Экономикалық жүйелер және оның мәні
Экономикалық жүйелер және оның мәні
Экономикалық жүйе - қоғамда қалыптасқан меншік пен шаруашылық механизміндегі қатынас негізінде жүзеге асырылатын барлық экономикалық процестердің жиынтығы болып табылады. Жүйенің мәнін түсіне отырып шаруашылық өмірдің көптеген заңдылықтарын түсінуге мүмкіндік береді.
Экономикалық жүйелерде оларды бір-бірінен ерекшелейтін элементтер бар, олар: экономикалық ресурстар мен шаруашылық қызмет нәтижелеріне деген меншік формасының әрбір экономикалың жүйедегі қалыптасуына негізделген әлеуметтік-экономикалық қатынастар; шаруашылық қызметтің ұйымдастыру-құқықтың формалары; шаруашылық механизм, яғни экономикалық қызметті микро және макро деңгейде реттеу тәсілдері. Экономикалық жүйенің негізгі типтерінің маңызды белгілерін қарастырып көрейік.
Қазіргі заманғы экономикалық жүйелер
Қажеттілікті қанағаттандыру үшін ресурстарды пайдалану өздерінің экономикалық қызметінде жеке тұлға, фирмалар мен тұтас қоғам ұстанатын экономикалық мақсаттарға бағынады. Қазіргі заманғы экономикалық теория өздерінің экономикалық қызметінің мақсатын талдауда шаруашылық субъектілерінің ұтымды іс-әректін шарт ретінде алады. Нақты жағдайда бұл белгілі шығындар көлемінде нәтижені барынша жоғарылатуға ұмтылуды білдіреді.
Тұтынушының экономикалық мақсаты - барлық қажеттіліктерін қанағаттандырудағы тиімділік қызметін барынша пайдалану. Тиімділікті барынша пайдалану баға динамикасына сәйкес жүргізілетін жинақтауға да тәуелді.
Фирманың экономикалық мақсаты - тиімділікті барынша пайдалану және шығынды азайту. Бұл үшін тек баға ғана емес, сонымен қатар жарнама, дизайн және тағы басқалар пайдаланылады.
Қазіргі заманның басты экономикалық мақсаттары. Экономикалық өсу, өндірістің тиімділігін көтеру, толық жұмыспен қамту және әлеуметтік-экономикалық тұрақтылық, экономикалық өсу өндірістік мүмкіндіктерді
Экономикалық жүйе - қоғамда қалыптасқан меншік пен шаруашылық механизміндегі қатынас негізінде жүзеге асырылатын барлық экономикалық процестердің жиынтығы болып табылады. Жүйенің мәнін түсіне отырып шаруашылық өмірдің көптеген заңдылықтарын түсінуге мүмкіндік береді.
Экономикалық жүйелерде оларды бір-бірінен ерекшелейтін элементтер бар, олар: экономикалық ресурстар мен шаруашылық қызмет нәтижелеріне деген меншік формасының әрбір экономикалың жүйедегі қалыптасуына негізделген әлеуметтік-экономикалық қатынастар; шаруашылық қызметтің ұйымдастыру-құқықтың формалары; шаруашылық механизм, яғни экономикалық қызметті микро және макро деңгейде реттеу тәсілдері. Экономикалық жүйенің негізгі типтерінің маңызды белгілерін қарастырып көрейік.
Қазіргі заманғы экономикалық жүйелер
Қажеттілікті қанағаттандыру үшін ресурстарды пайдалану өздерінің экономикалық қызметінде жеке тұлға, фирмалар мен тұтас қоғам ұстанатын экономикалық мақсаттарға бағынады. Қазіргі заманғы экономикалық теория өздерінің экономикалық қызметінің мақсатын талдауда шаруашылық субъектілерінің ұтымды іс-әректін шарт ретінде алады. Нақты жағдайда бұл белгілі шығындар көлемінде нәтижені барынша жоғарылатуға ұмтылуды білдіреді.
Тұтынушының экономикалық мақсаты - барлық қажеттіліктерін қанағаттандырудағы тиімділік қызметін барынша пайдалану. Тиімділікті барынша пайдалану баға динамикасына сәйкес жүргізілетін жинақтауға да тәуелді.
Фирманың экономикалық мақсаты - тиімділікті барынша пайдалану және шығынды азайту. Бұл үшін тек баға ғана емес, сонымен қатар жарнама, дизайн және тағы басқалар пайдаланылады.
Қазіргі заманның басты экономикалық мақсаттары. Экономикалық өсу, өндірістің тиімділігін көтеру, толық жұмыспен қамту және әлеуметтік-экономикалық тұрақтылық, экономикалық өсу өндірістік мүмкіндіктерді
Пайдаланылған әдебиеттер
1. К.З. Хамитова, «Экономика және кәсіпкерлік негіздері»
2. Шеденов Ө.К. Сағындықов Ғ.Н.
Жүнісов Б.А. Байжомартов У.С. Каллагин Б.И. «Жалпы экономикалық теория
1. К.З. Хамитова, «Экономика және кәсіпкерлік негіздері»
2. Шеденов Ө.К. Сағындықов Ғ.Н.
Жүнісов Б.А. Байжомартов У.С. Каллагин Б.И. «Жалпы экономикалық теория
1.Экономикалық жүйелер және оның мәні
2.Қазіргі заманғы экономикалық жүйелер
3.Экономикалық жүйенің типтері мен моделдері
4.Экономикалық мудделер, қажеттіліктер және олардың мәні мен түрлері
Экономикалық жүйелер және оның мәні
Экономикалық жүйе - қоғамда қалыптасқан меншік пен шаруашылық
механизміндегі қатынас негізінде жүзеге асырылатын барлық экономикалық
процестердің жиынтығы болып табылады. Жүйенің мәнін түсіне отырып
шаруашылық өмірдің көптеген заңдылықтарын түсінуге мүмкіндік береді.
Экономикалық жүйелерде оларды бір-бірінен ерекшелейтін элементтер бар,
олар: экономикалық ресурстар мен шаруашылық қызмет нәтижелеріне деген
меншік формасының әрбір экономикалың жүйедегі қалыптасуына негізделген
әлеуметтік-экономикалық қатынастар; шаруашылық қызметтің ұйымдастыру-
құқықтың формалары; шаруашылық механизм, яғни экономикалық қызметті микро
және макро деңгейде реттеу тәсілдері. Экономикалық жүйенің негізгі
типтерінің маңызды белгілерін қарастырып көрейік.
Қазіргі заманғы экономикалық жүйелер
Қажеттілікті қанағаттандыру үшін ресурстарды пайдалану өздерінің
экономикалық қызметінде жеке тұлға, фирмалар мен тұтас қоғам ұстанатын
экономикалық мақсаттарға бағынады. Қазіргі заманғы экономикалық теория
өздерінің экономикалық қызметінің мақсатын талдауда шаруашылық
субъектілерінің ұтымды іс-әректін шарт ретінде алады. Нақты жағдайда бұл
белгілі шығындар көлемінде нәтижені барынша жоғарылатуға ұмтылуды
білдіреді.
Тұтынушының экономикалық мақсаты - барлық қажеттіліктерін
қанағаттандырудағы тиімділік қызметін барынша пайдалану. Тиімділікті
барынша пайдалану баға динамикасына сәйкес жүргізілетін жинақтауға да
тәуелді.
Фирманың экономикалық мақсаты - тиімділікті барынша пайдалану және шығынды
азайту. Бұл үшін тек баға ғана емес, сонымен қатар жарнама, дизайн және
тағы басқалар пайдаланылады.
Қазіргі заманның басты экономикалық мақсаттары. Экономикалық өсу,
өндірістің тиімділігін көтеру, толық жұмыспен қамту және әлеуметтік-
экономикалық тұрақтылық, экономикалық өсу өндірістік мүмкіндіктерді
көбейтеді және халықтың жағдайын көтерудің шарты болып табылады. Мұндай
алғы шартқа тек барлық ресурстарды тиімді пайдалану кезінде ғана қол
жеткізуге болады. Осындай өсу қоршаған ортаны деградациялау есебінен емес,
ескі ресурстарды тиімді пайдалануды көтеру мен өндіріс процесіне жаңаларын
тарту есебінен жүргізілуі керек. Оның ішіндегі ең маңыздысы тұрғындар. Бұл
жерде, бір жағынан тұрғындар санын оңтайлы ұстап тұру керек болса, екінші
жағынан толық жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету қажет. Қоғамның өзекті
мақсаттарының бірі бағаны салыстырмалы тұрақтандыру. Бағаның тез өсуі
өндіріс үйлесімділігін бұзып, тұрғындардың жағдайын нашарлатады. Бұл
мақсаттар әр түрлі экономикалық жүйеде әрқалай жүзеге асырылады.
Қазіргі заманғы әлемде экономикалық жүйенің келесі жүйелері бар: нарықтық,
әкімшілік және аралас.
Нарықтық экономика - жеке меншікке, таңдау еркіндігі мен бәсекелестікке
негізделген жүйе ретінде сипатталып, жеке мүддеге сүйеніп үкіметтің рөлін
шектейді.
Нарықтық экономиканың басты мәселесі тұтынушының еркіндігіне сенімді болу,
ол тауар мен қызмет нарығындағы тұтынушы таңдауының еркіндігінен көрінеді.
Өз еркімен, қысымсыз жасалған айырбас тұтынушы ер-кіндігінің керекті шарты
болып табылады. Әрқайсысы ресурстарды өз мүддесіне сәйкес бөледі, қалаған
жағдайда өзінің мүмкіндігі мен капиталына сай тауар мен қызмет өндіру
процесін ұйымдастыра алады. Бұл кәсіпкерлік еркіндігінің бар екендігін
көрсетеді, жеке тұлға нені, қалай және кім үшін өңдіретіні және өндірген
өнімін кімге, қайда, қалай және қандай бағада өткізу керектігін өзі
анықтайды және алынған түсімді өз бетінше жұмсайды. Сондықтан экономикалық
еркіндік экономикалық жауапкершілікті көздейді және оған сүйенеді.
Экономикалық жүйенің типтері мен моделдері
Күнделікті экономикалық өмірде адамдар арасындағы қатынастар әрқашанда
белгілі экономикалық жүйе ретінде қызмет жасайды.
Экономикалық жүйе — бұл экономикалық процестердің жиынтығы. Ол қалыптасқан
мүліктік қатынастар мен ұйымдық түрлер негізінде қоғамда жүзеге асады.
Әлемдік экономикалық әдебиетгерде экономикалық жүйені топтаудың кең
таралған екі фактор негізінде жүргізіледі:
1. Меншік типтері бойынша;
2. Экономнканы ұйымдастыру типтері бойынша.
Осындай әдістер негізінде экономикалық жүйені төмендегідей типтерге бөледі:
а) дәстүрлі экономика;
ә) әкімшілдік-әміршілдік экономика;
б) еркін бәсекелестік (таза капитализм) нарықтық экопомика;
в) қазіргі нарықтық экономика (қазіргі капитализм) немесе аралас экономика.
Енді осы типтерге толығырақ тоқталайық. а) дәстүрлі экономика тұйық оқшау
шаруашылыққа негізделеді. Ұрпақтан ұрпаққа беріліл отырған дәстүр мен салт,
қандай тауарды қалай, кім үшін өндіру арқылы анықтады. Экономиканың осы
түрі бұрынғы заманға қарағанда, Азия, Латын Америкасы мен Африка елдерінде
қазір өте сирек кездеседі.
а) еркін бәсекелестік нарықтық экономика ресурстарға жеке меншіктік және
тауар өндірушінің еркін бәсекелік механизмімен сипатталады. Тұлға өзінің
барлық материалдық және рухани мүмкіндіктерін өз пайдалылығы үшін қолдануға
тырысады. Ол күнделікті өмірде қоғам үшін пайда келтіруді ойламайды. Адам
тек өзінің мүддесін көздейді, бірақ бұл жағдайда көптеген басқа кезде ол
көрінбейтін қолмен, мақсатқа қарай бағыттайды және оның ойыңда бұл
болғандай емес. Өзінің ойлаған мүддесін тіпті саналы түрде көздегенмен де,
ол қоғам мүддесіне батымды-ақ жиі қызмет жасайды.
Мұндай экономика ең идеалды экономика ретіңде қарастырылады. Еркін
(либералды) нарықтық экономиканың негізін қалаушы А.Смит болды. Ол нарықтық
экономикаға барынша еркіндік беру қажет деп есептеді. Алайда еркін
нарықтық экономиканың нақты қызмет атқаруы көрсеткеніндей, оның бөлінбес
серігі — артық өндіру экономикалық дағдарысының үнемі туындауы болып
келеді. Экономикалық дағдарыстар тарихын зерттеуі көрсеткендей, олар 1825
жылдан бастап үнемі әрбір 8-10 жылда қайталанып отырады. Дағдарыс кезінде
саудада тоқырау басталады, нарыққа өтпейтін өнімдер мөлшері толып кетеді,
қолма-қол ақшалар айналымнан жойылады, зауыт пен фабрикалар тоқтатылады
және жұмысшылар жұмыссыз қалады. Әміршілдік экономика теориясының ұраны:
Қазіргі өндіргіш күштермен олардың ұғыну бейнесінде, тіпті табиғатымен
қарау байқалады. Өндірістегі қоғамдық анархия өндірісті қоғамдық-жоспарлы
реттеумен алмастырылады.
Әкімшілдік-әміршілдік экономиканың нарықтық экономикаға қарағанда
артықшылығы мынада: ол ашық түрде жұмыссыздықты, өндірістің тым құлдырауын
болдырмайды. Ал қиын шешуші кезеңде елдің материалдық еңбектік және ақша
қорларын ірі халық шаруашылығының міндеттері мен бағдарламасын жүзеге
асыруға шоғырландырады және жұмылдырады. Сондықтанда жоспарлау жүйесін
қоғамдық меншікке негізделген социалистік елдер ғана емес жеке меншікке
негізделген кейбір капиталистік елдерде қолданады. Айталық, екінші дүние
жүзілік соғыс кезеңінде бұл гитлерлік Германмяда байқалды. Экономиканың
ауқымды салалары мен барлық салалары орталық жоспарлау және соғыс
ұйымдарының тікелей бақылауында болды. Осы кезеңдерде Англия мен АҚШ-да дәл
солай жүзеге асты.
Әміршілдік-әкімшілдік экономиканың олқылықтары мынадан байқалады.
Біріншіден, барлық шаруашылық сауалдарын көп сатылы бюрократтық инстанциясы
арқылы шешу қажет болды. Олардың келісімін алуға көп уақыттың кетуі -
барынша кедергі болып табылады. Мұндағы басты мақсат - жаңа өнімді шығару
қажетгілігі, жаңа техника мен технологияны өндіру болмақ. Ал келісімге
кеткен уақыт бұған кедергі жасайды.
Екіншіден, кәсіпорын жоспарының орындалуы туралы тұтынушы алдында емес,
жоғары жақтағы орталық ұйымдар алдында есеп береді. Кәсіпорын есебі
бұрыстау, боямалы ақпараттан құрылады. Сондықтанда орталық ұйымдар
экономика және тұтынушылардың қажеттілігі туралы көбіне нақты көзқараста
бола алмайды.
Осының барлығы әкімшілдік-әміршілдік экономиканы тиімсіз етеді және оны
әртүрлі тапшылыққа алып келеді.
в) қазіргі нарықты экономика аралас экономика ретінде болуда.
Аралас нарықтық экономика дегеніміз не? Американ экономисі Пол Самуэльсон
былай деген: Аралас экономика экономикалық өмірдің нашарлауын жалпы
сауықтырудың нақтыланған алып жүйесі болып табылады, әрі қарай ол: Аралас
экономика - бұл нарықпен, бұйрық, дәстүр элементгерімен бірге болатын
экономика — дейді.
Аралас нарықтық экономика теориясының түп тұлғасы болып конвергенция
теориясы (авторы — Нидерланд экономикалық мектебінің профессор-экономисі Ян
Тинберген) және жаңа индустриалды қоғам теориясы (авторы — Гарвард
институтының профессор-экономисі Джон Кеннет Гэлбрейт) жатады. Дж.Гэлбрейт
жаңа индустриалды қоғамды аралас экономиканың ерекше бір типі ретінде
қарастырып оның нарықты және жоспарлы жүйеден тұратытын айтқан.
Аралас экономикада нарықтық механизм баға мен көптеген саладағы өндірісті
анықтайды, олай болса, мемлекет нарықты салық салу, шығынмен реттеп
отырады — деп жазған болатын Пол Самуэльсон.
Әлеуметтік аралас нарықтық экономика теориясының негізін қалаушы герман
экономисі, Фрайбург университетінің профессоры Вальтер Ойкен (1891-1950
жж.) болып табылады. Онын тұжырымдамасының құрамдас белігі: әлеуметтік
қорғаудың толығырақ жүйесін мүмкіндігі келгенше нарықтық экономикаға қол
жеткізу негізінде жасау болмақ. Бұл тұжырымдаманың ұраны мынау: ... адамды
экономикалық саясатқа емес, экономикалық саясатты адамға бейімдеу.
Аралас әлеуметтік бағытталған экономикалық саясатқа емес экономикаға мысал
ретінде швед моделі жатады. Мұнда барлық негізгі қордың 4%-ы мемлекеттін
қолдануында болады, ал барлық мемлекеттік шығындардың жартысы әлеуметтік
мақсатқа бағытталады.
Іргелі әлеуметтендіру қорытындысы мынада: өндірістің қызметі көбінесе жеке
кәсіпорынға жүктеледі, себебі бәсекелестік негізде іс-әрекет жасайды. Ал,
жоғарғы деңгейде өмір сүру қызметін қамтамасыз ету (барлық әлеуметтік
инфрақұрылымның, оның ішінде мынандай саланы - жұмыссыздық, әлеуметтік
сақтандыру, білім, көлік, байланыс, ғылымды қосқанда) мемлекетке
жүкгеледі.
Қазақстан Республикасы қалыпатасуы мен дамуыныц стратегиялық мақсаты аралас
әлеуметтік бағытталған нарықтық экономика болып табылады. Ол бәсекелестік
бастауға, меншіктің негізгі түрлерін араластыра — өзара іс-әрекетке
негізделеді. Олардың әрқайсысы жалпы экономикалық және әлеуметтік өзара
байланыс жүйесінде өз қызметтерін атқарады.
Қандайда бір экономикалық жүйедегі әртүрлі меншік түрлерінің арақатынасы
қандай болуы керек? ХІХ-шы ғасырдың екінші жартысына дейін өмір сүрген
еркін нарықтық экономика дәуірінде (монополистік капитализмге дейінгі
жүйе), ұсақ жеке меншік артығырақ сипатқа ие болады. Ұсақ кәсіпкерлер өзара
еркін бәсекелесті. Бұл еркін бәсеке дәуірі еді. ХІХ-шы ғасырдың екінші
жартысынан бастап ҒГР-ның әсерінен акционерлік (корпоративтік) қоғам түрі
қалыптаса бастады. Ал, ХХ-шы ғасырдың басынан мемлекетгік меншік үлесі
кәдімгідей өсе бастады.
Қазіргі уақытта жетілмеген (еркін емес) бәсеке жағдайында, нарықты реттеу
дәуірінде меншік түрлерінің құрылымы кәдімгідей өзгерді: жеке меншік 30-35%
көлемін, корпоративті (ұжымдық) меншік көптеген бөлігін, яғни 50%-ын және
мемлекеттік меншік 15-20%-ды құрайды.
Мемлекеттік меншіктің үлесі көбінесе елдің экономикалық даму ерекшелігімен
анықталады.
Экономикалық мудделер, қажеттіліктер және олардың мәні мен түрлері
Қоғамда әртүрлі көптеген мүдделер өмір сүреді. Өндіруші қызметтің қозғаушы
факторы — экономикалық мүдделерді ғана тек экономикалық теорияда
қарастырады. Экономикалық мүдделер — бұл адамдардың шаруашылық қызметін
қозғаушы күштер, олардың қабілетінің байқалуы.
Мүдделер экономикалық процестің қуатты күші болып табылады. Олар қоғамның
экономикалық механизімін, қоғамдық өндірісті қозғалысқа келтіретін серіппе
тәрізді. Мүдделерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
2.Қазіргі заманғы экономикалық жүйелер
3.Экономикалық жүйенің типтері мен моделдері
4.Экономикалық мудделер, қажеттіліктер және олардың мәні мен түрлері
Экономикалық жүйелер және оның мәні
Экономикалық жүйе - қоғамда қалыптасқан меншік пен шаруашылық
механизміндегі қатынас негізінде жүзеге асырылатын барлық экономикалық
процестердің жиынтығы болып табылады. Жүйенің мәнін түсіне отырып
шаруашылық өмірдің көптеген заңдылықтарын түсінуге мүмкіндік береді.
Экономикалық жүйелерде оларды бір-бірінен ерекшелейтін элементтер бар,
олар: экономикалық ресурстар мен шаруашылық қызмет нәтижелеріне деген
меншік формасының әрбір экономикалың жүйедегі қалыптасуына негізделген
әлеуметтік-экономикалық қатынастар; шаруашылық қызметтің ұйымдастыру-
құқықтың формалары; шаруашылық механизм, яғни экономикалық қызметті микро
және макро деңгейде реттеу тәсілдері. Экономикалық жүйенің негізгі
типтерінің маңызды белгілерін қарастырып көрейік.
Қазіргі заманғы экономикалық жүйелер
Қажеттілікті қанағаттандыру үшін ресурстарды пайдалану өздерінің
экономикалық қызметінде жеке тұлға, фирмалар мен тұтас қоғам ұстанатын
экономикалық мақсаттарға бағынады. Қазіргі заманғы экономикалық теория
өздерінің экономикалық қызметінің мақсатын талдауда шаруашылық
субъектілерінің ұтымды іс-әректін шарт ретінде алады. Нақты жағдайда бұл
белгілі шығындар көлемінде нәтижені барынша жоғарылатуға ұмтылуды
білдіреді.
Тұтынушының экономикалық мақсаты - барлық қажеттіліктерін
қанағаттандырудағы тиімділік қызметін барынша пайдалану. Тиімділікті
барынша пайдалану баға динамикасына сәйкес жүргізілетін жинақтауға да
тәуелді.
Фирманың экономикалық мақсаты - тиімділікті барынша пайдалану және шығынды
азайту. Бұл үшін тек баға ғана емес, сонымен қатар жарнама, дизайн және
тағы басқалар пайдаланылады.
Қазіргі заманның басты экономикалық мақсаттары. Экономикалық өсу,
өндірістің тиімділігін көтеру, толық жұмыспен қамту және әлеуметтік-
экономикалық тұрақтылық, экономикалық өсу өндірістік мүмкіндіктерді
көбейтеді және халықтың жағдайын көтерудің шарты болып табылады. Мұндай
алғы шартқа тек барлық ресурстарды тиімді пайдалану кезінде ғана қол
жеткізуге болады. Осындай өсу қоршаған ортаны деградациялау есебінен емес,
ескі ресурстарды тиімді пайдалануды көтеру мен өндіріс процесіне жаңаларын
тарту есебінен жүргізілуі керек. Оның ішіндегі ең маңыздысы тұрғындар. Бұл
жерде, бір жағынан тұрғындар санын оңтайлы ұстап тұру керек болса, екінші
жағынан толық жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету қажет. Қоғамның өзекті
мақсаттарының бірі бағаны салыстырмалы тұрақтандыру. Бағаның тез өсуі
өндіріс үйлесімділігін бұзып, тұрғындардың жағдайын нашарлатады. Бұл
мақсаттар әр түрлі экономикалық жүйеде әрқалай жүзеге асырылады.
Қазіргі заманғы әлемде экономикалық жүйенің келесі жүйелері бар: нарықтық,
әкімшілік және аралас.
Нарықтық экономика - жеке меншікке, таңдау еркіндігі мен бәсекелестікке
негізделген жүйе ретінде сипатталып, жеке мүддеге сүйеніп үкіметтің рөлін
шектейді.
Нарықтық экономиканың басты мәселесі тұтынушының еркіндігіне сенімді болу,
ол тауар мен қызмет нарығындағы тұтынушы таңдауының еркіндігінен көрінеді.
Өз еркімен, қысымсыз жасалған айырбас тұтынушы ер-кіндігінің керекті шарты
болып табылады. Әрқайсысы ресурстарды өз мүддесіне сәйкес бөледі, қалаған
жағдайда өзінің мүмкіндігі мен капиталына сай тауар мен қызмет өндіру
процесін ұйымдастыра алады. Бұл кәсіпкерлік еркіндігінің бар екендігін
көрсетеді, жеке тұлға нені, қалай және кім үшін өңдіретіні және өндірген
өнімін кімге, қайда, қалай және қандай бағада өткізу керектігін өзі
анықтайды және алынған түсімді өз бетінше жұмсайды. Сондықтан экономикалық
еркіндік экономикалық жауапкершілікті көздейді және оған сүйенеді.
Экономикалық жүйенің типтері мен моделдері
Күнделікті экономикалық өмірде адамдар арасындағы қатынастар әрқашанда
белгілі экономикалық жүйе ретінде қызмет жасайды.
Экономикалық жүйе — бұл экономикалық процестердің жиынтығы. Ол қалыптасқан
мүліктік қатынастар мен ұйымдық түрлер негізінде қоғамда жүзеге асады.
Әлемдік экономикалық әдебиетгерде экономикалық жүйені топтаудың кең
таралған екі фактор негізінде жүргізіледі:
1. Меншік типтері бойынша;
2. Экономнканы ұйымдастыру типтері бойынша.
Осындай әдістер негізінде экономикалық жүйені төмендегідей типтерге бөледі:
а) дәстүрлі экономика;
ә) әкімшілдік-әміршілдік экономика;
б) еркін бәсекелестік (таза капитализм) нарықтық экопомика;
в) қазіргі нарықтық экономика (қазіргі капитализм) немесе аралас экономика.
Енді осы типтерге толығырақ тоқталайық. а) дәстүрлі экономика тұйық оқшау
шаруашылыққа негізделеді. Ұрпақтан ұрпаққа беріліл отырған дәстүр мен салт,
қандай тауарды қалай, кім үшін өндіру арқылы анықтады. Экономиканың осы
түрі бұрынғы заманға қарағанда, Азия, Латын Америкасы мен Африка елдерінде
қазір өте сирек кездеседі.
а) еркін бәсекелестік нарықтық экономика ресурстарға жеке меншіктік және
тауар өндірушінің еркін бәсекелік механизмімен сипатталады. Тұлға өзінің
барлық материалдық және рухани мүмкіндіктерін өз пайдалылығы үшін қолдануға
тырысады. Ол күнделікті өмірде қоғам үшін пайда келтіруді ойламайды. Адам
тек өзінің мүддесін көздейді, бірақ бұл жағдайда көптеген басқа кезде ол
көрінбейтін қолмен, мақсатқа қарай бағыттайды және оның ойыңда бұл
болғандай емес. Өзінің ойлаған мүддесін тіпті саналы түрде көздегенмен де,
ол қоғам мүддесіне батымды-ақ жиі қызмет жасайды.
Мұндай экономика ең идеалды экономика ретіңде қарастырылады. Еркін
(либералды) нарықтық экономиканың негізін қалаушы А.Смит болды. Ол нарықтық
экономикаға барынша еркіндік беру қажет деп есептеді. Алайда еркін
нарықтық экономиканың нақты қызмет атқаруы көрсеткеніндей, оның бөлінбес
серігі — артық өндіру экономикалық дағдарысының үнемі туындауы болып
келеді. Экономикалық дағдарыстар тарихын зерттеуі көрсеткендей, олар 1825
жылдан бастап үнемі әрбір 8-10 жылда қайталанып отырады. Дағдарыс кезінде
саудада тоқырау басталады, нарыққа өтпейтін өнімдер мөлшері толып кетеді,
қолма-қол ақшалар айналымнан жойылады, зауыт пен фабрикалар тоқтатылады
және жұмысшылар жұмыссыз қалады. Әміршілдік экономика теориясының ұраны:
Қазіргі өндіргіш күштермен олардың ұғыну бейнесінде, тіпті табиғатымен
қарау байқалады. Өндірістегі қоғамдық анархия өндірісті қоғамдық-жоспарлы
реттеумен алмастырылады.
Әкімшілдік-әміршілдік экономиканың нарықтық экономикаға қарағанда
артықшылығы мынада: ол ашық түрде жұмыссыздықты, өндірістің тым құлдырауын
болдырмайды. Ал қиын шешуші кезеңде елдің материалдық еңбектік және ақша
қорларын ірі халық шаруашылығының міндеттері мен бағдарламасын жүзеге
асыруға шоғырландырады және жұмылдырады. Сондықтанда жоспарлау жүйесін
қоғамдық меншікке негізделген социалистік елдер ғана емес жеке меншікке
негізделген кейбір капиталистік елдерде қолданады. Айталық, екінші дүние
жүзілік соғыс кезеңінде бұл гитлерлік Германмяда байқалды. Экономиканың
ауқымды салалары мен барлық салалары орталық жоспарлау және соғыс
ұйымдарының тікелей бақылауында болды. Осы кезеңдерде Англия мен АҚШ-да дәл
солай жүзеге асты.
Әміршілдік-әкімшілдік экономиканың олқылықтары мынадан байқалады.
Біріншіден, барлық шаруашылық сауалдарын көп сатылы бюрократтық инстанциясы
арқылы шешу қажет болды. Олардың келісімін алуға көп уақыттың кетуі -
барынша кедергі болып табылады. Мұндағы басты мақсат - жаңа өнімді шығару
қажетгілігі, жаңа техника мен технологияны өндіру болмақ. Ал келісімге
кеткен уақыт бұған кедергі жасайды.
Екіншіден, кәсіпорын жоспарының орындалуы туралы тұтынушы алдында емес,
жоғары жақтағы орталық ұйымдар алдында есеп береді. Кәсіпорын есебі
бұрыстау, боямалы ақпараттан құрылады. Сондықтанда орталық ұйымдар
экономика және тұтынушылардың қажеттілігі туралы көбіне нақты көзқараста
бола алмайды.
Осының барлығы әкімшілдік-әміршілдік экономиканы тиімсіз етеді және оны
әртүрлі тапшылыққа алып келеді.
в) қазіргі нарықты экономика аралас экономика ретінде болуда.
Аралас нарықтық экономика дегеніміз не? Американ экономисі Пол Самуэльсон
былай деген: Аралас экономика экономикалық өмірдің нашарлауын жалпы
сауықтырудың нақтыланған алып жүйесі болып табылады, әрі қарай ол: Аралас
экономика - бұл нарықпен, бұйрық, дәстүр элементгерімен бірге болатын
экономика — дейді.
Аралас нарықтық экономика теориясының түп тұлғасы болып конвергенция
теориясы (авторы — Нидерланд экономикалық мектебінің профессор-экономисі Ян
Тинберген) және жаңа индустриалды қоғам теориясы (авторы — Гарвард
институтының профессор-экономисі Джон Кеннет Гэлбрейт) жатады. Дж.Гэлбрейт
жаңа индустриалды қоғамды аралас экономиканың ерекше бір типі ретінде
қарастырып оның нарықты және жоспарлы жүйеден тұратытын айтқан.
Аралас экономикада нарықтық механизм баға мен көптеген саладағы өндірісті
анықтайды, олай болса, мемлекет нарықты салық салу, шығынмен реттеп
отырады — деп жазған болатын Пол Самуэльсон.
Әлеуметтік аралас нарықтық экономика теориясының негізін қалаушы герман
экономисі, Фрайбург университетінің профессоры Вальтер Ойкен (1891-1950
жж.) болып табылады. Онын тұжырымдамасының құрамдас белігі: әлеуметтік
қорғаудың толығырақ жүйесін мүмкіндігі келгенше нарықтық экономикаға қол
жеткізу негізінде жасау болмақ. Бұл тұжырымдаманың ұраны мынау: ... адамды
экономикалық саясатқа емес, экономикалық саясатты адамға бейімдеу.
Аралас әлеуметтік бағытталған экономикалық саясатқа емес экономикаға мысал
ретінде швед моделі жатады. Мұнда барлық негізгі қордың 4%-ы мемлекеттін
қолдануында болады, ал барлық мемлекеттік шығындардың жартысы әлеуметтік
мақсатқа бағытталады.
Іргелі әлеуметтендіру қорытындысы мынада: өндірістің қызметі көбінесе жеке
кәсіпорынға жүктеледі, себебі бәсекелестік негізде іс-әрекет жасайды. Ал,
жоғарғы деңгейде өмір сүру қызметін қамтамасыз ету (барлық әлеуметтік
инфрақұрылымның, оның ішінде мынандай саланы - жұмыссыздық, әлеуметтік
сақтандыру, білім, көлік, байланыс, ғылымды қосқанда) мемлекетке
жүкгеледі.
Қазақстан Республикасы қалыпатасуы мен дамуыныц стратегиялық мақсаты аралас
әлеуметтік бағытталған нарықтық экономика болып табылады. Ол бәсекелестік
бастауға, меншіктің негізгі түрлерін араластыра — өзара іс-әрекетке
негізделеді. Олардың әрқайсысы жалпы экономикалық және әлеуметтік өзара
байланыс жүйесінде өз қызметтерін атқарады.
Қандайда бір экономикалық жүйедегі әртүрлі меншік түрлерінің арақатынасы
қандай болуы керек? ХІХ-шы ғасырдың екінші жартысына дейін өмір сүрген
еркін нарықтық экономика дәуірінде (монополистік капитализмге дейінгі
жүйе), ұсақ жеке меншік артығырақ сипатқа ие болады. Ұсақ кәсіпкерлер өзара
еркін бәсекелесті. Бұл еркін бәсеке дәуірі еді. ХІХ-шы ғасырдың екінші
жартысынан бастап ҒГР-ның әсерінен акционерлік (корпоративтік) қоғам түрі
қалыптаса бастады. Ал, ХХ-шы ғасырдың басынан мемлекетгік меншік үлесі
кәдімгідей өсе бастады.
Қазіргі уақытта жетілмеген (еркін емес) бәсеке жағдайында, нарықты реттеу
дәуірінде меншік түрлерінің құрылымы кәдімгідей өзгерді: жеке меншік 30-35%
көлемін, корпоративті (ұжымдық) меншік көптеген бөлігін, яғни 50%-ын және
мемлекеттік меншік 15-20%-ды құрайды.
Мемлекеттік меншіктің үлесі көбінесе елдің экономикалық даму ерекшелігімен
анықталады.
Экономикалық мудделер, қажеттіліктер және олардың мәні мен түрлері
Қоғамда әртүрлі көптеген мүдделер өмір сүреді. Өндіруші қызметтің қозғаушы
факторы — экономикалық мүдделерді ғана тек экономикалық теорияда
қарастырады. Экономикалық мүдделер — бұл адамдардың шаруашылық қызметін
қозғаушы күштер, олардың қабілетінің байқалуы.
Мүдделер экономикалық процестің қуатты күші болып табылады. Олар қоғамның
экономикалық механизімін, қоғамдық өндірісті қозғалысқа келтіретін серіппе
тәрізді. Мүдделерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz