтернативы) қолданудың жауапкершілігі бас
бухгалтерлерге жүктеледі. Есеп саясатының негізін қалаушы әдіснамалар мен
ережелерді т.б. ресми құжаттарды қолдану процесі қаржы көрсеткіштерін
талдаушыларды шатасіырмайтындай жинақы жасалынуы керек. Өткен жылдағы
қорытынды есеп жүйесінде колданылған әдістерге қарағанда осы жылға жасалған
есеп саясатындағы әдістер едәуір сенімді болып қалыптасқандығын көрсете
білген жөн.
Есеп саясатын жасаушы мамандар есеп саясатының негізгі элементтерін,
бастапқы құжаттардың мазмұны мен ерекшеліктерін, бухгалтерлік есеп
счеттарының типтік жоспарын, активтер мен міндеттемелерді бағалаудың
әдістерін, амортизация есептеу тәртібін, мүліктерді түгендеу, аяқталмаған
өндірісті бағалау, құжат айналысы ережесін, ақпараттарды өңдеу
технологиясын т.б. көптеген бухгалтерлік есеп -өрісіндегі мәселелерді
зерделей білуі керек.
Есеп саясатын қалыптастыру барысында мына төмендегі базистік принциптер
маңызын басшылыққа алу керек:
а) осы ұйымның активтері мен міндеттемелері меншік иелерінің
активтері мен міндеттемелерінен (үлес қосушылар, инвесторлар) дербес
жүргізілетіндігін (дербестік принцип);
б) ұйым өз қызметін белгісіз уақытқа дейін үздіксіз жалғастыра
беретіндігін, осы ұйымның жуық арада жойылмайтындығын және ұйым өз қызметі
көлемін қысқартпайтындығын (үздіксіздік принцип);
в) таңдалып алынған есеп саясаты бір жылдан келесі жылдарға
сабақтастықпен қолданылына беретіндігін (сабақтастык принцип);
г) дайын өнімдерді сатудан түскен немесе түсетін ақшалардың қашан
түсетіндігі уақытына қарамастан сатылған өнімдер сатып алушыларға
жөнелтілген кезде түскен табыс түрінде осы жылы керсетілетіндігін (сату
принципі).
Ұйымдар есеп саясатын ыңғайлы қалыптастыру мақсатында активтер,
меншікті капитал және міндеттемелер мына төмендегіше топтастырылуы керек:
бухгалтерлік есептің счеттар жоспарына қарай материалды емес активтер мен
олардың амортизациясы, негізгі құралдар мен олардың тозуы, айналыс
сыртындағы активтерге салынған табыстық инвестициялар сабақтастығы бойынша;
бухгалтерлік баланс құрамындағы активтік баптардың, яғни өтімділік
дәрежесінің жоғарылауына қарай айқындалған материалды емес активтер,
тауарлы-материалды құндылықтар, аяқталмаған өндіріс, берешектер қарызы
сабақтастығы бойынша;
активті қаражаттар көздерінің пайда болуына қарай (меншікті капитал,
міндеттемелер) арнайы сабақтастық принципі бойынша.
Ұйымдар есеп саясатын жасауға ыңғайлы және икемді басқа да топтастыру
әдістерін қолдануға болады.
Жоғарыда айтылған мәселелер мен ұсыныстар мазмүны түгелімен есеп
саясатын жасауға колданылады деген ұғым болмауы керек. Ұйымдардың есеп
саясатын жасау барысында есеп элементтері мен әдістерді кеңінен қолдануына
құқылы және бұлардың өрісін кеңейтіп, бірімен-бірін байланыстырып
қолдануына олардың мүмкіндігі бар.
Ұйымдардың есеп саясаты мына төмендегі принциптерді сақтау арқылы
қамтамасыз етіледі:
а) шаруашылық өрісіндегі фактілерді бухгалтерлік есеп жүйесіне
толығымен тіркеу (толықтық принцип);
б) пассивтердің азаймайтындығын қамтамасыз ету, сондай-ақ жасырын
резервтер құру жолдарын болдырмау (сақтық принципі);
в) әрбір айдың біріне қарай аналитикалық счеттар айналымы мен
қалдығы синтетикалық счеттардағы осындай мәліметтермен сай келуі, сондай-ақ
бухгалтерлік қорытынды есеп мәліметтерінің синтетикалық және аналитикалық
счеттардағы мәліметтермен бірдейлігі (тепе-теңдік принцип).
Есеп саясатын қалыптастыру барысында ұйымдар төмендегі факторларды
есепке алуы керек:
- меншіктің түрі, шаруашылық қызметінің ұйымдық және құқықтық үлгісі;
- ұйымның көлемі және технологиялық ерекшеліктері (өнімдер өндіру,
сатудың көлемі, жұмыстар орындау, қызметтер көрсету);
- шаруашылық өрісі;
- кадрлармен қамту (инженер-техниктер, менеджерлер, бухгалтерлер
білімінің кәсіби деңгейі);
- салық салу және салық есебі ерекшеліктері;
- есептеу техникалары мен бағдарламалармен қамту дәрежесі;
- өнімдерді сату принципі (базардағы жағдай, баға қалыптастырудың
бостандығы, өтеушілік пен сатып алушылардың өтімділік сипаты).
Есеп саясатын тәжірибеде қолдану мен қалыптастыру барысында ұйымдар
құқылы тұлғалар ретінде өздері тіркелген жердегі салық органдарымен келісті
жағдайда болуы керек.
Егер ұйымдар қызметінің нәтижесін шығару кезінде есеп мәліметтерінің
кейбір объектілерінде ауытқушылық оқиғалар болса, есеп жүйесін жүргізу
кезінде өзгерістер енгізілсе, бұларды реттеу мен дұрыс жолға қоюдың тәртібі
есеп саясатын қабылдаушы органдарға хабарланады.
Есеп саясатын қалыптастыру процесі - қаржылық қорытынды есепке,
басқарушылық және салық есебіне тән барлық бухгалтерлік есеп элементтер
мазмұнын сабақтастық жолдармен ашып көрсетуге, сондай-ақ ұйымдардың қаржы
