Шерхан Мұртаза әңгімелеріндегі диалогтың кейіпкер мінезін ашу, образ жасаудағы рөлі

А. Тойшыбекова
Тараз мемлекеттік педагогикалық инситуты, Тараз қ.

Шерхан Мұртазаның қаламгер болып қалыптасуына баспасөзде жұмыс жасаған кездері көп әсер етті. Қалтай Мұхамеджановтың: «Шерхан Мұртазаны, басқаны қайдам, өзім ең әуелі қазақ баспасөздері жаңа тұрпаттағы жаңа буынның төл басы редакторы ретінде таныдым»[1,63 бет] ,.деген сөзінен көруге болады.
Шерхан Мұртаза «Лениншіл жас», «Жұлдыз», «Қазақ әдебиеті», «Жалын», «Егемен Қазақстан» т. б. баспасөз беттерінде проблемалы мақалалар,көркем очерктер, шағын әңгімелер жазды. Жазушы 70.ші жылдары прозаның ең қысқа , ең қиын жанры әңгіме жазуға қатты ден қойды. «41 жылғы келіншек», «Бір нәзік сәуле», «Шекшек шырылдайды», «Интернат наны », «Кәрі солдат», «Алтын тікен», «Тілсіз қоңырау», «Соғыстың соғы жесірі» т.б.
«Шерхан Мұртаза шығармаларының мені сүйсіндірген бір қасиеті .осы уақытқа , мезгілге деген дәлдігінде, шындыққа көзінің жітілігінде.
Шерханның өзім ұнататын бір қасиеті. ол әңгіменің классикалық әңгіменің үлгілеріне бейім ...
Шерхан әңгімелерінде де сарғайған сағыныш ыстық пен суықтай оқушы жүрегін қарып өтетін қуаныш пен күйініш сызаттаған үміт пен сыздаған мұң сияқты адам сезімінің небір иірімдері байқалады»,. дейді жазушы Тахауи Ахтанов.
Жазушы әңгімелерінің тақырыбы әр алуан. Қазақ ауылы , қырғын соғыстың шалғай шепте жатқан осы ауылға алып келген қасірет, алапаты, ауыл халқының тыныс.тіршілігі , қазақ әйелдерінің тағдыры , заман, адам психологиясының алуан қырлары реалистік тұрғыда суреттелген.
ХХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХІ ғасырдың І жартысындағы қазақтың аса биік ірі тұлғаларының бірі, қазақ әдебиетінің жарық жұлдызы Шерхан Мұртаза да әдебиет майталмандарымен әдебиеттің дамуы мен өркендеуіне бір кісідей ат салысты.
Шерхан Мұртаза реализмі ел тіршілігінің, кезең көріністерін, халық тұрмысының жалпыға ортақ қиындығын ешқандай бүркелемей , ешқандай әсерлемей қаз қалпында ұтқыр, әрі өткір тілмен, шамырқанған шындықты нақты көркем суреттеуге негізделген. Жазушы шығармаларында диалогты шебер қолданған, әңгіме жанрында да диалогтың көркемдік қызметі орасан. Диалог шығарманың идеялық.көркемдік мазмұнын анықтауда, жазушы шеберлігін танытуда рөлі күшті. Шерхан Мұртаза шығармаларының белгілі бір дәрежеде ұшы.қиыры жоқ өмірдің сан алуан қырларын, кейіпкер тағдырын, іс.әрекетін көркем бейнелеуде Шерхан өзінің психологиялық шеберлігін, өз талантының жарқын қыры есебінде байқатты.
Х. Кәрімов диалогтың түрлерін, көркемдік қызметін жан.жақты зерттеп, құнды пікірлер айтады. «Көркем шығармадағы диалогтың басты қызметі.адам образын жасау. Себебі диалог адамдар арасында өмірде кездесетін сан қилы қарым.қатынасты бейнелеп, кейіпкерлер репликалары арқылы бір.біріне әсер етіп, адам мінезінің нақты түрде, нанымды түрде ашылуына көмектеседі, соның тілдік амалына айналады » десе [2, 33 бет], К. Еңсебаева «Диалог. образ жасауда шешуші фактор . Кейіпкерлерді есте қаларлықтай етіп беру.сәтті диалогтың жемісі»,.дейді. [3, 48 бет]
Көп шығармаларда диалог кейіпкерлердің сөзімен басталмайды. Алдымен, автор диалогқа жағдай жасайды, әңгімеге қатысушы кейіпкердің, аты.жөнімен, мәдени дәрежесінен, шыққан ортасын автор сөзімен яғни тілімен беріп, кейіпкерлерін сөйлете бастайды. Осы шағын диалогтан кейіпкерлердің бір.бірімен қарым.қатынасы ашылады. Шерхан Мұртазаның халық басынан кешкен соғыстың аяусыз шындығын жұмсартпай, шынайы суреттеген әңгімесінің бірі «Шекшек шырылдайды».