Қазақтың тұңғыш календарындағы ақпараттық үлгілер

Жоспар

МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4

І Қазақ календарындағы ақпаратық үлгілер ... ... ... ... ... ... 10
1.1 1923 жылдың Қазақ календарындағы ақпараттық үлгі ... ... ... ... ... .10
1.2 Қазақ халықының уақыт есебі ‒ ақпарат берудің дәстүрлі түрі ... ...23

ІІ мүшелі есебі және қазақ күнтізбесіндегі 12 айдың тіліміздегі көрінісі ... ... 30
2.1 Мүшел есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.2 Қазақ күнтізбесіндегі 12 айдың тіліміздегі көрінісі ... ... ... ... ... .36

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Сілтемелер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53

Пән: Журналистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Журналистика факультеті
Журналистика тарихы кафедрасы

СІЛӘНБАЙ Таңжарық

ҚАЗАҚТЫҢ ТҰҢҒЫШ КАЛЕНДАРЫНДАҒЫ АҚПАРАТТЫҚ ҮЛГІЛЕР
Жоғары оқу орнын бітіру үшін қорғалатын бакалавриаттық
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Шифр-521030
Ғылыми жетекші: ф.ғ.к., доцент А. МЕКТЕП-ТЕГІ
Ресми сарапшы: М.ШӘЙМЕРЕН

Журналистика тарихы кафедрасының
2007 жылғы 7-маусымындағы мәжілісінде
Талқыланып, қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі: т.ғ.д., профессор С.Қ. ҚОЗЫБАЕВ
Мемлекеттік емтихан комиссиясының сараптауына қабылданды
Диплом қорғау күні: 2007 жыл ... ... ... ... ... ... ...
Комиссия хатшысы: ф.ғ.к., доцент Н. ШЫҢҒЫСОВА

Алматы, 2007
МАЗМҰНЫ:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4

І Қазақ календарындағы ақпаратық
үлгілер ... ... ... ... ... ... 10

1.1 1923 жылдың Қазақ календарындағы ақпараттық
үлгі ... ... ... ... ... .10

1.2 Қазақ халықының уақыт есебі ‒ ақпарат берудің дәстүрлі
түрі ... ...23

ІІ мүшелі есебі және қазақ күнтізбесіндегі 12 айдың тіліміздегі

көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..30
2.1 Мүшел
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..30

2. Қазақ күнтізбесіндегі 12 айдың тіліміздегі
көрінісі ... ... ... ... ... .36

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 8

Сілтемелер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .52

Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..53

КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының көшпелі тұрмыс-салтында аспан
әлемінің құбылыстарын бақылау арқылы уақытты білу үшін және ауа райынан
алдын ала қалай ақпарат алып отырғандығын білу.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Календарь туралы шыққан кітаптар мен
зерттеулерді пайдалана отырып, қазақ халық ауыз әдебиетіндегі Күн, Ай,
Жылдарға қатысты жұмбақ айтыстар, мақал-мәтелдер мен тұрақты сөз тіркестері
белгілі бір құбылыстың не екенін білдіретін сөздік белгі ғана емес, сонымен
бірге белгілі бір құбылыстың төл қасиетін әйгілеп беретін дерек екендігін
ұғыну.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Календардағы Күн, Ай, Жылдардың
тіліміздегі көрінісі, салт-дәстүрмізден алар орнын сезініп білу.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы Зерттеу жұмыстарының мақсат-міндеттерін шешу
үшін жиналған шығармалар, арнайы кітаптар, әдебиетер бойынша зерделеу,
талдау, салыстыру, жинақтау, сұрыптау, жүйелеу, топшылау, тұжырымдау
әдістері қолданды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеудің
теориялық және методологиялық негізі ретінде журналистика ғылымындағы
тарихи-салыстырмалы талдау әдісімен Қазақ календарындағы ғылыми көзқарастар
басшылыққа алынды.
Зерттеу методологиясы нақты тарихилық жүйелік, хронологиялық сынды
ғылыми таным принциптеріне негізделіп материалдарды зерделеу ғылыми
зерттеудің талдау және салыстыру, жүйелеу, толықтыру сынды әдістері
негізінде жүргізілді.
Әлемнің барлық халықтарына ұқсас, қазақ халқының арғы тегі көне түрік
әлемнің уақытты межелеуде өмірлік мол тәжіирбелерімен өзіндік дәстүрі
болғандығы жалпыға мәшхүр. Олардың өмір сүру әдісі мен дәстүрінде әлемнің
басқа халықтары сияқты дәстүрлі наным-сенімдік ережелері мен жалпыға ортақ
заңдылықтарының болғаны, аспан әлемінің құпияларымен үндесіп жұлдыз есебін
жүргізіп ауа-райының құбылмалы өзгерісін бақылап өздерінің тіршілігіне
қатерлі райын күні бұрын межелеп білуге мүмкіндік алғаны шындық. Бұл
ұлтымыздың ертеден-ақ өркениеттің көш алдында түрғанын көрсетеді.
Бұл күнде егемен еліміздің, дербес мемлекет ретінде шаңырақ көтеруі
ұлттық ой- сананың дамуына, өткен тарихтың мол тәжірибесін салт-дәстүрді,
терең түсініктерді енгізе бастады. Қазақ халқының көне мұралары қайта
қаралып, зерттеліп, басылып шығып жатыр. Өткен ұрпақтың жасаған ғылыми
дүниелерінің ғасырлық тәжирбелерінің бізге беймәлім беттері өз зертеушісін
күтіп тұрғаны анық. Сондай терең зерттеуді қажет ететін күнтізбелер
тарихының бүгінгі ұрпақ үшін ғылымдық мәні зор. Тарихи қажеттілігіне
жеткілікті екенін түсінген белгілі зерттеушілер М.Исқақов, Халд, Х.Ә.
Әбішев, Х.А.Арғанбаев қатарлылар арнайы кітап жазған.
Ғылымда уақыт өлшемін зерттейтін саланы хронология (хронос грек
тілінде – уақыт, логос – ілім) деп атайды. Ол астрономиялық (немесе
математикалық ) және тарихи (техникалық) хронология болып екі бөлімге
бөлінеді.
Астрономиялық (грекше астрон ‒ жұлдыз, космос ‒заң) хронология –
аспан денелерінің қозғалысы мен астрономиялық құбылыстарға қарап уақытты
табады. Ал тарихи хронология - әр түрлі уақыттағы тарихи қоғамдарда адамдар
уақытты қалай өлшеген, календарлар ( күнтізбелер ) қалай шыққан, тарихи
оқиғалардың болған уақыты, заманалар қалай анықталады деген сұрақтарға
жауап береді. (1)
Уақыттың кілті – календарлар, яғни күн тізбелер. Сондықтан әр адам
жүздеген халықтардың даналығын бойына сіңірген, мыңдаған жылдың шежіресі
бар әрі өткен өміріміздің белгісі, әрі алдағы жолымызды нүсқаушы күн
тізбелерді білу керек.
Күн тізбелер, сағаттар жоқ кезде адамдар уақытты аспанға қарап, ал жыл
мезгілдерін ауа-райының құбылыстарына қарап анықтаған. Сондықтан,
астрономия өте ерте де адам заттың практикалық қажетілігіне байланысты
басқа ғылымдардан бұрын шыққан.
1960 жылы қазақ мемелекеттік баспасында М.Исқаковтың Қазақтың байырғы
календары атты кітапшасы жарық көрді. Бұл кітабында автор қазақ халқының
бұрынғы күн тізбесіне, мүшел есебіне тоқталып өткен. (2)
1963 жылы сол баспада осы автордың Қазақтың байырғы календары кітабы
шықты. Кейін 1980 жылы ішінде екінші рет өңделіп Халық календары деген
атпен басылып шықты.
Ертедегі Қазақстанның мәдени тарихына, соның ішінде астрономиялық
білімдер мен күн тізбеге қатысты құнды деректер Қазақ ССР Ғылым
Академиясының академигі Ә.Х.Марғұланның еңбектерінде жиі кездесіп отырады.
Бұл материалдарды Қазақ ССР тарихы мен ҚСӘ томдарынан табуға болады
(3).
Қазақ халқын революцияға дейінгі астрономиялық білімдерін сипаттайтын
мағұлыматтарды жинап, жүйеге келтіруде физика–математика ғылымдарының
кандидаты, доцент Х.Ә.Әбішев елеулі еңбек етті. Оның еңбектері жинақталып,
Халық астрономиясы және Аспан сыры атты кітаптарына енгізіліпті (4).
Н.Мыңжаның Алматыда 1994 жылы шықан Қазақтаң қысқаша тарихы
деген кітабында қазақ халқының аспан әлемі туралы түсініктері және байырғы
қазақ күн тізбесіне тоқталып өткен (5).
Қазақ ССР энциклопедиясының үшінші томында мүшел есебімен күн
тізбеге тоқталып, олардың мәнін аша білген (6).
Халқымыздың әлем жөніндегі түсініктері, астрономия салаларындағы
практикалық білімдері, күн тізбелері Ш.Уәлихановтың Қазақтардың
космомологиялық аңыздары деген ғылыми мақалаларында да баяндалған (7).
Азык-аулақ астрономиялық мағұлыматтар көне Түрік жазуларында,
Ж.Баласағұнның Құтадұғу білігінде, Диван лұғат ат-түркінде тағы басқа
орта ғасырлық кітаптарда кездеседі.
Қазақша жыл қайыру мен ай аттары халық ауыз әдебиеті үлгілерінде
жиірек кездеседі. Түрлі айтыстар мен мақал-мәтелдерде, өлең жырларда
айтылады (8).
Күнтізбеден Қазақ тілінде жазылған кітаптардың тұңғышы ретінде
1897жылы Орынборда Бреслин баспаханасында орыс әріптерімен басылып шыққан
Қазақ үшін күнтізбе атты жинақты айтыуға болады. 1889 жылдан бастап Санкт-
Петербургте шағатай тілінде Ш.Талфидың Мұсылман күнтізбесі шығып тұрған.
Тұңғыш Қазақ күндізбесі 1922 жылы жазылған. Орынбор қаласында басылып
шыққан. Кітап 6 тарауға бөлінеді, онда 31 мақала бар. 1929 жылдың
күнтізбесі шаруа күндізбесі 1928 жылы Қызылордада басылып шыққан. Өңдеп
түзеткен Бейімбет Майлин. 1929жылдың күндізбесі көптеген мәселелерді
қамтыған. мұнда қысқа түрде күнтізбе тарихы, әлем құрылысы, Жердің, Күннің,
Айдың қозғалыстары, Ай мен Күннің тұтылу себептері, планеталар мен
жұлдыздар, шетелдер жөнінде геограпиялық мағұлыматтар бар.
1930 жылдың шаруа күндізбесін Б.Майлин І.Жансүгіров және Ә.Мұстафин
құрастырған. 1929 жылы Қызылордада бастырып шығарған. 1930 жылдың
күнтізбесінде айлардың латынша атауларымен қатар, қазақша атаулары да
келтірілген.
Қазақстан баспасы 1931 жылы шаруалар үшін күнтізбе шығарған.
(І.Жансүгров). Бұл күнтізбелер өз тұсында қазақ еңбекшілерінің сана-сезімін
оятты. Бірінші бесжылдықты мерзімінен бұрын орындауға шақырады. Бұлардан
кейін күнтізбе кітаптары біраз уақыт ескерусіз қалады. Қазақ тілінде 3
жылдай күнтізбе жинақтары да, күнтізбенің теориясы мен тарихына арналған
кітартар да тіпті жыртпа күнтізбе де болмаған. Мұның негізгі себебі, соғыс
жылдарында және одан кейінгі шаруашылықты қалпына келтіру жылдарында
қаражаттың тапшылығы еді деп түсіндірген М.Исқақов. 1957 жылы 17 қазанда
Қазақстан мұғалімі газетінде, Календарь ‒ уақыт кілті атты көлемді
мақала шықты. Онда күнтізбенің тарихы мен өмірде қажеттілігі сөз болды.
1958 жылы Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті күнтізбе шығару
туралы мәселе қараған. Осыған сәйкес, қазақ мемлекеттік баспасының жанынан
дербес күнтізбе редакциясы құрылды. Редакция 1960 жылдың күнтізбесінің
кіріспе бөлімінде редакцияның алғы сөз, күнтізбесінің тарихынан қысқаша
мағұлыматтар болашақ дүниежүзілік күнтізбенің жобасын, қазақша ай аттары
және 1960 жылдың табель күнтізбесі бар. Негізгі бөлімде әр күнгі күннің
шығуы мен бату мерзімдері берілген. Күннің ұзақтығы, айдың ширектері
көрсетілген. Қазақша жыртпа күнтізбе, орыс тіліндегі күтізбелердің
аудармасы емес. Бұл солардың жалпы үлгісі мен тәжірибесін пайдалана отырып,
Қазақстанның бұрынғы және қазіргі өмірін көрсететін күнтізбе. Халқымыздан
шыққан Шоқан, Ыбырай, Абай, Сәкен, Жамбыл т.б. атақты адамдардың
өмірлерінен мағлұмат келтірген.
Жыртпа күнтізбені тұңғыш құрастырушы және бас редакторы – ұлы Отан
соғысы ардагерлерінің бірі, тәжірибелі журналист Ә.Қ.Бектемісов болды.
1960 жылдан бері жыртпа күнтізбе 20 рет шықты. 1960-1969 жылдар
Қазақша календарь деп аталса, 1970-1979 жылдар Қазақ календары деп
өзгертілді.

І ҚАЗАҚ КАЛЕНДАРЫНДАҒЫ АҚПАРАТТЫҚ ҮЛГІЛЕР
1.1 1923 ЖЫЛДЫҢ ҚАЗАҚ КАЛЕНДАРЫНДАҒЫ АҚПАРАТ БЕРУДІҢ ҮЛГІЛЕРІ
Уақыт есебін жүргізудің ғылыми көрсетілімі қаншалықты дәл және
тиянақты болғанымен, оларды түсіндіретін, хабарлайтын халық арасына
тарататын құралдары болмаса, қөпшіліктің көңіліне қонып санасына сіңісе
алмайды. Сондықтан календарды өмірмен ұштастыратын жазба құралдары болуы
тиіс деген көзқарас негізінде 1923 жылы шыққан тұңғыш қазақ календары Ұлы
Октябрь революциясынан кейін, 1922 жылы жазған (араб әріптермен басылған),
мұны 1923 жылы қолдану үшін Қазақстанның мемлекеттік баспасөз бөлімі
дайындап, қазақ мемлекеттік баспасы Орынбор қаласында басып шығарған.
Календарь жорнал түрінде шыққан. Бірінші бөлімінде мынандай сөздер
жазылған.
Жержүзінің еңбекшілері бірігіңдер!
Киргизский календарь на 1923 год
Оренбург
Государственное издательство КССР
1922
Календардың көлемі 146 бет. Бағасы мен таралымы көрсетілмеген. Кітап
алты тарауға бөлінеді, онда 31мақала бар. Сөз басынан кейін жалпы календарь
тарихынан қысқаша мағұлматтар келтірілген. Бірақ, қазақ календары жайында
толық мағұлмат берілмеген. Календардың әлеумет өміріне елеулі рөл
атқаратындығы, оның таптық сипаты болатындығы, ескі календарды үстем таптар
өз мүддесіне сәйкестендіріп пайдаланып келгендігі туралы жазылған. Авторы:
Ерғали Алдонғаров
1923 жылдың қазақ календары табель-календардан басталған. Табель
календардың бірінші жолында Ит жылы бітіп, Доңыз жылының басталуы 22 март
деп жазылған. Әрбір айдың төмендегдей екі түрілі атауы көрсетілген;
Январ-Дәлу Июль-Әсет
Февраль-Хұт Август-Сүмбіле
Март-Хамал Сентябрь-Мизан
Апрель-Сәуір Октябрь-Ғақырап
Май-Зауза Ноябрь-Қауыс
Июнь-Саратан Декабрь-Жидді (9)
Айлардың бірінші атаулары римше, екінші атаулары арабша делінген.
Бұлар жөнініде мынадай ескертпе берілген: бұл Ғарабша деп жазылған ай
аттары қазақтың көп жерінде (екінші жүзде) қолданылады. Қазақтың басқа
жерінде ай аттары бірде орысша, бірде қазақша ескі аттарымен аталады.
Бірақ айлардың қазақша ескі аттары қандай болғаны айтылмаған. 1923-жылдың
календырында бірінші январь дүйсенбі күнге тура келеді, ол кезде
Қазақстанда демалыс күні жұма болған.
Табель-календардың ақырында атап өтетін күндер көрсетілген, олар
22 январь ‒ қанды жексенбі күні
12 март ‒ патшаның тақтан түсірілген күні
18 март ‒ Париж коммунасының күні
22 март‒ Наурыз(қазақша жыл басы)
1 май ‒ Интернационал күні,
9 сентябрь‒ жастар күні
4 октябрь ‒ Қазақстан советтерінің бірінші сьезі ашылған
күн
7 ноябрь ‒ октябрь мейрамы
Бұлардан кейін ораза айты мен құрбан айтының мерзімдері
көрсетілген.
23 жыдың календарында 1862 жылдан 1922 жылдар аралығындағы әр
айларда болған зор оқиғалар хронология түрінде берілген. Жалпы саны 400дей
оқиға бар. Мұнда 1860 жылдан 1916 жылдар аралығындағы әр жылдың үш-төрт
оқиғасы ғана берілген. Ал 1917 жылдан 1922 жылдар аралығындағы әр жылдың әр
айында болған бес-алты оқиғадан берілген. Осы 23 жылдың календарындағы
оқиғалары хронологиясынан ықшам түрдегі көрінісі мынандай:
Январь-Далу
1, дүйсенбі. 1918 жылы жерді һәм басқа қозғалмайтын заттарды сатып
пайдалануды тоқтату хақында Совет үкіметінің жарлығы түзілді.

2, сейсенбі. 1918 жылы азаматтық неке хақында бұйрық жарияланды.
1918 жылы Россияның Украина республикасы жарияланды.
12, жұма. 1839 жылы Англияда 21 жастан жоғары азаматтар сайлау
құқығына ие болсын деген 1,280,000 адам қол қойған
еңбекшілер табының парламенті таратылды.
Февраль ‒ Хұт
13, сейсенбі. 1920 жылы Эстония үкіметі Учредительное сарайына
шақырып Совет үкіметімен татулық шартын жариялады.
1899 жылы патша үкіметі завод-фабрикалардағы жұмысшыларды
бақылау үшін полициялар белгіледі.
7, сәрсенбі. 1919 жылы оңтүстік Славяндардың республикасы құрылды.
9, жұма. 1905 жылы темір жол жұмысшылары патша үкіметіне қарсы ереуіл
жасады.
1904 жылы Россияға қарсы Жапония соғыс ашты.
13, сейсенбі. 1897 жылы патша үкіметінің жарылығымен В.И.Ленин жолдас
сібірге жер аударылды.
Март ‒Хамал
11,Жексенбі 1917-жылы Петерборда әскерлер арасында көтерліс
болды. Жұмыскерлер күшімен Петрбордағы уйгорский
абақтысы еңбекшілердің қолына көшті.
6, сейсенбі 1920-жылы жасы жетпегендерді абақтыға қамамау бұйрығы
жарияланды
14, сәрсенбі 1883 жылы Карл Маркс қайтыс болды.
Апрель ‒ Сәуір
17, сәрсембі 1918 жылы қызыл әскерлер Орынбор қаласын алды. 1918 жылы
мемелекттік баспасөз туралы декірет жарияланды.
21, сембі 1905 жылы петірборкта жұмыскерлердің патша өкіметіне қарсы
көтерлісі болды.
29, дүйсенбі 1880 жылы қаулы революця тарапынан халық еркі ‒ народноя
воля баспаханасы алынды.
Май ‒ Зауза
3, бейсембі. 1902 жылы Баку қаласында жұмыскерлер еңбек күні 8 сағат
болсын деп патша өкіметіне қарсылық болды
17,бейсембі. 1789 жылы Франсоздардың бірінші реолюциятсиасы басталды.
26,жексембі. 1887жылы патша Александр ІІІге бірінші жұмыскерлер
тарапынан өлтіру үшін қастық жасалды.
Июнь ‒ Саратан
5, сейсембі 1896 жылы Петырборда кездеме фабрикасының жұмскерлерінің
көтерілісі болды.
6, сәрсембі. 1901 жылы Билосток қаласында Еврей жұмскерлерінің 4
отырысы болды.
2, сембі. 1903 жылы Кастрома қаласында жұмыскерлер өкіметке қарсылық
білдірді.
Июль ‒ Әсет
4, сәрсембі. 1918 жылы жалпы Россияның 5 жиналысы өтті.
13, жұма 1918 жылы Омыскы қаласында қызыл әскерге бармаймыз деген
себепті 50 офицерді атып өлтіреді.
14, сенбі 1917 жылы жалпы билікті Кеңес үкіметінің қолына беру (туралы
әскерлер кеңесінің қаулысы болды.
1917 жылы Петербург қаласындағы завод-фабрикаларда көтеріліс
болды.
7,сенбі 1917 жылы латын Халықтарының жұмыскерлерінің 5 жиналысы өтті.
Август ‒ Сүмбіле
1, сәрсенбі 1914 жылы дүние жүзлік соғыс басталды. 1960 жылы
Кронштатта матростар көтерлісі болды,

6, дүйсенбі 1920 жылы Қазақстан республикасының Халық комиссарларының
кеңесі жас өспірімдер жұмысын тексеру үшін комиссия
жасақталды.
9, сенбі 1920 жылы Қазақстан республикасының комиссарлар кеңесі
құрылды.
Сентәбір ‒ Мизан
3, Дүйсенбі 1868 жылы Шветцария Женева шартында болған бірінші
интернатционалдың бірінші жиналысында жұмысшылар
табының тұрмысын түзеп шаруасын жөндеу жұмыскерлер
көтерілісінің бірінші мақсаты деп танылды.
8, Сенбі 1906 жылы Қазыналық бос тұрған егінжай мен ағаштарды
сатуға рұқсат берілді.
1877 жылы Белгияның Гинте қаласында жалпы жер жүзінің
саяси жиылысы болды.
1828 жылы атақты жазушы Л.Н.Толстой туылды
Октәбір – Ғақраб
1, Дүйсенбі 1901 жылы Петрбургта Николай ІІ ның Халық өкімет
үйінің қасында айбар көрсеткен жұмыскерлердің бәрін
де абақтыға жапты.
3, Сәрсенбі 1920 жылы Қазақстан республикасының бірінші жалпы
жиналысы болды.
10, Сәрсенбі 1905 жылы Маску – Прецит қалалары арасындағы темір
жол қызыметкерлерінің жұмыс тастауы болды.
Ноябр – Қауыс
2,Жұма 1918 жылы жергілікті төтенше комиссия жайлы декрет
жарияланды.
6, Сейсенбі 1918 жылы ашылған төтенше жиналыста еңбекшіл
Россияның уәкілдері одақтас Мемлекеттерге қан төгіс
соғысты тоқтатып татулық келісімге келуге шақырды.
Декабыр – Жидді
1, Сенбі 1921 жылы Қазақстан республикасының жер мен ағаш
туралы істерді тексеретін жұмыскерлердің жиылысы
болды.
1, Бейсенбі 1917 жылы Кадет партиясының басшысы болған мүшелерін
сотқа беру туралы декрет шықты.(10)
Осы айлардағы зор оқиғалардан кейін Қазақ календарының екінші тарауы
басталады. Бұл тарауда 12 мақала бар, олардың әрқайсысына қысқаша тоқтала
кетсек.
Жер жүзінің еңбекшілері, бірігіңдер! атты мақалада сол уақыттағы
байлар мен кедейлер арасындағы қайшылықты айта келіп, осы екі тап бір-
бірімен мұлде келісе алмайтындығын былай түсіндірген: кедейлер табының
мақсаты еткен еңбегінің ақысын босқа біреуге жегізбеу болса, байлардың
мақсаты кедейлердің еңбегінен пайдаланып жан ауыртпай рақатта өмір сүру.
Сондықтан, бұл екі таптың ойы да мақсаты да бір-біріне қарсы, келісе
алмайды, бір- біріне дұшпан екі тап күрескенде әр тап өзіне күш жинайды.
сол себепті, жер жүзінің еңбекшілерімен бірігіп күрес жасауымыз керек деп
халықты күрес жасауға шақырған (мақаланың авторы Ғ.Асылбеков).
Таптар күресі не нәрсе деген мақала да жоғарғы мақаламен мазмұндас.
Мұнда, Маркс пен Енгіліс жазған Ортақшылар манифесті деген кітапты халықа
түсіндіру мен бірге байларға бірігіп қарсы шығуға шақырады.
Ал Сымағұл Сәдуақасовтың Күн батыс һәм Күн шығыстың бостандық жолында
күресінің тарихы деп аталатын мақаласында Европада бумен жүргізілетін
машинаның ойлап табылуы, бүкіл жер жүзіне төңкеріс жасағанын Европа
қоғамында жаңа байлардың шыға бастауы бұрынғы ақ сүйектерді
мазасыздандырды. Ақыры, жаңадан шыққан байлар мен ақсүйектердің арасында
күрес туылғанын, капитализмнің орнауын, пролетарият табының пайда болуын,
сонымен, капиталистер мен пролетарияттар арасында күрестің тууын ол
дүниеге интернационалды әкелгендігін Маркс пен Енгілс өлгеннен кейін
екінші интернационал кезеңінде имперализм (отаршылдық) шыққанын осы
империализм тұсындағы интернационалшылардың халықшылмыз, кедейшілміз деген
ұраны бос сөз екендігі имперализмшілер (ірге кеңейтушілік ) тудырған соғыс
кезінде өзі ұлттарын қорғаштап, білектерін сыбанып импирализмшілер тудырған
соғысқа қатынасып күншығыс елін отарлауға кіріскендігін айта отырып
Европаның отарлау саясатына қарсы күресіп Жапонияның, Қытайдың, Үндістаның,
Түркияның қалай бостандықа жеткенін айтып халықты бостандық алу жолындағы
күреске шақырған.
Россиядағы 1917 жылға дейін бостандық жолында болған күрестердің
тарихы деген мақалада 1801 жылдан басталған қарашекпенділердің жер сұрау
талаптарынан туған тілектерінің орындалмауына байланысты шыққан
наразылықтардың өршіп 1917 жылғы патша үкіметінің құлауына әкелгендігі
баяндалған (автор белгісіз).
Россияда 1917 жылы болған зор төңкеріс деген мақала Уақытша үкімет
қалай құлағандығын Кеңес өкіметінің орнауы туралы жазылған.
Х.Кедейбаласы деген бүркеніш атымен Ахмет Байтұрсынның Тап һәм
партия, Россия коммунистік партиясының тарихы деген екі мақаласында
жоғарғыдағы мақаладардағы айтылғандай тап туралы халыққа түсінік бере келіп
сол тұстағы Россиядағы Көмөнистік партия, Кадет партиясы және
Анархицит деген партиялардың бар екенін айтады. Россияның комунистік
партиясының тарихы деген мақаласында комунист партиясының өмірге қалай
келгендігі және оның орныға бастағандығы айтылған.
Әбдрахыман Байділдинің Ортақшыл жастар ұйымы деген мақаласында Қазақ
жастарының арасында ұйымдасудың құрылуын, істеген істерінң ұзын ырғасын
баяндап, ұйымның негізгі істейтін ісі, Еңбекші жастар тәрбиесін күшейтіп,
Оқубілімге үйрету, тұрмысын дүзеп келешекте білімді азамат етіп шығару,
әрі кедейлер мен еңбекшілер ісінің ілгері сүруіне жәрдемдесу. Бұл
ұйымдардың құрылуына себеп болған нәрселер: 1904 жылғы 13 Апрельде болған
Жапон соғысының артынан Россияның әр қаласында 1905-1906 жылдарда болған
жұмыскерлер қозғалысы. 1910-1913 жылдарда шыққан Айқап журналы, Қазақ
газеті Оян қазақ, Қырық мысал кітабы. 1914 жылғы жиһангерлер соғысы,
1916 жылы Қазақ жігіттерін майданға алуы, Орыс патышалығының Қазаққа
көрсеткен қиындықтары, әсіресе 1917 жылғы төңкерістің оянуы алдымен
қалақалада орысша, татарша, қазақша оқып жүрген Қазақ жастары арасында
ұйымдасу басталады. Сол тұстағы Қазақ жастарының көбісінің пікірі, Қазақ
халқын мәдени һәм әдеби жағынан ілгері халықтар қатарына қосу, жастарға
ұлтшылдық сезім туғызу, ұлтын сақтау сынды мақсатарға жету үшін, жастарға
ұлтын сүю сезімін сіңіріп, халық әдебиетін жинау, оларды кітап етіп
бастыру, газет, журнал шығару, тиятыр кітаптарын жазу, бастауыш һәм орта
дәрежелі мектептерге кітап дайындау, қиыншылығы бар оқушыларға жәрдемдесу,
кедейлерді байлардың, күштілердің қорлық, зорлықтарынан құтқару, елге
теңдік әперу еді.
Осы пікірді жарықа шығару үшін қала-қаладардағы оқып жүрген жастар
өзара ұйымдасуға кірісуі 1912-1914 жылдарда Омбыдағы жастар Бірлік.
Уфадағы Ғалифа шәкірттері Игілік.Орынбордағы Қазақ школының шәкірттері
Игілік атты ұйымдар ашады. Бұл ұйымдар 1917 жылғы өзгеріске дейін
жасырын болған, осы өзгерістен кейін ұйымдасуға ерік берілген соң Қазақ
жастарының ұйымдары көбейе түседі. 1917 жылыдан 1919 жылға дейін 28 ұйым
ашылған олар мыналар:
1. Игілік Уфада 1912 жылы ашылды.
2. Бірлік Омбыда 1914 жылы ашылды.
3. Игілік Орынборда 1915 жылы ашылды.
4. Еркін дала 1917 жылы ашылды.
5. Жанар Семейде 1917 жылы ашылды.
6. Оқытушылар ұйымы Семейде 1917 жылы ашылды.
7. Талб Семей облысы, Чыңғыс айлында 1917 жылы ашылды.
8. Ұиым Екібастұз зауыты Семей облысы 1917 жылы ашылды.
9. Ғылым Кереку 1917 жылы ашылды.
10. Ерік Байанаулда 1917 жылы ашылды.
11. Қазақ жәрдемі Зайсанда 1917 жылы ашылды.
12. Талаб Қызылжарда 1917 жылы ашылды.
13. Оқығандар Көкшетау 1917 жылы ашылды.
14. Ынтымақ Атбасарда 1917 жылы ашылды.
15. Жасқазақ Ақмолады 1917 жылы ашылды.
16. Жасжұрек Бөкейде 1917 жылы ашылды.
17. Үміт Троскиде 1917 жылы ашылды.
18. Қамқор Торғайда 1917 жылы ашылды.
19. Жастілек Ақтөбеде 1917 жылы ашылды.
20. Жастар ұйымы Бөкейде 1917 жылы ашылды.
21. Жасқазақ Оралда 1917 жылы ашылды.
22. Қызымет Кирекуде 1917 жылы ашылды.
23. Еңбекшіл жастар ұйымы Омбыда 1918 жылы ашылды.
24. Тілек Омбыда 1918 жылы ашылды.
25. Ақниет Оралда 1919 жылдың басында ашылды.
26. Ақжол Жамбейтте 1919 жылы ашылды.
27. Балапан Қостанайда 1918 жылы ашылды.
28. Жас азамат Омбыда 1918 жылы ашылды
Жалпы құрылған ұйымдардың ішінде көзге көрінерлік ісәрекеттер
істегендері Омбыдағы бірлік, Жас азамат, Игілік, Орынбордағы
Еркіндала, Семейдегі Жанар болды; Бірлік Омбыдағы жастар арасында
білім таратуда басқа ұйымдарға үлгі көрсету ретінде көп жұмыстар істеген.
Балапан атты журнал шығарғаны айтылады, Игілік қазақша кітаптар
бастырып Садақ атты журнал шығарған. Еркін дала қиыншылығы бар
шәкіртерге жәрдем бергендігі Жас азамат атты газет шығарғандығы, Жанар
Абай жорналын шығарғандығы айтылады және осы мақалада Ыбырай
Алтынсариннің өнер білім бар жұрттар деген өлеңі басылған :

Өнер білім бар жұрттар Білмегенге тансықтай
Тастан сарай салғызған. Біз де бекер жатпалық
Айшылық алыс жерлерден Осыларға таныспай
Көзіңді ашып жұмғанша Ат өнері білінбес
Жылдам хабар алғызған. Бәйгеге түспей, жарыспай
Мың шақырым жерлерге Желкілдер шыққан көк шөптей
Аты жоқ құр арбаны
Күн жарымда барғызды. Жаңа өспірім, жастарым
Адамды құстай ұшырды, Қатарың кетті-ау алысқа-ай
Мал істейтін жұмысты Ұмтылыңыз қалыспай !
Отпен суға түсірді. Сіздерге бердім батамды.
Отсыз тамақ пісірды, Біз надан боп өстік
Сусызда сусын іштірді. Өнерлі жігіт көркі деп,
Теңізде жүзді балықтай, Ескермедік мақалды.
Біз болмасақ сіз барсыз,
Дүние кезді жалықпай Иектегі сақалды,
Білгендерге осылай Үміт еткен жастарым!
Барлағанда анықтай Қатарың кетіау алысқа.
Білмегенге таңсықтай. Осыларға таныспай.
білгендерге осылай.
бәйгеге түсіп жарыспай

Алтынсариннің бұл өлеңі осы күнге дейін мағынасын жоғалтпаған. Бізден
басқа жұрттар өнер-білім арқасында табиғат байлықтарын іске жаратып,
тұрмыстарын түзеп отыр. Көкте құстай ұшып, суда балықтай жүзіп жүр. Отынсыз
тамақ пісіріп, сусыздан су шығарып жүр. Бәрін істеуші сол жұрттың көбінесе
жастары деп мақала авторы өзінің жүрек жарды үмітін жастардан күтетінін,
жастарды өнербілімге шақырғандығы жазылған.
Қазақстан өкіметінің бастықтары деген тарауда обком хатшысы
Асылбеков, Киртиск бастығы Бөкей Имендеш, Ортақшылдар партиясы Обкомының
хатшысы Коростелов, Соунарком бастығы Сәкен Сейфуллин қатарлы белгілі
адамдардың қай жылы, қай жерде туылғандығы, қандай қызмет істегендігі
қазір қандай қызымет істейтіндігі туралы мағұлматтар берген.
1923 жылдың Қазақ календарының Күш ‒ білімде деген үшінші
бөлігіндегі бүркеніш атын V әрпімен берілген автордың Оқу деп аталатын
мақаласы Оқу ‒ білім азығы, Білім ‒ ырыс қазығы мақалымен шапкі кигізіп
жасымда ғылым бар деп ес кермедім деген Абай өлеңімен басталған автор:
Дүниедегі бай ел, Бақытты ел – жақсы оқуы бар ел. Кедей ел сорлы, Бақытсыз
кері кеткен ел – Оқуы жоқ ел дей келе, оны нақтыландырып мына мәліметер
мен түсіндірген, мәселен:
Бір адамның бір жылғы жұмысының ақысы: Америкада бұрын 3663 сом.
Англияда 1474 сом. Германияда 1037 сом. Албанияда 709 сом. Россияда
739 сом.
Қазақта шамалап айтуға болады, өте аз болды деп, бұдан анық аңғарылады
табысың білімге, білімің оқуға байлаулы екен. Неге десеңіз, біз айтып өткен
Россияда 100 ден 9 адам қара таниды. Ал Германияда 100 ден 2 адам,
Белгияда 1000 нан 2 адам ғана қара танымайды екен.
Егерде 100 әйелден 9 хат танымаса, 100 баладан жылына 37 өлмек. 100
әйелден 85 хат танымаса, 36 өлмек, сол сияқты 100 әйелдің 75 хат танымаса,
28 өлмек, өлімнің аз болуы білімге байлаулы деп жазылған.
Белгияда 1 дицетина жерден 160 фут астық алады. Германияда 134,
Францияда 90, Россияда 40 фут астық алады, астықтың жақсы шығуы да білімге
байлаулы, білім оқуға байлаулы.
Жүз шаршы километір жерге темір жол Англияда 11,4 киллометір,
Германия да 10,9 километір, Францияда 9 километір, Россияда 1,1 километір.
Қазақ арасында жоқ.
Міне, мақалада осындай ақпараттарды беру арқылы мақаланың мазмұнын,
айтар ойын мықтап жеткізген. Әрі әлемнің ірі елдеріндегі болып жатқан істен
хабардар еткен.
Осы қазақтың тұңғыш календарында бұлардан кейін Қазақ республикасының
геогарафиялық сипаттамасы, Әкімшілік бөліктері, Шараушылығы баяндалған. Жұт
жайында екі мақала басылған. Педагогика, Денсаулық сақтау, Шаруашылық және
Заң мәселелерінен концультациялар берілген. Журналдың соңғы беттерінде
өлшемдердің метірлік сипаттамасының таблициясы келтірілген. Дүние жүзі
пролетарияттарының гимнін Оян, қарғы таңба басылған деп басталатын
Интернационалдың қазақша тұңғыш аудармасы осы 1923 жылдың календарында
жарияланғандығы айтылған.
1923 жылдың календары зор тарихи рөл атқарған. Ол қазақ тарихындағы
баспадан шықан тұңғыш календар. Бұл келесі жолы толық календармен
журналдардың шығуына жол салған, қазақ халқына дүниені, қоғамды тануына
саналы көзқарас қалыптасуына септігін тигізген басылымдардың алғашқысы
болып саналары даусыз шындық.

1.2 ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ УАҚЫТ ЕСЕБІ – АҚПАРАТ БЕРУДІҢ
ДӘСТҮРЛІ ТҮРІ
Қазақ күнтізбесінің даму, қалыптасу жолына назар аударар болсақ,
міндетті түрде көне түркі әлеміне барып тірелетініміз даусыз.
Жалпы қай халықты алып қарасақ та, олардың астрономиялық түсініктері
мен білімдері күнтізбе жасауға негіз болыпты. Алғашқы күнтізбелер ежелгі
Рим, Египет, Вавилон жерлерінде жасалып, кейін әр түрлі халықтар өзінше
жетілдіріп, дамытқан.
Күнтізбенің көптеген елдердің тіліне еніп халқаралық термин болып
кеткен атауы – календарь.
Календарь атуы – Ежелгі Римді мекендеген латын халқының календы
деген сөзінен шыққан календариум деген туынды сөз.
Ерте замандарда көптеген халықтарда жыл мен айдың басын биікке
шығып, бұқарға хабарлау, жариялау салты боған екен. Өзбектер мен тәжіктерде
әрбір жаңа жылдың бінінші күні мәдхал деп, парсыларда наурыз деп,
қазақтарда ұлыстың ұлы күні деп аталғаны бегілі, римдіктер әр айдың
бірінші күнін латын тілінде календы деп атап, оны көпшілікке жариялап
отырған.
Календыларды жариялауда үш түрлі мақсат көзделген. Біріншіден,
қазынаға түсетін алым-салықтар календы күндерінде жиналып отырған.
Екіншіден, борышты кедейлер несиеқорларыға календы күндерінде борыштарын
немесе қаражаттың белгілі өсімін төлеп отырған. Үшіншіден, дінді
уағыздаушыларға бұқараны әр түрлі діни мейрамдарға қатыстыру қажет болған.
Рим несиеқорлары айлардың календалары мен борышты адамдардың аттарын,
адрестерін, жасын т.с.с арнайы кітап-журналға тіркеп жазып отырған. Сөйтіп,
календы деп аталып кеткен. Сол күн мен айлар, жылдар жазылған
календариумдар деп аталып кеткен. Сол күн мен айлар, жылдар жазылған
Календариумдар уақытты анықтауда көп көмегін тигізген де, кейіннен
алғашқы тұра мағынасынан ауытқып, екінші мағынаға ие болып, әрі қысқаша –
Календарь деп аталған (11). Міне, бұдан ерте кездің өзінде жалпыға болып
жатқан істерден қоғамдық жағдайлардан хабардар ету ақпарат жеткзүдің тәсілі
ретінде қолдана бастағандығын көруге болады.
Тіршілігін табиғат ыңғайына бағындырып, шөбі шүйгін, жайлауды жазда
жайлап, қыс қыстауына жаз бойы мал аяғы баспаған ну қорықты, сулы жерді,
қалың қоғалы-қамысты, құрақты, бұталы өлкені таңдаған қазақтардың осынау
әрекетін қоршаған ортамен қарым-қатынаста болып озбырлыққа бармай, нәзік
үйлесім табуға ұмтылысының үлгісін көреміз. Тіршілік дұниесімен тіл табыса
білген көшпелілер мәдениеті алыстаған сайын асқақтап қыры мен сырын зерттей
түсуге мәжбүр етуде.
Қазақ халқы өз тарихында уақытты межелеудің төрт түрлі жүйесін
қолданған. Бірінші, тоғыс айларынынң есебі. Екінші зодиак айлары, үшінші
азаматтық айлар, төртіншісі араб жұрты қолданған айлар есебі. Бұлардан
басқа адамның жасын есептеу үшін мүшел есебін, тәбиғат құбылыстарын
болжау үшін амал есебін қолданған. Көшпелі қалықтың өмірі салтында тоғыс
есебімен азаматтық айлар есебі айырықша орын алған.
Әлем халықтарының жыл есебін жүргізу дәстүрімен салыстырғанда
тоғыс есебі өзінің көнелігімен де біршама дәлдігімен де назар аударады
деген календарды зерттеуші М. Исқақов.
Уақыт есебін жүргізу де қазақ арасында азаматтық айлар жүйесінде
қолданылады. Азаматтқ халықтың өмір тәжірибесіне жақын. Қазақ
күнтізбесінде азаматтық он екі ай, төрт маусымға көктем, жаз, күз, қыс
айларына бөлінген. Бұл есеп бойынша бір жылда 365 күн болады, қалған бес
күн жыл аяғында қосылып отырған. Ол күндер бес қонақ деп аталып, 16
науырыздан 21 науырызға дейін болған.
Зодиак айлары есебіндегі зоо деген сөз грекше хайуан деген мағына
берген, яғни грек ғалымдары 12 шоқжұлдызға хайуандардың аттарын қойған:
тоқты, торпақ, егіздер, шаян, арыстан, бикеш, таразы, бүйі, мерген,
ешкімүйіз, суқұйғыш, балықтар.
Аспандағы 88 үйірге бөлінген шоқжұлдыздардың 12 жұлдызын күн басып
өтіп, әрқайсысына бір айдай тоқтайды екен. Тұсына күн келген шоқжұлдыз
көрінбейді. Өйткені ол күнің тасасында қалады. Зодиак шоқжұлдыздарының
мынандай атары бар:
Тоқты ‒ латынша Ариес, арапша әл-Хамал, парсыша ‒ Бара, орысша ‒ Овен.
Торпақ ‒ латынша Таурус, арапша әс-әуір, парсыша ‒ Гәу, орысша ‒ Телец.
Егіздер ‒ латынша Геяшже, арапша ‒ әл-Джауза, парсыша ‒ Дүпейкер.
Шаян ‒ латынша Канцер, арапша ‒ әс-Саратан, парсыша ‒Қарзац.
Арыстан ‒ латынша Лео, арапша ‒ әл-Әсет, парсыша - шір, орысша – Лев.
Бикеш ‒ латынша Вирго, арапша ‒ әл-Әзра, парсыша ‒Хұща
Таразы ‒ латынша Либра, арапша- әл-Мизан, парсыша ‒ Таразу.
Бүйі ‒ латынша Скарпису, арапша ‒әл -Ақырап, парсыша ‒ Қаждум.
Мерген ‒ латынша Загиттариус, арапша ‒ әл-Қауыс, парсыша ‒Нимәпсі.
Балықтар ‒ латынша Пишес, арапша ‒ әл – Хұт, парсыша ‒ Махи (12).
Енді қазақ календарындағы зодиак, яағни жұлдыз айларының рим айларына
сәйкестігіне тоқталамыз. Хамал –мартқа, сәуір-апрелге, зауза-майға, саратан-
июнге, әсет-июлге, сүмбіле-августке, мизан-сентябрге, ақырап-октябьрге,
қауыс-нояабьрге, жәди-декабьрге, далу-январға, хұт-февральға сәйкес келеді.

Қазақ елінің арасында да сапарға шығарда, көшіп қонарда жұлдыз тууына
қарап ырым етіушілер болған жұлдыз туып келе жатқанда оған қарсы жол жүрмеу
керек. Білмегенге білдіремін, біле тұра білмегендей болып көшсе
бүлдіремін деп аспандағы пәлен жұлдыз айтқан деп сендірген.
Ол екеуміздің жұлдызымыз қарсы немесе жұлдызы оңынан туды деген
сияқты сөзлерде аспандағы жердегі адамның ісіне әсер тигізеді деген
сенімнен шыққан болуы керек.
Қазақ халқының Айды қастерлеуіне мұсылман дінінің әсері де болған.
Жаңа тұған айды көргенде жаңа ай жарылқасын, ескі ай есіркесін деп ырым
қылу бар.
Адамдар айды сұлулықтың, нәзіктіктің жақсылықтың символы деп біледі
Халық ауыз әдебиетінде алуан түрлі теңеулер, аңыз-әңгімелер, мақал-мәтел,
ән-жырлармен қоса ай аты қосылған адам аттары да шексіз.
Қазақ халқы табиғаттың осы ерекше құбылыстарын ерекше байқап,
сақтанып, тұрмыста соған орай ырымдар жасап отырған. Мысалы: Айдың тік
туғаны халыққа жайлы, шалқасынан туғаны өзіне жайлы, Ай қырынан туса,
айбалтаңды сайла, ай шалқасынан туса күрегіңді сайла, Ай сәулесінің
астында ұйықтама, Жаңа туған айды саусағыңмен нұсқама т.с.с. көптеп
келтіруге болады.
Соңғы уақыттарда ғалымдарымыз қазақ халқының уақыт туралы дәстүрлі
таным түсінігін төрт түрлі межеге бөліп қарастыруда ұсынып жүр. Яғни
бірінші экологиялық уақыт, екіншісі генеологиялық уақыт, үшіншісі
ситуациялық уақыт, төртіншісі тарихи уақыт деп бөледі.
Экологиялық уақыт бойынша жыл мезгілдерін көктем, жаз, қыс деп
саралау халықтың таным тәжірибесінде айрықша мәнге ие. Әр маусымның өз
ішінде өтетән табиғат құбылдыстарын соған сәйкес жасалатын әрекеттер
уақытқа меже болады. Мысалы, әр маусымға орай уақыт меже 570 жылы түрлерін
былайша бажайлайды: көктам шыға жаздың басында жаз ортасында, жаздың соңына
қарай, күз түсе, қыстың бас кезінде, қар бір жауғанда, қыс ортасында,
құралайдың салқыны кезінде, өліарада, жазғы тұрымда, ай қараңғысында, көк
шыға, т.б. Ал табиғат құбылыстарымен тікелей байланысты әрекет шараларды
мына тұрғыда уақытқа меже етеді: ел жайлауға көшерде, малды көктеуге
шығарғанда, күзеуге көшіп қонарда, қыстауға қайтар кезде, т.б. Бұл сияқты
межелеу барысында уақыт пен кеңістік біртұтас құбылыс ретінде қабылданып
отырады.
Экологиялық уақыт маусымдық немесе айлық межені айыру үшін ғана емес,
сонымен бірге қысқа уақыт өлшемін де қолданылады. Мысалы, бір тәулікті өз
ішінде былай межелейді: таң алдында, таң біліне, күн шыға, талтүс, түс ауа,
күн еңкейе, кешқұрым, іңір, түн ортасы, т.с.с.
Генеологиялық уақытқа адмдардардың шыққан тегі, ру шежіресі меже
болып отырады. Генеологиялық уақыт межесін түптұқиян, жеті ата, ұлы баба,
ұлы ата, әке, бала, немере, шөбере, шөпшек, шөбелек, немене, туажат, т.с.с.
сияқты туыстық атаулармен де бажайлауға болады. Генеологиялық деректер
неғұрлым бай болған сайын, соғұрлым межесі өзінің тарихи нақтылығын
көмескілеп, болжалдық сипат ала түседі. Мұндайда генеологиялық субъектінің
өзі уақыт межесіне айналып кетеді. Мысалы, Абылайхан заманында, Тәуке хан
тұсында, Абай заманында деректер айтылғанда Абылай, Тәуке, Қорқыт өздерінің
тарихи орындарына қоса уақыт межесінің субъектілері ретінде де танылып
отырады.
Ситуациялық уақыт межесі әдетте ел есінде қалған белгілі бір оқиғамен
немесе шаруашылық ыңғайымен, өмір салтымен сабақтасып жатады. Мәселен,
Абылайды хан көтергенде, Ақтабан шұбырындыда, қоян жылғы жұтты т.б.
дегенде елдің белгілі бір әлеуметтік ортаның жадында қалған оқиға уақытқа
меже болады. Ал, бие байларда, соғым басында, бесікке саларда,
Бөгенбайға ас берілгенде, т.с.с. толып жатқан ситуациялық уақыт межесі
тікелей өмірде болған немесе болатын оқиғалармен шаруашылық ыңғайымен,
салтдәстүрмен орайласып жатады.
Ситуациялық уақыт межесі белгілі бір сәтті немесе кезеңді ғана
білдіріп қоймайды, кейбір ситуация арқылы уақыттың мөлшерін пайымдауға да
болады. Мысалы, қас қағымда, аузымды ашқанша, сүт пісірім, биесауым, оң
солымды танығанша, азаматтар болғанша, ақ сақалды, сары тісті болғанша,
т.б. деп келетін межелер уақыттың мөлшерін яғни уақыттың қаншалықты
қысқалығын не ұзақтығын білдіреді. Тарихи уақыт өлшемінде уақыт межесі
күнтізбелік есеп жыл қайыру мүшел еесп арқылы пайымдалады, тарихи уақыт
межесін анықтауға күн, түн, тәулік, апта, ай, тоқсан, жыл, мүшел, ғасыр,
заман, дәуір сияқты ұғымдар пайдаланылады. Демек, қазақ халқының уақыт пен
кеңістік туралы қоршаған орта жайындағы атаулар мен тұрақты сөздері әр
құбылыстың не екенін білдіреді.
Күнәң жоқ болса күнді болжа деп есепші болуды еріккеннің ермегі
емес, киелі кәсіп екенін, өсиет еткен ата бабаларымыз Айдың тік туғаны
халыққа жайлы, шалқасынан туғаны өзіне жайлы, ай қырынан туса, айбалтаңды
сайла, ай шалқасынан туса, күрегіңді сайла деп мақалдап айдың қалай
туғанына қарап күн райынан ақпарат алуға болатынын түсіндірсе, Ай
сәулесінің астына ұйықтама, Жаңа туған айды саусағыңмен нұсқама деп ай
сәулесіннің зиянды екенін біліп айтқан. Оны қазіргі ғылымда да дәлелдеп
отыр. Мәселен, ай толған күні терезе алдына тасталған өткір ұстараның жүзі
де мұқалады екен. Белгілі бір істің, болғандығын, болатындығын яғни өткен
шақ, осы шақ, келер шақтық уақытының мезгілінен хабардар ететін межелері
тұрақты сөз тіркесі ретінде берілген. Мысалы көктем шыға, жаз басында,
өліарада, ел жайлауға көшкенде, қасуын пішкенде, Тәуке хан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.