нәтижесі көлемін арттырып отыруға арналған.
Есеп саясатын жасау алдында ұйымдардың міндет атқарушы бухгалтерлері
осы кезеңде басшылыққа алынған және өз қызметін атқарудың негізін құраушы
ресми заң актілері мен нормативтік базаларды зерделеп, өткен жылдары
жасалған есеп саясатының тиісті тараулары мен объектілерін сараптауы керек.
Нормативтік құжаттар мазмұнын талдау мен іске асыру жұмыстары ұйымдар
қызметінің барлық объектілері деңгейінде жүргізілуі тиіс. Егер ұйымдар заң
актілеріне қайшы келмейтін бухгалтерлік операцияларын жүргізіп, алайда
бухгалтерлік есеп жүргізуді реттеуші құжаттарда кейбір операциялар мазмұны
көрсетілмеген жағдайда, ұйымдар өз еркімен жаңа әдістерді құру мен жасауға
және мұндай операцияларды есеп саясатына қосуына құқылы. Мұндай
мүмкіндіктер Қазақстандық 30 Қаржылық қорытынды есеп тапсыру стандартының
2-ші тарауындағы 19-шы бапта қаралған.
Сонымен есеп саясатын қалыптастыру процесінде ұйымдар өз таңдауы
бойынша және нақтылы жағдайды ескере отырып, есеп саясатын құраушы
объектілер мен операцияларға тән басқа да әдістерді бухгалтерлік есеп
жүйесінде қолдануына болады.
Есеп саясатын қалыптастыруға тән бухгалтерлік есеп жүргізу әдістеріне
мыналар жатады:
- шаруашылык операциялары мазмұнын экономикалық тұрғыда топтастыру;
- бухгалтерлер арасында атқаратын міндеттерді бөліп тарату және
бухгалтерлік есеп счеттарын қолданудың тәртібін белгілеу;
- құжат айналысы және есеп регистрларын жүргізу әдістерін белгілеу;
- түгендеуді ұйымдастыру, шаруашылық фактілері операцияларын бағалау
және активтер құнын жою әдістерін белгілеу процестері.
Қысқасы ұйымдар өрісінде қалыптасатын есеп саясаты бухгалтерлік есеп
жүргізудің барлык процестерін қамтуға тиісті. Ұйымның бас бухгалтері есеп
саясатын қалыптастыруға жауапты екендігін тағы да қайталаймыз. Есеп
саясатын сапалы және тура жүргізу үшін бас бухгалтерлерге бухгалтерлік
есептің әдіснамалар жиынтығымен, қолданылып келе жатқан нормативтік
құжаттар мазмұнын мұқият білу талабы қойылады.
Есеп түрлерін бөліп қарау мен бұлардың көптігі (оперативтік,
бухгалтерлік, қаржылық, басқарушылық, салық, статистика) барынша жоғары
дәрежеде есеп ақпараттарын пайдаланушы әр түрлі топтарының мүддесін, есеп
саясатын жасау мен қалыптастыру арқылы қанағаттандыру болып табылады.
Ұйымдардағы есеп саясатын қалыптастырудың негізгі элементтері есеп
саясатының әдіснамалық жекелеген аспектілерінен тұрады.
Төменде іс-тәжірибеде қолданылынатын, бухгалтерлік есеп жүйесінің
құрамдас бөлігі болып табылатын есеп саясатының мазмұнын жекелеген
объектілер бойынша ашып көрсетуді мақсат тұттық.
Негізгі кұралдарды бағалау мен бұларға амортизация есептеу. Есеп саясатының
осы объектісі бойынша түгелімен тозған, пайдалануға жарамайтын негізгі
құралдарды бағалаудың әдісін таңдап алу керек. Түгелімен тозған негізгі
құралдарға тән бағалау
әдісін қолданудың мақсаты, бүларды қайта жөндеп, алдағы уақытта пайдалану
мүмкіндігін анықтауға байланысты. Тозған негізгі құралдарды бағалап,
бүлардың құнын анықтаған кезде амортизациялық сомалар мен салық салу базасы
көбейеді. Түгелімен тозған негізгі қүралдарды бағалау кезінде мына
әдістердің бірі: ағымдағы нарықтық бағамен бағалау немесе жою құнымен
бағалау колданылынады.
Негізгі құралдарды қайта бағалаудан өткізу әдісі. Есеп тәжірибесінде
индекстік және тікелей бағалау әдістері қолданылынады. Қайта бағалау
нәтижесінде негізгі құралдар құнының өзгеруіне байланысты бухгалтерлік
баланс сомасы да өзгертіліп, негізгі құралдар күнын барынша дәлдікке
келтіріледі. Негізгі құралдар құнын жоғарылатудың әсерінен есепті жылдың
шығындары (амортизациялық соманың көбеюі есебінен) көбейіп, тиесінше таза
пайданың көлемі азайтылады, сондай-ақ баланстық сома мен төленбеген капитал
сомалары да көбейіп отырады. Негізгі құралдар құнын төмендетудің әсерінен
есепті жылдың шығындары да азайып, баланстық сома мен салық салу базасының
сомалары да азайып отырады.
3. Негізгі құралдар бойынша амортизация есептеу тәсілдері бірқалыпты
түзу сызықты, өндірістік, құнын шапшаңдатып есептен шығару (бұл тәсіл
қалдығын азайту және комулятивтік тәсілдерді қолданудан тұрады) тәсілдерін
қолданудан тұрады. Негізгі құралдардың тозуы нәтижесін көрсететін
есептелінген амортизациялық сома есепті жылдың шығындарын (өнім өндірудегі
өндірістік шығындарды және кезеңдік шығындарды) көбейтіп, табыс көлемі мен
баланс сомасын азайтады.
Мысалдар келтіріп, жоғарыда айтылғандарды дәлелделік.
1-ші мысал Құны 950000 теңге тұратын, пайдалану мерзімі 5 жыл болып
анықталған негізгі құрал пайдалануға берілді. Осы объекті бойынша
есептелінген амортизациялық соманы, қалдық құнды және жиынтықталған
амортизациялық сомаларды анықтау үшін төмендегі кестені құрамыз:
8.1. кесте

Негізгі құралдарға бірқалыпты түзу сызықты амортизация есептеу тәсілі

Жылдар Бастапқы Бір жылдық Жинақталған Қалдық құн
құны амортизация амортизация сомасы
сомасы сомасы
Бірінші 950000 190000 190000 760000
Екінші 950000 190000 380000 570000
Үшінші 950000 190000 570000 380000
Төртінші950000 190000 760000 1900000
Бесінші 950000 190000 950000 0

Көрсетілген осы тәсіл арқылы амортизациялық сома негізгі құралдардың
бастапқы құны және бұлардың амортизациялық нормасы бойынша осы объектіні
пайдалану мерзіміне қарай есептелініп шығарылғандығын көруге болады.
2-ші мысал Мына төмендегі көрсеткіштерге қарай негізгі құралдарға
шапшаңдату амортизацияланбаған қалдықты анықтау немесе қалдықты азайту
әдісімен амортизация есептеудің тәсілі 8.2. кестеде көрсетілді.
8.2 кесте
Қалдықты азайту немесе шапшаңдату тәсілімен амортизацияны есептеу

Жылдар Бастапқы Жылдық Жинақталған Қалдық кұн
құны амортизациялық сома амортизация сомасы
(Шығындар счетының сомасы
дебеті)
Бірінші 950000 380000 380000 570000
Екінші 950000 228000 608000 342000
Үшшші 950000 136800 744800 205200
Төртінші950000 82080 826880 123120
Бесінші 950000 73872 950000 0
Жинағы X 123120 X X

Мұның үшін шапшаңдату коэффициентін 2-ге тең деп алып, негізгі құралды
жоюдың құны 73872 теңге болып анықталды. Жылдық амортизациялық сома (ЖА)
мына формула бойынша анықталады:
ЖА = Нқ х Ан;
Мұндағы ЖА - жылдық амортизацияның сомасы; НҚ - негізгі құралдардың
қалдық сомасы; Ан - амортизациялық норма.
Бүдан амортизациялык норма төмендегі формула бойынша анықталады.

Мұндағы Ан - амортизациялық норма; К - шапшаңдату коэффициенті; Пм-
негізгі құралдарды пайдаланудың анықталған мерзімі.

Яғни, ЖА = НҚ х формуласына сай 8.2 кестенің құрылғандығын
көреміз.
Біздің мысалымызда амортизациялық норма 40% қүрады (яғни коэф. 2x1:5).
Бұдан бірінші жылғы амортизацияның сомасы 380000 теңге (950000x40%);
екінші жылғы - 228000 теңге (570000x40%) ж.т.с.с.
3-ші мысал Мына төмендегі көрсеткіштерге сай негізгі құралдарға сандық
жиынтық және пайдалану мерзіміне қарай амортизацияны есептеу тәсілі (8.3
кесте).
8.3 кесте
Сандық жиынтық (кумулятивтік) және пайдалану мерзіміне қарай
амортизацияны есептеу тәсілі

Жылдар Бастапқы Жылдық ЖинақталғанҚалдық құн
Құны амортизациялық амортизациясомасы
сома сомасы
Бірінші 950000 316700 316700 633300
Екінші 950000 253300 570000 380000
Үшінші 950000 190000 760000 190000
Төртінші950000 127000 887000 63000
Бесшші 950000 63000 950000 0

Біздің мысалымызда пайдалану мерзімінің (жылдарының) сандық жиынтығы 15
(1+2+3+4+5) болды. Мұның негізінде бір жылдық амортизация 5:15-ке, екінші
жылдағы - 4:15-ке, үшінші жылдағы - 3:15 т.с.с. бөлгендегі сомаға тең болып
анықталды. Осы тәсілді қолдану нәтижесінде амортизацияланбаған сома
бойынша қалдық қалмайды.
Негізгі құралдарға өндірілген өнімдер көлеміне қарай пропорционалды
тәсілмен амортизацияны есептеу, есепті жылдағы өндірілген натуралды өнімдер
(жұмыстар) көлеміне және негізгі құралдардың бастапқы құнының сомасы
қатысына пропорционалды негізде, сондай-ақ негізгі құралдар объектісін
пайдаланудың барлық мерзіміне қарай есептелінеді.
4-ші мысал. Бастапқы құны 3000 000 теңге тұратын, нормативтік жүру
шақырымы 1 200 мың шақырым болып анықталған жүк машинасына бір жыл ішіндегі
жүрген барлық шақырымы 200 мың шақырымды құраған жағдайда, осы жүк
машинасына амортизация есептеудің тәсілі төмендегіше болады.

4. Негізгі құралдарды жөндеуден өткізу шығындарының резервін жасау
есебінің тәсілі екі тәсілмен жүргізіледі. Олар:
1) Негізгі құралдарды толық жөндеуден өткізуге дейінгі жинақталған
шығындар сомасы Алдағы кезең шығындары счетында кіргізіліп, жөндеу жұмысы
толығымен аяқталғаннан соң бұл шығындар Аяқталмаған өндіріс счетына
ауыстырылады.
2) Негізгі құралдарды жөндеуден өткізу шығындарының сомасы
өндірілген өнімдер (тауарлар, жұмыстар, қызметтер) өзіндік құны құрамына
тікелей жазылып, осы кезеңнің шығындары болып есептелінеді. Негізгі
құралдарды жөндеуден өткізу шығындарының қалдығы осы есепті жылдан келесі
есепті жылға көшіріліп отырады. Мұндай жағдайда осы жылдың шығындары
көбейіп, алдағы жылдардың түсетін табысының сомасы азайып отырады.
5. Материалды емес активтер және бұлардың
амортизациясы. Материалды активтер мазмұны және бұларды пайдаланудың
мерзімі нақтылы объектілер бойынша арнайы құжаттар мен білгір мамандардың
тұжырымдамасының нәтижесі
бойынша анықталады. Егер материалды емес активтерді пайдаланудың нақтылы
мерзімі анықталмаған жағдайда, арнайы заң актілеріне сәйкес 10 жыл болып
белгіленуі мүмкін.
Материалды емес активтер амортизациясы мына төменде келтірілген
тәсілдердің бірімен жүргізіледі:
- материалды емес активтердің бастапқы құны және бұларды пайдаланудың
мерзіміне қарай анықталған амортизациялық нормаға сай бірқалыпты түзу
сызықты тәсілмен;
- материалды емес активтердің баланстық қалдық құнымен және бұларды
пайдаланудың мерзіміне қарай анықталған амортизациялық нормаға сай қалдықты
азайту тәсілімен;
- материалды емес активтердщ бастапқы құнымен және бұларды пайдаланудың
мерзіміне қарай өндірілетш өнімдер көлемінің сомасына пропорционалдьщ
тәсілмен тарату.
6. Инвестицияларды бағалау. Мұнда екі түрлі тәсіл қолданылады. Олар:
өзіндік бастапқы құн немесе нарықтық бағалау тәсілі. Инвестициялардың
өзіндік құны, бұларды сатып алу күнгі нарықтық бағадан және бұларды сатып
алуға байланысты жұмсалған шығындардан (делдалдық сый ақы, қалам ақы, баж
салығы, банктің комиссиялық алымы т.с.с.) қалыптасады. Инвестицияларға
нарықтық бағаның қоланылуы бұлардың құнын реттеу мен нарықтық баға
деңгейіне келтіру үшін ұйымдардың есеп саясатында анықталып көрсетіледі.
Инвестицияны бағалауда қолданылатын екі түрлі бағалау әдісі баланстық
құн мәліметтерін сақтық принциппен бағалауды және бөлінбеген пайданы
қорытынды есеп құрамына қоспауды қамтамасыз етеді.
Инвестицияларды ағымдағы құнмен бағалау - баланстағы инвестициялар
құнын (құнды қағаздар нарығындағы есеп бойынша) ұдайы реттеп отыру үшін
қолданылынады. Инвестициялардың баланстық құнын реттеу (корректура)
әсерінен орын алған фактінің сомасы есепті кезең ішіндегі табыстар мен
шығындар көлеміне де әсер етеді. Яғни инвестициялар құнын реттеу
нәтижесінің сомасы табыстар немесе шығындар көлеміне қосылып немесе
азайтылып жазылады.
Есеп тәжірибесінде инвестицияларды бастапқы кезде сатып алғандағы және
ағымдағы құнының ең төменгі дәрежесімен бағалау тәсілі қолданылады. Бұл
тәсіл құнды қағаздар курсының тез арада төмендеп кетуіне байланысты мүмкін
болатын шеккен зиянды тіркеу үшін де қолданылады. Құнды қағаздар курсының
жоғарылауы нәтижесіндегі түскен табыс есепке алынбайды. Алайда
инвестициялардың ағымдағы құны, бұларды сатып алудағы құннан артық болған
жағдайдағы есепті кезең ішінде сатылған инвестициялар құны табыстар немесе
шығындар сомасын өзгертеді.
Ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларды бағалау тәсілі.
Бұларды сатып алу немесе қайта бағалаудағы құнмен есепке алынып, сатып
алу және ағымдағы құнның ең төменгі дәрежесімен бағаланады. Инвестицияларды
сатып алу бағасымен бағалау -инвестициялардың бастапқы баланстык күнын
өзгертпейтін дәрежеде көрсетіліп, инвестицияларды сатып алуға жұмсалған
қосымша шығындар сомасынан тұрады. Инвестицияларды қайта бағалау құнымен
бағалау (инвестициялардың әділетті кұны) -инвестициялардың есептегі құнын
ағымдағы (нарықтык) бағаға келтіру үшін инвестициялардың жеке түрлерін
кайта бағалау нәтижесінде бұлардың құнын мерзімдік аралықтарда өзгертіп
отыруға негізделген. Нақтылы құнымен багалау тәсілін қолданушы ұйымдар
барлық ұзақ мерзімді инвестицияларды қайта бағалаудың есебін жасап, қайта
бағалау жүргізудің тәртібін инвесторларға хабарлап отыруға міндетті.
Әділетті құнмен бағалаудың нәтижесінде қайта бағаланған инвестициялар мен
есептегі инвестициялар құнының айырьшы шығарылып, әділепілік қүн
дәлелденеді.
Мысал Асан ж К" ұйымы 1 сәуір 2004 жылы Даулет акционерлік
қоғамынан 150000 теңгенің (мүмкін облигация) инвестициясын сатып алды.
Мұның номиналдық құны 140000 теңге. Осы инвестиция бойынша жылдық табыс алу
7%. Пайыздық сома әр жылы 4 рет төленеді (әр тоқсанда). Асан ж К ұйымы 3%
инвестицияның құнын алады. Инвестицияны жабу 5 жылдан соң 30 сәуір 2009
жылға белгіленді. Осы мысалдар негізінде төмендегі жазулар жазылады:
1) Сатылып алынған инвесгицияның құнын төлеу
Дт Қаржылық инвестиция 150000 теңге.
Кт Есеп айырысу шотындағы ақша 150000 теңге.
2) 8 айға, 31 желтоқсан 2004 жылға дейін есептелінген пайыздық
сомаға;
Дт Берешектердің басқа да қарыздары 4200 теңге '(140000x3:100)
Кт Қаржылық инвестиция 500 теңге (150000-140000): (5x4)
Кт Негізгі қызметке жатпайтын табыс 3700 теңге (4200-500)
3) Есептелінген пайыздық соманы 4200 теңгені алудағы жазу:
Дт Есеп айырысу шотындағы ақша 4200 теңге
Кт Берешектердің басқа да қарыздары 4200 теңге.
Асан ж К ұйымының 1 қаңтар 2005 жылға жасаған бухгалтерлік балансында
инвестициялар құны 149500 теңгені (150000-500) көрсетеді.
Мысал. Есепті жыл ішінде Асан ж К ұйымы Даулет компаниясынан
әрқайсысының қүны 3700 теңге тұратын 4000 акция және Дархан компаниясынан
құны 2900 теңге тұратын 3000 акция сатып алды. Есепті жылдың аяғына қарай
инвестициялардың нарықтық бағасы өзгерді. Даулет компаниясының 1
акциясының құны 3300, ал Дархан компаниясыныц 1 акциясының құны 3100
теңге болып келісілді. (котировка). Осы көрсеткіштерге сай 8.4 кестені
құрамыз.
8.4 кесте
Компаниялар Акциялар Акцияларды Бір акиияның Бірінші Акцияларды
саны сатып алу нарықтық жылдың сатып алудың
құны бағасы, теңгеаяғындағы құны, теңге
барлық
акциялардың
нарықтық
құны, тенге
Даулет 4000 3000 3700 2900 3300 3100 13200000 14800000
Дархан 9300000 8700000
Барлығы X X X 22500000 23500000

Барлық акциялардың сатып алу құнымен нақтылы құнының нарықтық айырымы -
1000000 теңге (22500000 - 23500000).
Айырым есептеу нәтижесінде шығарылған айырым сома 1000000 теңге есепті
жылдың аяғында корректуралық жазуға және дебет Бөлінбеген табыс
(жабылмаған зиян) счетына Күмәнді талаптар резерві счетының кредитіне
жазылады.
7. Тауарлы-материалды босалқыларды бағалау. Іске асырылып келе жатқан
бухгалтерлік есеп ережелерівз сай ұйымдар өз иелігіндегі тауарлы-материалды
босалқыларды көптеген әдістермен, тәсілдер арқылы бағалауына және қайта
бағалауына болады.
ТМБ: нақтылы өзіндік құнымен, есепті бағамен, орташа өлшенген бағамен,
ФИФО, ЛИФО әдістерімен, бөлшек саудадағы бағамен бағаланады.
ТМБ-ны өзіндік құнымен бағалау - құндылықтарды сатып алуға немесе
дайындауға жұмсалған шығындар сомасынан тұрады. ТМБ-ны есепті бағамен
бағалау арнайы мерзімде қайта бағаланып отыратын белгілі кезеңде
көрсетілген есепті баға мөлшерінен тұрады. Есепті бағамен бағаланған
құндылықтар алдағы жұмсалатын шығындарға тән болады.
Орташа өлшенген баға сатуға жарайтын құндылықтардың орташа кұнын
есептеу арқылы шығарылып отырады. Орташа құн барлық босалқылар сомасын
босалқылардың санына бөлу арқылы шығарылады.
Келесі әдіс ФИФО әдісі. Бұл әдістің мағынасы - бірінші түскен ТМБ-ның
құнымен - бірінші кезекте сатылады немесе бүрынғы түскен ТМБ ең әуелі
сатылады.
ЛИФО әдісі бойынша алғашқы сатылып алынған босалқыларды бағалау. Бұл
әдістің мақсаты - сатылған өнімдердің өзіндік құнын соңғы сатылып алынған
шығындар сомасына барынша жақындату.
Бөлшек саудадағы бағамен бағалау - есептегі (счеттардағы) тауарлар
бүларды сатуға дейін сатып алу бағасымен бағаланады.
Мысал. Босалқыларды бағалау әдісін төмендегі мәліметтермен көрсетеміз.
Алғашқы мәліметтер саны бағасы (теңге) сомасы (теңге)
Босалқылар қалдығы 400 15 6000
Түсті (5.04.200-) 300 17 5100
Сатылды (7.04.200 -) 200 - ? ..?
Түсті (15.04.200-) 400 13 5200
Сатылды (18.04.200-) 300 - ? ..?
Түсті (24.04.200-) 100 12 1200

Орташа бағамен бағалау әдісі
Босалқылар қалдығы 400 х 15 = 6000 теңге
Сатылып алынды 300 х 17 + 400 х 13 + 100 х 12 = 11500 теңге
Сатуға жарамды тауарлар 1000 өлшем 11200 теңге
Орташа баға (11200 : 1000)= 11,2теңге
Соңғы қалдық 300 х 11,2 = 3360 теңге
Сатылған өншнщ өзшдік құны 11200 - 3360 = 7840 теңге

Орташа бағамен бағалау әдісін сабақтастық жолдармен көрсету

Ай-күні Түскені, Сатылғаны, Қалдығы, теңге
теңге теңге
1 сәуір - - 400x15 = 6000
5 сәуір 300x17 = 5100 - 1 1 1 00 теңге,
орташа баға =
11100700=15,9
7 сәуір - 200x15,9 = 500x15,9 = 7950
3180
15 сәуір 400x13 = 5200 - 13150 тенге,
орташа баға =
13150900=14,6
1 8 сәуір- 300x14,6 = 600 х 14,6 = 8760
4380
24 сәуір 100x12=1200 - 9960 теңге, орташа
баға =
9960700=14,2
Жинағы X 7560 тенге 9960 теңге

ФИФО әдісі

Ай-күні Түскені, теңге Сатылғаны, Қалдығы, теңге
теңге
1 сәуір - - 400x15 = 6000
5 сәуір 300x17 = 5100 - 400 х 15 = 6000
300x17 = 5100
7 сәуір - 100x15= 1500 500x17 = 8500
100x17=1700
1 5 сәуір 400x13 = 5200 - 500x17 = 8500
400 х 13 = 5200
18 сәуір - 100x17=1700 600 х 13 = 7800
200x13 = 2600
24 сәуір 100x12 - 600x13 = 7800
100 х 12= 1200
Жинағы - 7500 теңге 9000 теңге

ЛИФО әдісі

Ай-күні Түскені, теңгеСатылғаны, Қалдығы, теңге
теңге
1 сәуір - - 400 х 15 =
6000
5 сәуір 300 х 17=5100 - 400 х 15 =
6000 300x17 =
5100
7 сәуір - 100 х 15= 1500500 х 15 =
100 х 17= 17007500
1 5 сәуір 400 х 13 = - 500 х 15 =
5200 7500 400x13 =
5200
18 сөуір - 300x13 = 3900 500x15 = 7500
100x13= 1300
24 сәуір 100x12=1200 500x15 = 7500
100x13=1300
100x12= 1200
Жинағы - 7100теңге 10000 теңге

ТМБ-ны бағалау әдістерін өзара салыстыру

Әдістер Сатылғаны, теңге Қалдығы, теңге
Орташа баға 7560 9960
Фифо әдісі 7500 9000
Лифо әдісі 7100 10000

Салыстыру нәтижесінен, біздер бағаның өсуі жағдайында ФИФО әдісін
қолдануда табыс сомасы көбейетіндігін, ал ЛИФО әдісі табыстың азаюын,
сондай-ақ, біздер өзіндік құнаралық орта көрсеткіштері көрсететшдігін
көрдік.
8. Өндірістік шығындар есебі және өнімдердің өзіндік құнын
калькуляциялау. Ұйымның өндірістік шығындар есебі мен өндірілген өнімдердің
өзіндік құнын калькуляциялау әдісін таңдап алуы технологиялық және ұйымдық
құрылымдық ерекшеліктерге байланысты болады. Өндірістік өзіндік құнды
қалыптастыру және калькуляциялау жүйесінде әр түрлі тәсілдерден тұратын
әдістер қолданылады.
Өндірістік шығындар және өндірілген өншнің өзіндік құнын калькуляциялау
үшін мына төмендегі әдістер қолданылады:
процестер;
тапсырыстар;
- нормативтік әдістер. Бұл әдістер - көп тараған және жиі қолданылатын
әдістер.
Процестер бойынша қолданылатын әдіс мына төмендегі ерекшеліктері бар
өндірісте қолданылады:
қысқа өндірістік циклдағы;
шектелген номенклатурадағы өнімдер өндіруші өндірісте;
көптеген жылдар бойы біртекті өнімдер өндіру өндірісінде;
аяқталмаған өндіріс болмайтын өндірісте;
есеп объектілері өте аз өндірісте;
шығын объектілері мен өзіндік құн калькуляциялаушы
объектілер өзара сәйкес болған жағдайда.
Процестер бойынша қолданылатын әдіс негізінен тау-кен өндірісі, газ,
мұнай, энергетика салаларындағы үйымдарда қолданылады. Осы салалардағы
өндірісте өндірістік шығындар есебі бүтіндей ұйым қызметінің көлемінде
немесе өндірістік процестер бойынша жүргізіледі.
Мысалы, қазып шығарушы өнеркәсіп саласында жұмыстар мен шығындар циклы
жекелеген процестерден (бұрғылау, тазалау, экскаваторлау) тұрады. Осы
ерекшеліктерге қарай қосымша бақылау мақсатында әрбір өндірістік цикядағы
жүмсалған шығындарды есептеу технологияльщ ерекшеліктер мен өндірілген
өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялаудың негізін құрайды.
Тапсырыстар бойынша қолданылатын әдіс мына төмендегі ерекшеліктері бар
өндірісте қолданылады:
ұзақ циклды;
көп номенклатурадағы өнімдер өндіру;
жекелеген сипаттағы өнімдер өндіруші (бүйымдар жәнг жеке тапсырыстағы
жұмыстар орындау);
көп үлес салмақтағы қолмен істелетін жүмыстар атқарушы;
тапсырыстық негізге сай келетін шығындар объектілері мен калькуляциялау
объектілері бірдей болатын жағдайда;
- шығындарды тапсырыстар бойынша топтастырушы өндірістерде.
Тапсырыстар бойынша жүргізілетін өндірістік шығындар есебі мен
өндірілген өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялаушы тапсырыстық әдіс жеке
және уақ сериялы өндірісте қолданылады. Тапсырыстық әдіспен қызмет
атқаратын салаларға жөндеу, монтаждау, кеме жасау, эксперименталдық
өндіріс, ұшақ жасау, баспаханалар т.с.с. өндірістер жатады. Тапсырыстық
әдіспен жұмыс істеуші ұйымдарда есеп және калькуляциялау объектісінің
негізі қабылдап алған тапсырысқа тікелей байланысты болады. Тапсырыстар ашу
тапсырыс берушілермен жасалған келісім шартқа байланысты ашылады.
Тапсырыстардың нақтылы өзіндік құны орындалатын тапсырысты ашқан күннен
бастап тапсырыстың орындалғанға немесе жабылғанға дейінгі жұмсалған барлық
шығындар сомасының жинағымен анықталады. Тапсырыстарды орындауға дейінгі
жұмсалған шығындар есепті осы жылдан келесі жылға көшірілсе, онда мұндай
шығындар аяқталмаған өндіріс болып танылады.
Нормативтік әдіс бойынша өндірістік шығындар есебі мен өндірілген
өнімдердің өзіндік құнын калъкуляциялау әдісі. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.