Күй – қазақ халқының рухани азығы ретінде
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I КҮЙ АҢЫЗЫНЫҢ ТАРИХИ ДЕРЕКТІЛІГІ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМЫ
1.1 Ежелгі музыкалық мәдениетіміздің бастау бұлақтары ... ... ...7
1.2 Күй қазақтың ұлттық болмыс бітімі ретінде ... ... ... ... ... ... ..14
II КҮЙ . ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ РУХАНИ АЗЫҒЫ РЕТІНДЕ
2.1 Қазақ музыкалық өнеріндегі домбыраның орны ... ... ... ... ... 25
2.2 Қазақ халқының күй жанры философиялық синтезге толы мазмұн ретінде ... ... ... ... 40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... .52
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I КҮЙ АҢЫЗЫНЫҢ ТАРИХИ ДЕРЕКТІЛІГІ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМЫ
1.1 Ежелгі музыкалық мәдениетіміздің бастау бұлақтары ... ... ...7
1.2 Күй қазақтың ұлттық болмыс бітімі ретінде ... ... ... ... ... ... ..14
II КҮЙ . ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ РУХАНИ АЗЫҒЫ РЕТІНДЕ
2.1 Қазақ музыкалық өнеріндегі домбыраның орны ... ... ... ... ... 25
2.2 Қазақ халқының күй жанры философиялық синтезге толы мазмұн ретінде ... ... ... ... 40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... .52
МАЗМҰНЫ:
беттері
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...3
I КҮЙ АҢЫЗЫНЫҢ ТАРИХИ ДЕРЕКТІЛІГІ ЖӘНЕ
ҚҰРЫЛЫМЫ
1.1 Ежелгі музыкалық мәдениетіміздің бастау бұлақтары ... ... ...7
1.2 Күй қазақтың ұлттық болмыс бітімі ретінде
... ... ... ... ... ... ..14
II КҮЙ – ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ РУХАНИ АЗЫҒЫ РЕТІНДЕ
2.1 Қазақ музыкалық өнеріндегі домбыраның орны ... ... ... ... ... 25
2.2 Қазақ халқының күй жанры философиялық синтезге
толы мазмұн ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
0
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... .52
“Санын сөз етсеңіз де, сапасын сөз етсеңіз де,
екі шектен ескен күй, мақтауға тұрарлық қымбат дүние”
А.Жұбанов
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Қай халықтың болмасын өзінің атадан балаға жеткен, қадірлеп көзінің
қарашығындай сақтап, қымбат қазынасына айналдырған ұлттық дәстүрлі музыка
өнері болады. Ол негізінен вокалды (дауысты) және аспапты болып екі түрге
бөлінеді. Ұлттық өнердің негізін қалаушылар – халаық арасынан шыққан дарын
иелері, халық композиторлары.
Қазақ халқының аспапты музыкасына күйлер жатады. Күйлер қазақтың
ұлттық болмыс бітімімен, сана сезімімен тығыз байланысып, өмірінен қуат
алған, рухани өмірдегі дәстүрлі өнердің ішіндегі ең күрделі, тоқсан
толғаулысы да осы күй шығармашылығы.
Ұлттық мәдениетіміздің құнарлы арнасына жататын күй өнері өзінің
өміршеңдігі, халыққа етене жақындығымен ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келеді.
Күйлер ел арасынан шыққан құйма-құлақ дарын иелері арқылы толыса дамып,
ұлттық өмір-тіршілігімен тығыз байланысып, ел өмірінің рухани серігі болды.
Музыка саласында күй өнері өз алдына күй жанры болып қалыптасты.
Ғасырлардан ғасырларға іріктеліп, сұрыпталып, сүргіленіп, түрленіп
жеткен халықтың өзімен бірге дамып, қалыптасып отыратын бұл мұраны абайлап
тұтынып, қастерлей білгеніміз жөн. Бұлардың адам жадынан түспей бірге
жасасып келуінде табиғилық басым болатындығында. Олай болатыны бізге жеткен
әрбір күйдің сарынынан ата-баба өмір сүрген ежелгі ортаның кескін-келбетін,
соған тән құбылыстар мен оқиғаларды көргендей, бүкіл жан дүниеңмен
сезінгендей күй кешесің. Бейнелеп айтар болсақ, күйлерден аспан мен жер
аралығында адам танып түсінер, табындырар іс-қимыл әрекеттердің түр-түрі
орын алып жатыр.
Аққудың сұңқылы, қаздың қаңқылы, желдің гуілі, бұлақтың сылдыры,
қамыстың сыбдыры, ат тұяғының дүбірі, ботаның боздауы, қасқырдың ұлығаны,
бұлбұлдың сайрағаны т.т. бірде бірі күй әлемінен тыс қала алмаған.
Күйлер адамның ішкі сезім дүниесін, оның жеке басының көңіл – күйін,
қуанышы мен қайғысын, аңсаған арманын, өмір сүрген қоғамын, тіршілік
дүниесін, қоршаған табиғат анасын - өзен-суын, орман – тоғайын, асқар
таулары мен байтақ даласын паш етіп жырлайтын шығармашылық жанрға айналды.
Көптеген күйлер, алайық “Ақсақ құлан, “Ботасы өлген бозінген, “Саймақтың
сары өзені, “нар идірген, “Ертіс толқыны, “Аңшының зары т.б. тарихи
оқиғаларды баяндаса, енді бірқатары әлеуметтік өмір тынысына үн қатып, ел
өмірінің қайғысы мен қуаныш сезімдерін толғады 1.
Сондықтан да күй шығармашылығы өзінің тақырыбы мен мазмұнына қарай өз
тыңдаушысының көңіл күйіне, жүрек тебіренісіне, сезім сырына айналып, ішкі
жан дүниесінен терең орын алып отырады. Олар ұлт мәдениетінде өзінің
құрылымы, дыбыс ерекшеліктері жағынан басқа халықтарға ұқсамайтын төл аспап
болып тарихи және мәдени кеңістікте сақталып келді.
Ал, қазақтың күй сазы жөнінде Құдайберген Жұбанов “Қазақ музыкасындағы
күй жанрының пайда болуы жайлы” – атты ғылыми еңбегімен қазақ сазының
тарихын тектеп, болашағына бағыт-бағдар сілтеді.
Кезінде Ілияс Жансүгіров, Мұхтар Әуезов, Әлкей Марғұлан, Сапарғали
Бегалин және т.б. қазақтың бір туар азаматтары қазақ сазы туралы көп әңгіме
қалдырса, қазіргі таңда бұл дәстүр Мұқтар Мағауин, Ілия Жақанов, белгілі
ғалым-зерттеуші Ақселеу Сейдімбеков, көне аспаптарды жинаушы, өзінің бар
болмысын осы жолға арнаған профессор Болат Сарыбаевтың, Құдайберген
Жұбанов, Тмат Мерғалиевтің, Сәрсенбай Бүркіттің, Орынбай Дүйсеннің, күй
мұрасын зерттеуші, ұстаз, күйші-сазгер, шертпе күй шебері Уәли Бекеновтың
және т.б. өз жалғасын тауып келе жатқан ғылыми еңбектерді ерекше айтып
өткеніміз жөн.
Қазақтың саз аспаптары жалпы ұлттық және фольклорлық болып екі топқа
жіктеледі. Ел ішінде кеңінен пайдаланып, халық күйлері мен саз әуендерін
орындап ұрпақтан ұрпаққа қалдыру барысында домбыра, қобыз, сыбызғы
аспаптары негізгі орынды иеленеді. Күй жанырында да бұлар домбыра күйлері,
қобыз күйлері, сыбызғы күйлері болып жекеленіп айтылады. Ал көбіне,
фольклорлық этнографиялық кеңістікте сақталған уілдек, сазген, дабыл,
даңғыра, шыңдауыл, дауылпаз, дудыға, желқабыз, желбуаз, тоқылдақ, тұяқтас,
асатаяқ, керней, адырна, шартылдауық, сақпан, дүңгіршек фольклорлық
аспаптар тобына енеді. Бұлардың қатарына сырнай, кепшік жетіген, бұғышақ,
шаң – қобыз, ауызсырнай аспаптарын да жатқызамыз.
Күйлер және оны орындаушылық міндетін атқарушы төл аспапбымыз:
домбыра, қобыз, сыбызғы аспаптары халқымыздың өмір керуенімен бірге жасап
келеді. Әр күйдің шығарушы әуен иелері болған. Күйлерді халық күйі және
халық композиторының күйі деп шығарушының атымен атап жүрміз. Халық күйлері
жылдар, ғасырлар өткен сайын шығарушының аты ұмытылып, ел ішіндегі дарын
иелерінің орындап жалғастыруы арқылы күйдің аты сақталып, бара-бара халық
күйі болып сақталған.
Зерттеу жұмысының мақсаты.
Қазақтың мәдениетіндегі күй өнерін зерттей отырып аты аңызға айналғн
күй атасы Қорқыттан бастап, өмірдің қыры мен сырын күй тілімен сөйлетіп
кеткен халық композиторларының күйлері мен есімдерінің ел арасында сақталып
келуі халқымыздың өнерге сүйіспеншілігін, өнерпаз ұлт екендігін және күйдің
құдіреттілігін философиялық тұрғыда ашып көрсету. Күйлер өзінің дәстүрлік
ерекшеліктеріне орай жеке мектеп құрайды. Яғни, зерттеп отырған “Қазақтың
күй философиясы” атты бітіру жұмысымыздың мақсаты да осыны меңзейді.
Зерттеу жұмысының мақсатына жету үшін мынадай міндеттер қойылды:
• Күй аңызының тарихи дамуына шолу;
• Күй қазақтың ұлттық-философиялық бітімін көрсету;
• Күй – қазақтың рухани-философиялық маңызы, хақындағы
міндеттерді алға қойып, тереңірек ашуға міндет қойдық.
Зерттеу жұмысының жаңалығы.
Қазақтың күй философиясы - қазақ халқының ұлттық-философиялық
мәдениетінің құндылығы ретіндегі ізденістер жүргізе отырып, мәдени-
философиялық талдаулар жасап, қазақ халқының рухани азығы болған қазақ
мәдениетіндегі күй жанрының синтезге толы мазмұнын ашу болып табылады.
Бітіру жұмысының құрылымы.
Тақырыптың мазмұнына сай кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеудің өзектілігі негізделіп, мақсаты, міндеті, ғылыми
жаңалығы баяндалады.
Күй аңызының тарихи деректілігі және құрылымы атты бірінші тарауда
ежелгі музыкалық мәдениетіміздің бастау бұлақтарының негіздерін саралай
отырып, осы мәселеге байланысты негізгі ұғымдарға талдау жасалынып, мазмұны
мен мәні ашып көрсетілді. Сонымен қатар, Күй қазақтың ұлттық болмыс бітімі
ретінде сипаттама берілді.
Күй – қазақ халқының рухани азығы ретінде атты екінші тарауда қазақ
халқының күй жанрының философиялық синтезге толы мазмұны мен күй мен күй
аңызының арақатынасындағы философиялық маңызы мәдени-философиялық
талдаулардан өтілді. Маңызы мен ерекшеліктерін барынша ашуға тырыстық.
Қорытындыда болжамды дәлелдейтін зерттеулердің негізгі нәтижелері мен
қарастырылып отырған мәселенің келешекте зерделенетін бағыттары айқындалды.
I КҮЙ АҢЫЗЫНЫҢ ТАРИХИ ДЕРЕКТІЛІГІ
ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМЫ
1.1 Ежелгі музыкалық мәдениетіміздің бастау бұлақтары.
Әр ұрпақ өзі ғұмыр кешкен кезең үшін өткен мен болашақ арасының жанды
жалғасы. Бірнеше мың-жылдық тарихы бар қаза халқы ХХІ ғасырдың басында
өзінің жаңа өмірін бастан кешуде. Бұл тарихи сәт біздің тәуелсіздігімізбен
тығыз байланысты. Соңғы он жылдан бері еліміздің мәдениетіне деген көзқарас
ерекше қоғамдық және саяси сипат алып, өнер саласында маңызды зор
бағдарламалар жасалып, жүзеге асырыла бастады. Қазақстан Республикасы
Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында (2005 жылы, 18
ақпан) “Мәдени мұра” бағдарламасын іске асыруды жалғастыра беру, сөйтіп,
өткенді пайымдау қажеттілігі айтылған еді. Осы тұрғыдан қазақ халқының
болашақта адамзат мәдениетіне қосатын үлесі мол деп сенеміз 2.
Ұлттық музыкамыз адам сезімі мен көңіл-күйін бейнелеудегі
шалымдылығымен, әуездік-әуендік тілінің орамдылығымен баурап қана қоймайды,
сонымен бірге, әлеуметтік – тарихи өмірімен біте қайнасып жатқан
шынайылығымен де тәнті етеді. Қазақтың ғажайып фольклоры, поэзиясы, қолөнер
сияқты ұлттық музыка да қоғамдық өмірдің барлық қырлары мен тарихи
кезеңдерін мейлінше айқын бейнелей алған. Сонымен қатар, қазақтың
философиялық – эститикалық ой-өрісі де терең талғамды музыкалық туындылары
арқылы анағұрлым байып, рухани өміріміздің қайнар бұлағына айналған.
Жаңаша жыл санауға дейінгі І-мыңжылдықта көшпелі өмір салты
тіршілігіне тірек еткен Ұлы Дала туындылары, ең алдымен, уақыт пен
кеңістіктің не екенін танып, қабылдаған. Қазақстанның тұрақтылықты халқының
көп ғасырлы дәуір аясында көшпелі өмір салтта болуы – Еуразиялық Ұлы
Даласының ең енді тұсы Қазақ даласы екендігінде. Яғни, бұл ұлан-байтақ кең
Далада қалың жұрт тербеле көшіп қонуға, жыл құсы сияқты мәңгілік көктемді
қуалап отыруға мейлінше қолайлы еді. Ал технократтық даму бел алғанға дейін
қазақтың қуаң даласында тіршілік үшін бірден-бір қолайлы өмір салт
көшпелілік болды. Сонымен қатар, қазақтың бірыңғай өзімен тектес түркі
халықтарымен шекараланып, түркі әлемінің кіндік мекенінде орналасуы да
дәстүрлі салттың қалыптасуына себебін тигізді.
Белгілі археологиялық ізденістерінің нәтижелері тарихта Пазырық
қорғандарының олжасы деген атпен белгілі. Пазырық қорғанында жаңаша жыл
санауға дейінгі Ү-ІІІ ғасырларда өмір сүрген көшпелі тайпалардың
материалдық мәдениетіне қатысты ғылым үшін мейлінше маңызды, бағалы заттық
айғақтар табылған 3.
Сол заттық айғақтардың ішінде қазақтың көне қобыз аспабы ерекше назар
аударады. Қос ішегі және қос құлағы бар қобыздың айтарлықтай биік жасалған
тиегі шанақ бетке керілген сірі көнге орнатылған. Мұның өзі қазіргі қазақ
қобызының жасалу тәсіліне ұқсас екенін аңғартады.
Жаңа заманның ІІІ ғасырының екінші жартысында ғұмыр кешкен император
Коммодтың замандасы болған грек грамматигі және софисті Юлий Полидевск
өзінің “Ономастикос” атты еңбегінде былай деп жазады: “Бес ішекті музыкалық
аспапты ойлап тапқан скифтер және бұл аспапты сірімен қаптайтын болған, ал
шертпек ретінде ешкінің тұяғын пайдаланған ... Скифтер бүркіт пен
қарақұстың жілігін сыбызғы сияқты үрлеп ойнайды...” (Белгілі түркітанушы
Иштван Қоңыр Мандокидың еңбегінен алынған дерек) 4.
Бұл деректерде айтылған сірімен қапталған, ешкі тұяғымен ойналатын бес
ішекті музыкалық аспап ол – қазақ арасында күні бүгінге дейін сақталған үш
ішекті шертері, қазірге дейін сірімен қапталған, мүйіз шертпекпен
тартылады. Сондай-ақ, қобыздың да шанағы сірімен қапталатыны да бұрын-соңды
белгілі. Ән қосылып шырқалып, күй қосылып тартылса, ондай ортада музыкалық
мәдениеттің қалыптасқан дәстүрінің болғаны. Ұлы Дала көшпелілерінің ән
айту, күй тарту дәстүрі тек намыс-ссеніммен ғана болып қоймай, күнделікті
тіршілікте де кең қолданылған.
ХҮІІІ-ХІХ ғасырларда қазақ даласында болған сырт көз жолаушылардың
жазбаларында көрсетілген.
Осынау араларда бір-екі мың жылдық ұқсастық көшпелілер мәдениетінің
тұрақтылығ мен өнерінің тектілігінің анық дәлелдері. Софист Леонтийдің
қызы, император Екінші Феодорскийдің жұбайы (421-жылдан) грек қаламгері
Эдия Евдокия көзі көріп, көңілі түйсінген әсерін былайша толғаған: “Мен
Скифиядан құстың тілін жоруды, дыбыстан нышан тануды білдім, бұған қоса жан-
жануарлардың шұбырынды ізінен нышан тартуды үйрендім, абыздардың ұлы
сарынын, ағаш төсек пен құз-қияның теңселгенін, әлдеқашан көз жұмған
адамдардың құйқылжыта шырқаған құдірет әндерін, тұлабойыңды кернеп
тасқындаған сезімді көкрегіме қонақтатып қайттым” 5
Ғұндардың ұлы көсемі Еділ дүние салғанда, қылқобыздан қаралы күй
сарнап, жоқтау айтылып, аспан асты күңіренген. Еділді жоқтаудың мәтіні ҮІ
ғасырда ғұмыр кешкен Жерданес еңбектерінде сақталғанын білікті зерттеуші
ғалым Ардақ Нұрғали жариялайды 6.
Еуразия көшпелілерінің арасында күйдің ерте кезден-ақ тартылатыны
жөнінде, оның өзі тәңірлік наным-сеніммен байланысты екені туралы аса мәнді
тарихи – этнографиялық деректер табылуда. Түркі халықтарының қағандық
заманында әрбір таңды жаңа күймен қарсы алатын дәстүр қалыптасқан. Яғни,
бір жыл 365 күннен тұрса, сонша жаңа күй туындап отырған. Жыл бойы
туындаған бұл күйлер Ұлыстың ұлы күнгі ұлан-асар тойда тартылып, соның
ішінен ұрпаққа мұра етіп қалдырарлық тоғыз күй таңдалады екен. Байырғы грек
тарихшысы Р.Квинг Курций (б.з.д. І-ғасыр) өзінің “Ескендір жорығы” деп
аталатын еңбегінде ұлыстың ұлы күні қаған ордасының үстінде күн бейнелі
жалау көтеріліп, қағанға өңшең қызыл матадан киім киген 365 бозбалалардың
мерекені қыздыра өнер көрсететінін тамсана суреттейді 7.
Осы дәстүр туралы орта ғасырдағы түркінің музыкалық мәдениетін
зерттеуші Абдулкадыр Мараги (ХІҮ-ХҮ ғғ.) мынандай дерек келтіреді: “”Түркі-
Моңғол ән-күйі мынандай үш бөлімге бөлінеді: музыка құралында ойналатын бір
түрі бар. Оларды “күктер” (“кукна”) деп атайды, ал дауыспен айтатын
түрлерін “ыр” және “дола” деп атайды. Мұндағы қытай (қыпшақ тайпасының
ішіндегі ру аты) елінде күйдің 365 түрі бар, бір жыл ішінде қанша күн
болса, соның соншама күйі болады. Оның әрбіреуі күн сайын ханның алдында
тартылып отырады. Бұлардың ішінде ең асылы және ең ірісі – тоғыз күй” 8.
Оқымыстыдан келтірілген ой-пікірде “күк” сөзінің – күй, “ыр” деп
отырғаны – жыр, “дола” деп отырғаны – толғау сияқты күні бүгінге дейін
қазақ тілінде бар атаулар. Бұл жөнінде кезінде профессор Қ.Жұбанов нанымды
түрде дәлелдеп беріп еді. Сондай-ақ, “ең асыл және ең ірі тоғыз күй” деген
дерекке қатысты, күні бүгінге дейін қазақ арасында “Тоғыз тарау” деп
аталатын күйлердің бар екенін де айта кету орынды.
Орта Азиядағы түркі тілдес халықтардың, соның ішінде, қазақ халқының
орта ғасырдағы музыкалық мәдениеті сөз болғанда, ең алдымен, сол заманнан
бүгінгі күнге дейін музыкалық мұра ретінде Қорқыт атаның (ҮІІІ-ІХ ғғ.)
күйлерін сақтап қалған бірден-бір халық қазақтар екенін айрықша атап өткен
жөн. Қорқыт күйлерінің тек қазақ арасында рухани азық ретінде негізделуінде
өзіндік тарихи себептер бар. Біріншіден – Қортық шыққан оғыздардың кіндік
жұрты Қазақ даласы. Екіншіден – қазақтардың ХХ ғасырға дейін көшпелі өмір
салтта болуы иісі түркілік дәстүр мен ділдің таза ерекшеленіп, дамуына
ықпал етті. Үшіншіден – көшпелі өмір салт ислам дінінің дендеп орнығу
мүмкіндігін азайтты 9.
ХІХ-ХХ ғасырға дейін бұрынғы Тәңірлік наным-сенім үстем болып,
Тәңірдің жердегі өкілі деп есептелетін аспап – қобыз еді. Қобыздың ілкі
мағынасы – тылсым арқылы дүниеге әсер ету, келешекті жасау, табиғаттағы
оқиғалар мен әлеуметтік орта арасындағы медиатор. Қобыз аспабындағы
дыбыстардың пайда болу жолы, бұл аспап қыл ішегінің алпыс талдық бірлігінен
тұруында.
Сонымен қатар мұндай бір-бірімен өзара тығыз байланысты синкреттік
құбылыс өнерінің көне дәуірлерде пайда болғанын аңғартады. Терең мағыналы,
символикалық нышаны бар аңыздар (Қорқыт туралы аңыздардың көбісі бүгінгі
күнге дейін сақталмаған, кейбіреулерінің тек атаулары ғана қалған, мысалы,
Ш.У.Уәлиханов өзінің ағасы Қанқожа Уәлиханов тартқан күйлердің аттарын ғана
жазып алған. Олардың арасында: “Тәңірі күй” (“Қорқыттың күйі”), “Саймақтың
сары өзені”, “Қорқыт күй”, “Ақсақ құлан”, “Жошыхан”, “Суға кетті ер Қотан”,
“Көк бұқа”, “Бозінген”, т.б. Бұл аспаптың рөлін, қоғамдағы ерекше орнын
көрсетеді. Аспаптың семантикасына сәйкес, бұл музыка көңілді емес, байсалды
да байыпты мағынасын сақтап қалған. Сондықтан ғасырлар бойы қобызшыларға да
қоғам сондай көзқараспен қараған 10.
Қазақ халқының мәдениеті мен өнеріндегі төлтумалық өзінің тектамырын
тым тереңнен тартады. Жаңаша жыл санауға дейінгі І мыңжылдықта, бәлкім одан
да ертерек көшпелі өмір салтты тіршілігіне тірек еткен Ұлы Дала тұрғындары,
сөз жоқ, ең алдымен уақыт пен кеңістіктің не екенін танып-түсінді. Уақыт
пен кеңістік туралы таным-түсінік қалыптастырмай тұрып көшпелі өмір салтқа
ойысу, бейнелеп айтқандаа, қайда барарыңды білмей тұрып жолға шыққандай
қайырсыз тірлік болар еді.
Жыл құсы сияқты, экожүйе жаралымымен мінсіз үйлесім тапқан көшпелі
өмір салт нәтижесінде барша бітім-болмысы дара шаруашылық-мәдени типі
қалыптасты. Ат үстінде айдары желбіреген сахара сарбаздары қауышып, өздерін
Тәңірдің перзентіміз деп санады. Олар алғашқылардың бірі болып Тәңірлік
таным қалыптастырып, адамзат тарихындағы сапалық жаңа кезең – “кіндік
дәуірдің” басталуына мұрындық болды. Яғни, шексіз әлем аясындағы Тәңірлік
пен Адалдықтың арақатынасы бақилық пен фәнилік тұрғысында парықталып,
адамға ғана тән терең трагикалық санамен қауышты. Неміс социологы А.
Вебердің сөзімен айтқанда “олар дүниенің жалғандығын түсінді; ал үстем
нәсіл ретінде олар дүниеге ерлік пен трагикалық сананы орнықтырып, оны эпос
түрінде паш етті” 11.
Дүниеге көшпелілер қайталанбас ғажайып өнер сыйлай алды. Олар Адамдық
болмысты Тәңірлік болмыспен шендестіруді армандай арқылы өнерлеріне
мейлінше асқақ рух дарытты. Сол асқақ рухты өнерлерінің ішінде Тәңірдің
тіліне баланған ең құдіреттісі музыкасы болды. Байырға түркілер күйді “күк”
деп атап, оны Тәңірмен тілдестіретін дәнекер деп білді 12.
Сондықтан да, Тәңір тектес қағандарға арнап күн сайын жаңадан
шығарылған мадақ күйлері тартылып отырған 13.
Байырғы түркілердің бұл дәстүріне тәнті болған қытай императорлары
түркі күйшілері мен әншілерін қолқалап шақырып, алтын ұсынды сарайларында
олардың өнерін тамашалауды өздеріне мәртебе санады 14.
Еуразияның ұлы даласыцнда көшпелі өмір салттың болмысымен үндес
шаруашылық – мәдени типі өз кезегінде дүниеге қайталанбас төлтума мәдениет
әкелді.
Көшпелілердің төлтума мәдениеті өмір шындығын өзіндік талғам –
таныммен игерді, өмір құбылыстарын өзіндік тілмен жорыды, сол жолда өзіндік
әдістер мен тәсілдерді, қалыптар мен түрлерді дүниеге әкелді, сөйтіп алапат-
асқақ идеяларды адам өмірінің ең биік мұраттары ретінде ұсына білді.
Нағыз мәдениет, әсіресе, рухани мәдениет тек қана ұлттық – этникалық
төлтумалықта көрініс табады және сол төлтума қасиетін тұғыр ете отырып қана
дамып, шыңдалады. Ал, басқа елдің мәдени-рухани құндылықтарына жалаң
еліктеу өзінен - өзі қайталау болып шығады.
Демек, әртүрлі этностардың саяси бірлестіктерінің уақыт аясындағы
белгілі бір тұрақтылығына қармастан этникалық дегеніміз – адамзат баласының
өмір сүруінің біірден-бір орнықты қалыбы болып табылады 15.
Ұлы дала көшпелілерінің мыңдаған жылдар аясында шыңдалған ғажайып
мәдениеттің кіндік жұрттағы мұрагері қазақтар болды. Тек қазақтар ғана өз
төңірегінде бірыңғай түркі тілдес халықтармен шекараласты. Және олар сол
ұлы мәдениеттің арқауын үзіп алмай бүгінгі күнге дейін жеткізе алды.
Енді, сол ұлы мәдениеттің ізін суытпай бүгінгі ұрпақтың зердесіне
қондыру, келер ұрпаққа жұғысты ету жер басып жүрген қазақ атаулының ең бір
киелі мұраты болуға тиіс.
Яғни, осының бәрі қазақ музыка мәдениетінң тек-тамырының бастамасы
байырғы скиф, сақ, ғұн закмандарынан осы күнге дейін қалыптасуының айқын
дәлелдері. Өте көнеден қаланған дәстүрлік музыкалық өнер үш мың жылдық
тарихы бар көшпелілер қоғамында ұрпақтар сабақтастығы нәтижесінде біздің
заманымызға дейін жеткен. Қазіргі орындалып жүрген күйшілік өнер, әншілік,
жырау-жұртшылық дәстүр бізге көшпелілердің ұзақ уақыт бойы қалыптасып,
эволюциялық дамудың нәтижесінде сұрыпталған рухани мәдениет. Көне түркілік
ұлы мұраттарды серілік етіп, алыстан көздеген өнерпаздар қоғамдағы
әлеуметтік қажеттілік тізбегінен өз өміршең тұлғалар. Олар заман үніне үн
қосып, келешекті жасаушылар тізбегінен өз өмірін адамзат жүріп өткен шиырлы
жолдың табиғатын түсінумен қатар, өзінің қилы тағдыры мен ауыр өткелдің
нәтижелерін, тәжірбиелерін пайымдау арқылы ертеңгі күнімізді айқындауға
мүмкіндік беретіні сөзсіз.
Тарих көшінің ұлы шеруінде әр ұрпақтың өзіне ғана тиесілі міндеті
болады. Ол міндетті тек сол ұрпақ қана келістіріп атқара алуға тиісті.
Себебі, кез келген ұрпақ, өзі ғұмыр кешкен кезең үшін өткен мен болашақ
арасының жанды көпірі. Оның тал бойында өзіне дейінгі сан ғасырлардың жүгі
бар. Сол жүктің сабақты жібіне дейін қалдырмай болашаққа қол жалғау – жер
басып жүрген тірілердің ең киелі міндеті. Тарих көпірінен өткізіп үлгене
алмай, артта қалдырған асылдың кез келгеніне енді қайтып болашақ ұрпақтың
қолы жетпейді. Қолы жетпегені былай тұрсын, арттағы жолда қандай асылдардың
шашылып қалғанын білместен, қолына іліккенді малданып ғұмыр кешеді. Ғұмыр
кеше жүріп бұрын болған, әлдеқашан ата-бабалары дүниеге әкелген асылдарға
қол жеткіземін деп тер төкпек.
Жиырмасыншы ғасыр қазақ халқы үшін ерекше ғасыр. Жо-жоқ, көрген
қорлықты, тартқан азапты, жоғалтқан ұрпақты айтпаймыз. Немесе, жеткен
жеңіс, тапқан табыс та емес. Оның бәрін тіршіліктің бұйыртқан сыбағасы деп
көңіл жұбатуға болар. Жиырмасыншы ғасыр қазақ халқының тарихи-әлеуметтік
және мәдени-рухани тағдыры үшін айырық ғасыр болды. Үш мың жыл бойы,
бәлкім, одан да ұзақ уақыт аясында қалыптасқан салт атты көшпелілер
өркениеті цивилизациясы артта қалды. Алда базистік болмысы мүлде бөлек
өмір салт күтуде. Еуразияның апайтөс даласында айдарынан жет ескен
көшпелілердің қайталанбас өмір салты жиырмасыншы ғасырда бөлек арна тартты.
Технократтық даму жеңді, табиғаттың өзіндей табиғи бөлек арна жеңілді.
Тұтас бір ұлттың тарихи тағдырындағы бұл сияқты ұлы өзгеріс табиғи даму
барысында жүзеге асқан жоқ, жедел түрде, зорлықпен сырттан таңылып,
әлеуметтік-экономикалық жойқын реформа жасалды. Мұның өзі тұтас этностың
тарихи жадының көмескі тартуына себепші болды 16.
Демек осынау тарихи дерттің дендемеуі үшін тегеурінді әрекетке көшіп,
халықтың ғасырлар бойы қатталған ұлы мұрасын бүгін мен болашақтың игілігіне
айналдыру ең киелі мұраттардың бірі болуға тиіс. Бұл тарихи дамудың қатал
талқысында өз болмысыңды сақтап қалудың, келер күндері ұлттық – этникалық
төл қадір-қасиетіңмен қарсы алудың бірден-бір кепілі. Уақыт мейлінше
күрделі. Соңғы тынысқа дейін рухани мәңгүрттікке қарсы күресуден басқа жол
жоқ. Технократтық даму ұлттық атаулының бәрін кеміріп, жалмап, обып, құртып
барады. Ішіңнен шыққан балаңа “біз осындай болып едік” деп нандыра
алмайсың. Ал, өзіндік қасиеттен айрылған ұлт өледі. Ұлтты өлтірмейтін оның
төлтума мәдениеті ғана. Сондықтан бұл жолда еткен еңбек пен төккен терді
Тәңірдің сыбағасына балай жүріп, өткеннің асылдары болашақ ұрпақтың жан-
жүрегін жылытуы үшін қол жалғап жіберу қажет.
Міне, осындай ойдың түрткісімен ұзақ жылдар бойы ел аузынан, архив
қойнауларынан, жазба мұралардан қазақтың күй өнеріне қатысты деректерді
сүзе жинап, кәдеге жарата отырып, осы зерттеу жұмысымызды жазудамыз.
1.2 Күй қазақтың ұлттық болмыс бітімі ретінде.
Әрбір халықтың ардақ тұтар айбыны мен ішкі әлемінің айдыны есепті
ешбір нәрсемен алмастыруға болмайтын ұлттың өзімен бірге туындап, біте
қайнасып келе жатқан киелі мұрасы бар. Адам жанының ішкі толқынысын, сезім
шеруінің көпірін таңғажайып үн, әуен, ырғақпен жеткізе білетін қазақтың
қара қобызы мен қоңыр домбырасы, сырлы сыбызғысы арқылы пайда болған
күйлерді осындай мұра қатарынаа жатқызңға болады. Қазақтың арғы тегі мен
түп – тұқиянына тереңдегісі келген жанның қай-қайсысы да сірә осы музыка
аспаптарына көз тоқтатпай өтпесі хақ. Әсіресе, ұлттың рухани әлемі мен жан
сұлулығы, ерлігі мен өрлігі, даралығы мен дарындылығын, дархандығы мен
данлығын т.т. сан алуан қасиет – қабілетін осылардың үн төкпесінен таниды,
сезінеді, тебіренеді, тәрбие көреді.
Ғасырлардан ғасырларға іріктеліп, сұрыпталып, сүргіленіп, түрленіп
жеткен халықтың өзімен бірге дамып, қалыптасып отыратын бұл мұраны абайлап
тұтынып, қастерлей білгеніміз жөн. Бұлардың адам жадынан түспей бірге
жасасып келуінде табиғилық басым болатындығында. Олай болатыны бізге жеткен
әрбір күйдің сарынынан ата-баба өмір сүрген ежелгі ортаның кескін-келбетін,
соған тән құбылыстар мен оқиғаларды көргендей, бүкіл жан дүниеңмен
сезінгендей күй кешесің. Бейнелеп айтар болсақ, күйлерден аспан мен жер
аралығында адам танып түсінер, табындырар іс-қимыл әрекеттердің түр-түрі
орын алып жатыр.
Аққудың сұңқылы, қаздың қаңқылы, желдің гуілі, бұлақтың сылдыры,
қамыстың сыбдыры, ат тұяғының дүбірі, ботаның боздауы, қасқырдың ұлығаны,
бұлбұлдың сайрағаны т.т. бірде бірі күй әлемінен тыс қала алмаған.
Бір ғажабы күйлер тарихы мен оның мазмұн-мағынасына бойлаған адам тіл
философиясымен біртектес даму жолын байқай алады. Философияда, тілде де,
күйде де белгілі бір жүйеге бағынар заңдылық орын алған. Және осы заңдылық
үнемі қатаң мақталып отырады. Қазақ тілінің әуелі дыбыс пен буынға
негізделген жеке сөздер мен сөз тіркестері арқылы нақты ойды білдірер
сөйлемдерге ұласатыны іспетті күй де өзіне тән айшықты үн-ырғақтардан,
таңбалар мен тараулардан т.т философиялық бөліктерден бас құрап барып адам
жанын тебірентер неше алуан күй сарынына айналады.
Күй мен философияны осылай байланыстыра зерттеудің керемет нәтижелер
беретінін бір кезде профессор Қ.Жұбанов көрсеткен болатын. Бірақ, өкінішке
қарай өзара бірлесе зерттеулерге тиісті осы жаңа арнаға философия мамандары
тарапынан да, өнер адамдары тарапынан да батыл қадам жасағандар күні
бүгінге дейін болған емес. Тек жазушы ғалым Ақселеу Сейдімбековтың “Күй
шежіресінде” атты кітабы бұл жөнінде бірлі – жарым пікір өрбітеді. Күй
шежіресі мен тарихынан мол мағлұмат беретін бұл еңбектің маңызы зор деп
білеміз.
Ал енді күйлердің тарихы мен философиясы, табиғаты күй мен күйшілерді
дәуір-дәуірге бөліп, мазмұн, стиль, жағына қарай таратып талдаумен, соған
ылайықты тың ой-пікірлерімен ерекшеленеді 17.
Біз бұл “Қазақтың күй философиясы” атты бітіру жұмысымызда күйге
байланысты тарихи-философиялық деректемелерді қумалай отырып 30-ғасыр
шеңберінде зерттеу жүргізіп, сөйтіп оны үш дәуірге топтап, жіктеп алып,
жүйелі ізденіс жүргіздік.
1. Ежелгі дәуір біздің жыл санауымызға дейінгі ҮІІІ-І-ғасырлар
мен біздің дәуіріміздің ІҮ-Ү-ғасырын қамтиды;
2. Орта дәуір: ҮІ-ҮІІІ-ғ.ғ. мен ХІІІ-ХІҮ-ғ.ғ. аралығы.
3. Кейінгі ХҮ-ХХ-ғасырлар аралығы.
Осы аталған дәуірлерде де қазақ күйлерінің түпнегізі сақталған. Күй
тарихын осылайша философиялық талдау арқылы түптеп зерттеу арқылы болашақ
ізденістерге азық болар қызықты барлау жасаймыз. Сонау сақ дәуірінен бері
қарай тартып, қазақ халқының күйлері арқылы көмескі болып келген көп
жайттың сырына үңіледі. Сонда бір байқалатын қазақтың көне музыка аспаптары
– қобыз, домбыра, сыбызғының есте жоқ ескі замандарға жетелейтіні. Яғни бұл
қазақ мәдениетінің, қазақ өнерінің тарихы көне дәуірлерден бастау алады
деген сөз.
Қазақ халқының күйшілік өнері жайлы оның жазба мәдениетін ХХ-ғасырдың
үлесіне жатқызамыз. Себебі, бұл ғасырға дейін өмір сүрген қазақтың сазгер
күйшілері мен әншілерінің өмірі мен шығармашылығы жайлы бізге жеткен жазба
деректер де, мәліметтер де жоқтың қасында десекте болады.
1925-жылы А.В.Затаевич Орынбор қаласында “Қазақ халқының 1000 әні” –
атты этнографиялық жинақ шығарды. Бұл таңғажайып еңбекке негізінен алғанда
қазақ әндерінің әуендік нұсқасы, жиырмадан астам күйлер енген еді. Онда
қазақ сазының авторлары мен әншілері, күйшілері туралы қысқаша айтылып, әрі
мәнді, әрі құнды қосалқы мәліметтер де берілген. Осы бір өнегелі іс бүгінде
жалғасын табуда.
Ал, қазақтың күй сазы жөнінде Құдайберген Жұбанов “Қазақ музыкасындағы
күй жанрының пайда болуы жайлы” – атты ғылыми еңбегімен қазақ сазының
тарихын тектеп, болашағына бағыт-бағдар сілтеді.
Кезінде Ілияс Жансүгіров, Мұхтар Әуезов, Әлкей Марғұлан, Сапарғали
Бегалин және т.б. қазақтың бір туар азаматтары қазақ сазы туралы көп әңгіме
қалдырса, қазіргі таңда бұл дәстүр Мұқтар Мағауин, Ілия Жақанов, Ақселеу
Сейдімбеков т.б. еңбектерінде өз жалғасын табуда.
Қазақ халқының тарихында ХХ-ғасырдың соңына қарай (1991) Қазақстан
тәуелсіз ел атанды. Тәуелсіздіктің алғашқы қадамдарының бірі – қазақ
ұлтыеың басынан өткен қиын тағдырына тарихи тұрғыдан әділ баға беріп, оң
көзқарастарды қалыптастыру болды. Бұл істі алдымен тарихшылар және т.б.
ғылымдар саласындағы ғалымдар қолға алды. Олар ұлтымыздың тарихына қатысты
бар көне деректер мен әртүрлі мәліметтерді жиып-теріп, ғылыми талдау
жасады, әрі зерттеді. Соның арқасында, қазақтың бұрынғы тарихын
ақтаңдақтардан тазартып жазуға мүмкіндік туды. Солардың бірі – қазақ
күйлерінің тарихы.
Қазақ салтында тарихты білу, ата-мекенді қастерлеу, туған ел-туған
жерді қоғау, тілді, әдет-ғұрыпты ұмытпау, байырға өнер түрлерін сақтау,
дінді құрметтеу – ежелден бері қалыптасқан дәстүр. Мұндай дәстүрлердің өзі
ғасырлар бойы ұрпақтардың өмір тәжірбиесінен өтіп біздің заманға жетті.
Ерте кезден-ақ қазақ өз тіршілігінің барлық қырларын таңдайдағы
әнімен, көкіректегі күйімен, көмейдегі жырымен баяндалған. Олар әр дәуірде,
әр кезеңде, әр ғасырда туғандықтан; бір жағынан халықтың рухани азығы
болса; екінші жағынан өткен өмір шежіресі.
Қазақ халқы Сақ, Ғұн, Үйсін, Көк түріктердің (аспан түріктері) және
т.б. ру-тайпалардың тарихи отанында отырған ұрпағы, әрі олардан қалған
мәдени мұралардың да, рухани байлықтың да бірден-бір иесі болып табылады.
Сан ғасырлар бойы сақталған әуен-саздарды әр ұрпақ жадында сақтап, көздің
қарашығындай қорғап, ілгері дамытып келеді. Сондай мұраларымыздың ішіндегі
ең көнесі, ең байырғысы – қазақ халқының күй сазы. Сол күйлердішығарған
халық сазгерлері жайлы академик А.Жұбанов “Не бір аруақты, дарынды дала
перзенттерінің аты ұмтылып кетседе, сары алтындай шығармалары тот баспай
бізге аман жетті,... Олардың бәрі де әліпті таяқ деп білмейтін, нота
дегеннен тіпті бейхабар болса да, өз халқының өзегін өртеген мұңын мұңдап,
жоғын жоқтаған, көптеген тамаша музыкалық шығармалар қалдырып кеткені және
айқын. Олар халық аспаптарына арнап шығармаларын, яғни, домбыра мен қобыз
сыбызғыға арналған музыкалық пьесаларды, “Күй” деген бір-ақ сөзбен атаған”,
- дейді 18.
Осы айтылған қазақтың үш күй аспабы: сыбызғы, қобыз, домбыра жайлы
дерек көздері жоғарыда аталған ежелгі тайпалардың тарихында кездеседі. Ал,
кейінгі түрік халықтарының әуен-саз мәдениетін зерттеуші ғалымдар да бұл
деректерді толықтыра түсуде. Орта Азиядағы археологиялық қазбалардан
табылған қазақтың домбырасына ұқсайтын екі шекті саз аспабы жайлы академик
Р.Л. Садоков: “Осыған байланысты бейім заттарды енді Орта Азияның солтүстік
жағындағы негізінен Арал теңізі маңын мекендеген Сақ тайпаларының музыкалық
өмірінен іздеу керек”, - дейді 19.
Сондай-ақ, ерте ғасырлардағы сыбызғы жайлы көне деректер Ғұндарда да,
Қаңлыларда да жиі кездесіп қалады. Соның бірі – Ғұн сазгері – біздіің жыл
санауымызға дейінгі 36-жылы Ғұн әскер басымен бірге жерленген сыбызғышының
мүрдесі. Ал, Ғұндардағы қобыз аспабының Қытай еліне қалай келгені жайлы
деректер туралы мәліметтер көне Қытай жазбаларында ұшырасады. Бір
таңғаларлығы, осы айтылған үш аспап белгілі бір дәуірлерде өздерінің даму
сатысында айрықша даңққа бөленгенін көреміз.
Ескі замандардан – ақ осы аспаптарда орындалатын әуен-саздардың жалпы
атауы “Күй” деген сөзбен аталуы себептерін ашып берген Құдайберген Жұбанов
өзінің “Қазақ музыкасындағы күй жанрының пайда болуы жайлы” очеркінде:
“Күй” деген сөздің арғы тегі “Көк” пен байланыста болғанын көреміз. Көк пен
су екеуі, бір кезде бір ұғым болған. Бірі – жоғарғы аспан, бірі – төменгі
аспан болып саналған. Алғашқы адам ұғымында екеуі де “космос” – деген еді
20.
Қазақтың күй сазын сөз еткенде, оның молдығы мен көркемдігі жайлы
“Санын сөз етсеңіз де, сапасын сөз етсеңіз де, екі шектен ескен күй,
мақтауға тұрарлық қымбат дүние”,- деп А.Жұбанов айтқандай, күйлердіің санын
сөзетсек – сонау ХХ-ғасырдың басындағы қазақтың ән-күйін жинаушы
А.Затевичтен бастап бүгінгі таңға дейін 4-5 мыңдай болып қалады. Солардың
ішінде 500-дейі ескі сарынды көне күйлер. Бұларды қазақтың халық күйлері
деп атайды. Сонымен қоса, бұл күйлердің шығармасы, яғни, авторлары белгілі
күйлер. Мың жарымдайы қазіргі заман күйлері, демек соңғы ғасырдың жемісі.
Әлі де, ед ішіндегі талай күйлер нотаға түспей жатыр.
Ал, сапсын сөз етер болсақ, қазақ күйлерінің мазмұны: халықтың көне
шежіресін, тұрмыс-тіршілігін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, мінез-құлқын,
дүние танымын, арман-тілегін, сүйініш-күйінішін, ерлік істерін, махаббат-
сезімін және т.т. жырлайды.
Біздің заманға көптеген көне күйлермен аңыз-әңгімелердің мазмұны 30-
ғасырға жуық уақытты қамтиды. Мұндай сазды – сарындарды шығарған
күйшілердің бірінің өмірбаяны ел ішінде аңызға айналса, енді біреулері
эпостық жырлардың кейіпкерлері, немесе, көбінің есімдері ұмыт болып,
шығармалары сақталған. Кезінде тыңдаушысын тамсандырған бұл әуендер,
әсіресе, қазіргі көне күйлер сазының құрамында жиі кездеседі. Бұлардың
ішінде әуелгі замандардағы нұсқаларынан хабар беретін: “Аққу”, “Сары өзен”,
“Ертіс толқыны”, “Боз айғыр”, “Шұбар ат”, “Шыңырау” сияқты халық күйлері
жүздеп саналады.
Осындай көне күйлердің әуен-саздары мен мазмұны қазақ даласын мекен
еткен ежелгі (Сақ, Ғұн, Үйсін, Қаңлы және Көк түріктер) тайпалардың бәріне
ортақ. Бұл туралы деректер мен мәліметтер ескерткіштер де мұны растай
түседі.
Қазақ халқының ұлы жазушысы М.Әуезов күймен бірге айтылатын аңыздарға
мән бере қарап, оған аса жоғары баға берді. “Күй аңызы” (1948) атты
мақаласында “Барлық Орталық, Шығыс Қазақстан, Алтай, Алатау, Сыр аясындағы
қалың қазақ елі тартқан сыбызғыдағы салқын саз, қобыздағы қоңыр күй,
домбыраның да екі шекті ғана емес, әдейі күйге арналған үш шекті тіліне
оралған көп күйлердің ескі-жаңасы тегіс – тарих үшін елеулі бұйым” – дей
келіп: “Ноғайлы-Қазақ айырылған күй”, “Қорқыт күй”, “Асанқайғы күйі”, “Ала
байрақ”, “Ақсақ құлан”, “Нар идірген”, “Азамат қожа”, “Тепең көк”, “Боз
торғай”, “Боз айғыр” сияқты т.б. күйлерді атай отырып “Осы күйлердің көбіне
тек өздеріне тән, нақтылы сұлу әңгіме – аңыздар болған”, - дейді 21.
Қарт Ноғай. ХҮ-ХҮІ-ғ.ғ. Ноғайлы елінің дәурені өтіп, тоз-тоз болып ел
айрылған, жұрт жан-жаққа шашырап көшкен кез. Әсіресе, төскейді малы,
мөсекте басы қосылған Ноғай-қазақ жұрты үшін өте ауыр болды. Біреу
құдасынан, біреу туысынан, біреу нағашысынан, біреу жиенінен, енді біреулер
қанды көйлек жолдасынан айрылған алмағайып заман туады. Бұрынғы сүттей ұйып
тату-тәтті өмір өткізіп жатқан ағайын жекжатқа мұның өзі қатты соққы болып
тиді. Бұл туралы Шәкәрім Құдайбердіұлы былай дейді: “... Әз Жәнібек хан
қазақты алып ауарда Ноғай бүлінгенде, ноғай-қазақ айрылғандағы жылау күй
деп домбырамен бір зарлы күй тартады” 22.
Сырттан жау келмей-ақ елдің өз ішінен бұлінуі қасірет еді. Қазіргі
біздің түсінігімізде екі ел деп жүргеніміздің өзі – Ноғай-қазақ дегені тек
атауы ғана болмаса, бір тілде сөйлейтін тұтас этнос еді. Сондағы елдің
басынан кешкендері қазақ күйлерінде суреттеліп тарихтың мәңгі ескерткіші
болып қалды. Сондай күйдің бірі “Ноғайлының зары” атты күй. Бұл күйді
белгілі домбырашы Бақыт Басықараев:
Ормамбет би өлген күн,
Он сан Ноғай дүлген күн,
Айқай, айқай, айқай күн,
Айқайлап жауға тиген күн.
- деп, қара Ноғай босып көшкенде, оның Ормамбет би деген үлкен
басшысы дүние салады. Сонда: “Ақылгөйсіз, басшысыз, қалған ендігі
күніміз не болады?” деп қайғырған халықтың мұңын Қарт Ноғай деген
күйшісі күй етіп тартса керек” деп деп күйді қарт домбырашы
күңіренте тартады. Күйдің сазын нотаға түсіруші белгілі өнер
зерттеуші А. Райымбергенов 23.
Күйші қыз Ақжелең. Шамамен ХҮІ-ХҮІІ-ғасыр. “Ерте, ерте, ертеде; ешкі
жүні бөртеде”, “Боз торғай қой үстіне жұмыртқалаған заманда” Ақжелең атты
күйші қыз өмір сүріпті. Ол тартқан күйлердің бірі де әдемі, бәрі де сұлу,
бұлбұлдың үніндей сыңғырлап, адамның тұла бойын шымырлатып, алпыс еті
тамырды қуалап, тыңдаушының ет – жүрегін елжіретіпті. Содан Ақжелең қыздың
тартқан күйлерінің бәрінде елі мадақтап “Ақжелең” күй деп атап кетісіпті
дейді ел жадында сақталған ескі әңгімеде. Аты аңыз-әпсана кейіпкері болған
осы Ақжелең қыз “Елпыс екі тамырлы Ақжелең” күйлерінің авторы делінеді.
А.Жұбанов: “Қазақтың халық музыка қазынасында “Ақжелең” атты күйлердің
сериясы бар. Солардың шығуы жайында домбырашылар мынадай жайды айтады.
Өткен заманда Ақжелең деген домбырашы қыз болады. Қазақта адам тамырын
алпыс екі деп санауына байланысты, ол қатарынан сонша тамырдың барлығы
иімейінше күйді тарта береді екен”, - дейді 24.
Байжігіт ХҮІ – ХҮІІ-ғасырлар. Қазақ халқының күйшілік дәстүрін сөз
еткенде Байжігіттің өнері өз алдына бір төбе, шоқтығы биік болып, еңселі
көрінеді.
Байжігіт күйшінің тарихи тұлғасы М.Мағауиннің “Күй бабасы Байжігіт”
атты хикаясында, “Көкбалақ” романында баяндалады. “Күй бабасы Байжігітте”:
“Байжігіт, сөз жоқ, туған халқының өзіне дейінгі саз өнерін жете таныған,
оның барлық озық қасиеттерін бойына сіңірген адам еді”, - десе, әрі қарай:
“Байжігіт күйлерінде, әсіресе, көшпелі қазақтың рухани әлемі айқын
бейнеленген”, - дейді 25.
Шынында да Байжігіт күйлері қазақ күйлерінің әуен-сазында ұлттық тұр-
сипаттың қалыптасуына әсер етіп қана қоймай, оның бастау бұлағы да болды.
Ол шығарып тартқан күй тілінің әуен-ырғағындағы сазды сарындар халқымыздың
мінез-құлқына орай өрнектеліп отырады.
Т. Ақселеудің “Күй шежіресі” атты кітабында Байжігіт күйшіінің өміріне
қатысты кейбір деректер нақтыланып, оның тарихи тұлғасы сомдала түскен.
Онда: “Байжігіт қазақтың күй өнеріне ұлттық әуез дарытуға ұйытқы болған,
сөйтіп осынау қанатты өнердің төл тума тұлғасын біржолата орнықтыруға
ықпал ете білген санаулы саңлақ күйшілеріміздің бірі”, - дейді 26.
Қазіргі қазақ күйлерінің ішінде шертпе дәстүрінде тартылатын көне-
сарынды көптеген күйлердің мазмұны, әуен-ырғағы, композициялық құрылымы
“Келіншек”, “Көкбалақ”, “Былқылдақ”, “Қайың сауған”, “Қосбасарлар”,
“Көкейкесті” т.б. ондаған күйлердің тарихи нұсқасы ғалым-жазушы Т.
Ақселеудің жоғарыдағы сөзінің әділ екенін қуаттай түседі.
Ежелгі Сақ, Ғұн, Үйсін, Қаңлы және Көк түріктердің тарихи отанында
отырған қазақ халқы ХҮІІ-ХҮІІІ-ғасырларда-ақ таза ұлттық тіл-қазақ тілінде
сөйледі.
Бұл ғасырларда ірілі-уақты ру-тайпалар өздерінің этникалық тегін
анықтап қазақ ұлты болып тұтастану, қалыптасу табиғатын бастан кешті. Қазақ
халқының өз алдына ұлт болып дамуы ең аз дегенде бес-алты ғасырды қамтиды.
Әсіресе, ХҮІІ-ХҮІІІ-ғасырлар қазақтың ұлт болып өмір сүруінің сыналар шағы
болды. Бір жағынан қазақ даласына сыртқы жаулар анталап ат қойса, екінші
жағынан оның байлығына сұқтана көз тіккен көршілер де қарап жатпады. Оның
үстіне ұлттық этностың дамуына кедергі болған ішкі қайшылықтар да “бір
жағадан бас, бір жеңнен қол” шығаруға үлкен кедергі болды.
Бұл кезде қазақ елі этникалық тұрғыдан алғанда бір тұтас болмағанымен
(тіршілігі, тілі, салты, дәстүрі, өнері т.б.) мемлекеттік жүйесінің дамуы
жағынан ру-тайпалық құрамда болатын. Қазақтың ең осал жері де осы еді. Ол
кезде бір ру екінші румен жиі-жиі дау дауласып, соңғы ұрыс-керіске
ұласатын. Болмаса, ақыры жауласауға дейін барып, кейде қайғылы оқиғалармен
тынатын. Бұған қазақтың өткен өміріндегі: рушылық мінез-құлық, жер дауы,
жесір дауы, қарындастың намысы, ер құны, барымташылық т.т. мысал етуге
болады.
Қазақтың осындай жағдайын өз пайдаларына ұтымды шешкісі келген екі
үлкен көршілер – Ресей мен Қытай; қазақтың жерінен өздеріне үлес-сыбаға
алып қалуды жасырын түрде ойластырып та қояды. Мұның ең бір оңай жолы
алдымен қазақтың этникалық тұтастығына жарқышақ салып, оны бөлшек-бөлшек
етіп бұтарлап жұту еді.
Осы бір зымиянды, айлалы саясаттың кейінгі ғасырларда іске асқанына
қазақ халқының өз тарихы куә. Тіпті мұны растайтын деректер әлем
халықтарының тарихынан да табылады.
Сол кездегі халық ауыз әдебиетінде бұл кезең шынайы шындық сарынмен
жырланады.
Ал, қазақ күйлерінің тарихында да бұл кезеңдер өзіндік түр-сипатпен
суретеледі. Сондай күйлердің тобына: Сырым Датұлын суреттейтін “Сырым
сазы”, Мөңке би (1763-1836) тартқан “Кеңес”, Жоңғар-Ойрат шапқыншылығын
баяндайтын “Ел айрылған”; төре күйлері: Жантөренің “Шалқымасы”, Арынғазының
өзіне шығарған күйі “Арынғазы”, Абылай ханның өзі шығарған: “Шаңды жорық”,
“Ала байрақ”, “Қара жорға”, “Жорық күйі” , Ұзақтың “Ақжелеңі”, Боғданның
“Боз төбесі”, Саршаның “Бозінгені”, Кошқар мен Бейсембінің “Кеңестері”
т.б. атауға болады.
Бұл ғасырлардағы күйлердің сарын-сазынан, әуен-ырғағынан,
композициялық құрылымынан қазақтың ұлттық мінез-құлқына тән: ой-сана
иірімдері, дүние танымы анық байқалады. Мұның өзі рухани танымдық тұрғыдан
алғанда күйлердің атқарар міндетінің өскендігін байқатады. Тыңдаушылардың
ыстық-ықыласына, оның шексіз құрметіне бөленіп, өнер туындысы ретінде
жоғары бағаланады. Мұндай құбылыс ХІХ-ғасырда күйшілік мектептердің тарих
сақынасына көтерілуіне мүмкіндік туғызды. Бұл кездегі күйшілік дәстүр
төмендегідей болды:
Біріншіден – ұлт тарихына қатысы бар күйлердің дүниеге келуі: “Сырым
сазы”, “Ел айрылған”, Абылай хан күйлері т.т.
Екіншіден – күй сазындағы әуен-ырғқтарда: шертпе күй және төкпе күй
дәстүрі анықтала түсті.
Үшіншіден – төре күйлері ортасының қалыптаса бастауы. Абылай хан,
Наурызбай, Дәулеткерей т.т. Енді ХІХ-ғасырдағы қазақтың күй өнеріндегі
дәстүрі мен мектептерін сөз ете отырып, сол кездегі елдің әлеуметтік
жағдайына қысқаша тоқталамыз.
Қашанда өз халқының талайғы тағдырымен біте қайнасып, бірге жүретін
халық күйшілерінің үлкен тобына ХІХ – ғасырдағы күйшілік мектептің өкілдері
жатады. Махамбет, Құрманғазы, Тәттімбет, Дәулеткерей, Абыл, Өскенбай, Есір,
Есбай Бейсембі, Қожеке, Түркеш, Есжан, Дина, Сейтек, Қазанғап, Сүгір сияқты
т.б. күйшілердің өнеріне туған халқы дән риза еді. Олардың асқақтата
тартқан күйлеріндегі саз-сарындарынан ата-бабалардың ежелгі қасиетті үнін
естіп, нәзік сезімге бөленіп, бойға күш-қуат, қайрат-жігер жинат
аруақтанатын.
Осылайша халқын өмірге жігерлендіріп, намысын жанып, оған рухани
жағынан қызмет көрсетуші ХІХ-ғасырдағы күйшілік мектептер десек; өзіне
дейінгі күй дәстүрінен бөлектеу тұратын олардың айрықша сипаттары бар. Сол
кездегі күйшілердің тәжірбиесінен жеткен мол мұраның тарихи мазмұнынан мұны
анық көреміз. Оны түрлі-түрлі жолдармен сипаттар жазуға да болады. Әрине,
ондай сипаттамалардың бәріне бірдей тоқталып жатпай-ақ, негізгі екеуіне
қысқаша түрде шолу жасасақ: оның біріншісі – күйшілік өнердің тарихилығы
деймізде; екіншісін – күй тілінің мағыналары деп қарастырамыз.
ХІХ-ғасырдың күйшілері өздерін ежелгі дәуірлерден бері қарай жалғасып
келе жатқан күй дәстүрінің мұрагеріміз деп есептеген. Халықтың тарихымен
байланысты шыққан күй аңыздарын, оның шығу тегін өте жақса білген. Мәселен,
Құрманғазы туралы М.Әуезов: “Ел дәстүрімен ескі жақсы күйшіге шарт болған
күйшілік жораны жақсы біліп, ұғынғандықтан қазақ күйлерінің атасы –
Құрманғазы өзінің бар күйін шығарумен қатар соның бәрін тудырғаан себеп-
халді де, сезім сырды да бірге аңыз, әңгіме ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
беттері
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...3
I КҮЙ АҢЫЗЫНЫҢ ТАРИХИ ДЕРЕКТІЛІГІ ЖӘНЕ
ҚҰРЫЛЫМЫ
1.1 Ежелгі музыкалық мәдениетіміздің бастау бұлақтары ... ... ...7
1.2 Күй қазақтың ұлттық болмыс бітімі ретінде
... ... ... ... ... ... ..14
II КҮЙ – ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ РУХАНИ АЗЫҒЫ РЕТІНДЕ
2.1 Қазақ музыкалық өнеріндегі домбыраның орны ... ... ... ... ... 25
2.2 Қазақ халқының күй жанры философиялық синтезге
толы мазмұн ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
0
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... .52
“Санын сөз етсеңіз де, сапасын сөз етсеңіз де,
екі шектен ескен күй, мақтауға тұрарлық қымбат дүние”
А.Жұбанов
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Қай халықтың болмасын өзінің атадан балаға жеткен, қадірлеп көзінің
қарашығындай сақтап, қымбат қазынасына айналдырған ұлттық дәстүрлі музыка
өнері болады. Ол негізінен вокалды (дауысты) және аспапты болып екі түрге
бөлінеді. Ұлттық өнердің негізін қалаушылар – халаық арасынан шыққан дарын
иелері, халық композиторлары.
Қазақ халқының аспапты музыкасына күйлер жатады. Күйлер қазақтың
ұлттық болмыс бітімімен, сана сезімімен тығыз байланысып, өмірінен қуат
алған, рухани өмірдегі дәстүрлі өнердің ішіндегі ең күрделі, тоқсан
толғаулысы да осы күй шығармашылығы.
Ұлттық мәдениетіміздің құнарлы арнасына жататын күй өнері өзінің
өміршеңдігі, халыққа етене жақындығымен ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келеді.
Күйлер ел арасынан шыққан құйма-құлақ дарын иелері арқылы толыса дамып,
ұлттық өмір-тіршілігімен тығыз байланысып, ел өмірінің рухани серігі болды.
Музыка саласында күй өнері өз алдына күй жанры болып қалыптасты.
Ғасырлардан ғасырларға іріктеліп, сұрыпталып, сүргіленіп, түрленіп
жеткен халықтың өзімен бірге дамып, қалыптасып отыратын бұл мұраны абайлап
тұтынып, қастерлей білгеніміз жөн. Бұлардың адам жадынан түспей бірге
жасасып келуінде табиғилық басым болатындығында. Олай болатыны бізге жеткен
әрбір күйдің сарынынан ата-баба өмір сүрген ежелгі ортаның кескін-келбетін,
соған тән құбылыстар мен оқиғаларды көргендей, бүкіл жан дүниеңмен
сезінгендей күй кешесің. Бейнелеп айтар болсақ, күйлерден аспан мен жер
аралығында адам танып түсінер, табындырар іс-қимыл әрекеттердің түр-түрі
орын алып жатыр.
Аққудың сұңқылы, қаздың қаңқылы, желдің гуілі, бұлақтың сылдыры,
қамыстың сыбдыры, ат тұяғының дүбірі, ботаның боздауы, қасқырдың ұлығаны,
бұлбұлдың сайрағаны т.т. бірде бірі күй әлемінен тыс қала алмаған.
Күйлер адамның ішкі сезім дүниесін, оның жеке басының көңіл – күйін,
қуанышы мен қайғысын, аңсаған арманын, өмір сүрген қоғамын, тіршілік
дүниесін, қоршаған табиғат анасын - өзен-суын, орман – тоғайын, асқар
таулары мен байтақ даласын паш етіп жырлайтын шығармашылық жанрға айналды.
Көптеген күйлер, алайық “Ақсақ құлан, “Ботасы өлген бозінген, “Саймақтың
сары өзені, “нар идірген, “Ертіс толқыны, “Аңшының зары т.б. тарихи
оқиғаларды баяндаса, енді бірқатары әлеуметтік өмір тынысына үн қатып, ел
өмірінің қайғысы мен қуаныш сезімдерін толғады 1.
Сондықтан да күй шығармашылығы өзінің тақырыбы мен мазмұнына қарай өз
тыңдаушысының көңіл күйіне, жүрек тебіренісіне, сезім сырына айналып, ішкі
жан дүниесінен терең орын алып отырады. Олар ұлт мәдениетінде өзінің
құрылымы, дыбыс ерекшеліктері жағынан басқа халықтарға ұқсамайтын төл аспап
болып тарихи және мәдени кеңістікте сақталып келді.
Ал, қазақтың күй сазы жөнінде Құдайберген Жұбанов “Қазақ музыкасындағы
күй жанрының пайда болуы жайлы” – атты ғылыми еңбегімен қазақ сазының
тарихын тектеп, болашағына бағыт-бағдар сілтеді.
Кезінде Ілияс Жансүгіров, Мұхтар Әуезов, Әлкей Марғұлан, Сапарғали
Бегалин және т.б. қазақтың бір туар азаматтары қазақ сазы туралы көп әңгіме
қалдырса, қазіргі таңда бұл дәстүр Мұқтар Мағауин, Ілия Жақанов, белгілі
ғалым-зерттеуші Ақселеу Сейдімбеков, көне аспаптарды жинаушы, өзінің бар
болмысын осы жолға арнаған профессор Болат Сарыбаевтың, Құдайберген
Жұбанов, Тмат Мерғалиевтің, Сәрсенбай Бүркіттің, Орынбай Дүйсеннің, күй
мұрасын зерттеуші, ұстаз, күйші-сазгер, шертпе күй шебері Уәли Бекеновтың
және т.б. өз жалғасын тауып келе жатқан ғылыми еңбектерді ерекше айтып
өткеніміз жөн.
Қазақтың саз аспаптары жалпы ұлттық және фольклорлық болып екі топқа
жіктеледі. Ел ішінде кеңінен пайдаланып, халық күйлері мен саз әуендерін
орындап ұрпақтан ұрпаққа қалдыру барысында домбыра, қобыз, сыбызғы
аспаптары негізгі орынды иеленеді. Күй жанырында да бұлар домбыра күйлері,
қобыз күйлері, сыбызғы күйлері болып жекеленіп айтылады. Ал көбіне,
фольклорлық этнографиялық кеңістікте сақталған уілдек, сазген, дабыл,
даңғыра, шыңдауыл, дауылпаз, дудыға, желқабыз, желбуаз, тоқылдақ, тұяқтас,
асатаяқ, керней, адырна, шартылдауық, сақпан, дүңгіршек фольклорлық
аспаптар тобына енеді. Бұлардың қатарына сырнай, кепшік жетіген, бұғышақ,
шаң – қобыз, ауызсырнай аспаптарын да жатқызамыз.
Күйлер және оны орындаушылық міндетін атқарушы төл аспапбымыз:
домбыра, қобыз, сыбызғы аспаптары халқымыздың өмір керуенімен бірге жасап
келеді. Әр күйдің шығарушы әуен иелері болған. Күйлерді халық күйі және
халық композиторының күйі деп шығарушының атымен атап жүрміз. Халық күйлері
жылдар, ғасырлар өткен сайын шығарушының аты ұмытылып, ел ішіндегі дарын
иелерінің орындап жалғастыруы арқылы күйдің аты сақталып, бара-бара халық
күйі болып сақталған.
Зерттеу жұмысының мақсаты.
Қазақтың мәдениетіндегі күй өнерін зерттей отырып аты аңызға айналғн
күй атасы Қорқыттан бастап, өмірдің қыры мен сырын күй тілімен сөйлетіп
кеткен халық композиторларының күйлері мен есімдерінің ел арасында сақталып
келуі халқымыздың өнерге сүйіспеншілігін, өнерпаз ұлт екендігін және күйдің
құдіреттілігін философиялық тұрғыда ашып көрсету. Күйлер өзінің дәстүрлік
ерекшеліктеріне орай жеке мектеп құрайды. Яғни, зерттеп отырған “Қазақтың
күй философиясы” атты бітіру жұмысымыздың мақсаты да осыны меңзейді.
Зерттеу жұмысының мақсатына жету үшін мынадай міндеттер қойылды:
• Күй аңызының тарихи дамуына шолу;
• Күй қазақтың ұлттық-философиялық бітімін көрсету;
• Күй – қазақтың рухани-философиялық маңызы, хақындағы
міндеттерді алға қойып, тереңірек ашуға міндет қойдық.
Зерттеу жұмысының жаңалығы.
Қазақтың күй философиясы - қазақ халқының ұлттық-философиялық
мәдениетінің құндылығы ретіндегі ізденістер жүргізе отырып, мәдени-
философиялық талдаулар жасап, қазақ халқының рухани азығы болған қазақ
мәдениетіндегі күй жанрының синтезге толы мазмұнын ашу болып табылады.
Бітіру жұмысының құрылымы.
Тақырыптың мазмұнына сай кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеудің өзектілігі негізделіп, мақсаты, міндеті, ғылыми
жаңалығы баяндалады.
Күй аңызының тарихи деректілігі және құрылымы атты бірінші тарауда
ежелгі музыкалық мәдениетіміздің бастау бұлақтарының негіздерін саралай
отырып, осы мәселеге байланысты негізгі ұғымдарға талдау жасалынып, мазмұны
мен мәні ашып көрсетілді. Сонымен қатар, Күй қазақтың ұлттық болмыс бітімі
ретінде сипаттама берілді.
Күй – қазақ халқының рухани азығы ретінде атты екінші тарауда қазақ
халқының күй жанрының философиялық синтезге толы мазмұны мен күй мен күй
аңызының арақатынасындағы философиялық маңызы мәдени-философиялық
талдаулардан өтілді. Маңызы мен ерекшеліктерін барынша ашуға тырыстық.
Қорытындыда болжамды дәлелдейтін зерттеулердің негізгі нәтижелері мен
қарастырылып отырған мәселенің келешекте зерделенетін бағыттары айқындалды.
I КҮЙ АҢЫЗЫНЫҢ ТАРИХИ ДЕРЕКТІЛІГІ
ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМЫ
1.1 Ежелгі музыкалық мәдениетіміздің бастау бұлақтары.
Әр ұрпақ өзі ғұмыр кешкен кезең үшін өткен мен болашақ арасының жанды
жалғасы. Бірнеше мың-жылдық тарихы бар қаза халқы ХХІ ғасырдың басында
өзінің жаңа өмірін бастан кешуде. Бұл тарихи сәт біздің тәуелсіздігімізбен
тығыз байланысты. Соңғы он жылдан бері еліміздің мәдениетіне деген көзқарас
ерекше қоғамдық және саяси сипат алып, өнер саласында маңызды зор
бағдарламалар жасалып, жүзеге асырыла бастады. Қазақстан Республикасы
Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында (2005 жылы, 18
ақпан) “Мәдени мұра” бағдарламасын іске асыруды жалғастыра беру, сөйтіп,
өткенді пайымдау қажеттілігі айтылған еді. Осы тұрғыдан қазақ халқының
болашақта адамзат мәдениетіне қосатын үлесі мол деп сенеміз 2.
Ұлттық музыкамыз адам сезімі мен көңіл-күйін бейнелеудегі
шалымдылығымен, әуездік-әуендік тілінің орамдылығымен баурап қана қоймайды,
сонымен бірге, әлеуметтік – тарихи өмірімен біте қайнасып жатқан
шынайылығымен де тәнті етеді. Қазақтың ғажайып фольклоры, поэзиясы, қолөнер
сияқты ұлттық музыка да қоғамдық өмірдің барлық қырлары мен тарихи
кезеңдерін мейлінше айқын бейнелей алған. Сонымен қатар, қазақтың
философиялық – эститикалық ой-өрісі де терең талғамды музыкалық туындылары
арқылы анағұрлым байып, рухани өміріміздің қайнар бұлағына айналған.
Жаңаша жыл санауға дейінгі І-мыңжылдықта көшпелі өмір салты
тіршілігіне тірек еткен Ұлы Дала туындылары, ең алдымен, уақыт пен
кеңістіктің не екенін танып, қабылдаған. Қазақстанның тұрақтылықты халқының
көп ғасырлы дәуір аясында көшпелі өмір салтта болуы – Еуразиялық Ұлы
Даласының ең енді тұсы Қазақ даласы екендігінде. Яғни, бұл ұлан-байтақ кең
Далада қалың жұрт тербеле көшіп қонуға, жыл құсы сияқты мәңгілік көктемді
қуалап отыруға мейлінше қолайлы еді. Ал технократтық даму бел алғанға дейін
қазақтың қуаң даласында тіршілік үшін бірден-бір қолайлы өмір салт
көшпелілік болды. Сонымен қатар, қазақтың бірыңғай өзімен тектес түркі
халықтарымен шекараланып, түркі әлемінің кіндік мекенінде орналасуы да
дәстүрлі салттың қалыптасуына себебін тигізді.
Белгілі археологиялық ізденістерінің нәтижелері тарихта Пазырық
қорғандарының олжасы деген атпен белгілі. Пазырық қорғанында жаңаша жыл
санауға дейінгі Ү-ІІІ ғасырларда өмір сүрген көшпелі тайпалардың
материалдық мәдениетіне қатысты ғылым үшін мейлінше маңызды, бағалы заттық
айғақтар табылған 3.
Сол заттық айғақтардың ішінде қазақтың көне қобыз аспабы ерекше назар
аударады. Қос ішегі және қос құлағы бар қобыздың айтарлықтай биік жасалған
тиегі шанақ бетке керілген сірі көнге орнатылған. Мұның өзі қазіргі қазақ
қобызының жасалу тәсіліне ұқсас екенін аңғартады.
Жаңа заманның ІІІ ғасырының екінші жартысында ғұмыр кешкен император
Коммодтың замандасы болған грек грамматигі және софисті Юлий Полидевск
өзінің “Ономастикос” атты еңбегінде былай деп жазады: “Бес ішекті музыкалық
аспапты ойлап тапқан скифтер және бұл аспапты сірімен қаптайтын болған, ал
шертпек ретінде ешкінің тұяғын пайдаланған ... Скифтер бүркіт пен
қарақұстың жілігін сыбызғы сияқты үрлеп ойнайды...” (Белгілі түркітанушы
Иштван Қоңыр Мандокидың еңбегінен алынған дерек) 4.
Бұл деректерде айтылған сірімен қапталған, ешкі тұяғымен ойналатын бес
ішекті музыкалық аспап ол – қазақ арасында күні бүгінге дейін сақталған үш
ішекті шертері, қазірге дейін сірімен қапталған, мүйіз шертпекпен
тартылады. Сондай-ақ, қобыздың да шанағы сірімен қапталатыны да бұрын-соңды
белгілі. Ән қосылып шырқалып, күй қосылып тартылса, ондай ортада музыкалық
мәдениеттің қалыптасқан дәстүрінің болғаны. Ұлы Дала көшпелілерінің ән
айту, күй тарту дәстүрі тек намыс-ссеніммен ғана болып қоймай, күнделікті
тіршілікте де кең қолданылған.
ХҮІІІ-ХІХ ғасырларда қазақ даласында болған сырт көз жолаушылардың
жазбаларында көрсетілген.
Осынау араларда бір-екі мың жылдық ұқсастық көшпелілер мәдениетінің
тұрақтылығ мен өнерінің тектілігінің анық дәлелдері. Софист Леонтийдің
қызы, император Екінші Феодорскийдің жұбайы (421-жылдан) грек қаламгері
Эдия Евдокия көзі көріп, көңілі түйсінген әсерін былайша толғаған: “Мен
Скифиядан құстың тілін жоруды, дыбыстан нышан тануды білдім, бұған қоса жан-
жануарлардың шұбырынды ізінен нышан тартуды үйрендім, абыздардың ұлы
сарынын, ағаш төсек пен құз-қияның теңселгенін, әлдеқашан көз жұмған
адамдардың құйқылжыта шырқаған құдірет әндерін, тұлабойыңды кернеп
тасқындаған сезімді көкрегіме қонақтатып қайттым” 5
Ғұндардың ұлы көсемі Еділ дүние салғанда, қылқобыздан қаралы күй
сарнап, жоқтау айтылып, аспан асты күңіренген. Еділді жоқтаудың мәтіні ҮІ
ғасырда ғұмыр кешкен Жерданес еңбектерінде сақталғанын білікті зерттеуші
ғалым Ардақ Нұрғали жариялайды 6.
Еуразия көшпелілерінің арасында күйдің ерте кезден-ақ тартылатыны
жөнінде, оның өзі тәңірлік наным-сеніммен байланысты екені туралы аса мәнді
тарихи – этнографиялық деректер табылуда. Түркі халықтарының қағандық
заманында әрбір таңды жаңа күймен қарсы алатын дәстүр қалыптасқан. Яғни,
бір жыл 365 күннен тұрса, сонша жаңа күй туындап отырған. Жыл бойы
туындаған бұл күйлер Ұлыстың ұлы күнгі ұлан-асар тойда тартылып, соның
ішінен ұрпаққа мұра етіп қалдырарлық тоғыз күй таңдалады екен. Байырғы грек
тарихшысы Р.Квинг Курций (б.з.д. І-ғасыр) өзінің “Ескендір жорығы” деп
аталатын еңбегінде ұлыстың ұлы күні қаған ордасының үстінде күн бейнелі
жалау көтеріліп, қағанға өңшең қызыл матадан киім киген 365 бозбалалардың
мерекені қыздыра өнер көрсететінін тамсана суреттейді 7.
Осы дәстүр туралы орта ғасырдағы түркінің музыкалық мәдениетін
зерттеуші Абдулкадыр Мараги (ХІҮ-ХҮ ғғ.) мынандай дерек келтіреді: “”Түркі-
Моңғол ән-күйі мынандай үш бөлімге бөлінеді: музыка құралында ойналатын бір
түрі бар. Оларды “күктер” (“кукна”) деп атайды, ал дауыспен айтатын
түрлерін “ыр” және “дола” деп атайды. Мұндағы қытай (қыпшақ тайпасының
ішіндегі ру аты) елінде күйдің 365 түрі бар, бір жыл ішінде қанша күн
болса, соның соншама күйі болады. Оның әрбіреуі күн сайын ханның алдында
тартылып отырады. Бұлардың ішінде ең асылы және ең ірісі – тоғыз күй” 8.
Оқымыстыдан келтірілген ой-пікірде “күк” сөзінің – күй, “ыр” деп
отырғаны – жыр, “дола” деп отырғаны – толғау сияқты күні бүгінге дейін
қазақ тілінде бар атаулар. Бұл жөнінде кезінде профессор Қ.Жұбанов нанымды
түрде дәлелдеп беріп еді. Сондай-ақ, “ең асыл және ең ірі тоғыз күй” деген
дерекке қатысты, күні бүгінге дейін қазақ арасында “Тоғыз тарау” деп
аталатын күйлердің бар екенін де айта кету орынды.
Орта Азиядағы түркі тілдес халықтардың, соның ішінде, қазақ халқының
орта ғасырдағы музыкалық мәдениеті сөз болғанда, ең алдымен, сол заманнан
бүгінгі күнге дейін музыкалық мұра ретінде Қорқыт атаның (ҮІІІ-ІХ ғғ.)
күйлерін сақтап қалған бірден-бір халық қазақтар екенін айрықша атап өткен
жөн. Қорқыт күйлерінің тек қазақ арасында рухани азық ретінде негізделуінде
өзіндік тарихи себептер бар. Біріншіден – Қортық шыққан оғыздардың кіндік
жұрты Қазақ даласы. Екіншіден – қазақтардың ХХ ғасырға дейін көшпелі өмір
салтта болуы иісі түркілік дәстүр мен ділдің таза ерекшеленіп, дамуына
ықпал етті. Үшіншіден – көшпелі өмір салт ислам дінінің дендеп орнығу
мүмкіндігін азайтты 9.
ХІХ-ХХ ғасырға дейін бұрынғы Тәңірлік наным-сенім үстем болып,
Тәңірдің жердегі өкілі деп есептелетін аспап – қобыз еді. Қобыздың ілкі
мағынасы – тылсым арқылы дүниеге әсер ету, келешекті жасау, табиғаттағы
оқиғалар мен әлеуметтік орта арасындағы медиатор. Қобыз аспабындағы
дыбыстардың пайда болу жолы, бұл аспап қыл ішегінің алпыс талдық бірлігінен
тұруында.
Сонымен қатар мұндай бір-бірімен өзара тығыз байланысты синкреттік
құбылыс өнерінің көне дәуірлерде пайда болғанын аңғартады. Терең мағыналы,
символикалық нышаны бар аңыздар (Қорқыт туралы аңыздардың көбісі бүгінгі
күнге дейін сақталмаған, кейбіреулерінің тек атаулары ғана қалған, мысалы,
Ш.У.Уәлиханов өзінің ағасы Қанқожа Уәлиханов тартқан күйлердің аттарын ғана
жазып алған. Олардың арасында: “Тәңірі күй” (“Қорқыттың күйі”), “Саймақтың
сары өзені”, “Қорқыт күй”, “Ақсақ құлан”, “Жошыхан”, “Суға кетті ер Қотан”,
“Көк бұқа”, “Бозінген”, т.б. Бұл аспаптың рөлін, қоғамдағы ерекше орнын
көрсетеді. Аспаптың семантикасына сәйкес, бұл музыка көңілді емес, байсалды
да байыпты мағынасын сақтап қалған. Сондықтан ғасырлар бойы қобызшыларға да
қоғам сондай көзқараспен қараған 10.
Қазақ халқының мәдениеті мен өнеріндегі төлтумалық өзінің тектамырын
тым тереңнен тартады. Жаңаша жыл санауға дейінгі І мыңжылдықта, бәлкім одан
да ертерек көшпелі өмір салтты тіршілігіне тірек еткен Ұлы Дала тұрғындары,
сөз жоқ, ең алдымен уақыт пен кеңістіктің не екенін танып-түсінді. Уақыт
пен кеңістік туралы таным-түсінік қалыптастырмай тұрып көшпелі өмір салтқа
ойысу, бейнелеп айтқандаа, қайда барарыңды білмей тұрып жолға шыққандай
қайырсыз тірлік болар еді.
Жыл құсы сияқты, экожүйе жаралымымен мінсіз үйлесім тапқан көшпелі
өмір салт нәтижесінде барша бітім-болмысы дара шаруашылық-мәдени типі
қалыптасты. Ат үстінде айдары желбіреген сахара сарбаздары қауышып, өздерін
Тәңірдің перзентіміз деп санады. Олар алғашқылардың бірі болып Тәңірлік
таным қалыптастырып, адамзат тарихындағы сапалық жаңа кезең – “кіндік
дәуірдің” басталуына мұрындық болды. Яғни, шексіз әлем аясындағы Тәңірлік
пен Адалдықтың арақатынасы бақилық пен фәнилік тұрғысында парықталып,
адамға ғана тән терең трагикалық санамен қауышты. Неміс социологы А.
Вебердің сөзімен айтқанда “олар дүниенің жалғандығын түсінді; ал үстем
нәсіл ретінде олар дүниеге ерлік пен трагикалық сананы орнықтырып, оны эпос
түрінде паш етті” 11.
Дүниеге көшпелілер қайталанбас ғажайып өнер сыйлай алды. Олар Адамдық
болмысты Тәңірлік болмыспен шендестіруді армандай арқылы өнерлеріне
мейлінше асқақ рух дарытты. Сол асқақ рухты өнерлерінің ішінде Тәңірдің
тіліне баланған ең құдіреттісі музыкасы болды. Байырға түркілер күйді “күк”
деп атап, оны Тәңірмен тілдестіретін дәнекер деп білді 12.
Сондықтан да, Тәңір тектес қағандарға арнап күн сайын жаңадан
шығарылған мадақ күйлері тартылып отырған 13.
Байырғы түркілердің бұл дәстүріне тәнті болған қытай императорлары
түркі күйшілері мен әншілерін қолқалап шақырып, алтын ұсынды сарайларында
олардың өнерін тамашалауды өздеріне мәртебе санады 14.
Еуразияның ұлы даласыцнда көшпелі өмір салттың болмысымен үндес
шаруашылық – мәдени типі өз кезегінде дүниеге қайталанбас төлтума мәдениет
әкелді.
Көшпелілердің төлтума мәдениеті өмір шындығын өзіндік талғам –
таныммен игерді, өмір құбылыстарын өзіндік тілмен жорыды, сол жолда өзіндік
әдістер мен тәсілдерді, қалыптар мен түрлерді дүниеге әкелді, сөйтіп алапат-
асқақ идеяларды адам өмірінің ең биік мұраттары ретінде ұсына білді.
Нағыз мәдениет, әсіресе, рухани мәдениет тек қана ұлттық – этникалық
төлтумалықта көрініс табады және сол төлтума қасиетін тұғыр ете отырып қана
дамып, шыңдалады. Ал, басқа елдің мәдени-рухани құндылықтарына жалаң
еліктеу өзінен - өзі қайталау болып шығады.
Демек, әртүрлі этностардың саяси бірлестіктерінің уақыт аясындағы
белгілі бір тұрақтылығына қармастан этникалық дегеніміз – адамзат баласының
өмір сүруінің біірден-бір орнықты қалыбы болып табылады 15.
Ұлы дала көшпелілерінің мыңдаған жылдар аясында шыңдалған ғажайып
мәдениеттің кіндік жұрттағы мұрагері қазақтар болды. Тек қазақтар ғана өз
төңірегінде бірыңғай түркі тілдес халықтармен шекараласты. Және олар сол
ұлы мәдениеттің арқауын үзіп алмай бүгінгі күнге дейін жеткізе алды.
Енді, сол ұлы мәдениеттің ізін суытпай бүгінгі ұрпақтың зердесіне
қондыру, келер ұрпаққа жұғысты ету жер басып жүрген қазақ атаулының ең бір
киелі мұраты болуға тиіс.
Яғни, осының бәрі қазақ музыка мәдениетінң тек-тамырының бастамасы
байырғы скиф, сақ, ғұн закмандарынан осы күнге дейін қалыптасуының айқын
дәлелдері. Өте көнеден қаланған дәстүрлік музыкалық өнер үш мың жылдық
тарихы бар көшпелілер қоғамында ұрпақтар сабақтастығы нәтижесінде біздің
заманымызға дейін жеткен. Қазіргі орындалып жүрген күйшілік өнер, әншілік,
жырау-жұртшылық дәстүр бізге көшпелілердің ұзақ уақыт бойы қалыптасып,
эволюциялық дамудың нәтижесінде сұрыпталған рухани мәдениет. Көне түркілік
ұлы мұраттарды серілік етіп, алыстан көздеген өнерпаздар қоғамдағы
әлеуметтік қажеттілік тізбегінен өз өміршең тұлғалар. Олар заман үніне үн
қосып, келешекті жасаушылар тізбегінен өз өмірін адамзат жүріп өткен шиырлы
жолдың табиғатын түсінумен қатар, өзінің қилы тағдыры мен ауыр өткелдің
нәтижелерін, тәжірбиелерін пайымдау арқылы ертеңгі күнімізді айқындауға
мүмкіндік беретіні сөзсіз.
Тарих көшінің ұлы шеруінде әр ұрпақтың өзіне ғана тиесілі міндеті
болады. Ол міндетті тек сол ұрпақ қана келістіріп атқара алуға тиісті.
Себебі, кез келген ұрпақ, өзі ғұмыр кешкен кезең үшін өткен мен болашақ
арасының жанды көпірі. Оның тал бойында өзіне дейінгі сан ғасырлардың жүгі
бар. Сол жүктің сабақты жібіне дейін қалдырмай болашаққа қол жалғау – жер
басып жүрген тірілердің ең киелі міндеті. Тарих көпірінен өткізіп үлгене
алмай, артта қалдырған асылдың кез келгеніне енді қайтып болашақ ұрпақтың
қолы жетпейді. Қолы жетпегені былай тұрсын, арттағы жолда қандай асылдардың
шашылып қалғанын білместен, қолына іліккенді малданып ғұмыр кешеді. Ғұмыр
кеше жүріп бұрын болған, әлдеқашан ата-бабалары дүниеге әкелген асылдарға
қол жеткіземін деп тер төкпек.
Жиырмасыншы ғасыр қазақ халқы үшін ерекше ғасыр. Жо-жоқ, көрген
қорлықты, тартқан азапты, жоғалтқан ұрпақты айтпаймыз. Немесе, жеткен
жеңіс, тапқан табыс та емес. Оның бәрін тіршіліктің бұйыртқан сыбағасы деп
көңіл жұбатуға болар. Жиырмасыншы ғасыр қазақ халқының тарихи-әлеуметтік
және мәдени-рухани тағдыры үшін айырық ғасыр болды. Үш мың жыл бойы,
бәлкім, одан да ұзақ уақыт аясында қалыптасқан салт атты көшпелілер
өркениеті цивилизациясы артта қалды. Алда базистік болмысы мүлде бөлек
өмір салт күтуде. Еуразияның апайтөс даласында айдарынан жет ескен
көшпелілердің қайталанбас өмір салты жиырмасыншы ғасырда бөлек арна тартты.
Технократтық даму жеңді, табиғаттың өзіндей табиғи бөлек арна жеңілді.
Тұтас бір ұлттың тарихи тағдырындағы бұл сияқты ұлы өзгеріс табиғи даму
барысында жүзеге асқан жоқ, жедел түрде, зорлықпен сырттан таңылып,
әлеуметтік-экономикалық жойқын реформа жасалды. Мұның өзі тұтас этностың
тарихи жадының көмескі тартуына себепші болды 16.
Демек осынау тарихи дерттің дендемеуі үшін тегеурінді әрекетке көшіп,
халықтың ғасырлар бойы қатталған ұлы мұрасын бүгін мен болашақтың игілігіне
айналдыру ең киелі мұраттардың бірі болуға тиіс. Бұл тарихи дамудың қатал
талқысында өз болмысыңды сақтап қалудың, келер күндері ұлттық – этникалық
төл қадір-қасиетіңмен қарсы алудың бірден-бір кепілі. Уақыт мейлінше
күрделі. Соңғы тынысқа дейін рухани мәңгүрттікке қарсы күресуден басқа жол
жоқ. Технократтық даму ұлттық атаулының бәрін кеміріп, жалмап, обып, құртып
барады. Ішіңнен шыққан балаңа “біз осындай болып едік” деп нандыра
алмайсың. Ал, өзіндік қасиеттен айрылған ұлт өледі. Ұлтты өлтірмейтін оның
төлтума мәдениеті ғана. Сондықтан бұл жолда еткен еңбек пен төккен терді
Тәңірдің сыбағасына балай жүріп, өткеннің асылдары болашақ ұрпақтың жан-
жүрегін жылытуы үшін қол жалғап жіберу қажет.
Міне, осындай ойдың түрткісімен ұзақ жылдар бойы ел аузынан, архив
қойнауларынан, жазба мұралардан қазақтың күй өнеріне қатысты деректерді
сүзе жинап, кәдеге жарата отырып, осы зерттеу жұмысымызды жазудамыз.
1.2 Күй қазақтың ұлттық болмыс бітімі ретінде.
Әрбір халықтың ардақ тұтар айбыны мен ішкі әлемінің айдыны есепті
ешбір нәрсемен алмастыруға болмайтын ұлттың өзімен бірге туындап, біте
қайнасып келе жатқан киелі мұрасы бар. Адам жанының ішкі толқынысын, сезім
шеруінің көпірін таңғажайып үн, әуен, ырғақпен жеткізе білетін қазақтың
қара қобызы мен қоңыр домбырасы, сырлы сыбызғысы арқылы пайда болған
күйлерді осындай мұра қатарынаа жатқызңға болады. Қазақтың арғы тегі мен
түп – тұқиянына тереңдегісі келген жанның қай-қайсысы да сірә осы музыка
аспаптарына көз тоқтатпай өтпесі хақ. Әсіресе, ұлттың рухани әлемі мен жан
сұлулығы, ерлігі мен өрлігі, даралығы мен дарындылығын, дархандығы мен
данлығын т.т. сан алуан қасиет – қабілетін осылардың үн төкпесінен таниды,
сезінеді, тебіренеді, тәрбие көреді.
Ғасырлардан ғасырларға іріктеліп, сұрыпталып, сүргіленіп, түрленіп
жеткен халықтың өзімен бірге дамып, қалыптасып отыратын бұл мұраны абайлап
тұтынып, қастерлей білгеніміз жөн. Бұлардың адам жадынан түспей бірге
жасасып келуінде табиғилық басым болатындығында. Олай болатыны бізге жеткен
әрбір күйдің сарынынан ата-баба өмір сүрген ежелгі ортаның кескін-келбетін,
соған тән құбылыстар мен оқиғаларды көргендей, бүкіл жан дүниеңмен
сезінгендей күй кешесің. Бейнелеп айтар болсақ, күйлерден аспан мен жер
аралығында адам танып түсінер, табындырар іс-қимыл әрекеттердің түр-түрі
орын алып жатыр.
Аққудың сұңқылы, қаздың қаңқылы, желдің гуілі, бұлақтың сылдыры,
қамыстың сыбдыры, ат тұяғының дүбірі, ботаның боздауы, қасқырдың ұлығаны,
бұлбұлдың сайрағаны т.т. бірде бірі күй әлемінен тыс қала алмаған.
Бір ғажабы күйлер тарихы мен оның мазмұн-мағынасына бойлаған адам тіл
философиясымен біртектес даму жолын байқай алады. Философияда, тілде де,
күйде де белгілі бір жүйеге бағынар заңдылық орын алған. Және осы заңдылық
үнемі қатаң мақталып отырады. Қазақ тілінің әуелі дыбыс пен буынға
негізделген жеке сөздер мен сөз тіркестері арқылы нақты ойды білдірер
сөйлемдерге ұласатыны іспетті күй де өзіне тән айшықты үн-ырғақтардан,
таңбалар мен тараулардан т.т философиялық бөліктерден бас құрап барып адам
жанын тебірентер неше алуан күй сарынына айналады.
Күй мен философияны осылай байланыстыра зерттеудің керемет нәтижелер
беретінін бір кезде профессор Қ.Жұбанов көрсеткен болатын. Бірақ, өкінішке
қарай өзара бірлесе зерттеулерге тиісті осы жаңа арнаға философия мамандары
тарапынан да, өнер адамдары тарапынан да батыл қадам жасағандар күні
бүгінге дейін болған емес. Тек жазушы ғалым Ақселеу Сейдімбековтың “Күй
шежіресінде” атты кітабы бұл жөнінде бірлі – жарым пікір өрбітеді. Күй
шежіресі мен тарихынан мол мағлұмат беретін бұл еңбектің маңызы зор деп
білеміз.
Ал енді күйлердің тарихы мен философиясы, табиғаты күй мен күйшілерді
дәуір-дәуірге бөліп, мазмұн, стиль, жағына қарай таратып талдаумен, соған
ылайықты тың ой-пікірлерімен ерекшеленеді 17.
Біз бұл “Қазақтың күй философиясы” атты бітіру жұмысымызда күйге
байланысты тарихи-философиялық деректемелерді қумалай отырып 30-ғасыр
шеңберінде зерттеу жүргізіп, сөйтіп оны үш дәуірге топтап, жіктеп алып,
жүйелі ізденіс жүргіздік.
1. Ежелгі дәуір біздің жыл санауымызға дейінгі ҮІІІ-І-ғасырлар
мен біздің дәуіріміздің ІҮ-Ү-ғасырын қамтиды;
2. Орта дәуір: ҮІ-ҮІІІ-ғ.ғ. мен ХІІІ-ХІҮ-ғ.ғ. аралығы.
3. Кейінгі ХҮ-ХХ-ғасырлар аралығы.
Осы аталған дәуірлерде де қазақ күйлерінің түпнегізі сақталған. Күй
тарихын осылайша философиялық талдау арқылы түптеп зерттеу арқылы болашақ
ізденістерге азық болар қызықты барлау жасаймыз. Сонау сақ дәуірінен бері
қарай тартып, қазақ халқының күйлері арқылы көмескі болып келген көп
жайттың сырына үңіледі. Сонда бір байқалатын қазақтың көне музыка аспаптары
– қобыз, домбыра, сыбызғының есте жоқ ескі замандарға жетелейтіні. Яғни бұл
қазақ мәдениетінің, қазақ өнерінің тарихы көне дәуірлерден бастау алады
деген сөз.
Қазақ халқының күйшілік өнері жайлы оның жазба мәдениетін ХХ-ғасырдың
үлесіне жатқызамыз. Себебі, бұл ғасырға дейін өмір сүрген қазақтың сазгер
күйшілері мен әншілерінің өмірі мен шығармашылығы жайлы бізге жеткен жазба
деректер де, мәліметтер де жоқтың қасында десекте болады.
1925-жылы А.В.Затаевич Орынбор қаласында “Қазақ халқының 1000 әні” –
атты этнографиялық жинақ шығарды. Бұл таңғажайып еңбекке негізінен алғанда
қазақ әндерінің әуендік нұсқасы, жиырмадан астам күйлер енген еді. Онда
қазақ сазының авторлары мен әншілері, күйшілері туралы қысқаша айтылып, әрі
мәнді, әрі құнды қосалқы мәліметтер де берілген. Осы бір өнегелі іс бүгінде
жалғасын табуда.
Ал, қазақтың күй сазы жөнінде Құдайберген Жұбанов “Қазақ музыкасындағы
күй жанрының пайда болуы жайлы” – атты ғылыми еңбегімен қазақ сазының
тарихын тектеп, болашағына бағыт-бағдар сілтеді.
Кезінде Ілияс Жансүгіров, Мұхтар Әуезов, Әлкей Марғұлан, Сапарғали
Бегалин және т.б. қазақтың бір туар азаматтары қазақ сазы туралы көп әңгіме
қалдырса, қазіргі таңда бұл дәстүр Мұқтар Мағауин, Ілия Жақанов, Ақселеу
Сейдімбеков т.б. еңбектерінде өз жалғасын табуда.
Қазақ халқының тарихында ХХ-ғасырдың соңына қарай (1991) Қазақстан
тәуелсіз ел атанды. Тәуелсіздіктің алғашқы қадамдарының бірі – қазақ
ұлтыеың басынан өткен қиын тағдырына тарихи тұрғыдан әділ баға беріп, оң
көзқарастарды қалыптастыру болды. Бұл істі алдымен тарихшылар және т.б.
ғылымдар саласындағы ғалымдар қолға алды. Олар ұлтымыздың тарихына қатысты
бар көне деректер мен әртүрлі мәліметтерді жиып-теріп, ғылыми талдау
жасады, әрі зерттеді. Соның арқасында, қазақтың бұрынғы тарихын
ақтаңдақтардан тазартып жазуға мүмкіндік туды. Солардың бірі – қазақ
күйлерінің тарихы.
Қазақ салтында тарихты білу, ата-мекенді қастерлеу, туған ел-туған
жерді қоғау, тілді, әдет-ғұрыпты ұмытпау, байырға өнер түрлерін сақтау,
дінді құрметтеу – ежелден бері қалыптасқан дәстүр. Мұндай дәстүрлердің өзі
ғасырлар бойы ұрпақтардың өмір тәжірбиесінен өтіп біздің заманға жетті.
Ерте кезден-ақ қазақ өз тіршілігінің барлық қырларын таңдайдағы
әнімен, көкіректегі күйімен, көмейдегі жырымен баяндалған. Олар әр дәуірде,
әр кезеңде, әр ғасырда туғандықтан; бір жағынан халықтың рухани азығы
болса; екінші жағынан өткен өмір шежіресі.
Қазақ халқы Сақ, Ғұн, Үйсін, Көк түріктердің (аспан түріктері) және
т.б. ру-тайпалардың тарихи отанында отырған ұрпағы, әрі олардан қалған
мәдени мұралардың да, рухани байлықтың да бірден-бір иесі болып табылады.
Сан ғасырлар бойы сақталған әуен-саздарды әр ұрпақ жадында сақтап, көздің
қарашығындай қорғап, ілгері дамытып келеді. Сондай мұраларымыздың ішіндегі
ең көнесі, ең байырғысы – қазақ халқының күй сазы. Сол күйлердішығарған
халық сазгерлері жайлы академик А.Жұбанов “Не бір аруақты, дарынды дала
перзенттерінің аты ұмтылып кетседе, сары алтындай шығармалары тот баспай
бізге аман жетті,... Олардың бәрі де әліпті таяқ деп білмейтін, нота
дегеннен тіпті бейхабар болса да, өз халқының өзегін өртеген мұңын мұңдап,
жоғын жоқтаған, көптеген тамаша музыкалық шығармалар қалдырып кеткені және
айқын. Олар халық аспаптарына арнап шығармаларын, яғни, домбыра мен қобыз
сыбызғыға арналған музыкалық пьесаларды, “Күй” деген бір-ақ сөзбен атаған”,
- дейді 18.
Осы айтылған қазақтың үш күй аспабы: сыбызғы, қобыз, домбыра жайлы
дерек көздері жоғарыда аталған ежелгі тайпалардың тарихында кездеседі. Ал,
кейінгі түрік халықтарының әуен-саз мәдениетін зерттеуші ғалымдар да бұл
деректерді толықтыра түсуде. Орта Азиядағы археологиялық қазбалардан
табылған қазақтың домбырасына ұқсайтын екі шекті саз аспабы жайлы академик
Р.Л. Садоков: “Осыған байланысты бейім заттарды енді Орта Азияның солтүстік
жағындағы негізінен Арал теңізі маңын мекендеген Сақ тайпаларының музыкалық
өмірінен іздеу керек”, - дейді 19.
Сондай-ақ, ерте ғасырлардағы сыбызғы жайлы көне деректер Ғұндарда да,
Қаңлыларда да жиі кездесіп қалады. Соның бірі – Ғұн сазгері – біздіің жыл
санауымызға дейінгі 36-жылы Ғұн әскер басымен бірге жерленген сыбызғышының
мүрдесі. Ал, Ғұндардағы қобыз аспабының Қытай еліне қалай келгені жайлы
деректер туралы мәліметтер көне Қытай жазбаларында ұшырасады. Бір
таңғаларлығы, осы айтылған үш аспап белгілі бір дәуірлерде өздерінің даму
сатысында айрықша даңққа бөленгенін көреміз.
Ескі замандардан – ақ осы аспаптарда орындалатын әуен-саздардың жалпы
атауы “Күй” деген сөзбен аталуы себептерін ашып берген Құдайберген Жұбанов
өзінің “Қазақ музыкасындағы күй жанрының пайда болуы жайлы” очеркінде:
“Күй” деген сөздің арғы тегі “Көк” пен байланыста болғанын көреміз. Көк пен
су екеуі, бір кезде бір ұғым болған. Бірі – жоғарғы аспан, бірі – төменгі
аспан болып саналған. Алғашқы адам ұғымында екеуі де “космос” – деген еді
20.
Қазақтың күй сазын сөз еткенде, оның молдығы мен көркемдігі жайлы
“Санын сөз етсеңіз де, сапасын сөз етсеңіз де, екі шектен ескен күй,
мақтауға тұрарлық қымбат дүние”,- деп А.Жұбанов айтқандай, күйлердіің санын
сөзетсек – сонау ХХ-ғасырдың басындағы қазақтың ән-күйін жинаушы
А.Затевичтен бастап бүгінгі таңға дейін 4-5 мыңдай болып қалады. Солардың
ішінде 500-дейі ескі сарынды көне күйлер. Бұларды қазақтың халық күйлері
деп атайды. Сонымен қоса, бұл күйлердің шығармасы, яғни, авторлары белгілі
күйлер. Мың жарымдайы қазіргі заман күйлері, демек соңғы ғасырдың жемісі.
Әлі де, ед ішіндегі талай күйлер нотаға түспей жатыр.
Ал, сапсын сөз етер болсақ, қазақ күйлерінің мазмұны: халықтың көне
шежіресін, тұрмыс-тіршілігін, әдет-ғұрпын, салт-санасын, мінез-құлқын,
дүние танымын, арман-тілегін, сүйініш-күйінішін, ерлік істерін, махаббат-
сезімін және т.т. жырлайды.
Біздің заманға көптеген көне күйлермен аңыз-әңгімелердің мазмұны 30-
ғасырға жуық уақытты қамтиды. Мұндай сазды – сарындарды шығарған
күйшілердің бірінің өмірбаяны ел ішінде аңызға айналса, енді біреулері
эпостық жырлардың кейіпкерлері, немесе, көбінің есімдері ұмыт болып,
шығармалары сақталған. Кезінде тыңдаушысын тамсандырған бұл әуендер,
әсіресе, қазіргі көне күйлер сазының құрамында жиі кездеседі. Бұлардың
ішінде әуелгі замандардағы нұсқаларынан хабар беретін: “Аққу”, “Сары өзен”,
“Ертіс толқыны”, “Боз айғыр”, “Шұбар ат”, “Шыңырау” сияқты халық күйлері
жүздеп саналады.
Осындай көне күйлердің әуен-саздары мен мазмұны қазақ даласын мекен
еткен ежелгі (Сақ, Ғұн, Үйсін, Қаңлы және Көк түріктер) тайпалардың бәріне
ортақ. Бұл туралы деректер мен мәліметтер ескерткіштер де мұны растай
түседі.
Қазақ халқының ұлы жазушысы М.Әуезов күймен бірге айтылатын аңыздарға
мән бере қарап, оған аса жоғары баға берді. “Күй аңызы” (1948) атты
мақаласында “Барлық Орталық, Шығыс Қазақстан, Алтай, Алатау, Сыр аясындағы
қалың қазақ елі тартқан сыбызғыдағы салқын саз, қобыздағы қоңыр күй,
домбыраның да екі шекті ғана емес, әдейі күйге арналған үш шекті тіліне
оралған көп күйлердің ескі-жаңасы тегіс – тарих үшін елеулі бұйым” – дей
келіп: “Ноғайлы-Қазақ айырылған күй”, “Қорқыт күй”, “Асанқайғы күйі”, “Ала
байрақ”, “Ақсақ құлан”, “Нар идірген”, “Азамат қожа”, “Тепең көк”, “Боз
торғай”, “Боз айғыр” сияқты т.б. күйлерді атай отырып “Осы күйлердің көбіне
тек өздеріне тән, нақтылы сұлу әңгіме – аңыздар болған”, - дейді 21.
Қарт Ноғай. ХҮ-ХҮІ-ғ.ғ. Ноғайлы елінің дәурені өтіп, тоз-тоз болып ел
айрылған, жұрт жан-жаққа шашырап көшкен кез. Әсіресе, төскейді малы,
мөсекте басы қосылған Ноғай-қазақ жұрты үшін өте ауыр болды. Біреу
құдасынан, біреу туысынан, біреу нағашысынан, біреу жиенінен, енді біреулер
қанды көйлек жолдасынан айрылған алмағайып заман туады. Бұрынғы сүттей ұйып
тату-тәтті өмір өткізіп жатқан ағайын жекжатқа мұның өзі қатты соққы болып
тиді. Бұл туралы Шәкәрім Құдайбердіұлы былай дейді: “... Әз Жәнібек хан
қазақты алып ауарда Ноғай бүлінгенде, ноғай-қазақ айрылғандағы жылау күй
деп домбырамен бір зарлы күй тартады” 22.
Сырттан жау келмей-ақ елдің өз ішінен бұлінуі қасірет еді. Қазіргі
біздің түсінігімізде екі ел деп жүргеніміздің өзі – Ноғай-қазақ дегені тек
атауы ғана болмаса, бір тілде сөйлейтін тұтас этнос еді. Сондағы елдің
басынан кешкендері қазақ күйлерінде суреттеліп тарихтың мәңгі ескерткіші
болып қалды. Сондай күйдің бірі “Ноғайлының зары” атты күй. Бұл күйді
белгілі домбырашы Бақыт Басықараев:
Ормамбет би өлген күн,
Он сан Ноғай дүлген күн,
Айқай, айқай, айқай күн,
Айқайлап жауға тиген күн.
- деп, қара Ноғай босып көшкенде, оның Ормамбет би деген үлкен
басшысы дүние салады. Сонда: “Ақылгөйсіз, басшысыз, қалған ендігі
күніміз не болады?” деп қайғырған халықтың мұңын Қарт Ноғай деген
күйшісі күй етіп тартса керек” деп деп күйді қарт домбырашы
күңіренте тартады. Күйдің сазын нотаға түсіруші белгілі өнер
зерттеуші А. Райымбергенов 23.
Күйші қыз Ақжелең. Шамамен ХҮІ-ХҮІІ-ғасыр. “Ерте, ерте, ертеде; ешкі
жүні бөртеде”, “Боз торғай қой үстіне жұмыртқалаған заманда” Ақжелең атты
күйші қыз өмір сүріпті. Ол тартқан күйлердің бірі де әдемі, бәрі де сұлу,
бұлбұлдың үніндей сыңғырлап, адамның тұла бойын шымырлатып, алпыс еті
тамырды қуалап, тыңдаушының ет – жүрегін елжіретіпті. Содан Ақжелең қыздың
тартқан күйлерінің бәрінде елі мадақтап “Ақжелең” күй деп атап кетісіпті
дейді ел жадында сақталған ескі әңгімеде. Аты аңыз-әпсана кейіпкері болған
осы Ақжелең қыз “Елпыс екі тамырлы Ақжелең” күйлерінің авторы делінеді.
А.Жұбанов: “Қазақтың халық музыка қазынасында “Ақжелең” атты күйлердің
сериясы бар. Солардың шығуы жайында домбырашылар мынадай жайды айтады.
Өткен заманда Ақжелең деген домбырашы қыз болады. Қазақта адам тамырын
алпыс екі деп санауына байланысты, ол қатарынан сонша тамырдың барлығы
иімейінше күйді тарта береді екен”, - дейді 24.
Байжігіт ХҮІ – ХҮІІ-ғасырлар. Қазақ халқының күйшілік дәстүрін сөз
еткенде Байжігіттің өнері өз алдына бір төбе, шоқтығы биік болып, еңселі
көрінеді.
Байжігіт күйшінің тарихи тұлғасы М.Мағауиннің “Күй бабасы Байжігіт”
атты хикаясында, “Көкбалақ” романында баяндалады. “Күй бабасы Байжігітте”:
“Байжігіт, сөз жоқ, туған халқының өзіне дейінгі саз өнерін жете таныған,
оның барлық озық қасиеттерін бойына сіңірген адам еді”, - десе, әрі қарай:
“Байжігіт күйлерінде, әсіресе, көшпелі қазақтың рухани әлемі айқын
бейнеленген”, - дейді 25.
Шынында да Байжігіт күйлері қазақ күйлерінің әуен-сазында ұлттық тұр-
сипаттың қалыптасуына әсер етіп қана қоймай, оның бастау бұлағы да болды.
Ол шығарып тартқан күй тілінің әуен-ырғағындағы сазды сарындар халқымыздың
мінез-құлқына орай өрнектеліп отырады.
Т. Ақселеудің “Күй шежіресі” атты кітабында Байжігіт күйшіінің өміріне
қатысты кейбір деректер нақтыланып, оның тарихи тұлғасы сомдала түскен.
Онда: “Байжігіт қазақтың күй өнеріне ұлттық әуез дарытуға ұйытқы болған,
сөйтіп осынау қанатты өнердің төл тума тұлғасын біржолата орнықтыруға
ықпал ете білген санаулы саңлақ күйшілеріміздің бірі”, - дейді 26.
Қазіргі қазақ күйлерінің ішінде шертпе дәстүрінде тартылатын көне-
сарынды көптеген күйлердің мазмұны, әуен-ырғағы, композициялық құрылымы
“Келіншек”, “Көкбалақ”, “Былқылдақ”, “Қайың сауған”, “Қосбасарлар”,
“Көкейкесті” т.б. ондаған күйлердің тарихи нұсқасы ғалым-жазушы Т.
Ақселеудің жоғарыдағы сөзінің әділ екенін қуаттай түседі.
Ежелгі Сақ, Ғұн, Үйсін, Қаңлы және Көк түріктердің тарихи отанында
отырған қазақ халқы ХҮІІ-ХҮІІІ-ғасырларда-ақ таза ұлттық тіл-қазақ тілінде
сөйледі.
Бұл ғасырларда ірілі-уақты ру-тайпалар өздерінің этникалық тегін
анықтап қазақ ұлты болып тұтастану, қалыптасу табиғатын бастан кешті. Қазақ
халқының өз алдына ұлт болып дамуы ең аз дегенде бес-алты ғасырды қамтиды.
Әсіресе, ХҮІІ-ХҮІІІ-ғасырлар қазақтың ұлт болып өмір сүруінің сыналар шағы
болды. Бір жағынан қазақ даласына сыртқы жаулар анталап ат қойса, екінші
жағынан оның байлығына сұқтана көз тіккен көршілер де қарап жатпады. Оның
үстіне ұлттық этностың дамуына кедергі болған ішкі қайшылықтар да “бір
жағадан бас, бір жеңнен қол” шығаруға үлкен кедергі болды.
Бұл кезде қазақ елі этникалық тұрғыдан алғанда бір тұтас болмағанымен
(тіршілігі, тілі, салты, дәстүрі, өнері т.б.) мемлекеттік жүйесінің дамуы
жағынан ру-тайпалық құрамда болатын. Қазақтың ең осал жері де осы еді. Ол
кезде бір ру екінші румен жиі-жиі дау дауласып, соңғы ұрыс-керіске
ұласатын. Болмаса, ақыры жауласауға дейін барып, кейде қайғылы оқиғалармен
тынатын. Бұған қазақтың өткен өміріндегі: рушылық мінез-құлық, жер дауы,
жесір дауы, қарындастың намысы, ер құны, барымташылық т.т. мысал етуге
болады.
Қазақтың осындай жағдайын өз пайдаларына ұтымды шешкісі келген екі
үлкен көршілер – Ресей мен Қытай; қазақтың жерінен өздеріне үлес-сыбаға
алып қалуды жасырын түрде ойластырып та қояды. Мұның ең бір оңай жолы
алдымен қазақтың этникалық тұтастығына жарқышақ салып, оны бөлшек-бөлшек
етіп бұтарлап жұту еді.
Осы бір зымиянды, айлалы саясаттың кейінгі ғасырларда іске асқанына
қазақ халқының өз тарихы куә. Тіпті мұны растайтын деректер әлем
халықтарының тарихынан да табылады.
Сол кездегі халық ауыз әдебиетінде бұл кезең шынайы шындық сарынмен
жырланады.
Ал, қазақ күйлерінің тарихында да бұл кезеңдер өзіндік түр-сипатпен
суретеледі. Сондай күйлердің тобына: Сырым Датұлын суреттейтін “Сырым
сазы”, Мөңке би (1763-1836) тартқан “Кеңес”, Жоңғар-Ойрат шапқыншылығын
баяндайтын “Ел айрылған”; төре күйлері: Жантөренің “Шалқымасы”, Арынғазының
өзіне шығарған күйі “Арынғазы”, Абылай ханның өзі шығарған: “Шаңды жорық”,
“Ала байрақ”, “Қара жорға”, “Жорық күйі” , Ұзақтың “Ақжелеңі”, Боғданның
“Боз төбесі”, Саршаның “Бозінгені”, Кошқар мен Бейсембінің “Кеңестері”
т.б. атауға болады.
Бұл ғасырлардағы күйлердің сарын-сазынан, әуен-ырғағынан,
композициялық құрылымынан қазақтың ұлттық мінез-құлқына тән: ой-сана
иірімдері, дүние танымы анық байқалады. Мұның өзі рухани танымдық тұрғыдан
алғанда күйлердің атқарар міндетінің өскендігін байқатады. Тыңдаушылардың
ыстық-ықыласына, оның шексіз құрметіне бөленіп, өнер туындысы ретінде
жоғары бағаланады. Мұндай құбылыс ХІХ-ғасырда күйшілік мектептердің тарих
сақынасына көтерілуіне мүмкіндік туғызды. Бұл кездегі күйшілік дәстүр
төмендегідей болды:
Біріншіден – ұлт тарихына қатысы бар күйлердің дүниеге келуі: “Сырым
сазы”, “Ел айрылған”, Абылай хан күйлері т.т.
Екіншіден – күй сазындағы әуен-ырғқтарда: шертпе күй және төкпе күй
дәстүрі анықтала түсті.
Үшіншіден – төре күйлері ортасының қалыптаса бастауы. Абылай хан,
Наурызбай, Дәулеткерей т.т. Енді ХІХ-ғасырдағы қазақтың күй өнеріндегі
дәстүрі мен мектептерін сөз ете отырып, сол кездегі елдің әлеуметтік
жағдайына қысқаша тоқталамыз.
Қашанда өз халқының талайғы тағдырымен біте қайнасып, бірге жүретін
халық күйшілерінің үлкен тобына ХІХ – ғасырдағы күйшілік мектептің өкілдері
жатады. Махамбет, Құрманғазы, Тәттімбет, Дәулеткерей, Абыл, Өскенбай, Есір,
Есбай Бейсембі, Қожеке, Түркеш, Есжан, Дина, Сейтек, Қазанғап, Сүгір сияқты
т.б. күйшілердің өнеріне туған халқы дән риза еді. Олардың асқақтата
тартқан күйлеріндегі саз-сарындарынан ата-бабалардың ежелгі қасиетті үнін
естіп, нәзік сезімге бөленіп, бойға күш-қуат, қайрат-жігер жинат
аруақтанатын.
Осылайша халқын өмірге жігерлендіріп, намысын жанып, оған рухани
жағынан қызмет көрсетуші ХІХ-ғасырдағы күйшілік мектептер десек; өзіне
дейінгі күй дәстүрінен бөлектеу тұратын олардың айрықша сипаттары бар. Сол
кездегі күйшілердің тәжірбиесінен жеткен мол мұраның тарихи мазмұнынан мұны
анық көреміз. Оны түрлі-түрлі жолдармен сипаттар жазуға да болады. Әрине,
ондай сипаттамалардың бәріне бірдей тоқталып жатпай-ақ, негізгі екеуіне
қысқаша түрде шолу жасасақ: оның біріншісі – күйшілік өнердің тарихилығы
деймізде; екіншісін – күй тілінің мағыналары деп қарастырамыз.
ХІХ-ғасырдың күйшілері өздерін ежелгі дәуірлерден бері қарай жалғасып
келе жатқан күй дәстүрінің мұрагеріміз деп есептеген. Халықтың тарихымен
байланысты шыққан күй аңыздарын, оның шығу тегін өте жақса білген. Мәселен,
Құрманғазы туралы М.Әуезов: “Ел дәстүрімен ескі жақсы күйшіге шарт болған
күйшілік жораны жақсы біліп, ұғынғандықтан қазақ күйлерінің атасы –
Құрманғазы өзінің бар күйін шығарумен қатар соның бәрін тудырғаан себеп-
халді де, сезім сырды да бірге аңыз, әңгіме ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz