Нақтылы инвестициялық жобаларды бағалау
Мазмұны
1 Инвестициялық жобалардың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Инвестициялық жобаның түсінігі,түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Инвестициялық жобаларды талдау формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Инвестициялық жобаларды бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3.1 Инвестицияның тиімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3.2 Инвестициялық жобаның қаржылық бағалау нормалары ... ... ... ... ...
2 Нақтылы инвестициялық жобаларды бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 ЖШС «Тамир» инвестициялық жобасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Акционерлік қоғам «Ертіс.ГЭС» инвестициялық жобасын бағалау ерекшеліктері ... ... ... ... ...
3 Инвестициялық жобаны экономикалық дәлелдеу
3.1 Инвестициялық жобаның экономикалық мәні және оның мәселелері ... ... ... ... ... ...
3.2 Инвестициялық жобаны экономикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 Инвестициялық жобалардың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Инвестициялық жобаның түсінігі,түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Инвестициялық жобаларды талдау формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Инвестициялық жобаларды бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3.1 Инвестицияның тиімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3.2 Инвестициялық жобаның қаржылық бағалау нормалары ... ... ... ... ...
2 Нақтылы инвестициялық жобаларды бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 ЖШС «Тамир» инвестициялық жобасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Акционерлік қоғам «Ертіс.ГЭС» инвестициялық жобасын бағалау ерекшеліктері ... ... ... ... ...
3 Инвестициялық жобаны экономикалық дәлелдеу
3.1 Инвестициялық жобаның экономикалық мәні және оның мәселелері ... ... ... ... ... ...
3.2 Инвестициялық жобаны экономикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Инвестициялық жобалардың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Инвестициялық жобаның түсінігі,түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Инвестициялық жобаларды талдау формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.3 Инвестициялық жобаларды бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3.1 Инвестицияның тиімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3.2 Инвестициялық жобаның қаржылық бағалау нормалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Нақтылы инвестициялық жобаларды бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 ЖШС Тамир инвестициялық жобасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
2.2 Акционерлік қоғам Ертіс-ГЭС инвестициялық жобасын бағалау ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 Инвестициялық жобаны экономикалық дәлелдеу
3.1 Инвестициялық жобаның экономикалық мәні және оның мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Инвестициялық жобаны экономикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Инвестициялық жобалардың теориялық негіздері
1.1 Инвестициялық жобаның түсінігі, түрлері
Инвестициялар - біздің экономикамызда бұл жаңа термин болып табылмайды. Орталықтанған жоспарлық жүйе кезінде тек "капиталдық салымдар" деген түсінік қана қолданылды. Бұл түсінікте, негізгі қорлардың қайта өндірісі және оларды жөңдеуге кеткен шығындар да еңгізіледі.
1994 жылғы 27 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының (ҚР) Заңына сай инвестицияларға (толықтырулар мен өзгертулер еңгізу арқылы) келесідей анықтама берілді. "Инвестициялар - бұл, пайда алу мақсатында өндірістік қызмет объектілеріне салынатын мүліктік және интеллектуалдық құндылықтардың барлық түрі, сонымен қатар:
- акциялар және өзге де коммерциялық ұйымдарға қатысу формалары;
- облигациялар және өзге де қарыздық міндеттемелер;
- қозғалатын, қозғалмайтын мүлік және мүліктік құқық, ұстау құқығы мен тауарлардан басқа, импортталатын және өткізуге арналған, қайта өңделмейтін мүліктер;
- интеллектуалдық қызметке, авторлық құқыққа, патентке, тауарлық белгілерге, өндірістік үлгілерге, технологиялық процесстерге, ноу-хауға құқық;
- лицензияға негізделген қызметтерді жүзеге асыру құқығы".
Инвестициялық жоба деген не?
Капиталдың ең маңызды белгісі - оның иесіне пайда әкелу мүмкіндігі. Капиталды ұзақ мерзімде салу немесе инвестициялау - мұндай мүмкіндікті пайдалану формаларының бірі.
Инвестор тарапынан алғанда инвестициялаудың мәні - ертеңгі күні пайда алу үшін бүгінгі пайданы алудан бас тарту. Мұндай операциялар банктермен ссуда беруге ұқсас келеді. Сәйкесінше, капиталды ұзақ мерзімге салу туралы шешім қабылдау үшін екі негізгі болжамды белгілі бір дәрежеде дәлелдейтін ақпарат болуы тиіс:
1) салынған қаражаттар толығымен өзін-өзі өтеуі тиіс;
2) бұл операция салдарынан пайда жоғары болу қажет. Яғни тәуекелдерді жабу үшін.
Инвестициялық жобалардың түрлері және мазмұны әр түрлі болуы мүмкін. Яғни бұлар құрылыс жобаларынын мүлікті бағалауға дейін жоба сәйкес келмеуі мүмкін.
Уақытша фактор - инвестициялық жобаны бағалауда негізгі рольді атқарады. Бұл графикте 3 даму фазаларын атап айтуға болады. Осы кезеңдер жобаның өмір сүру уақытын білдіреді.
Бірінші фаза. Кей жағдайларда толығыменен анықтала алмайды. Бұл кезеңде оның техника-экономикалық жағдайлары талданады, маркетингтік зерттеулер жүргізіледі, жабдықтаушылар таңдалынады, потенциалды инвесторлармен тікелей жұмыс жүргізіледі.
Инвестицияны алдын-алу фазасының соңында инвестициялық жобаның бизнес-жоспары болуы қажет. Жоғарыда аталып кеткендей, көп уақыт пен ақша қаражаттарын талап етеді.
Келесі бөлім инвестииялауды білдіреді немесе жүзеге асыру фазасы. Бұл фазаның басқалардан ерекшелігі - бұл дамуы кезінде алдағы фазалардын едәуір мөлшерде шығындарды талап етеді.
Бұл бөлімде кәсіпорынның тұрақты активтері қалыптасады. Кейбір шығындар (персоналды оқыту, тағы басқа) өнімнің өзіндік құнына енгізілуі мүмкін.
Негізгі құралдың жұмыс істегенінен бастап, үшінші фаза, эксплуатациялық фаза іске қосады. Бұл фазада өнімді өндіру басталуымен және қызмет көрсетулермен сипатталады.
Халықаралық тәжірибеде кәсіпорынның даму жоспары бизнес-жоспар ретінде көрсетіледі, ол негізінен кәсіпорынның даму жоспарының құрылымдастырылған сипаты болып табылады.Егер жоба инвестицияны тартумен байланысты болса, онда ол инвестициялық жоба деп аталады.
Жалпы түсінігі бойынша жоба - бұл белгілі бір мақсатқа көзделетін
кәсіпорынның іскерлігін жақсарту жайлы арнайы ұсыныс.
Жобаларды әдетте тактикалық және стратегиялық деп бөледі. Стратегиялық жобаның қатарына меншік түрінің өзгерісін (арендалық кәсіпорынды, акционерлік қоғамды, жеке кәсіпорынды құру) немесе өндіріс сипатының түбегейлі (жаңа өнім өндірісі, толық автоматтандырылған өндіріске көшу) өзгерісін қарастыратын жобаларды жатқызамыз. Тактикалық жобалар, әдетте, шығарылатын өнім көлемінің өзгеруімен, өнім сапасын жоғарылатумен және қондырғыларды жаңартуымен байланысты болады.
Қазақстанның тәжірибесінде жоба түсінігі жаңа ұғым емес. Жаңа экономикалық жағдайларда кәсіпорын, яғни оның иелері және жоғары басқару құрамы өз келешектерін өз бетінше шешеді. Мұндай іскерлік инвестициялық жобалау тұрғысынан ерекше ұйымдастырылуы тиіс.
Инвестициялық жобалардың талдауы олардың жіктеулеріне негізделуі қажет, оны біз 1-ші кестеден көре аламыз.
Инвестициялық жобаның негізгі бөлімдері:
1) Инвестициялық жобаның қысқаша сипаттамасы.
2) Жобаның негізгі идеясы.
3) Нарықты талдау және маркетинг тұжырымдамасы.
4) Инвестициялық жобаны орындау процесіне қажетті материалдық ресурстардың көлемін негіздеу.
5) Жобаның орындалуының техникалық негізіне сипаттама.
6) Жобаның тұрған жері.
7) Басқаруды ұйымдастыру.
8) Қажетті еңбек ресурстары.
9) Жобаның орындалу кестесі.
10) Жобаны қаржымен қаржылануына сипаттама және оның тиімділігін бағалау.
Жіктелуі
Түрлері
1. Қажетті инвестицияның көлемі бойынша:
- Кіші жоба
- Мега жоба
2. Жобаны жүзеге асыру мерзімі бойынша:
- Қысқа
- Орта
- Ұзақ
3. Тәуекелге қатысты:
- Тәуекелді
- Тәуекелсіз
4. Жобаның қатысушысы бойынша:
- Мемлекеттік
- Біріккен
- Шетел инвесторлар
5. Ақша ағымының типі бойынша:
- Жай
- Жай емес
6. Жобалар арасындағы қарым-қатынастары бойынша:
- Тәуелсіз
- Өзара бірін-бірі жоққа шығару
- Орнын толтыру
- Өзара әсер ету
Кәсіпорынның нақты бір жобаға қатысты инвестициялық іскерлігінің жалпы реттелуі жобалық цикл түрінде қалыптасады және ол цикл келесі кезеңдерге ие:
1. Жобаның тұжырымдалуы - бұл кезеңде кәсіпорын жетекшілерінің жоғары құрамы кәсіпорынның ағымдағы жағдайына талдау жасап, кәсіпорынның ары қарай дамуының пайдалы бағыттарын анықтайды. Талдау нәтижесі бизнес идеясы түрінде рәсімделіп, кәсіпорынның неғұрлым маңызды міндеттерін шешуге бағытталады. Бұл кезеңде идеяны жүзеге асыруға қатысты едәуір дәлелді аргументтер болуы тиіс. Егер олардың барлығы бірдей дәрежеде пайдалы және іске асырымды болса, онда даярлаудың соңғы кезеңінде олардың ішінен неғұрлым тиімдірегін қабылдау үшін бір мезгілде бірнеше инвестициялық жобалар әзірленеді.
2. Жобаны дайындау - жобаның бизнес-идеясы бірінші тексерілімнен өткеннен кейін, оң немесе теріс деген нақты шешімді қабылдауға болғанға дейін оны ары қарай дамыту керек. Бұл кезеңде жоба жоспарының барлық бағыттарында - коммерциялық, техникалық, қаржылық, экономикалық, институционалдық және тағы басқа - оны бірте-бірте нақтылау мен жетілдіру талап етіледі. Жобаның жекелеген міндеттерін шешу үшін бастапқы ақпараттарды іздеу немесе жинақтау аса маңызды болып табылады.
3. Жобаны сараптау - жобаны жүзеге асыру алдында оның білікті сараптамасы - жобаның өмірлік циклына аса қажетті саты жүргізілу қажет. Егер жоба негізінен стратегиялық инвестор есебінен қаржыландырылатын (несиелік, тікелей) болса, онда инвестордың өзі сараптама жүргізеді, мысалы, болашақта жобаны іске асыру процесінде ақшаның көп бөлігін жоғалтудан гөрі, бұл кезеңде беделді бір консалтингтік фирмаға ақшаның кейбір бөлігін жұмсауы мүмкін. Егер кәсіпорын инвестициялық жобаны негізінен өз ақша құралдарының көмегімен іске асыруды жоспарласа, онда жобаның негізгі жағдайларының дұрыстығын тексеру үшін де сараптама қажет.
4. Жобаны жүзеге асыру - бұл кезең бизнес-идеяның дамуынан бастап, жобаның іске қосылу мезетіне дейін толық қамтиды. Мұнда қызметтің барлық түрінің орындалуын қадағалау және мемлекеттің ішіндегі реттеуші органдар мен шетелдік немесе отандық инвесторларының бақылауы кіреді.
5. Нәтижелерді бағалау - бұл жобаның соңында, сондай-ақ жобаны орындау процесі кезінде жүргізіледі. Бұл қызмет түрінің негізгі мақсаты жобаға салынған идеялар мен олардың іс жүзіндегі орындалу дәрежесі арасындағы нақты кері байланысты алу болып табылады.
Шетелдік тәжірибеде кездесетін инвестициялық жобалардың негізгі түрлері төменде келтірілген:
1. Тұрақты масштабтағы бизнестің табиғи жалғасуы ретінде ескірген қондырғыларды ауыстыру. Әдетте, осыған ұқсас жобалар ұзақ және күрделі дәлелдемелерді, шешім қабылдауды талап етеді.
2. Ағымдағы өндірістік шығындарды азайту мақсатында қондырғыларды ауыстыру. Осындай жобалардың мақсаты - жұмыс істеп жатқан қондырғының орнына неғұрлым жетілгенін қолдану.
3. Өнім шығаруды арттыру және қызмет көрсету нарығын кеңейту. Жобалардың бұл түрі әдетте кәсіпорын басқармасының жоғарғы деңгейі қабылдайтын жауапты шешімді талап етеді.
4. Жаңа өнім шығару мақсатында кәсіпорынды кеңейту. Жобалардың бұл түрі жаңа стратегиялық шешімдердің нәтижесі болып табылады және бизнестің мәнінің өзгерісін қозғауы мүмкін. Жобалардың осы түрлерін әзірлеген кезде жіберілген қате кәсіпорынды неғұрлым сәтсіз жағдайларға алып келетінін атап өткен жөн.
5. Экологиялық жүгі бар жобалар. Экологиялық жүгі бар жобалар өздерінің табиғаты бойынша қоршаған ортаны ластауымен әрқашан байланысты болғандықтан, талдаудың осы бөлігі барынша қиын болып табылады.
6. Шешім қабылдаудағы маңыздылығы аса жоғары емес жобалардың түрі. Мұндай жобалар жаңа офис салу, жаңа автомобиль сатып алу және тағы басқаларды қамтиды.
Болашақ инвестициялық жобаның бизнес-идеясы тұжырымдалғаннан кейін, кәсіпорын сол бизнес-идеясын жүзеге асыры ала ма деген сұрақ туады. Ол үшін кәсіпорынның тиісті экономикалық саласының жағдайы мен сала шеңберіндегі кәсіпорынның салыстырмалы жағдайын талдау керек. Батыстық жобаларды талдау тіжірибесінде төмендегі критерийлерді қолданады:
- Саланың жетілуі;
- Кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігі (оның нарықтағы жағдайы).
Саланың жетілуін оны даму жағдайының 4 түрінің біреуіне жатқызу арқылы талдау қалыптасқан: эмбрионалдық, өспелілік, жетілген немесе ескірген.
Екінші критерийге сәйкес, кәсіпорынның тиісті сала шеңберінде оның бәсеке қабілеттілігін орнату керек. Басқаша айтқанда, тауар мен қызмет көрсетудің мақсатты нарығында берілген кәсіпорынның басқа кәсіпорындармен салыстырмалы жағдайын анықтау.
Кәсіпорынның жетілу критерийі мен бәсекелік қабілетін салыстыру арқылы кәсіпорынның өмір сүру циклының матрицасын құруға болады және ол матрица конструктивті сипатқа ие болады: кәсіпорынның жағдайын қалыптастырып қана қоймай, ары қарай дамуы бойынша қағидалық кеңестер береді.
Жобаның көп түрлiлiгiне қapaмaстaн, оларды талдау әдетте кейбiр жалпы сызбаға сәйкес келедi, ол жобаның коммерциялық, техникалық, қаржылық, экономикалық және институционалдық орындалуын бaғалайтын арнайы бөлiмшелерден тұрады. Стратегиялық инвестордың көзқарасы бойынша, дұрыс жоба тәуекелдi талдаумен аяқталуы керек. Сызбада қолда - нылатын жоба қабылданбайды резолюциясы шарттық сипаттa болатынын атап өткен жөн. Шыңдығында да жоба бастапқы қалпымен қабылданбауы қажет. Сонымен қатар жобаның түpi, мысалы, оның техникалық орындалмауы жағынан өзгеруi мүмкiн және жаңартылған жобаны талдау басынан басталуы керек.
Жобаны алдын-ала әзірлеу және талдау кезеңі: Болашақ инвестициялық жобаның бизнес-идеясын тұжырымдаған соң,бұл идеяны кәсіпорын іс жүзінде іске асыра алады ма деген сұрақ туады. Бұл сұраққа жауап беру үшін кәсіпорынның қарасты экономика саласын анализдеу қажет. Мұндай анализ инвестициялық жобаны алдын-ала әзірлеу және анализдеу мазмұнын құрайды. Батыс елдерінің практикасында келесі критерийлерді қолданады:
- саланың кемелділігі;
- кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі (оның нарықтағы орны).
Саланың кемелділігін анализдеуді оның дамудың мына төрт жағдайының біреуіне жатқызып қарастырады: эмбриональді, өсуші, кемелдік және қартайған.
Екінші критерийге бойынша, кәсіпорынның қандай салаға жататынына сәйкес сол саладағы бәсекеге қабілеттілігін анықтау қажет. Басқа сөзбен айтсақ, бұл кәсіпорынды заттар мен қызметтер нарығындағы басқа кәсіпорындармен салыстырады. Кәсіпорынның негізі алты жағдайын қолданады: басымдық, күштілігі, қолайлығы, тұрақсыздығы, әлсіздігі, тіршілік етуге қабілетсіздігі. Саланың кәмелеттік және бәсекеге қабілеттілігін салыстырып кәсіпорынның тіршілік циклінің қалыптамасын құруға болады, ол құрылымды сипатты болып тек кәсіпорынның жағдайын белгілеп қана қоймай, сондай-ақ ары қарай дамуының қағидалық ұсыныстарын жасайды.
Жобаны алдын-ала анализдеу кезеңінің соңғы нәтижесі - көрсетілген критерийлер бойынша нақты кәсіпорынның жағдайын белгілеу болып табылады, яғни, кәсіпорынның қалыптамадағы нақты орнын көрсету.
Алдын-ала анализдеу кезеңі аса ұзақ болмауы тиіс, ал нәтижелер оның алдындағы кезеңде шығарылады да, сапалы бағаларда негізделеді. Бұл кезең кем дегенде мына екі себептермен қажет:
- стратегиялық инвестормен ары қарай жұмыс істегенде саланың кемелдігі және кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі туралы мәселелер міндетті түрде қарастырылады, сондықтан оған алдын-ала дайын болу қажет;
- егер кәсіпорын менеджерлері анализдеуді қолға алмаса, оны стратегиялық инвестордың өзі жасайды, ал оның нәтижелері қолайлы болмауы мүмкін.
Экономика саласының кәмелеттігінің мысалдары
Кәмелеттілік кезеңі
эмбриональді
өсуші
кәмелеттік
қартайған
Күн энергетикасы
Видеотаспаларды өндіру
Кеме жасау (Европа)
Көмір өндіру (АҚШ)
Үй компьютерлері
Сағат жасау
Велосипед жасау
Жобалардың сан алуандығына қарамастан, оларды анализдеу біршама жалпы сызба нұсқа бойынша жасалады, ол жобаның коммерциялық, техникалық, қаржылық, экономикалық және институциональді орындалуын бақылаутын арнайы бөлімдерден тұрады. Стратегиялық инвестордың пікірі бойынша дұрыс жоба тәуекел анализімен аяқталуы тиіс. Сызба нұсқадағы Жоба қабылданбайды қарарының қолданылуы шартты сипатты болып келетіні ескеру қажет. Жоба бастапқы түрінде қабылданбауы тиіс еді. Сондай-ақ жобаның мысалы, оның техникалық орындалмауына байланысты түрі өзгертілуі мүмкін, өзгертілген жобаның анализі басынан қайта басталуы тиісті.
1.2 Инвестициялық жобаны талдау формалары
Жобаның коммерциялық орындалуын бағалау - инвестиция алдындағы зерттеу жүргізуде қорытынды звеносы. Ол барлық өткен этаптардан алынған және талдаудан өткен ақпараттарға негізделуі керек. Коммерциялық бағалау инвестициялық жобаның интегралдық жағдайын көрсетуі қажет.
Инвестициялық жобаның коммерциялық қызығушылығында 2 критерий бар:
1. қаржылық дербестігі (қаржылық баға);
2. тиімділік (экономикалық баға).
Бірінші жағдайда, жобаны іске асыру барысында өтімділік талданады (төлем қабілеттілігі). Екіншіден жобаның сатып алушылық құндылығының сақтап қалуында, салынған қаражаттар және де олардың қайтадамып өсуі.
1-сызбадан әрбір критерий бойынша бірнеше әдіс берілген.
Инвестициялық жобаның коммерциялық бағалануы
Табыс туралы есеп
Ақша қаражаттар қозғалысының есебі
Баланс
Қарапайым (статистикалық) әдістер
Экономикалық бағалау (инвестицияның тиімділігі)
Қаржылық бағалау (қаржылық тұрақтылық)
Дисконттау әдістері
Ішкі табыс нормасы (IRR)
Жобаның қазіргі құны (NPV)
Қаржылық бағалау коэффициенттері
Өтелу мерзімі
Қарапайым табыс нормасы
Сызба 1- Инвестициялық жобаның коммерциялық бағалануы
Ұстаным бойынша маркетингтік талдаудың негізгі мағынасы екі жәй сұрақтың жауаптарында:
1. Жобаның іске асырылуының нәтижесі болып табылатын өнімді сата аламыз ба?
2. Бұдан инвестициялық жобаның шығындарын ақтайтын жеткілікті пайда түсіреміз бе?
Статистика бойынша, үшінші әлем елдеріндегі фирмалардың күйзеліске ұшырауының деңгейі 80%. Күйзелістің басты себебі - жеткіліксіз маркетинг.
Маркетингтік талдаудың базалық мәселелері мыналар:
1. Жоба қай нарыққа бағытталған? Халықаралық па, әлде ішкі нарыққа ма?
2. Жоба халықаралық және ішкі нарықтар арасындағы балансты долбарлайды ма?
3. Егер жоба халықаралық нарыққа бағытталса, оның мақсаты мемлекет саясатының шешімдеріне бағыттас па?
4. Егер жоба ішкі нарыққа бағытталса, оның мақсаты мемлекеттің ішкі саясатына бағыттас па?
5. Егер жоба мемлекеттің саясатымен сыйыспаса, оны қарастыру керек пе?
Жобалар қазіргі нарықта іске асырылатындықтан, жобада оның сипаттамасы көрсетілуі тиіс. Маркетингтік талдау сондай-ақ өзінде тұтынушылар мен бәсекелестердің талдауын қамтуы тиіс. Тұтынушылар талдауы тұтынушылар қажеттіліктер, нарықтың патенциальді сегментін және сатып алу үрдісінің сипаттамасын анықтауы тиіс. Бұл үшін жобаны әзірлеуші нарықты жан-жақты зерттеп, нарықтық құрылым және оған әсер етуші институциональді шектеулер аумағында негізгі бәсекелестердіталдайды. Маркетингтік талдау нәтижесінде маркетингтік жоспар әзірленеді. Онда өнімді әзірлеу, бағалау оны базарға өткізу және пайдалану стратегиялары көрсетіледі. Бұл маркетингтік қоспа элементтері бірігіп, өнімнің нарықтағы қолайлы бәсекелестік жағдайын қамтамасыз етеуі керек. Маркетингтік жоспар кәсіпорындағы басқа өнімдердің болуын, сондай-ақ жұмыстың ұйымдастырушылық, қаржы, өндірістік және қамту аспектілерін ескеруі тиіс. Маркетингтік жоспар аумағында бәсекелестер реакциясын және оның жоспарының ары қарай орындалуына әсерін мүмкіндігінше болжай алу керек.
Маркетингтік жоспарға сондай-ақ сұранысты болжау да енеді. Инвестициялық жоспардың әзірленуі бойынша болжаудың анықтығын тексереді және алынған нәтижені қалаған нақтылықпен салыстырады. Шешімді қабылдау үрдісі анықталмағандық жағдайда жүзеге асса да, дұрыс болжау осы анықталмағандықтың дәрежесін төмендете алады.
Инвестициялық жоспардың барлық маркетингтік аспектілерін қарастыру мүмкін еместігін түсіне отырып, маркетингтің негізгі түсінікті бөлімдерін анықтап көрейік. Маркетингтің барлық сұрақтарының толық тұйықталуы келесі блоктарды атап көрсетуге мүмкіндік береді: нарық анализі, бәсекелестік орта анализі, өнімнің маркетингтік жоспарын әзірлеу. Алдыңғы бөлімге қолданылатын ақпараттың растығы қажетті шарт екендігін ескеру қажет.
Төменде аталған блоктардың қысқаша сипаттамасы көрсетілген:
Нарықты зерттеу мақсаты - тұтынушылар сұранысын анықтау, нарық сегменттері мен маркетингтік шешімді қабылдау үрдісін тездету, сапасын жоғарылату үшін сатып алу үрдісін анықтау, сұраныс анализі кезінде келесі негізгі мәселелер қарастырылуы тиіс:
- Потенциальді сатып алушы кім?
- Өнімді сатып алу себептері?
- Сатып алу қалай жүзеге асырылады?
- Қандай ақпарат қажет және оны қалай жинайды?
Нарықтың құрамын зерттеу бәсекелестер, мемлекеттік немесе жеке кәсіпорындар, жергілікті, ұлттық немесе марка қойылған немесе қойылмаған өнімдерден бастайды. Сондай-ақ нарыққа жаңа қатысушылар (болашақ бәсекелестер), орнын басушы өнім (мысалы, мақта үшін жасанды талшықтар, жеміс шырыны үшін алкогольсіз сусындар) тұрғысынан бәсекелестіктің енуі жатады. Жауапты міндетті түрде талап етуші негізгі сұрақтар:
- Берілген өнімнің нарығының қазіргі құрылымы қандай?
- Осы саладағы бәсекелестік базасы?
- Институциональді шектеулер бәсекелестік ортаға қалай әсер етеді?
Маркетингтік жоспар жобаның негізгі бөлімі болуы тиіс, оны әзірлеуде маркетологы мына сұрақтарға жауап беруі тиіс:
- Өнім қаншалықты жақсы даярланған?
- Бағалаудың стратегиясы дұрыс анықталған ба?
- Өнімнің нарыққа шығу стратегиясы дұрыс анықталған ба?
- Алып-сату жүйесі сатушы мен сатып алушыларының эффектілі байланысын қамтамасыз етеді ме?
- Маркетингтік қоспа элементтері біріңғай жұмыс істеп тұрған маркетингтік жоспарға біріктірілген бе?
Қорытындылай келсек, маркетингтік бөлім жобаны талдау кезінде анықтаушы мәнге ие, себебі ол жобаның іске асуын бағалау үшін қажетті нарықтық ақпаратты алуға мүмкіндік береді.
Көп жағдайда кәсіпорында нашар маркетингтік талдау жіберілгендіктен, ол кәсіпорын алып-сату операцияларға көптеген қаражат жұмсайды, ол әрине қалаған пайда келтірмейді.
Техникалық талдау - инвестициялық жобаны техникалық талдау мiндетiне мыналар жатады:
- Жоба мақсаттарының көзқарастарына неғұрлым сәйкес келетін технологияларды анықтау;
- Жергiлiктi жaғдайларды талдау, оның iшiнде шикiзатқа, энергияға, жұмыс күшiне қол жеткiзудi және оның құнын;
- Жобаның iскe асуы мен жоспарлаудың потенциалды мүмкіндіктерін тексеру;
Техникалық талдауды, әдетте, кәсiпорынның жеке сарапшылар тобы арнайы мамандарды шақыру арқылы жүргiзедi. Техникалық талдаудың стандартты процедурасы қолда бар жеке технологияларды талдаудан басталады.Бұл кезде келесі критерийлерді басшылыққа алған жөн: 1) технология алдын-ала таныс, яғни, стандартты болуы тиіс; 2) Технология шет ел қондырғысы мен шикізаттарына бағытталмауы тиіс.
Eгep өз технологиясын қолдану мүмкін болмаса, онда төмендегi схемалардың бiрi бойынша бiреуiмен шетелдiк технология мен қондырғыларды тарту мүмкiндiгiне талдау жүргiзiледi:
- шетел фирмасымен бiрлескен кәсiпорын - бөлшектеп инвестицияландыру және барлық технологиялармен қамтамасыз ету;
- технологиялық ноу-хауды icке асыратын жаңа қондырғыны сатып алу;
- Turn-key - қондырғы сатып алу, зауыт салу, техноло - гиялық процестi қалыптастыру;
- Product-in-hand - turn-key + кәсiпорынның қажеттi дайын өнім шығарғанға дейiн персоналды оқыту;
- өндiрic үшiн лицензиялар сатып алу;
шетелдiк технолог тарапынан техникалық көмек. Технология таңдау ережесi кейбiр альтернативтi технологияларды кешендiк тaлдayды және қандай да бiр агрегаттaлған критерийдiң негiзiнде жақсы вариантты таңдауды қарастырады.
Альтернативті технологиялар арасындағы кілттік факторларды таңдау технологияларды қолданудың келесі аспектілерін талдауға әкеледі.
1. Ұқсас масштабта таңдалған технологияларды бұрынғыдай қолдану (нақты нарық үшін масштабтар тым үлкен болуы мүмкін).
2. Шикізаттың жергілікті болуы (потенциальді ұсынушылар, олардың өндірістік қуаты қандай, шикізат сапасы, осы шикізатты қолданушылардың саны, шикізат бағасы, әкелу қызметтерінің бағасы мен әдістері, қоршаған ортаға қатыстығы).
3. Коммуналдық қызметтер және коммуникация.
4. Технологияны сатушы мекеменің өнімге патенті немесе лицензиясының барына көз жеткізу.
5. Ең болмағанда, бастапқы кезеңде технологияны сатушының өндірісте болуы.
6. Технологияның жергілікті жағдайларға бейімделгендігі (температура, ылғал және т.б.)
7. Жүктеуші фактор (жоба шарттары бойынша номинальді қуаттан пайыздар) және толық өндіруге қабілетті болғанға дейінгі уақыт.
8. Экология және тіршілік қауіпсіздігі.
9. Өндірістік және қаражат шығыны.
Сәттіліктің кілттік факторлары
Фактор мөлшері
Бәсекелестер
А
В
С
D
Бұрынғы қолдану
3
6
3
2
0
Шикізаттың жеткілікті болуы
5
3
4
6
9
Коммуналдық қызметтер және коммуникация
2
5
3
2
6
Патент немесе лицензиясының бар болуы
1
0
0
10
10
Технологияның жергілікті жағдайларға бейімделгендігі
2
7
5
4
7
Жүктеуші фактор
7
4
6
8
Экология және тіршілік қауіпсіздігі
4
10
8
5
3
Капиталды және өндірістік шығындар
5
5
4
8
6
Есептелінген критерий шамасы
143
109
136
147
Кесте 1 - Қолайлы техникалық шешімді таңдау мысалы
Бұл кестедегі әр фактор 10 баллдық шкала бойынша бағаланған көп альтернативті таңдау мысалы көрсетілген. Ортақ критерий мына формуламен есептеледі:
мұндағы - жеке критерий мөлшері,
G - жеке критерий шамасы.
Критерий мәні жоғары болған техникалық жоба қолайлы деп есептелінеді. Қарастырылған мысалдағы А және D техникалық альтернативтері шамалас, бірақ D-альтернативасын таңдаған дұрыс.
Әлеуметтік талдау - мақсатты жоба жоспарының вариантын оны пайдаланушылар үшін жарамдылығын анықтау. Талдау жүргізу нәтижесінде жоба мен оны пайдаланушылар арасындағы өзара әрекет ету мүмкіншіліктерін қамтамасыз ету.
Экологиялық талдау - қоршаған ортаның шеккен зияндарын бағалайды. Егер экологиялық зиян орын алатын болса, оны тоқтату үшін қандай шаралар қолданатынын қарастырады.
Қаржылық талдау - инвестициялық жобаның бұл бөлiмiнiң көлемдi және еңбек сыйымдылығы жоғары. Бұл мәселенi түпкiлiктi қарастыруға жекелеген тараулар арналады. Қаржылық талдаудың өзара байланысты мәселелер кешенiн қарастырайық. Инвестициялық жобалаудың қаржылық бөлiмiнiң жалпы нұсқасы қарапайым тiзбекке негiзделген:
1. Кәсiпорын қызметiнiң соңғы 3 (дұрысы 5 жыл) жыл ішіндегi қаржылық жағдайына талдау жасау.
2. Инвестициялық жобаны дайындау кезеңiндегi кәсiпорын - ның қаржылық жaғдайына талдау жасау.
3. Негiзгi өнiм өңдiрiсiнiң залaлсыздығынына талдау жасау.
4. Инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысындағы пайда мен ақша ағымдарын болжамдау.
5. Инвестициялық жобаның тиiмдiлiк бағасы.
Кәсiпорынның бұдан бұрынғы қызметi мен aғымдағы жағдайына қаржылық талдау жасау әдетте кәсiпорынның пайдалылығы мен оның басқару тиiмдiлiгiн, несие қабiлеттiлiгiн, өтемпаздығын көpceтeтiн негiзгi қаржылық коэффициенттерiнiң интерпритациясы мен есептеулерiне келтiрiледi. Әдетте бұл қиындық туғызбайды. Қаржылық бөлiмде кәсiпорынның өткен жылдардағы негiзгi қаржылық есебiн беру және негiзгi көрсеткiштердi салыстыру аса қажет. Егер инвестициялық жоба батыстық стратегиялық инвесторды тарту үшiн дайындалса, онда қаржылық есептi беруiн инвесторды тартқан батыс мемлекеттің форматтарына келтiру керек.
Шығынсыздықты талдау негiзгi өнiмдердi шығару мен өткiзудiң өзiндiк құн құрылымын талдау бойынша жүйелiк жұмыстарды және барлық шығындарының айнымалылар (өндipic көлемi мен сату көлемiнiң өзгеруiне орай өзгередi) мен тұрақтыға (өндipic көлемi өзгеруiне байланысты өзгермейтiн) бөлiнуiн қамтиды. Шығынсыздықты талдаудың негiзгi мaқcaты - шығынсыздық нүктeciн анықтау, яғни пайданың нольдiк мәнiнe сәйкес келетiн тауар көлемiн сату. Шығынсыздықты талдаудың маңыздылығы нақты немесе жоспарланған пайданы инвестиция - лық жоба процесiнде шығынсыздық нүктeci мен кәсiпорынның пайданы алып келетiн iскерлiгi ceнiмiнiң кейiнгi бaғасы мен салыстыруына негізделген.
Жобаның қаржы бөлiмiнiң неғұрлым жауапкершiлiгi мол бөлiгi оның инвестициялық бөлiгi болып табылады, ол мына - ларды қамтиды:
- жоба бойынша кәсiпорынның инвестициялық қажеттіліктерін анықтау;
- инвестициялық қажеттiлiктердiң қайнар көздерiн белгiлеу (және ары қарайғы iзденiс);
- инвестициялық жобаны iскe асыру үшiн тартылған капиталдың құнын бaғалау;
- жобаның iскe асуы есебiнен түceтiн пайда мен ақша ағымдарын болжау;
- жоба көрсеткiштерiнiң тиiмдiлiгiнiң бағасы;
Қаржылық талдаудың келесі әдістері бар:
1. Горизонтальді талдау әдісі - базалық мәліметтерді есеп беру мәліметтермен салыстыруға негізделеді.
2. Вертикальді талдау әдісі - бірнеше көлемдік көрсеткіштерін бір көрсеткішкеқатынасын есептеу. Бұл әдіс арқылы үлес салмақ есептеледі.
3. Факторлы талдау әдісі - егер бір көрсеткіш жеке көрсетілсе, онда сол бір көрсеткішке көбейте және бөле отырып факторлы моделінің мультипликаторын алуға болады.
4. Салыстырмалы талдау әдісі - кәсіпорынның алатын орнын анықтауда қолданады.
5. Индекстік талдау әдісі - бұл уақыт пен кеңістікті қарастыратын көрсеткіштін мәнін сипаттайды. Бұл талдау әдісі арқылы жалпы көрсеткіштін өзгерісіне жеке факторлардың әсер ету деңгейін анықтауға болады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын келесі түрлер бойынша бөледі:
1. Мүліктік жағдайын бағалау - кәсіпорынның активтері мен құрылым жағдайын сипаттайды.
2. Өтімділікті бағалау - яғни, активтік өтімділік (ақшаға айырбасталатын қабілеті) және баланс өтімділігі (кәсіпорынның айналым активтерін пайдалану арқылы қысқа мерзімді міндеттемелер бойынша есеп айырысу қабілеттілігі)
3. Қаржылық тұрақтылығын бағалау - кәсіпорынның өз меншігіндегі қаражаттар есебінен қызмет ету мүмкіншілігі және оның сыртқы факторынан тәуелсіздік деңгейін анықтаумен сипатталады.
4. Іскерлік белсенділікті бағалау - кәсіпорынның нәтижелігімен сипатталады.
5. Рентабельділікті бағалау - бұл пайданың шығынға, өнім өндіру көлеміне, актив көлеміне, активтер құрылымына қатынасын сипаттайды.
Экономикалық талдау - қаржылық талдаудың негiзгi cұрағы: жоба кәсiпорын иелерінің (акционерлерi) байлығын көбейте ала ма? Бұл жоғарыда көрсетiлгендей, ақша aғымдарын талдау арқылы жауап беруге болады. Экономuкалық талдау жобаның мемлекеттік (ұлттық) байлығын ұлғайтуға әсер emyін бағалаудан тұрады.
Экономикалық талдау мiндетi қойылымынын мысалын қарастырайық.
А деген компания кез келген бiр тауарды келесi шарттармен өндірсін:
- компанияға шикiзатты арзан бaғамен мемлекеттiк ұйым сатсын;
- импортталатын қосалқы элементгердi де компанияға мемлекет халықаралық бaғалардан төмен сатсын;
- кәсіпорын өзiнiң жұмысшыларына еңбек ақысын мемлекеттік стандартынын деңгейiнде төлесiн;
- нәтижесінде кәсiпорын тауарларды мемлекеттiк кәсіпорындарға шетелдiң epкiн нарығындaғы бaғадан едәуiр төмен бағамен сатады.
Мұндағы мiндет - мемлкеттің осындай жобаны icкe асырудан табатын пайдасын төменде көрсетiлген нұсқалармен салыстыра отырып анықтау:
- компанияға шикiзат пен қосалқы бөлшектердi нарықтық бaғамен сату, жұмысшыларға еңбекақыны әлемдiк стан - дарттар бойынша төлеу, содан соң компаниялардан тауарларды epкiн бaғамен сатып алу;
- ұқcac тауарларды (ең бастысы, сапа көрсеткiштерi бойынша) шетелден сатып алу.
Осылайша, экономикалық талдау процесiнде бұл жобаның iскe асуының нәтижесiнде түскен кәсiпорын иелерiнiң пайдасын емес, мемлекеттің пайдасын анықтау керек.
Экономикалық талдаудың қажеттiгi неде? Егер нарық толығымен (идеалды) epкiн болса, онда экономикалық талдау жүргiзудiң кepeгi жоқ, себебi компанияның иелерiне не пайдалы болса, қалғандарға да сол пайдалы болып табылады. Еркін нарықтың негiзгi белгiлерiн көрсетейiк:
- сатушылар мен сатып алушылар санының көп болуы;
- барлық өндiрiс факторлары (еңбек, капитал, материалдар ) мобильдi болу керек;
- бағалар сатушылар мен сатып алушылардың қалауымен қалыптасады;
- нарыққа жаңа компаниялардың eнyiнe бөгеттер қойылмауы керек.
Осындай жaғдай алдыңғы қатарлы батыс елдерi үшiн де мiнсiз eкeнiн мойындау керек. Шынында да, көп тауарлардың бaғасын мемлекет жасанды түрде өзгертедi (көтередi немесе төмендетедi) және егер жобаның қаржылық үлесi белгiлi болса да, экономикалық үлес өте сирек бaғаланады. Сoндықтан да ipi инвестициялық жобалар үшiн олардың қаржылық тиiмдiлiгiнен гөpi, экономикалық тиiмдiлiгi мен экономикалық тартымдылығын талдау қалыптасқан (яғни жобаның ұлттық, басымдылық мiндеттерiне сәйкес дәрежесi).
Инвестициялық жобаның экономикалық тартымдылығын өлшеу келесi нұсқау бойынша iскe асуы мүмкін.
1 - қaдaм.. Мақсаттарды таңдап, оларды өлшейдi. Мысалы:
Мемлекеттiң мaқcaттapы Мақсаттың салмағы
Қатты валютаның ағылуы 0,30
Қатты валютаның үнемделуi 0,20
Жергіліктi нарықта өнiмнiң көбеюi 0,15
Халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету 0,20
Аумақтарды дамыту 0,15
Барлығы 1,00
2 - қaдaм.. Альтернативтi жобалардың әрқайсысына әр мақсатқа жету үшiн сандық өлшемiн анықтайды (абсолюттi мәнде немесе жақсысына қарай пайыздық қатынаста). Әр жоба үшін кешендiк (комплекстiк) критерийдiң салмақталған мәнiн есептейдi:
3 - қaдaм. Үздiк вариантты таңдауы жалпыланған критерийдің максимум критерийi бойынша жүргiзiледi.
Экономикалық тиiмдiлiк дайын өнiм мен ресурстардың мүмкін болатын сатып алу құнымен, iшкi бaғамен (әлемдiк бaға ерекшеленетiн) және мемлекeттiң айырықша ерекшелiгi болып табылатын және әлемдiк бaғалармен және қағидалармен сәйкес келмейтiн (мысалы, басқа мемлекеттердiң валютасымен жұмыс істey шарттары) тaғы басқа нәрселердi есепке ала отырып бағаланады.
Экономикалық тиiмдiлiктi бaғалаудың iрiленген процедурасы мынaдай түрге ие:
- қаржылық талдаудың қорытындысын ұсыну;
- экономикалық талдау тұрғысынан шығындар мен табыстың ( жаңа жiктелуiн жасау;
- қаржылық мәндердi экономикалық мәндерге ауыстыру (олар сыртқы және iшкi нарық бaғасы мен шығыдардың үйлеспеуінe байланысты);
- ресурстарды қолдану және өнiмдер алу үшiн басқа мүмкіндiктердiң құнын бaғалау;
- ішкi төлемдер бойынша барлық есептеулердi шығарып тастау (өйткенi олар мемлекеттiң жалпы байлығын өзгертпейді);
- жыл сайынғы экономикалық құралдар aғымын инвестицияның бастапқы көлемiмен салыстыру (бұл нәтиже болады).
Taғы да айтып кетейiк, экономикалық талдау әдетте мемлекeттiң тапсырысы бойынша жасалатын және ұлттық мaғыналы мiндеттi шешуге бaғыттaлған ipi инвестициялық жобаларға жүргiзiледi. Егер кәсiпорын инвестициялық жобаны өз бастамасы бойынша әзiрлеп, инвесторды өз бетiмен тартса, онда бұл icтiң нәтижесiнде жобaға қатысушыларының жалпы ұтыcы негiзделедi, ең алдымен жобaға қаржылық ресурстарын ұсынған заңды және жеке тұлғалар үшiн. Және де, осы тұлғалардың санына мемлекет кipмece, онда жобаның экономикалық талдауын жасамауға болады.
Институционалдық талдау - институционалдық талдау инвестициялық жобаның ұйымдастырушылық, құқықтық, саяси және әкiмшiлiк тұрғыда есепке алынуы мен сәттiлiкпен орындалу мүмкiндiгiн бaғалайды. Инвестициялық жобаның осы бөлiмi сандық та, қаржылық та емес болып табылады. Оның негiзгi мақсаты - инвестициялық жобамен бiрге жүретiн сыртқы және iшкi факторларының жиынтығын бaғалау.
Iшкi факторларды бaғалау әдетте келесi нұсқау бойынша жүреді.
1. Өндiрiстiк менеджмент мүмкiндiгiн талдау.
Менеджменттiң нашар болуы кез келген, тiптi жақсы жобаны күйретуi мүмкін екeнi белгiлi. Кәсiпорынның өндiрiстiк менеджментiн тaлдaғанда келесi cұрaқтapғa көңiл бөлу керек:
- кәсiпорын менеджерлерiнiң тәжiрибесi мен бiлiктiлiгi;
- оларды жоба шеңберiнде ынталандыру (мысалы, пайдадан алатын үлесi);
- менеджерлердiң жобаның мақсаттары мен этикалық және мәдени құндылықтарымен сыйысуы;
2. Еңбек ресурстарын талдау. Жобаны iскe асыру үшiн тартылатын еңбек ресурстары, жобаның iшiнде қолданылатын технологиялардың деңгейiне сәйкес болуы керек.
3. Ұйымдастырушылық құрылымын талдау. Инвестициялық жобаның осы бөлiмi неғұрлым қиын, өйткенi бұл мәселе бойынша қазақстандық кәсiпорындарда тәжiрибе толығымен жоқ. Кәсiпорында қабылданған ұйымдастырушылық құрылым жобаның дамуын ұстап қалмауы керек. Кәсiпорында шешiм қабылдау процесi қалай жүрiп жатқаны мен оларды орындаy жауапкершiлiгiнiң бөлiнуi қалай жүзеге асып отырғанын талдау қажет.
Сыртқы факторларды талдaғанда негiзгi басымдылықтар келесi аспектiмен шартталған:
1. Мемлекеттiк саясат, мұнда нақтырақ талдау үшiн келесi позициялар бөлiнедi:
- тауарлар мен шикiзатты импорттау және экспорттау шарттары;
- шетелдiк инвесторлар үшiн құралдарды салу және тауарларды экспорттау мүмкiндiктерi;
- еңбек туралы заңдар;
- қаржылық және банктiк реттеудiң негiзгi ережелерi;
- бұл позициялар батыстық стратегиялық инвесторлардың тартылуын керек eтeтiн жобалар үшiн неғұрлым маңызды болады.
2. Мемлекеттiң мақұлдауы. Берiлген факторды мeмлекеттің экономикалық масштабтарының маңызды мiндеттерiн шешуге бағытталған ipi инвестициялық жобалар үшiн қарастыру қажет.
Тәуекелдi талдау - тәуекелдi талдаудың мәнi мынада. Жiберiлген caпасына тәуелсiз болашақтың әрқашанда белгiciздiк элементi бар. Мысалы, керектi мәлiметтердiң көп бөлiгi қаржылық талдау үшін (шығындар элементтерi, бағалар, өнiмнiң сатылу көлемi және т.с.с.) белгiсiз болып табылады. Болашақта болжаудың жақсы жaққа да, жаман жаққа (пайданың төмендеуi) да өзгеруi мүмкін. Тәуекелдi талдау барлық өзгерiстердi, қай жaғынa болса да, есепке алуды қажет етедi.
Жобаны iскe асыру процесiнде келесi элементтер өзгерiске ұшырауға бейiм: шикiзат пен қосалқы бөлшектердiң құны, капиталдық шығындардың құны, қызмет етудiң құны, сатудың құны, бaғаның құны және т.с.с. Нәтижесiнде шығатын пара - метр, мысалы, пайда кездейсоқ болады, сонымен тәуекел тepic пайда алу, яғни залал шегу ықтималдығына тең.
Кейде тәуекелдi талдау процесiнде төмендегi нұсқау бойынша жүргiзiлуi мүмкін сценарийдi талдаумен шектеледi:
1. Инвестициялық жобаның неғұрлым белгiсiз параметрлерiн таңдайды.
2. Әр параметрдiң шектiк мәнi үшiн жоба тиiмдiлiгiне талдау жүргізеді.
3. Инвестициялық жобада үш сценарий ұсынылады:
- базалық;
- белсендiгi неғұрлым төмен;
- белсендiгi неғұрлым жоғары (мiндеттi түрде емес). Стратегиялық инвестор әдетте белсендiгi төмен сценарийдiң негiзiнде қорытынды жасайды.
Қорыта айтқанда, инвестициялық жоба соңында бизнес- - жоспар түрiнде толтырылады. Бизнес-жоспарда, дәстүр бойын - ша, жоғарыда берiлген cұpaқтap көрсетiледi. Сонымен қатар бизнес-жоспар құрылымында осы бөлiмнiң тақырыптарының қайталануы мiндеттi емес. Және де бизнес-жоспардың өмiрдiң барлық жaғдайына арналған стандарттары жоқ eкeнiн де ескеру керек. Инвестициялық жобаның бизнес-жоспары бiрiншi кезек - те жобаның болашақтағы жағдайын шешетiн инвестициялық iскерлiктiң талаптарын қанағаттандыру керек.
5.3 Инвестициялық жобаларды бағалау әдістері.
Уақыт параметірі ескерілуіне немесе ескерілмеуіне байланыссыз инвестициялық қызметтерді зерттеуде қолданылатын критерилерді келесі екі топқа бөлуге болады:
А) Дисконттауға негізделген
В) Есептеуге негізделген
Бірінші топтағы критерийлерге жатады: таза келтірілген құн (NPV), таза терминалдық құн (NTV), инвестициялар рентабельділігінің индексі (PI), пайданың ішкі нормасы (IRR), инвестицияның дисконтталған өтелу мерзімі (DPP). Ал, екінші топқа келесі критерийлер жатады: инвестициялардың өтелу мерзімі (PP), инвестициялардың тиімділік коэффициенті (ARR).
Енді, жоғарыдағы аталған инвестициялық жобаларды бағалау әдістерінің критерийлерін ауқымырақ қарастырайық.
1.Таза келтірілген құнды есептеу әдісі
Бұл әдістің негізінде компания иелерінің басты мақсаттары жатыр, яғни фирманың құндылығын көтеру, бұл оның нарықтық құнының сандық бағасын көрсетеді. Алайда, инвестициялық жобалар бойынша шешімдерді қабылдау жиі компания иелерімен емес, оның басқарма жұмысшыларымен ойластырылып іске асады. Сондықтан бұл жерден көретініміз, меншік иелері мен басқарманың мақсаттары бәсекелес, яғни ішкі фирмалық келіспеушіліктер ескерілмейді.
Бұл әдіс бастапқы инвестициялар көлемі (с) мен жоспарланған мерзімде оның әкелетін дисконтталған таза ақша ағынына қатынасымен анықталады. Ақша қаражаттарының ағыны уақыт бойынша бөлінетін болғандықтан, ол "r" мөлшерлемесі бойынша дисконтталады. Ол инвестициялаған капиталға келетін жыл сайынғы қайтару пайызынан туындайды және оны аналитик (инвестор) өз бетінше тағайындайды.
Мысалы, мынандай болжам жасалынды, n жыл ағымында инвестиция (с) жұмсалынады, ол бойынша жылдық табыс көлемі Р1,Р2, ... . Рn.. Дисконтталған табыстардың жалпы жиналған мөлшері (PV) және таза келтірілген құн (NPV) сәйкесінше келесі формулалармен есептелінетін болды:
(1)
(2)
Жоғарыда атап көрсетілгендей кез-келген компанияның барлық іс-әрекеті мақсатқа жету үшін орындалады. Компания иелері тұрғысынан NPV критериіне төмендегідей экономикалық түсінік беруге болады:
oo Егер NPV0, онда жобаны қабылдау кезінде компанияның құны төмендейді, яғни компания иелері шығынға ұшырайды.
oo Егер NPV=0, онда жобаны қабылдау кезінде компанияның құны өзгеріссіз қалады, яғни оның иелерінің қаржылық жағдайы бір қалыпта қалады.
oo Егер NPV0, онда жобаны қабылдау кезінде компанияның құны, сонымен қатар иелерінің қаржылық жағдайы өседі.
NPV=0, болған жағдайды ауқымырақ қарайық. Бұл жағдайда, шын мәнінде, компания иелерінің жағдайы өзгеріссіз қалады, алайда, алдында атап өткенімдей, инвестициялық жобаларды басқарушы персонал жиі қабылдайды, сонымен қатар бұл жағдайда менеджерлер өз таңдауына ие болады. Алайда, NPV=0 тұжырымы оң нәтижеге де ие болады- жобаны іске асырғанда өндіріс көлемі өседі, яғни компанияның ауқымы өседі.
Компанияның ауқымының өсуі жағымды жағдай болғандықтан (мысалы, менеджерлер жағынан мынандай көзқарас: ірі компанияда жұмыс істеген пристижді, сонымен қатар, еңбекақысы да көп жағдайларда жоғары), жоба қабылданады.
Жылдар бойынша табыстылықты жоспарлағанда мүмкін болғанша осы жобаға байланысты барлық өндірістік және өндірістік емес түсімдер түрлерін ескеру керек. Жобаны іске асыру кезеңінің соңында құрал-жабдықтардың немесе босатылған айналым құралдарының құны ретінде қаражаттардың түсімі болжанады, олар сәйкес кезеңнің табысы ретінде есепке алынады.
Егер жоба инвестицияның бірден емес, m жыл аралығында қаржы ресурстарының біртіндеп инвестициялануын көздесе, онда NPV-ді есептеу формуласы төмендегі түрге келтіріледі:
(3)
Мұндағы, i-жоспарланатын инфляцияның орташа қарқыны.
Келтірілген формулалар арқылы есептеу өте қиын, сондықтан дисконттау бағаларына негізделген бұл және басқада әдістерді қолдану үшін арнайы қаржылық кестелер ойластырылған. Оларда күрделі пайыздардың, дисконтталатын көбейткіштердің, дисконтталатын ақша бірлігінің және тағы сондай сияқты мәндері, уақыт аралығы мен дисконттау мөлшерлемесінің мәніне байланысты көрсетілген.
NPV есептеуде дисконттаудың тұрақты мөлшерлемесі (ставкасы) қолданылады, алайда кейбір жағдайларда жылдарға байланысты жекелеген мөлшерлемелердің мәндерін қолдану мүмкін, имитациялық есептеулер кезінде дисконттаудың әртүрлі мөлшерлемелері қолданылса, онда біріншіден екі формула қолдануға жатпайды, екіншіден, біркелкі дисконттау мөлшерлемесіне қолданатын жоба, бұл жағдайда қолданылмауы мүмкін.
NPV көрсеткіші коммерциялық ұйымның қарастырылған жобаны қабылдаған жағдайда экономикалық жағдайының өзгеруін болжамды бағалайды, ал бағалау, жоба аяқталғанда жасалады,бірақ бүгінгі уақыт позициясынан, яғни жобаның басынан. Бұл көрсеткіш уақыт аралығында өзгеріссіз болады, яғни әртүрлі жобалардың NPV қосуға болатынын көрсетеді. Бұл өте маңызды ерекшелік осы көрсеткішті қалғандардан бөліп, көрсететін және инвестициялық портфельдің тиімділігін бағалауда басты көрсеткіш етіп қолдануға мүмкіндік береді.
2. Таза терминалдық құнды есептеу әдісі
NPV жобаның басында қажетті ақша ағынына негізделіп, яғни оның негізінде дисконттау операциясы жатыр. Алайда, бұған кері, әрі ұқсас операцияны қолдануға болады. Бұл жағдайда ақша ағынының элементтері жобаның аяқталуында анықталады, бұл критерий өз кезегінде "таза терминалдық құн " атауына ие болып, NTV белгісімен белгіленеді.
NTV критериін есептеу формуласы келесідей түрге ие:
(4)
NTV критерийі негізінде жобаны қабылдау жағдайлары, NPV жағдайындай.
Егер NTV'0, онда жобаны қабылдау керек.
Егер NTV0, онда жобаны қабылдау керек.
Егер NTV=0, онда жоба пайдасыз да, шығынсыз да..
NPV мен NTV критерилері бір-біріне қарама-қарсы.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Инвестициялық жобалардың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Инвестициялық жобаның түсінігі,түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Инвестициялық жобаларды талдау формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.3 Инвестициялық жобаларды бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3.1 Инвестицияның тиімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3.2 Инвестициялық жобаның қаржылық бағалау нормалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Нақтылы инвестициялық жобаларды бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 ЖШС Тамир инвестициялық жобасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
2.2 Акционерлік қоғам Ертіс-ГЭС инвестициялық жобасын бағалау ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 Инвестициялық жобаны экономикалық дәлелдеу
3.1 Инвестициялық жобаның экономикалық мәні және оның мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Инвестициялық жобаны экономикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Инвестициялық жобалардың теориялық негіздері
1.1 Инвестициялық жобаның түсінігі, түрлері
Инвестициялар - біздің экономикамызда бұл жаңа термин болып табылмайды. Орталықтанған жоспарлық жүйе кезінде тек "капиталдық салымдар" деген түсінік қана қолданылды. Бұл түсінікте, негізгі қорлардың қайта өндірісі және оларды жөңдеуге кеткен шығындар да еңгізіледі.
1994 жылғы 27 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының (ҚР) Заңына сай инвестицияларға (толықтырулар мен өзгертулер еңгізу арқылы) келесідей анықтама берілді. "Инвестициялар - бұл, пайда алу мақсатында өндірістік қызмет объектілеріне салынатын мүліктік және интеллектуалдық құндылықтардың барлық түрі, сонымен қатар:
- акциялар және өзге де коммерциялық ұйымдарға қатысу формалары;
- облигациялар және өзге де қарыздық міндеттемелер;
- қозғалатын, қозғалмайтын мүлік және мүліктік құқық, ұстау құқығы мен тауарлардан басқа, импортталатын және өткізуге арналған, қайта өңделмейтін мүліктер;
- интеллектуалдық қызметке, авторлық құқыққа, патентке, тауарлық белгілерге, өндірістік үлгілерге, технологиялық процесстерге, ноу-хауға құқық;
- лицензияға негізделген қызметтерді жүзеге асыру құқығы".
Инвестициялық жоба деген не?
Капиталдың ең маңызды белгісі - оның иесіне пайда әкелу мүмкіндігі. Капиталды ұзақ мерзімде салу немесе инвестициялау - мұндай мүмкіндікті пайдалану формаларының бірі.
Инвестор тарапынан алғанда инвестициялаудың мәні - ертеңгі күні пайда алу үшін бүгінгі пайданы алудан бас тарту. Мұндай операциялар банктермен ссуда беруге ұқсас келеді. Сәйкесінше, капиталды ұзақ мерзімге салу туралы шешім қабылдау үшін екі негізгі болжамды белгілі бір дәрежеде дәлелдейтін ақпарат болуы тиіс:
1) салынған қаражаттар толығымен өзін-өзі өтеуі тиіс;
2) бұл операция салдарынан пайда жоғары болу қажет. Яғни тәуекелдерді жабу үшін.
Инвестициялық жобалардың түрлері және мазмұны әр түрлі болуы мүмкін. Яғни бұлар құрылыс жобаларынын мүлікті бағалауға дейін жоба сәйкес келмеуі мүмкін.
Уақытша фактор - инвестициялық жобаны бағалауда негізгі рольді атқарады. Бұл графикте 3 даму фазаларын атап айтуға болады. Осы кезеңдер жобаның өмір сүру уақытын білдіреді.
Бірінші фаза. Кей жағдайларда толығыменен анықтала алмайды. Бұл кезеңде оның техника-экономикалық жағдайлары талданады, маркетингтік зерттеулер жүргізіледі, жабдықтаушылар таңдалынады, потенциалды инвесторлармен тікелей жұмыс жүргізіледі.
Инвестицияны алдын-алу фазасының соңында инвестициялық жобаның бизнес-жоспары болуы қажет. Жоғарыда аталып кеткендей, көп уақыт пен ақша қаражаттарын талап етеді.
Келесі бөлім инвестииялауды білдіреді немесе жүзеге асыру фазасы. Бұл фазаның басқалардан ерекшелігі - бұл дамуы кезінде алдағы фазалардын едәуір мөлшерде шығындарды талап етеді.
Бұл бөлімде кәсіпорынның тұрақты активтері қалыптасады. Кейбір шығындар (персоналды оқыту, тағы басқа) өнімнің өзіндік құнына енгізілуі мүмкін.
Негізгі құралдың жұмыс істегенінен бастап, үшінші фаза, эксплуатациялық фаза іске қосады. Бұл фазада өнімді өндіру басталуымен және қызмет көрсетулермен сипатталады.
Халықаралық тәжірибеде кәсіпорынның даму жоспары бизнес-жоспар ретінде көрсетіледі, ол негізінен кәсіпорынның даму жоспарының құрылымдастырылған сипаты болып табылады.Егер жоба инвестицияны тартумен байланысты болса, онда ол инвестициялық жоба деп аталады.
Жалпы түсінігі бойынша жоба - бұл белгілі бір мақсатқа көзделетін
кәсіпорынның іскерлігін жақсарту жайлы арнайы ұсыныс.
Жобаларды әдетте тактикалық және стратегиялық деп бөледі. Стратегиялық жобаның қатарына меншік түрінің өзгерісін (арендалық кәсіпорынды, акционерлік қоғамды, жеке кәсіпорынды құру) немесе өндіріс сипатының түбегейлі (жаңа өнім өндірісі, толық автоматтандырылған өндіріске көшу) өзгерісін қарастыратын жобаларды жатқызамыз. Тактикалық жобалар, әдетте, шығарылатын өнім көлемінің өзгеруімен, өнім сапасын жоғарылатумен және қондырғыларды жаңартуымен байланысты болады.
Қазақстанның тәжірибесінде жоба түсінігі жаңа ұғым емес. Жаңа экономикалық жағдайларда кәсіпорын, яғни оның иелері және жоғары басқару құрамы өз келешектерін өз бетінше шешеді. Мұндай іскерлік инвестициялық жобалау тұрғысынан ерекше ұйымдастырылуы тиіс.
Инвестициялық жобалардың талдауы олардың жіктеулеріне негізделуі қажет, оны біз 1-ші кестеден көре аламыз.
Инвестициялық жобаның негізгі бөлімдері:
1) Инвестициялық жобаның қысқаша сипаттамасы.
2) Жобаның негізгі идеясы.
3) Нарықты талдау және маркетинг тұжырымдамасы.
4) Инвестициялық жобаны орындау процесіне қажетті материалдық ресурстардың көлемін негіздеу.
5) Жобаның орындалуының техникалық негізіне сипаттама.
6) Жобаның тұрған жері.
7) Басқаруды ұйымдастыру.
8) Қажетті еңбек ресурстары.
9) Жобаның орындалу кестесі.
10) Жобаны қаржымен қаржылануына сипаттама және оның тиімділігін бағалау.
Жіктелуі
Түрлері
1. Қажетті инвестицияның көлемі бойынша:
- Кіші жоба
- Мега жоба
2. Жобаны жүзеге асыру мерзімі бойынша:
- Қысқа
- Орта
- Ұзақ
3. Тәуекелге қатысты:
- Тәуекелді
- Тәуекелсіз
4. Жобаның қатысушысы бойынша:
- Мемлекеттік
- Біріккен
- Шетел инвесторлар
5. Ақша ағымының типі бойынша:
- Жай
- Жай емес
6. Жобалар арасындағы қарым-қатынастары бойынша:
- Тәуелсіз
- Өзара бірін-бірі жоққа шығару
- Орнын толтыру
- Өзара әсер ету
Кәсіпорынның нақты бір жобаға қатысты инвестициялық іскерлігінің жалпы реттелуі жобалық цикл түрінде қалыптасады және ол цикл келесі кезеңдерге ие:
1. Жобаның тұжырымдалуы - бұл кезеңде кәсіпорын жетекшілерінің жоғары құрамы кәсіпорынның ағымдағы жағдайына талдау жасап, кәсіпорынның ары қарай дамуының пайдалы бағыттарын анықтайды. Талдау нәтижесі бизнес идеясы түрінде рәсімделіп, кәсіпорынның неғұрлым маңызды міндеттерін шешуге бағытталады. Бұл кезеңде идеяны жүзеге асыруға қатысты едәуір дәлелді аргументтер болуы тиіс. Егер олардың барлығы бірдей дәрежеде пайдалы және іске асырымды болса, онда даярлаудың соңғы кезеңінде олардың ішінен неғұрлым тиімдірегін қабылдау үшін бір мезгілде бірнеше инвестициялық жобалар әзірленеді.
2. Жобаны дайындау - жобаның бизнес-идеясы бірінші тексерілімнен өткеннен кейін, оң немесе теріс деген нақты шешімді қабылдауға болғанға дейін оны ары қарай дамыту керек. Бұл кезеңде жоба жоспарының барлық бағыттарында - коммерциялық, техникалық, қаржылық, экономикалық, институционалдық және тағы басқа - оны бірте-бірте нақтылау мен жетілдіру талап етіледі. Жобаның жекелеген міндеттерін шешу үшін бастапқы ақпараттарды іздеу немесе жинақтау аса маңызды болып табылады.
3. Жобаны сараптау - жобаны жүзеге асыру алдында оның білікті сараптамасы - жобаның өмірлік циклына аса қажетті саты жүргізілу қажет. Егер жоба негізінен стратегиялық инвестор есебінен қаржыландырылатын (несиелік, тікелей) болса, онда инвестордың өзі сараптама жүргізеді, мысалы, болашақта жобаны іске асыру процесінде ақшаның көп бөлігін жоғалтудан гөрі, бұл кезеңде беделді бір консалтингтік фирмаға ақшаның кейбір бөлігін жұмсауы мүмкін. Егер кәсіпорын инвестициялық жобаны негізінен өз ақша құралдарының көмегімен іске асыруды жоспарласа, онда жобаның негізгі жағдайларының дұрыстығын тексеру үшін де сараптама қажет.
4. Жобаны жүзеге асыру - бұл кезең бизнес-идеяның дамуынан бастап, жобаның іске қосылу мезетіне дейін толық қамтиды. Мұнда қызметтің барлық түрінің орындалуын қадағалау және мемлекеттің ішіндегі реттеуші органдар мен шетелдік немесе отандық инвесторларының бақылауы кіреді.
5. Нәтижелерді бағалау - бұл жобаның соңында, сондай-ақ жобаны орындау процесі кезінде жүргізіледі. Бұл қызмет түрінің негізгі мақсаты жобаға салынған идеялар мен олардың іс жүзіндегі орындалу дәрежесі арасындағы нақты кері байланысты алу болып табылады.
Шетелдік тәжірибеде кездесетін инвестициялық жобалардың негізгі түрлері төменде келтірілген:
1. Тұрақты масштабтағы бизнестің табиғи жалғасуы ретінде ескірген қондырғыларды ауыстыру. Әдетте, осыған ұқсас жобалар ұзақ және күрделі дәлелдемелерді, шешім қабылдауды талап етеді.
2. Ағымдағы өндірістік шығындарды азайту мақсатында қондырғыларды ауыстыру. Осындай жобалардың мақсаты - жұмыс істеп жатқан қондырғының орнына неғұрлым жетілгенін қолдану.
3. Өнім шығаруды арттыру және қызмет көрсету нарығын кеңейту. Жобалардың бұл түрі әдетте кәсіпорын басқармасының жоғарғы деңгейі қабылдайтын жауапты шешімді талап етеді.
4. Жаңа өнім шығару мақсатында кәсіпорынды кеңейту. Жобалардың бұл түрі жаңа стратегиялық шешімдердің нәтижесі болып табылады және бизнестің мәнінің өзгерісін қозғауы мүмкін. Жобалардың осы түрлерін әзірлеген кезде жіберілген қате кәсіпорынды неғұрлым сәтсіз жағдайларға алып келетінін атап өткен жөн.
5. Экологиялық жүгі бар жобалар. Экологиялық жүгі бар жобалар өздерінің табиғаты бойынша қоршаған ортаны ластауымен әрқашан байланысты болғандықтан, талдаудың осы бөлігі барынша қиын болып табылады.
6. Шешім қабылдаудағы маңыздылығы аса жоғары емес жобалардың түрі. Мұндай жобалар жаңа офис салу, жаңа автомобиль сатып алу және тағы басқаларды қамтиды.
Болашақ инвестициялық жобаның бизнес-идеясы тұжырымдалғаннан кейін, кәсіпорын сол бизнес-идеясын жүзеге асыры ала ма деген сұрақ туады. Ол үшін кәсіпорынның тиісті экономикалық саласының жағдайы мен сала шеңберіндегі кәсіпорынның салыстырмалы жағдайын талдау керек. Батыстық жобаларды талдау тіжірибесінде төмендегі критерийлерді қолданады:
- Саланың жетілуі;
- Кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігі (оның нарықтағы жағдайы).
Саланың жетілуін оны даму жағдайының 4 түрінің біреуіне жатқызу арқылы талдау қалыптасқан: эмбрионалдық, өспелілік, жетілген немесе ескірген.
Екінші критерийге сәйкес, кәсіпорынның тиісті сала шеңберінде оның бәсеке қабілеттілігін орнату керек. Басқаша айтқанда, тауар мен қызмет көрсетудің мақсатты нарығында берілген кәсіпорынның басқа кәсіпорындармен салыстырмалы жағдайын анықтау.
Кәсіпорынның жетілу критерийі мен бәсекелік қабілетін салыстыру арқылы кәсіпорынның өмір сүру циклының матрицасын құруға болады және ол матрица конструктивті сипатқа ие болады: кәсіпорынның жағдайын қалыптастырып қана қоймай, ары қарай дамуы бойынша қағидалық кеңестер береді.
Жобаның көп түрлiлiгiне қapaмaстaн, оларды талдау әдетте кейбiр жалпы сызбаға сәйкес келедi, ол жобаның коммерциялық, техникалық, қаржылық, экономикалық және институционалдық орындалуын бaғалайтын арнайы бөлiмшелерден тұрады. Стратегиялық инвестордың көзқарасы бойынша, дұрыс жоба тәуекелдi талдаумен аяқталуы керек. Сызбада қолда - нылатын жоба қабылданбайды резолюциясы шарттық сипаттa болатынын атап өткен жөн. Шыңдығында да жоба бастапқы қалпымен қабылданбауы қажет. Сонымен қатар жобаның түpi, мысалы, оның техникалық орындалмауы жағынан өзгеруi мүмкiн және жаңартылған жобаны талдау басынан басталуы керек.
Жобаны алдын-ала әзірлеу және талдау кезеңі: Болашақ инвестициялық жобаның бизнес-идеясын тұжырымдаған соң,бұл идеяны кәсіпорын іс жүзінде іске асыра алады ма деген сұрақ туады. Бұл сұраққа жауап беру үшін кәсіпорынның қарасты экономика саласын анализдеу қажет. Мұндай анализ инвестициялық жобаны алдын-ала әзірлеу және анализдеу мазмұнын құрайды. Батыс елдерінің практикасында келесі критерийлерді қолданады:
- саланың кемелділігі;
- кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі (оның нарықтағы орны).
Саланың кемелділігін анализдеуді оның дамудың мына төрт жағдайының біреуіне жатқызып қарастырады: эмбриональді, өсуші, кемелдік және қартайған.
Екінші критерийге бойынша, кәсіпорынның қандай салаға жататынына сәйкес сол саладағы бәсекеге қабілеттілігін анықтау қажет. Басқа сөзбен айтсақ, бұл кәсіпорынды заттар мен қызметтер нарығындағы басқа кәсіпорындармен салыстырады. Кәсіпорынның негізі алты жағдайын қолданады: басымдық, күштілігі, қолайлығы, тұрақсыздығы, әлсіздігі, тіршілік етуге қабілетсіздігі. Саланың кәмелеттік және бәсекеге қабілеттілігін салыстырып кәсіпорынның тіршілік циклінің қалыптамасын құруға болады, ол құрылымды сипатты болып тек кәсіпорынның жағдайын белгілеп қана қоймай, сондай-ақ ары қарай дамуының қағидалық ұсыныстарын жасайды.
Жобаны алдын-ала анализдеу кезеңінің соңғы нәтижесі - көрсетілген критерийлер бойынша нақты кәсіпорынның жағдайын белгілеу болып табылады, яғни, кәсіпорынның қалыптамадағы нақты орнын көрсету.
Алдын-ала анализдеу кезеңі аса ұзақ болмауы тиіс, ал нәтижелер оның алдындағы кезеңде шығарылады да, сапалы бағаларда негізделеді. Бұл кезең кем дегенде мына екі себептермен қажет:
- стратегиялық инвестормен ары қарай жұмыс істегенде саланың кемелдігі және кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі туралы мәселелер міндетті түрде қарастырылады, сондықтан оған алдын-ала дайын болу қажет;
- егер кәсіпорын менеджерлері анализдеуді қолға алмаса, оны стратегиялық инвестордың өзі жасайды, ал оның нәтижелері қолайлы болмауы мүмкін.
Экономика саласының кәмелеттігінің мысалдары
Кәмелеттілік кезеңі
эмбриональді
өсуші
кәмелеттік
қартайған
Күн энергетикасы
Видеотаспаларды өндіру
Кеме жасау (Европа)
Көмір өндіру (АҚШ)
Үй компьютерлері
Сағат жасау
Велосипед жасау
Жобалардың сан алуандығына қарамастан, оларды анализдеу біршама жалпы сызба нұсқа бойынша жасалады, ол жобаның коммерциялық, техникалық, қаржылық, экономикалық және институциональді орындалуын бақылаутын арнайы бөлімдерден тұрады. Стратегиялық инвестордың пікірі бойынша дұрыс жоба тәуекел анализімен аяқталуы тиіс. Сызба нұсқадағы Жоба қабылданбайды қарарының қолданылуы шартты сипатты болып келетіні ескеру қажет. Жоба бастапқы түрінде қабылданбауы тиіс еді. Сондай-ақ жобаның мысалы, оның техникалық орындалмауына байланысты түрі өзгертілуі мүмкін, өзгертілген жобаның анализі басынан қайта басталуы тиісті.
1.2 Инвестициялық жобаны талдау формалары
Жобаның коммерциялық орындалуын бағалау - инвестиция алдындағы зерттеу жүргізуде қорытынды звеносы. Ол барлық өткен этаптардан алынған және талдаудан өткен ақпараттарға негізделуі керек. Коммерциялық бағалау инвестициялық жобаның интегралдық жағдайын көрсетуі қажет.
Инвестициялық жобаның коммерциялық қызығушылығында 2 критерий бар:
1. қаржылық дербестігі (қаржылық баға);
2. тиімділік (экономикалық баға).
Бірінші жағдайда, жобаны іске асыру барысында өтімділік талданады (төлем қабілеттілігі). Екіншіден жобаның сатып алушылық құндылығының сақтап қалуында, салынған қаражаттар және де олардың қайтадамып өсуі.
1-сызбадан әрбір критерий бойынша бірнеше әдіс берілген.
Инвестициялық жобаның коммерциялық бағалануы
Табыс туралы есеп
Ақша қаражаттар қозғалысының есебі
Баланс
Қарапайым (статистикалық) әдістер
Экономикалық бағалау (инвестицияның тиімділігі)
Қаржылық бағалау (қаржылық тұрақтылық)
Дисконттау әдістері
Ішкі табыс нормасы (IRR)
Жобаның қазіргі құны (NPV)
Қаржылық бағалау коэффициенттері
Өтелу мерзімі
Қарапайым табыс нормасы
Сызба 1- Инвестициялық жобаның коммерциялық бағалануы
Ұстаным бойынша маркетингтік талдаудың негізгі мағынасы екі жәй сұрақтың жауаптарында:
1. Жобаның іске асырылуының нәтижесі болып табылатын өнімді сата аламыз ба?
2. Бұдан инвестициялық жобаның шығындарын ақтайтын жеткілікті пайда түсіреміз бе?
Статистика бойынша, үшінші әлем елдеріндегі фирмалардың күйзеліске ұшырауының деңгейі 80%. Күйзелістің басты себебі - жеткіліксіз маркетинг.
Маркетингтік талдаудың базалық мәселелері мыналар:
1. Жоба қай нарыққа бағытталған? Халықаралық па, әлде ішкі нарыққа ма?
2. Жоба халықаралық және ішкі нарықтар арасындағы балансты долбарлайды ма?
3. Егер жоба халықаралық нарыққа бағытталса, оның мақсаты мемлекет саясатының шешімдеріне бағыттас па?
4. Егер жоба ішкі нарыққа бағытталса, оның мақсаты мемлекеттің ішкі саясатына бағыттас па?
5. Егер жоба мемлекеттің саясатымен сыйыспаса, оны қарастыру керек пе?
Жобалар қазіргі нарықта іске асырылатындықтан, жобада оның сипаттамасы көрсетілуі тиіс. Маркетингтік талдау сондай-ақ өзінде тұтынушылар мен бәсекелестердің талдауын қамтуы тиіс. Тұтынушылар талдауы тұтынушылар қажеттіліктер, нарықтың патенциальді сегментін және сатып алу үрдісінің сипаттамасын анықтауы тиіс. Бұл үшін жобаны әзірлеуші нарықты жан-жақты зерттеп, нарықтық құрылым және оған әсер етуші институциональді шектеулер аумағында негізгі бәсекелестердіталдайды. Маркетингтік талдау нәтижесінде маркетингтік жоспар әзірленеді. Онда өнімді әзірлеу, бағалау оны базарға өткізу және пайдалану стратегиялары көрсетіледі. Бұл маркетингтік қоспа элементтері бірігіп, өнімнің нарықтағы қолайлы бәсекелестік жағдайын қамтамасыз етеуі керек. Маркетингтік жоспар кәсіпорындағы басқа өнімдердің болуын, сондай-ақ жұмыстың ұйымдастырушылық, қаржы, өндірістік және қамту аспектілерін ескеруі тиіс. Маркетингтік жоспар аумағында бәсекелестер реакциясын және оның жоспарының ары қарай орындалуына әсерін мүмкіндігінше болжай алу керек.
Маркетингтік жоспарға сондай-ақ сұранысты болжау да енеді. Инвестициялық жоспардың әзірленуі бойынша болжаудың анықтығын тексереді және алынған нәтижені қалаған нақтылықпен салыстырады. Шешімді қабылдау үрдісі анықталмағандық жағдайда жүзеге асса да, дұрыс болжау осы анықталмағандықтың дәрежесін төмендете алады.
Инвестициялық жоспардың барлық маркетингтік аспектілерін қарастыру мүмкін еместігін түсіне отырып, маркетингтің негізгі түсінікті бөлімдерін анықтап көрейік. Маркетингтің барлық сұрақтарының толық тұйықталуы келесі блоктарды атап көрсетуге мүмкіндік береді: нарық анализі, бәсекелестік орта анализі, өнімнің маркетингтік жоспарын әзірлеу. Алдыңғы бөлімге қолданылатын ақпараттың растығы қажетті шарт екендігін ескеру қажет.
Төменде аталған блоктардың қысқаша сипаттамасы көрсетілген:
Нарықты зерттеу мақсаты - тұтынушылар сұранысын анықтау, нарық сегменттері мен маркетингтік шешімді қабылдау үрдісін тездету, сапасын жоғарылату үшін сатып алу үрдісін анықтау, сұраныс анализі кезінде келесі негізгі мәселелер қарастырылуы тиіс:
- Потенциальді сатып алушы кім?
- Өнімді сатып алу себептері?
- Сатып алу қалай жүзеге асырылады?
- Қандай ақпарат қажет және оны қалай жинайды?
Нарықтың құрамын зерттеу бәсекелестер, мемлекеттік немесе жеке кәсіпорындар, жергілікті, ұлттық немесе марка қойылған немесе қойылмаған өнімдерден бастайды. Сондай-ақ нарыққа жаңа қатысушылар (болашақ бәсекелестер), орнын басушы өнім (мысалы, мақта үшін жасанды талшықтар, жеміс шырыны үшін алкогольсіз сусындар) тұрғысынан бәсекелестіктің енуі жатады. Жауапты міндетті түрде талап етуші негізгі сұрақтар:
- Берілген өнімнің нарығының қазіргі құрылымы қандай?
- Осы саладағы бәсекелестік базасы?
- Институциональді шектеулер бәсекелестік ортаға қалай әсер етеді?
Маркетингтік жоспар жобаның негізгі бөлімі болуы тиіс, оны әзірлеуде маркетологы мына сұрақтарға жауап беруі тиіс:
- Өнім қаншалықты жақсы даярланған?
- Бағалаудың стратегиясы дұрыс анықталған ба?
- Өнімнің нарыққа шығу стратегиясы дұрыс анықталған ба?
- Алып-сату жүйесі сатушы мен сатып алушыларының эффектілі байланысын қамтамасыз етеді ме?
- Маркетингтік қоспа элементтері біріңғай жұмыс істеп тұрған маркетингтік жоспарға біріктірілген бе?
Қорытындылай келсек, маркетингтік бөлім жобаны талдау кезінде анықтаушы мәнге ие, себебі ол жобаның іске асуын бағалау үшін қажетті нарықтық ақпаратты алуға мүмкіндік береді.
Көп жағдайда кәсіпорында нашар маркетингтік талдау жіберілгендіктен, ол кәсіпорын алып-сату операцияларға көптеген қаражат жұмсайды, ол әрине қалаған пайда келтірмейді.
Техникалық талдау - инвестициялық жобаны техникалық талдау мiндетiне мыналар жатады:
- Жоба мақсаттарының көзқарастарына неғұрлым сәйкес келетін технологияларды анықтау;
- Жергiлiктi жaғдайларды талдау, оның iшiнде шикiзатқа, энергияға, жұмыс күшiне қол жеткiзудi және оның құнын;
- Жобаның iскe асуы мен жоспарлаудың потенциалды мүмкіндіктерін тексеру;
Техникалық талдауды, әдетте, кәсiпорынның жеке сарапшылар тобы арнайы мамандарды шақыру арқылы жүргiзедi. Техникалық талдаудың стандартты процедурасы қолда бар жеке технологияларды талдаудан басталады.Бұл кезде келесі критерийлерді басшылыққа алған жөн: 1) технология алдын-ала таныс, яғни, стандартты болуы тиіс; 2) Технология шет ел қондырғысы мен шикізаттарына бағытталмауы тиіс.
Eгep өз технологиясын қолдану мүмкін болмаса, онда төмендегi схемалардың бiрi бойынша бiреуiмен шетелдiк технология мен қондырғыларды тарту мүмкiндiгiне талдау жүргiзiледi:
- шетел фирмасымен бiрлескен кәсiпорын - бөлшектеп инвестицияландыру және барлық технологиялармен қамтамасыз ету;
- технологиялық ноу-хауды icке асыратын жаңа қондырғыны сатып алу;
- Turn-key - қондырғы сатып алу, зауыт салу, техноло - гиялық процестi қалыптастыру;
- Product-in-hand - turn-key + кәсiпорынның қажеттi дайын өнім шығарғанға дейiн персоналды оқыту;
- өндiрic үшiн лицензиялар сатып алу;
шетелдiк технолог тарапынан техникалық көмек. Технология таңдау ережесi кейбiр альтернативтi технологияларды кешендiк тaлдayды және қандай да бiр агрегаттaлған критерийдiң негiзiнде жақсы вариантты таңдауды қарастырады.
Альтернативті технологиялар арасындағы кілттік факторларды таңдау технологияларды қолданудың келесі аспектілерін талдауға әкеледі.
1. Ұқсас масштабта таңдалған технологияларды бұрынғыдай қолдану (нақты нарық үшін масштабтар тым үлкен болуы мүмкін).
2. Шикізаттың жергілікті болуы (потенциальді ұсынушылар, олардың өндірістік қуаты қандай, шикізат сапасы, осы шикізатты қолданушылардың саны, шикізат бағасы, әкелу қызметтерінің бағасы мен әдістері, қоршаған ортаға қатыстығы).
3. Коммуналдық қызметтер және коммуникация.
4. Технологияны сатушы мекеменің өнімге патенті немесе лицензиясының барына көз жеткізу.
5. Ең болмағанда, бастапқы кезеңде технологияны сатушының өндірісте болуы.
6. Технологияның жергілікті жағдайларға бейімделгендігі (температура, ылғал және т.б.)
7. Жүктеуші фактор (жоба шарттары бойынша номинальді қуаттан пайыздар) және толық өндіруге қабілетті болғанға дейінгі уақыт.
8. Экология және тіршілік қауіпсіздігі.
9. Өндірістік және қаражат шығыны.
Сәттіліктің кілттік факторлары
Фактор мөлшері
Бәсекелестер
А
В
С
D
Бұрынғы қолдану
3
6
3
2
0
Шикізаттың жеткілікті болуы
5
3
4
6
9
Коммуналдық қызметтер және коммуникация
2
5
3
2
6
Патент немесе лицензиясының бар болуы
1
0
0
10
10
Технологияның жергілікті жағдайларға бейімделгендігі
2
7
5
4
7
Жүктеуші фактор
7
4
6
8
Экология және тіршілік қауіпсіздігі
4
10
8
5
3
Капиталды және өндірістік шығындар
5
5
4
8
6
Есептелінген критерий шамасы
143
109
136
147
Кесте 1 - Қолайлы техникалық шешімді таңдау мысалы
Бұл кестедегі әр фактор 10 баллдық шкала бойынша бағаланған көп альтернативті таңдау мысалы көрсетілген. Ортақ критерий мына формуламен есептеледі:
мұндағы - жеке критерий мөлшері,
G - жеке критерий шамасы.
Критерий мәні жоғары болған техникалық жоба қолайлы деп есептелінеді. Қарастырылған мысалдағы А және D техникалық альтернативтері шамалас, бірақ D-альтернативасын таңдаған дұрыс.
Әлеуметтік талдау - мақсатты жоба жоспарының вариантын оны пайдаланушылар үшін жарамдылығын анықтау. Талдау жүргізу нәтижесінде жоба мен оны пайдаланушылар арасындағы өзара әрекет ету мүмкіншіліктерін қамтамасыз ету.
Экологиялық талдау - қоршаған ортаның шеккен зияндарын бағалайды. Егер экологиялық зиян орын алатын болса, оны тоқтату үшін қандай шаралар қолданатынын қарастырады.
Қаржылық талдау - инвестициялық жобаның бұл бөлiмiнiң көлемдi және еңбек сыйымдылығы жоғары. Бұл мәселенi түпкiлiктi қарастыруға жекелеген тараулар арналады. Қаржылық талдаудың өзара байланысты мәселелер кешенiн қарастырайық. Инвестициялық жобалаудың қаржылық бөлiмiнiң жалпы нұсқасы қарапайым тiзбекке негiзделген:
1. Кәсiпорын қызметiнiң соңғы 3 (дұрысы 5 жыл) жыл ішіндегi қаржылық жағдайына талдау жасау.
2. Инвестициялық жобаны дайындау кезеңiндегi кәсiпорын - ның қаржылық жaғдайына талдау жасау.
3. Негiзгi өнiм өңдiрiсiнiң залaлсыздығынына талдау жасау.
4. Инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысындағы пайда мен ақша ағымдарын болжамдау.
5. Инвестициялық жобаның тиiмдiлiк бағасы.
Кәсiпорынның бұдан бұрынғы қызметi мен aғымдағы жағдайына қаржылық талдау жасау әдетте кәсiпорынның пайдалылығы мен оның басқару тиiмдiлiгiн, несие қабiлеттiлiгiн, өтемпаздығын көpceтeтiн негiзгi қаржылық коэффициенттерiнiң интерпритациясы мен есептеулерiне келтiрiледi. Әдетте бұл қиындық туғызбайды. Қаржылық бөлiмде кәсiпорынның өткен жылдардағы негiзгi қаржылық есебiн беру және негiзгi көрсеткiштердi салыстыру аса қажет. Егер инвестициялық жоба батыстық стратегиялық инвесторды тарту үшiн дайындалса, онда қаржылық есептi беруiн инвесторды тартқан батыс мемлекеттің форматтарына келтiру керек.
Шығынсыздықты талдау негiзгi өнiмдердi шығару мен өткiзудiң өзiндiк құн құрылымын талдау бойынша жүйелiк жұмыстарды және барлық шығындарының айнымалылар (өндipic көлемi мен сату көлемiнiң өзгеруiне орай өзгередi) мен тұрақтыға (өндipic көлемi өзгеруiне байланысты өзгермейтiн) бөлiнуiн қамтиды. Шығынсыздықты талдаудың негiзгi мaқcaты - шығынсыздық нүктeciн анықтау, яғни пайданың нольдiк мәнiнe сәйкес келетiн тауар көлемiн сату. Шығынсыздықты талдаудың маңыздылығы нақты немесе жоспарланған пайданы инвестиция - лық жоба процесiнде шығынсыздық нүктeci мен кәсiпорынның пайданы алып келетiн iскерлiгi ceнiмiнiң кейiнгi бaғасы мен салыстыруына негізделген.
Жобаның қаржы бөлiмiнiң неғұрлым жауапкершiлiгi мол бөлiгi оның инвестициялық бөлiгi болып табылады, ол мына - ларды қамтиды:
- жоба бойынша кәсiпорынның инвестициялық қажеттіліктерін анықтау;
- инвестициялық қажеттiлiктердiң қайнар көздерiн белгiлеу (және ары қарайғы iзденiс);
- инвестициялық жобаны iскe асыру үшiн тартылған капиталдың құнын бaғалау;
- жобаның iскe асуы есебiнен түceтiн пайда мен ақша ағымдарын болжау;
- жоба көрсеткiштерiнiң тиiмдiлiгiнiң бағасы;
Қаржылық талдаудың келесі әдістері бар:
1. Горизонтальді талдау әдісі - базалық мәліметтерді есеп беру мәліметтермен салыстыруға негізделеді.
2. Вертикальді талдау әдісі - бірнеше көлемдік көрсеткіштерін бір көрсеткішкеқатынасын есептеу. Бұл әдіс арқылы үлес салмақ есептеледі.
3. Факторлы талдау әдісі - егер бір көрсеткіш жеке көрсетілсе, онда сол бір көрсеткішке көбейте және бөле отырып факторлы моделінің мультипликаторын алуға болады.
4. Салыстырмалы талдау әдісі - кәсіпорынның алатын орнын анықтауда қолданады.
5. Индекстік талдау әдісі - бұл уақыт пен кеңістікті қарастыратын көрсеткіштін мәнін сипаттайды. Бұл талдау әдісі арқылы жалпы көрсеткіштін өзгерісіне жеке факторлардың әсер ету деңгейін анықтауға болады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын келесі түрлер бойынша бөледі:
1. Мүліктік жағдайын бағалау - кәсіпорынның активтері мен құрылым жағдайын сипаттайды.
2. Өтімділікті бағалау - яғни, активтік өтімділік (ақшаға айырбасталатын қабілеті) және баланс өтімділігі (кәсіпорынның айналым активтерін пайдалану арқылы қысқа мерзімді міндеттемелер бойынша есеп айырысу қабілеттілігі)
3. Қаржылық тұрақтылығын бағалау - кәсіпорынның өз меншігіндегі қаражаттар есебінен қызмет ету мүмкіншілігі және оның сыртқы факторынан тәуелсіздік деңгейін анықтаумен сипатталады.
4. Іскерлік белсенділікті бағалау - кәсіпорынның нәтижелігімен сипатталады.
5. Рентабельділікті бағалау - бұл пайданың шығынға, өнім өндіру көлеміне, актив көлеміне, активтер құрылымына қатынасын сипаттайды.
Экономикалық талдау - қаржылық талдаудың негiзгi cұрағы: жоба кәсiпорын иелерінің (акционерлерi) байлығын көбейте ала ма? Бұл жоғарыда көрсетiлгендей, ақша aғымдарын талдау арқылы жауап беруге болады. Экономuкалық талдау жобаның мемлекеттік (ұлттық) байлығын ұлғайтуға әсер emyін бағалаудан тұрады.
Экономикалық талдау мiндетi қойылымынын мысалын қарастырайық.
А деген компания кез келген бiр тауарды келесi шарттармен өндірсін:
- компанияға шикiзатты арзан бaғамен мемлекеттiк ұйым сатсын;
- импортталатын қосалқы элементгердi де компанияға мемлекет халықаралық бaғалардан төмен сатсын;
- кәсіпорын өзiнiң жұмысшыларына еңбек ақысын мемлекеттік стандартынын деңгейiнде төлесiн;
- нәтижесінде кәсiпорын тауарларды мемлекеттiк кәсіпорындарға шетелдiң epкiн нарығындaғы бaғадан едәуiр төмен бағамен сатады.
Мұндағы мiндет - мемлкеттің осындай жобаны icкe асырудан табатын пайдасын төменде көрсетiлген нұсқалармен салыстыра отырып анықтау:
- компанияға шикiзат пен қосалқы бөлшектердi нарықтық бaғамен сату, жұмысшыларға еңбекақыны әлемдiк стан - дарттар бойынша төлеу, содан соң компаниялардан тауарларды epкiн бaғамен сатып алу;
- ұқcac тауарларды (ең бастысы, сапа көрсеткiштерi бойынша) шетелден сатып алу.
Осылайша, экономикалық талдау процесiнде бұл жобаның iскe асуының нәтижесiнде түскен кәсiпорын иелерiнiң пайдасын емес, мемлекеттің пайдасын анықтау керек.
Экономикалық талдаудың қажеттiгi неде? Егер нарық толығымен (идеалды) epкiн болса, онда экономикалық талдау жүргiзудiң кepeгi жоқ, себебi компанияның иелерiне не пайдалы болса, қалғандарға да сол пайдалы болып табылады. Еркін нарықтың негiзгi белгiлерiн көрсетейiк:
- сатушылар мен сатып алушылар санының көп болуы;
- барлық өндiрiс факторлары (еңбек, капитал, материалдар ) мобильдi болу керек;
- бағалар сатушылар мен сатып алушылардың қалауымен қалыптасады;
- нарыққа жаңа компаниялардың eнyiнe бөгеттер қойылмауы керек.
Осындай жaғдай алдыңғы қатарлы батыс елдерi үшiн де мiнсiз eкeнiн мойындау керек. Шынында да, көп тауарлардың бaғасын мемлекет жасанды түрде өзгертедi (көтередi немесе төмендетедi) және егер жобаның қаржылық үлесi белгiлi болса да, экономикалық үлес өте сирек бaғаланады. Сoндықтан да ipi инвестициялық жобалар үшiн олардың қаржылық тиiмдiлiгiнен гөpi, экономикалық тиiмдiлiгi мен экономикалық тартымдылығын талдау қалыптасқан (яғни жобаның ұлттық, басымдылық мiндеттерiне сәйкес дәрежесi).
Инвестициялық жобаның экономикалық тартымдылығын өлшеу келесi нұсқау бойынша iскe асуы мүмкін.
1 - қaдaм.. Мақсаттарды таңдап, оларды өлшейдi. Мысалы:
Мемлекеттiң мaқcaттapы Мақсаттың салмағы
Қатты валютаның ағылуы 0,30
Қатты валютаның үнемделуi 0,20
Жергіліктi нарықта өнiмнiң көбеюi 0,15
Халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету 0,20
Аумақтарды дамыту 0,15
Барлығы 1,00
2 - қaдaм.. Альтернативтi жобалардың әрқайсысына әр мақсатқа жету үшiн сандық өлшемiн анықтайды (абсолюттi мәнде немесе жақсысына қарай пайыздық қатынаста). Әр жоба үшін кешендiк (комплекстiк) критерийдiң салмақталған мәнiн есептейдi:
3 - қaдaм. Үздiк вариантты таңдауы жалпыланған критерийдің максимум критерийi бойынша жүргiзiледi.
Экономикалық тиiмдiлiк дайын өнiм мен ресурстардың мүмкін болатын сатып алу құнымен, iшкi бaғамен (әлемдiк бaға ерекшеленетiн) және мемлекeттiң айырықша ерекшелiгi болып табылатын және әлемдiк бaғалармен және қағидалармен сәйкес келмейтiн (мысалы, басқа мемлекеттердiң валютасымен жұмыс істey шарттары) тaғы басқа нәрселердi есепке ала отырып бағаланады.
Экономикалық тиiмдiлiктi бaғалаудың iрiленген процедурасы мынaдай түрге ие:
- қаржылық талдаудың қорытындысын ұсыну;
- экономикалық талдау тұрғысынан шығындар мен табыстың ( жаңа жiктелуiн жасау;
- қаржылық мәндердi экономикалық мәндерге ауыстыру (олар сыртқы және iшкi нарық бaғасы мен шығыдардың үйлеспеуінe байланысты);
- ресурстарды қолдану және өнiмдер алу үшiн басқа мүмкіндiктердiң құнын бaғалау;
- ішкi төлемдер бойынша барлық есептеулердi шығарып тастау (өйткенi олар мемлекеттiң жалпы байлығын өзгертпейді);
- жыл сайынғы экономикалық құралдар aғымын инвестицияның бастапқы көлемiмен салыстыру (бұл нәтиже болады).
Taғы да айтып кетейiк, экономикалық талдау әдетте мемлекeттiң тапсырысы бойынша жасалатын және ұлттық мaғыналы мiндеттi шешуге бaғыттaлған ipi инвестициялық жобаларға жүргiзiледi. Егер кәсiпорын инвестициялық жобаны өз бастамасы бойынша әзiрлеп, инвесторды өз бетiмен тартса, онда бұл icтiң нәтижесiнде жобaға қатысушыларының жалпы ұтыcы негiзделедi, ең алдымен жобaға қаржылық ресурстарын ұсынған заңды және жеке тұлғалар үшiн. Және де, осы тұлғалардың санына мемлекет кipмece, онда жобаның экономикалық талдауын жасамауға болады.
Институционалдық талдау - институционалдық талдау инвестициялық жобаның ұйымдастырушылық, құқықтық, саяси және әкiмшiлiк тұрғыда есепке алынуы мен сәттiлiкпен орындалу мүмкiндiгiн бaғалайды. Инвестициялық жобаның осы бөлiмi сандық та, қаржылық та емес болып табылады. Оның негiзгi мақсаты - инвестициялық жобамен бiрге жүретiн сыртқы және iшкi факторларының жиынтығын бaғалау.
Iшкi факторларды бaғалау әдетте келесi нұсқау бойынша жүреді.
1. Өндiрiстiк менеджмент мүмкiндiгiн талдау.
Менеджменттiң нашар болуы кез келген, тiптi жақсы жобаны күйретуi мүмкін екeнi белгiлi. Кәсiпорынның өндiрiстiк менеджментiн тaлдaғанда келесi cұрaқтapғa көңiл бөлу керек:
- кәсiпорын менеджерлерiнiң тәжiрибесi мен бiлiктiлiгi;
- оларды жоба шеңберiнде ынталандыру (мысалы, пайдадан алатын үлесi);
- менеджерлердiң жобаның мақсаттары мен этикалық және мәдени құндылықтарымен сыйысуы;
2. Еңбек ресурстарын талдау. Жобаны iскe асыру үшiн тартылатын еңбек ресурстары, жобаның iшiнде қолданылатын технологиялардың деңгейiне сәйкес болуы керек.
3. Ұйымдастырушылық құрылымын талдау. Инвестициялық жобаның осы бөлiмi неғұрлым қиын, өйткенi бұл мәселе бойынша қазақстандық кәсiпорындарда тәжiрибе толығымен жоқ. Кәсiпорында қабылданған ұйымдастырушылық құрылым жобаның дамуын ұстап қалмауы керек. Кәсiпорында шешiм қабылдау процесi қалай жүрiп жатқаны мен оларды орындаy жауапкершiлiгiнiң бөлiнуi қалай жүзеге асып отырғанын талдау қажет.
Сыртқы факторларды талдaғанда негiзгi басымдылықтар келесi аспектiмен шартталған:
1. Мемлекеттiк саясат, мұнда нақтырақ талдау үшiн келесi позициялар бөлiнедi:
- тауарлар мен шикiзатты импорттау және экспорттау шарттары;
- шетелдiк инвесторлар үшiн құралдарды салу және тауарларды экспорттау мүмкiндiктерi;
- еңбек туралы заңдар;
- қаржылық және банктiк реттеудiң негiзгi ережелерi;
- бұл позициялар батыстық стратегиялық инвесторлардың тартылуын керек eтeтiн жобалар үшiн неғұрлым маңызды болады.
2. Мемлекеттiң мақұлдауы. Берiлген факторды мeмлекеттің экономикалық масштабтарының маңызды мiндеттерiн шешуге бағытталған ipi инвестициялық жобалар үшiн қарастыру қажет.
Тәуекелдi талдау - тәуекелдi талдаудың мәнi мынада. Жiберiлген caпасына тәуелсiз болашақтың әрқашанда белгiciздiк элементi бар. Мысалы, керектi мәлiметтердiң көп бөлiгi қаржылық талдау үшін (шығындар элементтерi, бағалар, өнiмнiң сатылу көлемi және т.с.с.) белгiсiз болып табылады. Болашақта болжаудың жақсы жaққа да, жаман жаққа (пайданың төмендеуi) да өзгеруi мүмкін. Тәуекелдi талдау барлық өзгерiстердi, қай жaғынa болса да, есепке алуды қажет етедi.
Жобаны iскe асыру процесiнде келесi элементтер өзгерiске ұшырауға бейiм: шикiзат пен қосалқы бөлшектердiң құны, капиталдық шығындардың құны, қызмет етудiң құны, сатудың құны, бaғаның құны және т.с.с. Нәтижесiнде шығатын пара - метр, мысалы, пайда кездейсоқ болады, сонымен тәуекел тepic пайда алу, яғни залал шегу ықтималдығына тең.
Кейде тәуекелдi талдау процесiнде төмендегi нұсқау бойынша жүргiзiлуi мүмкін сценарийдi талдаумен шектеледi:
1. Инвестициялық жобаның неғұрлым белгiсiз параметрлерiн таңдайды.
2. Әр параметрдiң шектiк мәнi үшiн жоба тиiмдiлiгiне талдау жүргізеді.
3. Инвестициялық жобада үш сценарий ұсынылады:
- базалық;
- белсендiгi неғұрлым төмен;
- белсендiгi неғұрлым жоғары (мiндеттi түрде емес). Стратегиялық инвестор әдетте белсендiгi төмен сценарийдiң негiзiнде қорытынды жасайды.
Қорыта айтқанда, инвестициялық жоба соңында бизнес- - жоспар түрiнде толтырылады. Бизнес-жоспарда, дәстүр бойын - ша, жоғарыда берiлген cұpaқтap көрсетiледi. Сонымен қатар бизнес-жоспар құрылымында осы бөлiмнiң тақырыптарының қайталануы мiндеттi емес. Және де бизнес-жоспардың өмiрдiң барлық жaғдайына арналған стандарттары жоқ eкeнiн де ескеру керек. Инвестициялық жобаның бизнес-жоспары бiрiншi кезек - те жобаның болашақтағы жағдайын шешетiн инвестициялық iскерлiктiң талаптарын қанағаттандыру керек.
5.3 Инвестициялық жобаларды бағалау әдістері.
Уақыт параметірі ескерілуіне немесе ескерілмеуіне байланыссыз инвестициялық қызметтерді зерттеуде қолданылатын критерилерді келесі екі топқа бөлуге болады:
А) Дисконттауға негізделген
В) Есептеуге негізделген
Бірінші топтағы критерийлерге жатады: таза келтірілген құн (NPV), таза терминалдық құн (NTV), инвестициялар рентабельділігінің индексі (PI), пайданың ішкі нормасы (IRR), инвестицияның дисконтталған өтелу мерзімі (DPP). Ал, екінші топқа келесі критерийлер жатады: инвестициялардың өтелу мерзімі (PP), инвестициялардың тиімділік коэффициенті (ARR).
Енді, жоғарыдағы аталған инвестициялық жобаларды бағалау әдістерінің критерийлерін ауқымырақ қарастырайық.
1.Таза келтірілген құнды есептеу әдісі
Бұл әдістің негізінде компания иелерінің басты мақсаттары жатыр, яғни фирманың құндылығын көтеру, бұл оның нарықтық құнының сандық бағасын көрсетеді. Алайда, инвестициялық жобалар бойынша шешімдерді қабылдау жиі компания иелерімен емес, оның басқарма жұмысшыларымен ойластырылып іске асады. Сондықтан бұл жерден көретініміз, меншік иелері мен басқарманың мақсаттары бәсекелес, яғни ішкі фирмалық келіспеушіліктер ескерілмейді.
Бұл әдіс бастапқы инвестициялар көлемі (с) мен жоспарланған мерзімде оның әкелетін дисконтталған таза ақша ағынына қатынасымен анықталады. Ақша қаражаттарының ағыны уақыт бойынша бөлінетін болғандықтан, ол "r" мөлшерлемесі бойынша дисконтталады. Ол инвестициялаған капиталға келетін жыл сайынғы қайтару пайызынан туындайды және оны аналитик (инвестор) өз бетінше тағайындайды.
Мысалы, мынандай болжам жасалынды, n жыл ағымында инвестиция (с) жұмсалынады, ол бойынша жылдық табыс көлемі Р1,Р2, ... . Рn.. Дисконтталған табыстардың жалпы жиналған мөлшері (PV) және таза келтірілген құн (NPV) сәйкесінше келесі формулалармен есептелінетін болды:
(1)
(2)
Жоғарыда атап көрсетілгендей кез-келген компанияның барлық іс-әрекеті мақсатқа жету үшін орындалады. Компания иелері тұрғысынан NPV критериіне төмендегідей экономикалық түсінік беруге болады:
oo Егер NPV0, онда жобаны қабылдау кезінде компанияның құны төмендейді, яғни компания иелері шығынға ұшырайды.
oo Егер NPV=0, онда жобаны қабылдау кезінде компанияның құны өзгеріссіз қалады, яғни оның иелерінің қаржылық жағдайы бір қалыпта қалады.
oo Егер NPV0, онда жобаны қабылдау кезінде компанияның құны, сонымен қатар иелерінің қаржылық жағдайы өседі.
NPV=0, болған жағдайды ауқымырақ қарайық. Бұл жағдайда, шын мәнінде, компания иелерінің жағдайы өзгеріссіз қалады, алайда, алдында атап өткенімдей, инвестициялық жобаларды басқарушы персонал жиі қабылдайды, сонымен қатар бұл жағдайда менеджерлер өз таңдауына ие болады. Алайда, NPV=0 тұжырымы оң нәтижеге де ие болады- жобаны іске асырғанда өндіріс көлемі өседі, яғни компанияның ауқымы өседі.
Компанияның ауқымының өсуі жағымды жағдай болғандықтан (мысалы, менеджерлер жағынан мынандай көзқарас: ірі компанияда жұмыс істеген пристижді, сонымен қатар, еңбекақысы да көп жағдайларда жоғары), жоба қабылданады.
Жылдар бойынша табыстылықты жоспарлағанда мүмкін болғанша осы жобаға байланысты барлық өндірістік және өндірістік емес түсімдер түрлерін ескеру керек. Жобаны іске асыру кезеңінің соңында құрал-жабдықтардың немесе босатылған айналым құралдарының құны ретінде қаражаттардың түсімі болжанады, олар сәйкес кезеңнің табысы ретінде есепке алынады.
Егер жоба инвестицияның бірден емес, m жыл аралығында қаржы ресурстарының біртіндеп инвестициялануын көздесе, онда NPV-ді есептеу формуласы төмендегі түрге келтіріледі:
(3)
Мұндағы, i-жоспарланатын инфляцияның орташа қарқыны.
Келтірілген формулалар арқылы есептеу өте қиын, сондықтан дисконттау бағаларына негізделген бұл және басқада әдістерді қолдану үшін арнайы қаржылық кестелер ойластырылған. Оларда күрделі пайыздардың, дисконтталатын көбейткіштердің, дисконтталатын ақша бірлігінің және тағы сондай сияқты мәндері, уақыт аралығы мен дисконттау мөлшерлемесінің мәніне байланысты көрсетілген.
NPV есептеуде дисконттаудың тұрақты мөлшерлемесі (ставкасы) қолданылады, алайда кейбір жағдайларда жылдарға байланысты жекелеген мөлшерлемелердің мәндерін қолдану мүмкін, имитациялық есептеулер кезінде дисконттаудың әртүрлі мөлшерлемелері қолданылса, онда біріншіден екі формула қолдануға жатпайды, екіншіден, біркелкі дисконттау мөлшерлемесіне қолданатын жоба, бұл жағдайда қолданылмауы мүмкін.
NPV көрсеткіші коммерциялық ұйымның қарастырылған жобаны қабылдаған жағдайда экономикалық жағдайының өзгеруін болжамды бағалайды, ал бағалау, жоба аяқталғанда жасалады,бірақ бүгінгі уақыт позициясынан, яғни жобаның басынан. Бұл көрсеткіш уақыт аралығында өзгеріссіз болады, яғни әртүрлі жобалардың NPV қосуға болатынын көрсетеді. Бұл өте маңызды ерекшелік осы көрсеткішті қалғандардан бөліп, көрсететін және инвестициялық портфельдің тиімділігін бағалауда басты көрсеткіш етіп қолдануға мүмкіндік береді.
2. Таза терминалдық құнды есептеу әдісі
NPV жобаның басында қажетті ақша ағынына негізделіп, яғни оның негізінде дисконттау операциясы жатыр. Алайда, бұған кері, әрі ұқсас операцияны қолдануға болады. Бұл жағдайда ақша ағынының элементтері жобаның аяқталуында анықталады, бұл критерий өз кезегінде "таза терминалдық құн " атауына ие болып, NTV белгісімен белгіленеді.
NTV критериін есептеу формуласы келесідей түрге ие:
(4)
NTV критерийі негізінде жобаны қабылдау жағдайлары, NPV жағдайындай.
Егер NTV'0, онда жобаны қабылдау керек.
Егер NTV0, онда жобаны қабылдау керек.
Егер NTV=0, онда жоба пайдасыз да, шығынсыз да..
NPV мен NTV критерилері бір-біріне қарама-қарсы.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz