Жер шары бойынша халықтардың қоныстану ерекшеліктерінің негіздері мен халық санының өсу динамикасы
КІРІСПЕ
1 Әлем халықтарының демографиясы
1.1 Демография ғылмы туралы жалпы түсінік
1.2 Әлем бойынша халықтардың орналасуындағы негізгі ерекшіліктер
1.3 Дүние жүзіндегі елдердің әлуметтік және демографиялық жіктелуі
2 Дүние жүзіндегі халықтың саны оның өсіп.өну динамикасының анлизы.
2.1 Дүние жүзіндегі халық саны және оның жіктелуі
2.2 Урбандалудың жалпы сипаттамсы
2.3 Дүние жүзінің халқының болашақтағы демографиялық жағдайына болжамдар
3 Қазақстан Республикасының демографиялық жағдайы
3.1 Қазақстан Республикасының демографиялық жағдайының сипаттамасы
3.2 Қазақстандағы халықтың табиғи қозғалыс үрдістері
3.3 Қазақстан Республикасының демографиялық мәселелері мен болжамы
ҚОРТЫНДЫ
Пайдаланған әдебиеттер
1 Әлем халықтарының демографиясы
1.1 Демография ғылмы туралы жалпы түсінік
1.2 Әлем бойынша халықтардың орналасуындағы негізгі ерекшіліктер
1.3 Дүние жүзіндегі елдердің әлуметтік және демографиялық жіктелуі
2 Дүние жүзіндегі халықтың саны оның өсіп.өну динамикасының анлизы.
2.1 Дүние жүзіндегі халық саны және оның жіктелуі
2.2 Урбандалудың жалпы сипаттамсы
2.3 Дүние жүзінің халқының болашақтағы демографиялық жағдайына болжамдар
3 Қазақстан Республикасының демографиялық жағдайы
3.1 Қазақстан Республикасының демографиялық жағдайының сипаттамасы
3.2 Қазақстандағы халықтың табиғи қозғалыс үрдістері
3.3 Қазақстан Республикасының демографиялық мәселелері мен болжамы
ҚОРТЫНДЫ
Пайдаланған әдебиеттер
Пән: Экономикалық география
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
АЛМАТЫ 2005ж
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 Әлем халықтарының демографиясы
1. Демография ғылмы туралы жалпы түсінік
2. Әлем бойынша халықтардың орналасуындағы негізгі ерекшіліктер
3. Дүние жүзіндегі елдердің әлуметтік және демографиялық жіктелуі
1. Дүние жүзіндегі халықтың саны оның өсіп-өну динамикасының анлизы.
1. Дүние жүзіндегі халық саны және оның жіктелуі
2. Урбандалудың жалпы сипаттамсы
3. Дүние жүзінің болашақтағы демографиялық жағдайына болжамдар
2. Қазақстан Республикасының демографиялық жағдайы
1. Қазақстан Республикасының демографиялық жағдайының сипаттамасы
2. Қазақстандағы халықтың табиғи қозғалыс үрдістері
3. Қазақстан Республикасының демографиялық мәселелері мен болжамы
ҚОРТЫНДЫ
Пайдаланған әдебиеттер
РЕФЕРАТ
Бакалаврлық бітіру жұмысы кіріспе, үш бөлім, қорытындыдан
тұрады.Жұмыс комьпютерде терілген бетттен, 2 диаграммма, 8 кесте 6 сурет,
және * қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бакалаврлық жұмыс барысында Дүние жүзі халқы мен Қазақстанның
аймақтарда орналасуы еркшеліктері мен демографиялық мәселелері
қарастырылған.
Түйінді сөздер: демография, миграция, урбанизация, туу коэфиценті,
КІРІСПЕ
Қазіргі экономикалық және әлуметтік географияның басты бір міндеті жер
шарындағы халықтардың аумақтық қоныстануындағы ерекшеліктерді және сол
адамдардың өндірістік іс-әрекетінің аймақтық ерекшеліктері бойынша
халықтардың санын, өсу динамикасын, құрылымын, таралуын зерттеу сонымен
бірге әлеуметтік, экономикалық және басқа да факторлардың әсерінен адамзат
қоғамының даму процесінде бұл көрсеткіштерге талдау жасау. Әрбір қоғамдық –
тарихи формацияның өзіне тән халықтың ерекше заңдары болады. Сондықтан
халықты зерттегенде адамдар өмірінің әлеуметтік-экономикалық жағдайына тән
ерекшеліктеріне қоғамдық дамудағы жаңалықтарға сүйене отырып тек өндірістік
қатынастардың сипатымен байланыстырып қарастыру қажет.
Сондықтан зерттеуге алынып отырылған “жер шары бойынша халықтардың
қоныстану ерекшеліктерінің негіздері мен халық санының өсу динамикасы”
тақырыбы заман ағымына қарай қашан да өз көкейкестілігін жоймайтын ылғи да,
әсіресе статистикалық мәліметтермен байланыстырылып қарастырылатын мәселе.
Тақырыпты мазмұнымен сәйкестендірудегі алға қойылатын мақсат: дүние
жүзінің әр түрлі бөліктерінде әр халықтың өзіне тән қоныстануындағы
белгісіне түрткі болған себептердің негізін анықтау және халық санының өсу
динамикасына талдау жасау. Қойылған мақсатты жүзеге асыруда төмендегідей
міндеттерді шешу көзделді:
. Әлем халықтарының қоныстануындағы басты ерекшеліктерді аумақ
тұрғысынан талдау;
. Әлем елдерін демографиялық көрсеткіштердің мәліметтеріне сүйене
отырып жіктеу;
. Дүние жүзі халық санының өсуін жеке елдер бойынша салыстырып
сипаттау және божам жасау;
. Урбандалу көрсеткіштеріне экономикалық-географиялық баға беру;
. Қазақстандағы қазіргі демографиялық үрдістерді статистикалық
мәліметтерге сүйене отырып сипаттау.
Тақырыпты зерттеуде статистикалық талдау, алынған мәліметтерді
баяндау, графикалық картографиялық кескіндеу әдістері қолдануда.
Жаңалығы: Әлемдік жаhандану үрдісі өтіп жатқан кезде дүние жүзінің әр
түрлі бөліктерінде демографиялық мәселелердің шешілу ерекшеліктерін жаңа
мәліметтермен негіздей отырып сипаттау.
Жұмыстың сынан өтуі: “жер шары бойынша халықтардың қоныстану
ерекшеліктерінің негіздері мен халық санының өсу динамикасы” атты тақырыпта
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің география факультетінде
2005 жылдың 22 сәуірінде өткен студенттердің ғылыми конференциясында
баяндама жасалды.
1 Әлем халықтарының демографиясы
1. Демография ғылымы туралы жалпы түсінік
Демография (гректің - demos – халық және graho – жазамын деген
сөздерден шыққан). Халықтың ұдайы өсуінің заңдылықтары туралы ғылым,
халықтың санының, табиғи өсуі, жасымен жыныстық құрамын зерттейтін ғылым.
Демография екі түрге бөлінеді:
1 “Демографиялық қыс”
2. “Демографиялық көктем”
“Демографиялық қыс” халықтың ұдай өсуінің бірінші түрі туудың, өлімнің
және табиғи өсімнің көрсеткіштері төмен болады. Ол ең алдымен шетелдік
Еуропа елдеріне тән. Ал халықтың ұдайы өсуі олардың кейбіреулерінде ғана
сақаталған. Ол үшін барлық отбасылардың жартысында дерлік екі баладан,
жартысында үш баладын болуы қажет. Мысалы: ГФР туу жөнінен дүние жүзіндегі
ең төменгі, ал өлім жөнінен ең жоғарғы көрсеткішке ие. Мұндағы орташа от
басы 2,7 адамнан тұрады. Әрбір төртінші отбасында бала жоқ. Осының
нәтижесінде соңғы уақытта ГФР – дің халық саны кеміп барады.
“Демографиялық көктем” халықтың ұдайы өсінің екінші түрі. Мұнда туу
мен халықтың табиғи өсуі ең жоғары деңгейге жетеді: ал өлімнің көрсеткіші
айтарлықтай төмен болады. Мұндай көрсеткіштер дамушы елдерге тән. Туу мен
табиғи өсудің ең жоғарғы деңгейі Африка мен Азияның неғұрлым артта қалған
елдеріне тән. Мысалы: 1990 жылдардың басында туу ( 1000 тұрғынға 54 адам)
және табиғи өсу ( 41 адам) көрсеткіштері жөнінен Кения дүние жүзінде
бірінші орында.
1999 жылғы Біріккен Ұлттар Ұйымының БҰҰ мәліметі бойынша әлемдегі
халық саны 6 млрд.жуық адамды құрайды, осы жылғы болжауға қарағанда халық
саны айтарлықтай аз. БҰҰ өткен санақ бойынша әлем халықтарының жылдық
табиғи өсімі 1990-1995 жж. 1,57 % тең, бірақ та, негізінен ол 1,48 % құрап
отыр. Сондықтан жыл сайын 81 млн.адам қосылуда. Ал сонғы 5 жылдықта 1985-
1990 ж.бойнша әлем халқы жыл сайын 81 млн.адам қосылуда.Алдыңғы 5 жылдықта
– 1985-1990 жылдар бойынша - әлем халқы жыл сайын 87 млн көбеюде.1 2020
жылы әлем халқының саны болжамға қарағанда 8 млрд адамға жетсе, XXIІ ғасыр
ортасында 10,5 млрд адамға жетеді.
Өткен ғасырдың ортасынан және келе жатқан ғасырдың ортасына дейінгі
уақытта адамдар 100 жылға қарағанда халық саны 2 млрд адамға өсті, яғни “
демографиялық жарылыс” уақыты. Соңғы көрсеткіш халықтың “екі есе” көбюімен
сипаталады. Ол осы күнге дейін тез қысқарып кетті.
Халық санының тұрақтылығы туралы келешекте өсу қарқынының
ерекшеліктері қазіргі уақытта айқындалады. Адамзаттың 1 млрд-тан.2 млрд-қа
өтуіне 85 жыл қажет, ал 2-3 млрд-қа өтуіне 25 жыл, 3-4 млрд-қа өтуі 15
жылды қажет етті. Бірінші жағдайда бұл процесс 3 есе жылдамдаса, екінші
жағдайда 2 есе жылдам деген сөз.Тағы 1 млрд.адам өсуі үшін, яғни бесіншіде
дәл сондай уақытты қажет етті,ал төртінші жағдайда жылдамдық азаятын
болса, әлем халқының өсу қарқыны тұрақтанады, бірақ та өте жоғарғы
денгейде. Уақыттың азаюы, халықты екі есе көбеюі, сонымен қатар тоқтап
қалды және болашақта да болжанбайды.8
1950ж.жер шары халқының саны 0,5 млрд. адамды құрады және жыл сайын
0,3% көбейіп отырды, яғни 2 есе көбею уақыты 140 жыл. 1970ж.халық саны 306
млрд.адамға тең болса, ал өсу қарқыны жылына 2,1% дейін көбейді. Бұл жай
“экспоненциальды” емес “жоғарғы экспоненциалды өсім” болады ,тіпті өсім
қарқынының өзі де өсті. 1976ж әлем бойынша өсімнің себебі - өсім денгейінің
аз болуы және туудың көрсеткіші өз денгейінен аз болса да,1917 ж. бастап
1991 ж. аралығында өлім төмендегідей бастаса, ал туу деңгейі орташа
көрсеткіштен түсіп кетті. Сол уақытта халық саны 3,6 млрд-тан 5,4 млрд.
адамға дейін өсті, өсу қарқыны жыл сайын 2,1%-дан 1,7%-ға төмендеді. 2
БҰҰ бағалауы бойынша 1999 ж. әлем халықтарының 60% Азия
территориясының үлесіне келеді. Азия үлкен территорияны қамтығанымен қоса,
халық тығыздығы да үлкен – 1км2 114 адам. Қалған континенттерде –Солтүстік
және Оңтүстік Америка, Африкада –20 адам, Австралияда – 0,33. 1 Соңғысы –
материктер ішінде ең аз игерген материк, Антарктиданы қоспағанда, мұнда
тұрақты халық жоқ.
Өткен уақыттарда халық тығыз орналасқан аймақтар болған. Бұл Оңтүстік
Шығыс Азия , Шығыс Азия,Оңтүстік Азия, Жерорта теңізі, содан кейін
Еуропаның басқа аймақтары. Соңғы 2 ғасырда халық тығыздығы жоғары тек 2
аймақ қана пайда болды: Солтүстіктің шығысы және Оңтүстік Американың
оңтүстік – батысы, яғни ондағы жағалауда Тынық және Атлант мұхитының жылы
ағыстары түйіседі.
Қазіргі уақытта Азияның жемісті жазықтарында (Ұлы Қытай, Үнді – Ганг,
Брахмапутра және Ганг атырауы, Ява) халық тығыздығы 1км2 100 адамнан асып
түседі. Азияның орталығы – Монғолияда керісінше, 1км2 – 1 адамнан.
Европадағы Нидерландада 443 адамнан келсе, Исландия аралында 2 адамға дейін
қоныстанған. 1
Әлемдегі халықтың орналасу тығыздығының жалпы бағыттары мынадай:
1. Өнеркәсібі нашар дамыған елдерде өлім және туу деңгейі өте жоғары.
Оларда халықтың өсу қарқыны жыл сайын 2-3% құрайды, егер өлім деңгейі
аз болған жағдайда да өсу одан да жоғары дәрежеге жетуі мүмкін.
2. Орташа деңгейде дамыған елдерде, әдетте өлім өте жоғары болса да төмен
көрсеткішпен сипатталады, сонымен қатар туу деңгейі де төмен болса да.
Бұл аймақтардағы халық санының өсу қарқыны орташадан жоғарыға дейін
ауытқып отырады. (жылына 1-4%)
3. Жоғары дамыған елдер үшін төмен өлім және төмен туу, жоғарғы емес өсу
қарқыны тән. (жылына 1%) Европа елдерінің кей бірінде қазіргі таңда
туу деңгейі өлім деңгейінен де төмен. Сондықтан да бұл елдердің халқы
біртіндеп азаюда.
Берілген мәліметтер негізінде демографтар “демографиялық өту” атты
теорияны шығарды. Бұл теорияға сәйкес, туудың өте төмен деңгейде дамуы,
өлімнің жоғарылығы нәтижесінде халық санының баяу өсуіне әкелді. 4
Денсаулық сақтау және тамақтану сапасының жақсаруы бойынша өлім азайса
бір-екі ұрпаққа туу кешіксе, бұл туу және өлу деңгейі аралығын анықтауына
әкеледі. Бірақ адамдар қалай жоғарғы дамыған индустриялы қоғам өміріне
кірсе, туу тағы төмендеп және халық санының өсу қарқыны қайтадан кемиді.
Бұл үрдіс қазірде байқалуда және ХХІІ ғасырға дейін болжануда, яғни
халық саны 10-12 млрд. адам санына жетіп тұрақтанған кезде басталады деген
болжам бар.
Бірақ та, бұл болжамның мына ерекшелігіне бірден назар аудару керек.
Халықтың тұрақтануы туралы жәйт өндірістік күштері дамуының қазіргі деңгейі
жауап береді. Туу шектеу халық өсуін тұрақтандыру жайлы барлық ойлар
әрқашан да экономикалық дамудың қиыншылықтарына негізделген. 3
Демография мәселесі қазіргі кездегі ең ірі мәселелердің бірі және
әлеуметтік – экономикалық проблемаларға әсерін тигізеді. Бұл бүкіл әлемнің
зиялы қауымын толғандыратын мәселе. Бұл мәселенің біріне-бірі қарама-қарсы
екі тұрғысы бар. Біріншіден, бірқатар дамыған елдердегі халықтың ұдайы
өсуінің бұзылуына және оның санының азаюына әкеліп соғып отырған
демографиялық дағдарыс құбылысы ойлантпай қоймайды. Демографтар мұндай
процесті халық санының азаюы деп атайды. 17
Екіншіден, Азия, Африка және Латын Америкасы елдеріндегі демографиялық
жарылыс бұдан да терең ойландырады. Демографиялық жарылыс бұл елдерге
қарама-қайшы ықпал тигізеді.
Бір жағынан, ол жаңа күштердің үнемі толысып келіп тұруын, еңбек
ресурстарының өсуін қамтамасыз етеді. Тағы бір жағынан, экономикада артта
қалушылықты жою үшін күресте қосымша қиындықтар туғызады, көптеген
әлеуметтік проблемаларды шешуді күрделендіре түседі, олардың
жетістіктерінің айтарлықтай бөлігін жеп қояды.
Демографиялық мәселеге ғалымдар тарапынан көп көңіл бөлінуі табиғи
нәрсе, бірақ олрдың көз қарасы әр түрлі. Көптеген батыс ғалымдары, солардың
ішінде БҰҰ сарапшылары да, таяу уақытқа дейін асыра бағалауды негізге алып
келді. Бірақта көп уақытта олардың болжамы дұрыс болып отыр. Дегенмен
бұрынғы КСРО ғалымдары болжамдары бойынша демографиялық жарылыстың ең биік
шыңы артта қалды деп есептейді, оған мысал: 1960 жылдардың басында дүние
жүзінің халқы орта есеппен жылына 2 % пайыз, 1970 жылдардың аяғында 1,7 %
пайызға көбейіп отырды, ал ХХІ ғасырдың басында бұл 1 % пайызға дейін
төмендеу керек.
Сондай-ақ белгілі кеңес демогрофы Б.Ц. Урланис жердегі халық санының
тұрақтануы жайында ғылыми болжам ұсынды, оны басқа ғалымдар да қолдайды.
Мұндай тұрақтану немесе ұрпақтардың біріне-бірі жай ғана алмастырылуы ерлер
мен әйелдердің орта жасы шамамен 75 жас құрап, ал туу мен өлім
көрсеткіштері 1000 тұрғынға 13,4 адам деңгейіде теңелген жағдайда орнау
керек. Есеп бойынша, ол ХХІ ғасырдың аяғы ХХІІ ғасырдың басында 10-12 млрд
адам деңгейінде келеді. Бірақ жердің түрлі аймақтарында мұндай тұрақтану
шамамен ХХІ ғасырдың орта тұсынан бастап, әр түрлі уақытта өтеді. Бұл
Еуропадан басталады.22
Демографиялық мәселелерді шешу мақсатымен БҰҰ “халық өсу саласындағы
бүкіл дүние жүзілік іс-әрекет жоспарын” қабылдады. Оны жүзеге асыруға
сонымен бірге географтар мен демографтар да қатысады. Біріккен Ұлттар
Ұйымының болжамы бойынша өткен жылдың қазан айына дейін әлемде 6 млрд адам
өмір сүреді екен. Ал 2050 жылы яғни 50 жылдан соң жер шарының халқы 9 млрд
жетеді деп болжануда. Бұл мәліметтердің барлығы БҰҰ-ның Нью-Иоркте өткен
халықтардың орналасуы мен дамуы атты 32-ші сессиясында айтылды. Ең қызығы
бұрынғы демографиялық алып ел Қытай 1,2 млрд тұрғынымен 50 жылдан соң
өзінің бірінші орнын Үндістанға беретін көрінеді. Онда оның халқы 1,0 млрд
– 1,53 млрд жетпек. БҰҰ-ң есебі бойынша бұл Қытайдағы демографиялық
саясаттың күштілігі ондағы “бір жанұяға бір бала” ұранының сақталуы 1950
жылдардың өзінде Қытайда бір жанұяда алты бала болса, бүгінгі күнде ол бір
балаға дейін төмендеген 1.
БҰҰ-ң бақылау бойынша халықтың өсуі көбіне дамушы елдерде байқалған.
Аса таң қаларлық қарқынмен Үндістан 1,0-ден – 1,53 млрд-қа, Пәкістан 156-
дан – 345 млн, Нигерия 112-ден – 244 млн-ға дейін өспек. 2050 жылы бұл
дамушы елдердегі халық саны бүгінгі күні 4,8 млрд болса, ол кезде 7,8 млрд
болады екен. Ал өнеркәсібі дамыған елдерде 1950 жылдардан соң сол бұрынғы
деңгейлерінде қалмақ. Сондай-ақ БҰҰ әлемдегі халқы азаятын отыз елді
анықтаған. Оның ішінде Германия 80-72 млн-ға, Жапония 126-105 млн-ға және
Ресей 147-121-ге дейін төмендейді деп болжаған. Сонымен 50 жылдан соң
әлемде 9 млрд халық болады деп күтілуде. Бұл әрине көптеген мәселелерді
туғызады. өндірістік және экономикалық т.б. көптеген. Бұдан 40 жыл бұрын
2000 жылға болжам жасалған онда халық 6 млрд болады деп болжанған. Көріп
отырғанымыздай болжам дұрыс болып отыр. 24
Ғалымдар сондай-ақ үрдісті күштер отбасын жоспарлау бағдарламалары
халықтың ұдайы өсуін жақсартуға көмегін тигізе алады деп есептейді. Тек
қана демографиялық саясат жеткіліксіз. Демографиялық мәселенің шешудің
басты жолы – адамдар өмірінің экономикалық және әлеуметтік жағдайларын
өзгерту.
1.2 Әлем бойынша халықтардың орналасуындағы негізгі ерекшеліктері
Жер бетінде құрлық шектеулі және уақыт аралығында адамзаттың тіршілігі
өз әсерін тигізе отырып, олардың орналасу бағытының қарқындылығы
айтарлықтай өзгерді.
Адамның территорияда орналасуы туралы мәліметтерді мына картадан
көруге болады. (1cурет) Егер картаға қарайтын болсақ, Дүние жүзінде
халықтың қоныстануы әркелкі. Біз халықтың орналасу көрінісі қарапайым деп
айта алмаймыз. Мысалы кей бір жерде қала және аудандар болса, басқа
жерлерде орман массивтері.
Адамдардың көпшілігі өзен, көлдердің жағасында қоныстанған. Сонымен
қатар жасанды су қоймалары бар. Ең элементарлы және өте қызық болып ірі
масштабты карта табылады. Географтар үшін халық тығыздығының картасы ең
маңызды карта ретінде қарастырылады. Халық тығыздығы – аудан бірлігіне
келетін адам санының көрсеткіші. Ереже бойынша, элементарлы және өте қызық
болып ірі масштабты карта табылады. Географтар үшін халық тығыздығының
картасы ең маңызды карта ретінде қарастырылады. Халық тығыздығы – аудан
бірлігіне келетін адам санының көрсеткіші. Ереже бойынша км2 алынады.
Белгілі бір территорияның шекарасында қоныстануға баға жасалады. Бұл бір ел
немесе әкімшілік – территориялық бірлік, немесе тарихи провинция болуы
мүмкін. Аумақ көлемі неғұрлым кіші болса, бұл көрсеткіш аумақпен адамның
өзара әсерін айқындап береді.
Айта кету керек, географтар қызықты тәсілдер ойлап шығарды. Олар
нүктелік карталар жасады. Бір нүкте 1000 немесе 10000 адамға сәйкес келеді,
шамамен әр аумаққа адам саны есептелініп қойылады. Нүктелер қала және ауыл
халықтары қозғалысының нақты дәлелдерімен белгіленеді. Сондықтан біз
әлемдегі халықтың қоныстану нәтижесін тұрғызамыз.(8,1 суретте)
ХХ ғасырдың аяғында барлық қоныстанған адам өмірі үшін жарамды жерлер
деп айта аламыз. Үнемі қоныстану пунктері 720 солтүстік және 540 оңтүстік
ендік аралығында байқалады, көлденең бойынша онша көп емес. 5000 м
биіктікте де онша көп емес. Тибет және Анд онда мынадай жағдайлар байқалған
қоныстану пунктері одан да жоғары биіктіктерде орналасқан. Міне алдыңғы
адамның тіршілік ету ареалы осындай.
Жер шарын толық қоныстанған бірақ дерлік емес. Полюстен ең төменгі
радиациялық баланс аймақтарында адамдар тіпті қоныстанбаған. Адамзат
тіршілік ету үшін ылғал және жылу керек. Бұдан басқа биік тауларда төмен
атмосфералық қысымның басуы мен сипатталады. Бұл адамның тыныс алуына
кедергі болады соған ұқсас шөлді территориялар. Атап өткен барлық жағдайлар
адам үшін қолайсыз орта болып табылады. Адам экологиясы жануарлар әлеміне
сәйкес келмейді. Бұл аймақтарда тұрақты антициклондар, төмен ауа ағындары
кіретін облыстар. Олардың ерекшеліктеріне тәуелсіз бұл шөлдер – мұздықты,
құмды, таулы, тасты бірақ бәрі де шөлдер.
Территория және адамның өзара әрекетінің негізгі кезеңдері зоналық
және негізгі жоғарғы тығыздықпен байланысты, яғни әлем территориясында
халықтың орналасуына үлкен әсерін тигізеді. Адам, тірі организм сияқты
термодинамикалық жағдайдың ортамен араласуына бағытталған. Яғни оның
біріңғай жағдайдағы отаны шығыс экваторлы Африка.
Одан кейін антропогенез келеді яғни адамзат түрінің дамуы. Адам
климатты жасауда, ауа райы басқаруды білмейді. Ол термодинамикалық
баланстың сыртқы регуляциясын ортадан қорғану арқасында үйреніп білді. Ол
табиғи ортаға бейімделе отырып, экстримальді жағдайларды жеңіп шықты.
Адам өмір сүру үшін тағы да 500 м жоғары емес жазықтар және қыраттарды
алады. Мынадай жазықта және қыраттарға құрлықтың 28 пайызы және барлық
халықтың 80% пайызы сәйкес келеді. Халықтың жоғарғы тығыздығы ең алдымен
жазықтар мен қыраттарда әсіресе теңіз жағалауларында байқалады.
Географиялық еңбек бөлінісінің заңына сәйкес мұнда адамзат еңбегінің алуан
түрлілігі, ең жоғарғы тауар айырбасы қамтамасыз етіледі. Бұл әсіресе халық
тығыздығы жоғарғы аудандарда байқалады. Мысалға Европада өте тығыз
қоныстанған. Ешқандай материк Европа сияқты бірнеше мемлекеттерге
бөлінбеген.
Жер шарында халық қоныстануының тағы бір ерекшелігін айтпай кету
мүмкін емес. Бұл мұхит маңы және теңіз маңына халықтың тығыз орналасуы.
Теңіздің жылы ағысына қарай халық тығыз орналасқан. Бұл халықтың тығыздығы
картасын теңіз ағыстары картасымен салыстарғанда айқын көрінеді (8.2
сурет). Мына жылы Гольфстрим ағысы Батыс Европа жағасының және қуатты
ағынға солтүстік Америка жағалауына қарай түйіседі. Міне сонда халықтың
тығыз шоғырланып орналасуы керісінше солтүстік Африканы батыс жағалауындағы
суық канар ағысына демографиялық шөл сәйкес келеді. (ыстық климатқа
қарамастан). Мұнда мұхитқа қарай солтүстік Африканың шөлдері тік шығады.
Мұндай шөлдер оңтүстік Африканың батыс жағалауындағы Бенгаль суық
ағысына сәйкес келеді. Керісінше, қарама-қарсы жағалауда жылы Бразилия
ағысы және сонымен бірге тығыз қоныстанған оңтүстік Америка жағалауы.
Оңтүстік және солтүстік Америка Кариб аралдарының шығыс жағалауында қуатты
мұхиттық ағыстардың болуымен анықталады. Яғни ең тығыз халық шоғырланған
жер екенін көруге болады.
АҚШ шығыстан Гольфстримді шайып жатыр, батыстан жылы ағыс Кура-Сиво
ағысы Тынық мұхитының орталық басым бөлігін алып жатыр. Оған АҚШ-тың Тынқ
мұхиттық жағалауы және Канаданың оңтүстігіндегі халық шоғырлануына сәйкес
келеді. Шынында орталық Америкада әсіресе Мексикада өте тығыз қоныстанған
мұнда батыстан суық Колифорния ағысы шайып жатыр, бірақ аздаған бөлігін.
Суық Лабрадор ағысы Канаданың солтүстік провинциясы кең ауқымды
массивінің шығыс жағалауын түгелдей мұзбен басуда, мұнда халықтар аз
қоныстанған мүлдем жоқ деуге де болады. Азия, Австралия, Африка
карталарында көрсетуге болады. Үнді мұхитының жылы ағыстары оңтүстік Азия
және шығыс Африкадағы халықтың тығыз орналасуына ықпал жасайды. Жалпы
алғанда бұл оңтүстік Азиядағы халық осы факторларсыз ақ өте тығыз
қоныстанған. Бұл басқа да жағдайларға байланысты екенін көрсетеді.
Бірақ та Тынық мұхиттың Кура-Сиво ағысы Қытайда да, Жапонияда да және
т.б. ұсақ елдерде халықтың ең жоғарғы тығыздықта орналасуына әсерін
тигізсе, ал оңтүстік – шығыс Австралияның жылы ағысы Австралия және Жаңа
Зелландияның халқы тығыз орналасқан жағалауларын шайып жатыр. Камчатка және
Чукоткада керісінше суық ағын шайып жатқандықтан халық табиғи байлықтарға
қарамастан өте аз қоныстанған. Өзіндік “жұмбақ болып” бүкіл орталық батыс
Ресей және шығыс бөліктер яғни 500-тан солтүстік ендікке және солтүстік
поляр шеңбері аралығында жатқан айқын көрсетілген континенттілігіне
қарамастан айтарлықтай тығыз орналасқан ең ірі шоғыр теңізден алыс және
полюске жақын маңда қоныстанған. Атап айтқандай ХХ ғасырдың соңында барлық
жарамды жерлер адамзат өмірі үшін қолайлы территорияларға түгелдей дерлік
қоныстанды. Үнемі қоныстану пунктері 720-тан солтүстік ендіктен және 540-
тан оңтүстік ендік паралельдері аралығында анық байқалады.
Ендік шекаралар ойкуменді полярлы шөл, арктикалық және антарктикалық
белдеудегі тундраның кеңістігінен бөліп тұрады, яғни ең төменгі жылдық
жауын – шашынды территорияны бұл территориядағы ылғалдану қарқындылығы өте
төмен. Биік таулар бәрімізге белгілі, атмосфералық қысымның төмен болуымен
ерекшеленеді. Негізгі құрлықтық бөлігі үшін қажетті табиғи элементтердің
жетіспеушілігімен сипатталады. Сонымен қатар адам экологиясы сияқты
жануарлар түріне де сай келмейді.
Осыған байланысты экстримальдық туралы түсінікті нақтылауды қажет
етеді.Табиғаттың өзі мұндай бағаны білмейді оған тек табиғи құбылыстардың
өзгерістік заңдылығы тән “экстримальды”жағдайдың бұл өзгергіштігі адамның
өзіне қажеттілігі арқасында экономикалық және технологиялық ерекшіліктерін
жасауда.сонымен қатар ауыл шаруашылығы мал шаруашылығының тұрақты
кірігуімен байланысты.
Табиғи орта соншалықты біртекті емес және оларға зоналық биіктік
белдеу, сонымен қатар өзгерудің басқа формалары тән, барлық организімдер
белгілі бір орта типіне бағытталған, яғни организімдердің терминологиялық
жағдайының ортамен айналымындағы өзгерістер нәтиежесінде өлуіне немесе ұзақ
бейімдеушілікке әкеледі.Адам өңдеп шығарған негізгі тәсіл бұл
терминологиялық байланыстың ортадан қорғау арқасында пайда болған сыртқы
регуляциясы. Баспананы жасай отырып, адам өзіне қазірде жасанды үлкен
кеңістік масштабты алады тек үлкен ғимараттар ғана емес,сонымен бірге үлкен
тұтас қалалар.Бірақ та мұндай жағдайда экологиялық әрекеттің экономикалық
тиімділігі туралы сұрақ туады, яғни пайдалы тиімнің және оған жетудегі
шығындардың өзара қатынасы туралы.
Міне осы көріністерден байқай отырып табиғи жағдайлар экстримальды
ретінде бағалануы мүмкін.Соңғысы адамның мынандай жағдайда, яғни арнайы
мақсатта жасалған жасанды орта .Мысалы; ғылыми да әскери де және тағы
сондай ортада тіршілік ету мүмкіндігіне жауап бермейді.
Әлемнің ең тығыз орналасқан аудандары құрлықтың тек 7% пайызы ғана
қамтиды, яғни адамзаттың бүкіл 70% пайызын құрайды.Ойкуменде поляр
даласындағы орналасуы мыңнан жоғарғы деңгейде деп айтады.Бұл негізінен
теңіз денгейіне 500 метр биіктіктен аспайтын жарық және қыратты
территориялар.Алдыңғы мәліметтермен салыстыра отырып полиризация денгейін
атап көрсетуге болады:талдаудағы халықтың 10% пайызы тіршілік ететін
территорияны 20% пайзға ұлғайтуда.3 2сурет
1.3 Дүние жүзіндегі елдердің әлуметтік және демографиялық жіктелуі
ЮНФПА-ның баяндамалық мәліметтер; әлем аймақтары және елдерінің басты
топтары бойнша негізгі демографиялық және бірқатар әлуметтік және
экономикалық андикаторлары туралы мәліметтер талдау жасаған. Бұл 1995 ЮНПФА
–ның “әлем халықтарының қоныстануы” атты баяндамада берілген одан әрі қарай
бұл көрсеткіштермен толықтырылған.
ЮНФПА мәліметтің келесі көрсеткіштер тобы бойынша жүйелік мәлімет
ретінде топтауға болады.
Жалпы демографиялық:
1.Халықтың жалпы саны (млн. адам,1995ж)
2.Халық болжамы (млн. адам 2025ж.)
3.Халықтың орташа өсімі (пайыз,1995-2000ж)
4.Қала үлесі,қала халқы (пайыз,1995ж)
5.Қала халқының өсуі (пайыз,1995ж)
6.Халықтың жастық-жыныстық құрамы.
Экономикалық көрсеткіштер;
1.Әр адам басына шақандағы (АҚШ долл.1992ж)
2.Халыққа сыртқы көмек (долл.)
Туу көрсеткіштері:
1.Туудың жалпы коэфиценті.
2.15-19 жас 1000 әйелге шақандағы туу саны.
3.Контроцептиптік әдістерін қолдануы (ескі,жаңа) 3сурет
Өлім көрсеткіштері;
1.Бала өлімі.
2.Туғанан бастап өмір сүру ұзақтығы (еркектер мен әйелдер) 4сурет
Білім көрсеткіштері;
1.Бастауыш мектепте оқитындар үлесі (еркектер,әйелдер)
2.Соңғы жылдардағы бастауыш мектептерде оқитындардың үлесі
(еркектер,әйелдер)
3.Орта білім алғандар үлесі (еркектер,әйелдер)
4.15 жастан жоғарғы сауатсыздар үлесі (еркектер,әйелдер)
Денсаулық сақтау көрсеткіштері:
1Медициналық көмек алатындар саны.
2.Мамандар қарауындағы туылғандар саны.
3.Позициядан тұратын аймақ топтары бойынша алынған нәтиежесі.
(Позиция бойынша әлем аймақтары және топтары бойынша кестелер келтіреміз.)
Дамыған аймақтар құрамына: СолтүстікАмерика, Жапония, Европа,
Австралия, Жаңа Зеландия және ТМД-ның елдері.
Орташа дамыған елдер аймақтар құрамына Африка, Латын Америкасы, Азия
(Жапониядан басқа) сонымен қатар Микронезия, Малайзия және Полинезия елдері
(Мұхиттық аралдар).
Нашар дамыған елдер құрамына БҰҰ талабына сай көрсетілген әлемнің
демография көрінісі алақандай сияқты. Жалпы халықтың саны 2025 жылға қарай
дамыған аймақтарда көбейеді (1,17ден-1,24млрд. адам), ал нашар дамыған
елдерде одан екі есе көбейеді деп болжануда, яғни 1,75-тен 1,62 млрд.
адамға)
Халықтың орташа өсу үлесі 1995-2000ж.ж. 1,5 % құрауы мүмкін. Ол
дамыған аймақтарда 0,3%, нашар дамыған аймақтарда 2,7 %. Қала халқының саны
тез қарқында өсуде (өсу қарқыны 2,5; 0,7; 3,3; 5,2 %) Оның әлемдегі үлесі
45%. Дамыған аймақтарда 75%, орташа дамыған аймақтарда 38%, нашар дамыған
аймақтарда 22%.5сурет
Европа халқы (ТМД елдерін қоспағанда 2025 жылға қарай 727 млн. адамнан
718 млн. адамға азаюы мүмкін. Аса үлкен емес қарқын тек Батыс Европада және
солтүстікте. Шығыста және оңтүстікте Европа, Ресей, Украйна, Белорусь қазір
депопуляция зонасына кірді және ол онда осы болжам бойынша қалуда. Қалған
аймақтарда әлем халқы өсе түсуде.18
1кесте -15 жастан жоғарғы сауатсыз әйелдер үлесі, %
Елдер Сауатсыз әйелдер Елдер Сауатсыз әйелдер
1.Буркина-Фасо 91 45.Индия 66
2.Сьерра-Леоне 89 46.Египет 66
3.Бенин 88 47.Руанда 63
4.Гвинея 87 48.Марокко 62
5.Ауғаныстан 87 49.Папуа-Жаңа 62
Гвинея
6.Сомали 86 50.Нигерия 61
7.Нигер 83 51.Кот-д,Ивуар 60
1 кестенің жалғасы
8.Пакістан 79 52.Бурунди 57
9.Мавритания 79 53.Камерун 57
10.мозамбик 79 54.Иран 56
11.Бангладеш 78 55.Конго 55
12.Мали 76 56.Уганда 53
13.Гвинея-Бисау 76 57.Алжир 53
14.бутан 75 58.Гаити 52
15.ОАР 75 59.Гватемала 52
16.Сенегал 75 60.Габон 52
17.Йемен 74 61.Сауд Аравиясы 51
18.Ангола 72 62.Чад 49
19.Либерия 71 63.Ирак 49
20Малави 69 64.Сирия 44
21.Зимбабве 40 65.Гана 16
22.Зайр 39 66.Тунис 16
23.Қытай 38 67.Въетнам 16
24.Замбия 35 68.Лесото 15
25.Камбоджа 35 69.Эквадор 14
26.Ботсвана 35 70.Мексика 14
27.Кувейт 33 71.Венесуела 12
28.Индонезия 32 72.Колумбия 12
29Малайзия 30 73.Панама 12
30Сальвадор 30 74.Парагвай 11
31Иордания 30 75.Австрия 11
32.Түркия 29 76.Греция 10
33.Гондурас 29 77.Филипин 7
34.Боливия 29 78.Тайланд 7
35.Мьянма 28 79.Тайланд 7
36.Ливан 27 80.Тайланд 7
37.Мадагаскар 24 81.Израйль 7
38.Лаос 21 82.Коста-Рика 5
1 кестенің жалғасы
39.Сингапур 21 83.Корей 5
Республикысы
40.Перу 20 84.Куба 4
41.Бразилия 19 85.Чили 4
42.Португалия 18 86.Испания 4
43.Доминикан 17 87.Тринидад және 5
Республикасы Тобаго
44.Шри-Ланка 17 88.Аргентина 5
89.Италия 4
90.Ямайка 1
2кесте - 15 жастан жоғары сауатсыз ерлер үлесі %
1.Буркина-Фасо 72 47.Сирия 47
2.Сьерра-Леоне 69 48.Ангола 44
3.Бенин 68 49.Того 44
4.Гвинея 65 50.Гаити 41
5.Сомали 64 51.Бурунди 39
6.Непал 60 52.Марокко 39
7.Нигер 59 53.Кувейт 38
8.Мали 58 54.Нигерия 38
9.Чад 57 55.Индия 38
10.Судан 56 56.Лесото 38
11.Ауғаныстан 55 57.Уганда 37
12.Мозамбик 53 58.Египет 37
13.Пакістан 53 59.Гватемала 36
14.Мавритания 52 60.Руанда 36
15.Бангладеш 50 61.Алжир 35
16.Камбоджа 50 62.Папуа-Жаңа 34
гвинея
17.Либерия 49 63.Камерун 33
18.Гвинея-Бисау 48 64.Кот-д,Ивуар 30
19.Бутан 48 65.Конго 30
20.Сенегал 48 66.Гана 30
2-кестенің жалғасы
21.ОАР 48 67.Габон 30
22.Тунис 26 68.Португалия 11
23.Гондурас 25 69.иран 11
24.Иордания 25 70.Турция 10
25.Ливия 25 71.Филипин 10
26.Сальвадор 24 72.Перу 9
27.Ирак 23 73.Парагвай 8
29.Кения 20 74.Вьетнам 8
30.Замбия 19 75.Лаос 8
31.Бразилия 18 76.Чили 7
32.Индонезия 16 77.Коста-Рика 7
33.Қытай 16 78.Сингапур 7
34.Зайр 16 79.Шри-Ланка 7
35.Ботсвана 16 80.Куба 5
36.Доминика 15 81.Аргентина 5
Республикасы
37.Боливия 15 82.Тайланд 4
38.Малайзия 14 83.Уругвай 3
39.Колумбия 13 84.Югославия 3
40.Венесуэла 13 85.Израйль 3
41Эквадор 12 86.Испания 3
42.Мадагаскар 12 87.Тринидад және 3
Тобаго
43.Панама 12 88.Италия 2
44.Ливан 12 89.Ямайка 2
45.Мьянма 11 90.Греция 2
46.Мексика 11 91.Корей 1
Республикасы
2 Дүние жүзіндегі халықтың саны және өсіп-өну динамикасының анлизы
2.1 Дүние жүзіндегі халық саны және оның жіктелуі
Демографиялық көрсеткіштің маңыздылары бойынша туғаннан бастап орташа өмір сүру ұзақтығы
басты болып табылады. (9.2-9.3 кестелер) Жетекші орындар дамыған елдер үлесіне тиеді.
Еркектер 71,2 жылына, әйелдер 78,6. Әлемнің жалпы орташа көрсеткіші 63,7-67,8. Алдыңғы
қатарда Батыс, Солтүстік, Оңтүстік Европа және Солтүстік Европа (еркектер 73 жас, әйелдер
80жас) Бірақ та бұл көрсеткіш әлем елдері арасындща Австралия және Жаңа Зеландияда асып
түседі.(75,1-80,9) Көптеген аралдардан тұратын Мұхиттық аралдарда бұл көрсеткішке
жақындауда (71,3-76,4) Жапония ең жоғарғы деңгейді көрсетеді.(76,8-82,9) Ресейдің
көрсеткіші 61,5 –73,6. ТМД елдерінде таңқаларлығы тек Армения және Грузияда ғана адам
өмір сүру ұзақтығының көрсеткіші сақталған. Арменияда-70,3-76,3. Грузияда –69,5-77,6.
Бала өлімінің көрсеткішіне келетін болсақ, әлемде ол 1000 адамға 57 адамнан келеді,
дамыған елдерде 9, орташа дамыған елдерде – 63, нашар дамыған елдерде – 102. Өмір сүру
ұзақтығы және сәби өлімінің бағалы көрсеткіштері елдің әлеуметтік көрсеткішін айқын
көрсетеді.3кесте Өлімнің жалпы коэффиценті оның тек әлеуметтік дамуына күшті әсер етіп
қана қоймай, сонымен қатар жастық құрамы ерекшеліктеріне өз әсерін тигізеді. Ең алдымен
өмір сүру ұзақтығы елдер арасында үлкен алшақтықты көруге болады: егер ол әлемде жалпы 4
жылды құраса, жоғары сатыда өмір сүру ұзақтығы Жапонияда кішкене 6 жылға ұзақ болса,
Ресейде 12 жыл.
Әйелдер арасында өмір сүру ұзақтығы бойынша негізгі тізбектеді мына
елдер құрайды. 80жыл одан жоғары; Жапония Швеция, Швецария. Италия,
Франция, Австралия, Канада Испания, Нидерланды.Греция,Бельгия, Норвегия,
АҚШ, Австрия. 50 жасқа дейінгі: Мали, Мозамбик, Сьерра-Леоне.
Ал еркектер арасында негізгі тізбектерді мына елдер бастайды;75 жас
және одан жоғары. Жапония, Швеция Греция, Австралия, Швецария, Испания,
Нидерланды, Италия, Канада.50 жасқа дейін кідіріс; Зимбабве, Бурунди, Кот-
д,Ивуар, Эфиопия, Чад, Конго, ОАР, Ангола, Бенин, Мали, Гвинея, Ауғанстан,
Гвинея-Бисау, Сьерра-Леоне.
Ең жоғарғы сәби өлімінің деңгейі соңғы айтып өткен елдерге тән. (100-
ден жоғары) Ауғанстан, Сьерра-Леоне, Мали, Мозамбик, Гвинея-Бисау,
Сәби өлімі, адам (1000 шаққанда)
3кесте
Елдер Саби Елдер Саби Елдер Саби Елдер Саби
өлімі,адам өлімі,адам өлімі,адам өлімі,адам
Дүние жүзі 57 46.Йемен 109 95.Чили 14 144.Нидерланды 6
Дамыған аймақтар 9 47.Бутан 107 96.Латвия 14 145.Германия 6
Орташа дамыған 63 48.Эфиопия 107 97.Болгария 14 146.Ұлыбритания 6
аймақтар
Нашар дамыған 102 49.Руанда 105 98.Босния және 13 147.Австрия 6
аймақтар Герцеговина
1.Ауғаныстан 154 50.Камбоджа 102 99.Литва 13 148.Бельгия 6
2.Сьерра-Леоне 154 51.Замбия 99 100.Польша 13 149.Канада 6
3.Мали 149 52.Бангладеш 96 101.Ямайка 12 150.Швеция 5
4.Малави 136 53.Бурунди 96 102.Коста-Рика 12 151.Финляндия 5
5.Мозамбик 136 54.ОАР 96 103.Словакия 12 152.Сингапур 5
6.Гвинея-Бисау 129 55.Эритерия 94 104.Куба 11 153.Жапония 4
7.Гвинея 124 56.Мадагаскар 93 105.Малайзия 11 154.
8.Буркина-Фасо 123 67.Мавритания 92 106.Пуэрто-Рико 9 155.
9.Нигер 114 58.Кот-д,Ивуар 88 107.Хорватия 9 156.
10.Либерия 113 59.Лаос 86 108.Чехия 9 157.
11.Ангола 112 60.Непал 86 109.Греция 9 158.
12.Чад 112 61.Заир 86 110.Корей 9 159.
Республикасы
13.Сомали 112 62.Габон 85 111.Португалия 9 200.
14.Уганда 111 63.Конго 83 112.Жаңа Зеландия 8 201.
15.Вьетнам 37 64.Танзания 81 113.Бразилия 53 202.
16.Филипины 35 65.Бенин 79 114.Намбия 53 203.
17.Гондурас 35 66.Сауд 23 115.Меланезия 53 204.
Аравиясы
18.Доминикан 34 67.Румыния 23 116.Турция 52 205.
Республикасы
19.Тайланд 34 68.ҚХР 22 117.Монголия 52 206.
20.Колумбия 34 69.Аргентина 22 118.Туркіменстан 51 207.
21.Парагвай 33 70.Панама 21 119.Индонезия 48 208.
22.Сирия 33 71.Венэсуела 21 120.ОАР 48 209.
23.Мексика 33 72.Армения 20 121.Ирак 47 210.
24.Қырғызстан 32 73.Ресей 19 122.Эквадор 46 211.
25.Белиз 30 74.Грузия 18 123.Никарагуа 45 212.
26.Иран 30 75.Жаңа 18 124.Алжир 44 213.
Каледония
27.Иордания 30 76.Югаславия 18 125.Тәжікістан 43 214.
28.Ливан 29 77.Уругвай 17 126.Гватемала 40 215
29.Қазақстан 27 78.Беларусь 17 127.Сальвадор 39 216.
30.Азербайджан 26 79.Тринидад 16 128.Вануату 38 217.
және Тобаго
31.Албания 26 80.Мавритания 16 129.Қытай 38 218.
32.Оман 25 81.Эстония 16 130.Өзбекістан 38 219.
33.Молдава 25 82.Украйна 16 131.Тунис 37 220.
34.Македония 24 83.Шри-Ланка 15 132.Ботсвана 37 221.
35.Кувейт 15 15 133.Израиль 8
84.Кения 66 134.АҚШ 7
37.Того 77 85.Зимбабве 65 135.Ирландия 7
38.Нигерия 77 86.Сенегал 62 136.Франция 7
.39.Гаити 77 87.Папуа 62 137.Словения 7
жаңа-Гвинея
40.Пакистан 74 88.Перу 59 138.Италия 7
41.Гана 73 89.Марокко 56 139.Испания 7
42.Мьянма 72 90.Либерия 56 140.Норвегия 7
43.Индия 72 91.Камерун 55 141.Дания 7
44.Судан 71 92.Египет 54 142.Австралия 6
45.Лесото 69 93.Венгрия 15 143.Швецария 6
Гвинея, Буркино-Фасо, Нигер, Либерия, Ангола, Чад, Сомали, Йемен, Бутан,
Эфиопия, Руанда, Камбоджа. Бұл елдер айтып өткендей ең арта қалған кедей
елдер. Бұл елдер қатарына соғыс қайшылықтары әлі шешілмеген елдерде бар:
Бурунди, Эфиопия, Чад, Сомали, Ангола, Руанда, Ауғанстан. Сәби өлімінің ең
төменгі деңгейіндегі елдерге 6 және одан аз Австралия, Гонконг, Швейцария,
Нидерланды, Германия, Ұлыбритания, Австрия, Бельгия, Канада, Швеция,
Финляндия, Сингапур, Жапония кіреді. Төменгі (4 және жоғары 154) саты
аралығындағы алшақтық 32 есені құрайды.
Өмір сүру ұзақтығы деңгейінде тек әлеуметтік деңгейдің дамуы ғана
айтылып қана қоймайды, сонымен қатар бұл жерде денсаулық сақтау
жетістіктері және салауатты өмір салтын қалыптастыру маңызды рөл алады.
Мұның негізгі көрсеткіштері Жапония содан кейін Сингапур елі. Одан әрі
қарай өзіндік белгілі салауатты өмір салтын қалыптастырған немесе денсаулық
сақтаудың жоғарғы жетістіктеріне жеткен елдер қатарына Финляндия, Швеция,
Канада, Швейцария, Австралия, Бельгия, Австрия, Ұлыбритания, Германия,
Нидерланды.
Туу коэффицентінің суммасы халық өсуінің нақты айқындаушы белгісі.
Жердегі халықтар саны өсуде, бірақ та біз оны (304) үлкен көрсеткіш деп
айта алмаймыз. Халық өсімі үшін орташа коэффицент болу керек. Ол халықтың
2,15-тен 2,5 жастық құрылымына тәуелді. Дамыған аймақтар тұтасымен туудың
төменгі шекарасында тұр. Оның шамасы 1,71. Орташа дамыған аймақтарда бұл
көрсеткіш 2 есе – 3,38. Нашар дамыған аймақтарда жоғары жемістілік тән –
5,59.
Туу деңгейі бойынша Африканы (5,58%) ерекше атауға болады. Азия, Латын
Америка және Карибта – 2,96%. Орталық Америкада –3,32%, Оңтүстік Америкада
– 2,86%, Мұхиттық аралдарда-2,48%. Бұл аймақтар демографиялық өсу
қарқынының жоғарылығымен сипатталады. Туу коэффицентінің суммасы бойынша
төменділік Европа елдерінде айқын байқалады. (ТМД елдерін қоспағанда)
Европада 1,59%, Солтүстік Америкада – 2,06%, Австралия, Жаңа Зеландияда –
1,91%. Халық саны бұл елдерде онша көп емес. Әсіресе, Европада, Солтүстік
Америкада және Австралия, Жаңа Зеландия да айтарлықтай көп, бірақ та
эмиграция арқасында .Мұхиттық аралдар өздерінің онша үлкен емес халқымен
(28,7 млн.адам) және Афстралия, Жаңа Зеландия аз халқымен (21,7 млн.адам)
әлем халқы қозғалысында айтарлықтай рөл ойнайды.
Жалпы халық санағы ТМД елдері еркше орын алуда, 1998ж 1 қаңтарда
–284,97млн. адамды құраған.Олар тұратын територияның жалпы ауқымы
22,1млн.км.2 1995 жылдан бастап, славиандық республикалар арқасында,
әсіресе Ресей (1992ж.бастап ) және Украйна (1991ж.бастап) айтарлықтай
кемуде. Славиандық республикалар үлесіне Ресей, Украйна, Беларусь.ТМД
халқының 70% пайызы, келкді.1995 жылы туу коефицентінің суммасы Ресейде-
1,53%, Украйнада-1,64%. Беларусьта-1,65%. ТМД-ның басқа елдерінде көрсеткіш
210-нан .Грузия мен Тәжікстанда -4,7% аралықты құрайды.
Шығыс славиандық халықтар тратын Евразия териториясы өз халқы
біртіндеп жоғалтуда.Ресей және Украйнада туу коэфицентінің суммасы 1-ге
жақындауда(бірлік) Әлемнің негізгі аймақтарын қарастыра отырып,континенте
өзіндік “туыс типті”ерекшелінетін еллдерді атап өтеміз..Яғни мұнда жалпы
коэфицент-558.Назар аударатын елдер қатарына сай Африка,оның жалпы
коэфицентті –3,69 тең,Египет-3,36 Тунисте тіпті 2,95-ке тең.Мұнда
Европалықтар әсерін тигізуде екенін айта кеткен жөн. Ливия Араб- Джа-
Махарияда ислам позициясы өте қатты күшейтілмегендіктен жоғары көрсеткіш-
6,16 тән ,сонымен қатар араб-негірлі Суданда да 5,55 мұнда батыс өркениеті
әлі жетпеген.
Оңтүстік Африкада-4,7, ОАР-ды ерекшеатауға болады,көрсеткіші-3,95 яғни
ОңтүстікАфриканың барлық47,4млн халқының 41,5 млн адамын құрайды.Шығыс
Африкада үлкен кмес мавриский аралында туу көрсеткіші-2,31 ереекше
көрсетуге болады.Батыс Африка елдерінің көрсеткіші-6,32 ерекше
біртекті.Бірақ та бұл топтардың барлығы мешеу қалған елдер қатарында
саналады.
Шығыс Азияның тығыз қоныстанған Қытай арқасында орташа көрсеткішіті-
2,91% көрсетуде ол Қытайда 1,95% тең,ал Жапонияда тіпті 1,50%.Мұнда
демографиялық қарқын тек Моңғолияда баяу түрде дамуда 3,41% және КХОР-
2,30%.Оңтүстік шығыс Азияда тууды шектеу саясаты әсерінен көрсеткіш-3,16%
ал төменгі көрсеткіштерге келсек, Қытайлық Сингапурда-1,73% Тайландта-2,10%
және Индонезияда-2,77%.Азияның қалған аймақтарында Оңтүстік-Орталық және
Батысында туу өте жоғары денгейде қалуда,әсіресе Батыс Азияның мұсылман
елдерінде (Израйльдан) басқа.Ауғаныстанда, Иранда,
Пәкістанда,бангладеште.Бұл жердегі аймақтарда өсімі кеңінен
таралған.Израйльде-277. Соғыстан көп конфенсацияланған Ливанда-2,92 % өте
жоғары денгейден ауытқыған Турцияда-3,20% және Кувейтте-3,0% корсеткішін
құрап отыр, әлі күнге дейін Үндістан ірі халық массивін сақтап қалуда-3,59
%.
Карибта туу көрсеткіші онша үлкен емес,не бары-2,71.Бірақ та Гаити-469
және Даминика Ресбубликасында-2,04% Кубадан әлдеқайда жоғарыкөрсеткішпен-
3,32% сипатталады. Бірақ ол Мексикада-3,0% Коста-Рикада-3,05% Панама-2,76%-
ға тең. Бұл елдер мәдениетті елдер қатарына саналады.Сондықтан төмен.
Осындай деңгейдегі көрсеткіштер Оңтүстік Америкаға тән-286%. Ең
төмеңгі деңгейі Украйнада 2,29%. Оңтүстік Американың басқа % Бразилияда-
2,77%.
Евразияда айтарлықтай ішкі айырмашылықтар сақталуда; солтүстік
Евразиядағы коэфицент-1,85% ол кездегі Оңтүстік және Батыстағы коэфицнет
1,4-1,5% ал шығыста-1,64%. Бұл зона депопуляция тұрақтылығымен
ерекшелінеді.Бірақ бұл елдер санатына Ирландия-2,10% Швеция-2,10% Норвегия-
1,69% Финляндия-1,88% кіреді.Солтүстік Европа елдері аралығында ең төменгі
көрсеткіш Эстония және Латвияда –1,64% Шығыс европадағы Болгария және
Румыния 1,50% Батыстағы Германияда-1,30% Оңүістікте Италияда 1,27% және
Испанияда 1,23%.
Жоғары сатыдағы 7-ден жоғары туу коэфиценті бойынша елдер ішінде-
Йемен, Нигер, Кот-д-Ивуар, Уганда. 6-дан 7-ге дейін аралықты Малови,
Ангола, Бенин, Мали, Эфиопия, Сомали, Гвинея, Ауғаныстан Либерия, Бурунди,
Зайр, Лаос, Конго, Мозамбик, Руанда, Сьерра-Леоне, Буркино-Фасо, Нигерия,
Сауд арвиясы, Ливия, Конго, Кения иеленеді.Мұнда тууға шек қойылмаған елдер
болып табылады. Ал керісінше төменгі сатыдағы елдерге неғұрлым дамыған
елдер кіреді. Туу коэфиценті 2-ден төмен. Олардың көбісі Европалық елдер
үлесіне тиеді және Автралия,Канада, Жапония. Соңғы жылдары бұл елдер
қатарына Қытай, Куба, Сингапур, Корей Республикасы кірді. АҚШ испантілді
негірлер арқасында туу коэфиценті жоғары. Ең төменгі сатыда (1,5 және
одан төмен) Жапония Болгария, Словения, Греция, Германия .Ең төмеңгі сатыны
Испания-1,2% аяқтаса,ең жоғарғы сатыны Иемен—7,73% бастайды.Олардың
айырмашылығы 6-есе.1999жылы Ресей-1,2 Испаниямен теңесті.
15-19 жас аралығындағы әйелдердің туу санына талдау жасасақ, көптеген
дамымаған елдер де бұл жастық топта туу 241-ден (Гвинея) 100адамға
(Ботсвана) дейін құрайды. Әлем бойынша-60 ал дамыған аймақтарда-32. Бірақ
та бұл сан өлшемді деңгеймен көрсетілген.АҚШ-та-64, Европада-27.
Австралияда Жаңа Зеландияда-24, Мұхиттық аралдарда-28.Тіпті елдер тобында
коэфиценті 50-100 болатын барлығы төрт дамыған елдер кіреді; АҚШ, Армения,
Болгария, Грузия. Коэффиценті-50ден төмен негізгі масса топтарын Ресей-37,
және одан да төмен Бельгия, Франция, Италия, Сингапур, Нидерланды, Корей
Республикасы, Гонконг, Швецария, Жапония елдері құрайды.
Атап өткен жастағы әйелдер нашар дамыған елдерде туса да олар сау
ұрпақтар әкелуіне үлкен септігін тигізетінін атап өткен жөн.18
2.2 Урбандалудың жалпы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 Әлем халықтарының демографиясы
1. Демография ғылмы туралы жалпы түсінік
2. Әлем бойынша халықтардың орналасуындағы негізгі ерекшіліктер
3. Дүние жүзіндегі елдердің әлуметтік және демографиялық жіктелуі
1. Дүние жүзіндегі халықтың саны оның өсіп-өну динамикасының анлизы.
1. Дүние жүзіндегі халық саны және оның жіктелуі
2. Урбандалудың жалпы сипаттамсы
3. Дүние жүзінің болашақтағы демографиялық жағдайына болжамдар
2. Қазақстан Республикасының демографиялық жағдайы
1. Қазақстан Республикасының демографиялық жағдайының сипаттамасы
2. Қазақстандағы халықтың табиғи қозғалыс үрдістері
3. Қазақстан Республикасының демографиялық мәселелері мен болжамы
ҚОРТЫНДЫ
Пайдаланған әдебиеттер
РЕФЕРАТ
Бакалаврлық бітіру жұмысы кіріспе, үш бөлім, қорытындыдан
тұрады.Жұмыс комьпютерде терілген бетттен, 2 диаграммма, 8 кесте 6 сурет,
және * қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бакалаврлық жұмыс барысында Дүние жүзі халқы мен Қазақстанның
аймақтарда орналасуы еркшеліктері мен демографиялық мәселелері
қарастырылған.
Түйінді сөздер: демография, миграция, урбанизация, туу коэфиценті,
КІРІСПЕ
Қазіргі экономикалық және әлуметтік географияның басты бір міндеті жер
шарындағы халықтардың аумақтық қоныстануындағы ерекшеліктерді және сол
адамдардың өндірістік іс-әрекетінің аймақтық ерекшеліктері бойынша
халықтардың санын, өсу динамикасын, құрылымын, таралуын зерттеу сонымен
бірге әлеуметтік, экономикалық және басқа да факторлардың әсерінен адамзат
қоғамының даму процесінде бұл көрсеткіштерге талдау жасау. Әрбір қоғамдық –
тарихи формацияның өзіне тән халықтың ерекше заңдары болады. Сондықтан
халықты зерттегенде адамдар өмірінің әлеуметтік-экономикалық жағдайына тән
ерекшеліктеріне қоғамдық дамудағы жаңалықтарға сүйене отырып тек өндірістік
қатынастардың сипатымен байланыстырып қарастыру қажет.
Сондықтан зерттеуге алынып отырылған “жер шары бойынша халықтардың
қоныстану ерекшеліктерінің негіздері мен халық санының өсу динамикасы”
тақырыбы заман ағымына қарай қашан да өз көкейкестілігін жоймайтын ылғи да,
әсіресе статистикалық мәліметтермен байланыстырылып қарастырылатын мәселе.
Тақырыпты мазмұнымен сәйкестендірудегі алға қойылатын мақсат: дүние
жүзінің әр түрлі бөліктерінде әр халықтың өзіне тән қоныстануындағы
белгісіне түрткі болған себептердің негізін анықтау және халық санының өсу
динамикасына талдау жасау. Қойылған мақсатты жүзеге асыруда төмендегідей
міндеттерді шешу көзделді:
. Әлем халықтарының қоныстануындағы басты ерекшеліктерді аумақ
тұрғысынан талдау;
. Әлем елдерін демографиялық көрсеткіштердің мәліметтеріне сүйене
отырып жіктеу;
. Дүние жүзі халық санының өсуін жеке елдер бойынша салыстырып
сипаттау және божам жасау;
. Урбандалу көрсеткіштеріне экономикалық-географиялық баға беру;
. Қазақстандағы қазіргі демографиялық үрдістерді статистикалық
мәліметтерге сүйене отырып сипаттау.
Тақырыпты зерттеуде статистикалық талдау, алынған мәліметтерді
баяндау, графикалық картографиялық кескіндеу әдістері қолдануда.
Жаңалығы: Әлемдік жаhандану үрдісі өтіп жатқан кезде дүние жүзінің әр
түрлі бөліктерінде демографиялық мәселелердің шешілу ерекшеліктерін жаңа
мәліметтермен негіздей отырып сипаттау.
Жұмыстың сынан өтуі: “жер шары бойынша халықтардың қоныстану
ерекшеліктерінің негіздері мен халық санының өсу динамикасы” атты тақырыпта
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің география факультетінде
2005 жылдың 22 сәуірінде өткен студенттердің ғылыми конференциясында
баяндама жасалды.
1 Әлем халықтарының демографиясы
1. Демография ғылымы туралы жалпы түсінік
Демография (гректің - demos – халық және graho – жазамын деген
сөздерден шыққан). Халықтың ұдайы өсуінің заңдылықтары туралы ғылым,
халықтың санының, табиғи өсуі, жасымен жыныстық құрамын зерттейтін ғылым.
Демография екі түрге бөлінеді:
1 “Демографиялық қыс”
2. “Демографиялық көктем”
“Демографиялық қыс” халықтың ұдай өсуінің бірінші түрі туудың, өлімнің
және табиғи өсімнің көрсеткіштері төмен болады. Ол ең алдымен шетелдік
Еуропа елдеріне тән. Ал халықтың ұдайы өсуі олардың кейбіреулерінде ғана
сақаталған. Ол үшін барлық отбасылардың жартысында дерлік екі баладан,
жартысында үш баладын болуы қажет. Мысалы: ГФР туу жөнінен дүние жүзіндегі
ең төменгі, ал өлім жөнінен ең жоғарғы көрсеткішке ие. Мұндағы орташа от
басы 2,7 адамнан тұрады. Әрбір төртінші отбасында бала жоқ. Осының
нәтижесінде соңғы уақытта ГФР – дің халық саны кеміп барады.
“Демографиялық көктем” халықтың ұдайы өсінің екінші түрі. Мұнда туу
мен халықтың табиғи өсуі ең жоғары деңгейге жетеді: ал өлімнің көрсеткіші
айтарлықтай төмен болады. Мұндай көрсеткіштер дамушы елдерге тән. Туу мен
табиғи өсудің ең жоғарғы деңгейі Африка мен Азияның неғұрлым артта қалған
елдеріне тән. Мысалы: 1990 жылдардың басында туу ( 1000 тұрғынға 54 адам)
және табиғи өсу ( 41 адам) көрсеткіштері жөнінен Кения дүние жүзінде
бірінші орында.
1999 жылғы Біріккен Ұлттар Ұйымының БҰҰ мәліметі бойынша әлемдегі
халық саны 6 млрд.жуық адамды құрайды, осы жылғы болжауға қарағанда халық
саны айтарлықтай аз. БҰҰ өткен санақ бойынша әлем халықтарының жылдық
табиғи өсімі 1990-1995 жж. 1,57 % тең, бірақ та, негізінен ол 1,48 % құрап
отыр. Сондықтан жыл сайын 81 млн.адам қосылуда. Ал сонғы 5 жылдықта 1985-
1990 ж.бойнша әлем халқы жыл сайын 81 млн.адам қосылуда.Алдыңғы 5 жылдықта
– 1985-1990 жылдар бойынша - әлем халқы жыл сайын 87 млн көбеюде.1 2020
жылы әлем халқының саны болжамға қарағанда 8 млрд адамға жетсе, XXIІ ғасыр
ортасында 10,5 млрд адамға жетеді.
Өткен ғасырдың ортасынан және келе жатқан ғасырдың ортасына дейінгі
уақытта адамдар 100 жылға қарағанда халық саны 2 млрд адамға өсті, яғни “
демографиялық жарылыс” уақыты. Соңғы көрсеткіш халықтың “екі есе” көбюімен
сипаталады. Ол осы күнге дейін тез қысқарып кетті.
Халық санының тұрақтылығы туралы келешекте өсу қарқынының
ерекшеліктері қазіргі уақытта айқындалады. Адамзаттың 1 млрд-тан.2 млрд-қа
өтуіне 85 жыл қажет, ал 2-3 млрд-қа өтуіне 25 жыл, 3-4 млрд-қа өтуі 15
жылды қажет етті. Бірінші жағдайда бұл процесс 3 есе жылдамдаса, екінші
жағдайда 2 есе жылдам деген сөз.Тағы 1 млрд.адам өсуі үшін, яғни бесіншіде
дәл сондай уақытты қажет етті,ал төртінші жағдайда жылдамдық азаятын
болса, әлем халқының өсу қарқыны тұрақтанады, бірақ та өте жоғарғы
денгейде. Уақыттың азаюы, халықты екі есе көбеюі, сонымен қатар тоқтап
қалды және болашақта да болжанбайды.8
1950ж.жер шары халқының саны 0,5 млрд. адамды құрады және жыл сайын
0,3% көбейіп отырды, яғни 2 есе көбею уақыты 140 жыл. 1970ж.халық саны 306
млрд.адамға тең болса, ал өсу қарқыны жылына 2,1% дейін көбейді. Бұл жай
“экспоненциальды” емес “жоғарғы экспоненциалды өсім” болады ,тіпті өсім
қарқынының өзі де өсті. 1976ж әлем бойынша өсімнің себебі - өсім денгейінің
аз болуы және туудың көрсеткіші өз денгейінен аз болса да,1917 ж. бастап
1991 ж. аралығында өлім төмендегідей бастаса, ал туу деңгейі орташа
көрсеткіштен түсіп кетті. Сол уақытта халық саны 3,6 млрд-тан 5,4 млрд.
адамға дейін өсті, өсу қарқыны жыл сайын 2,1%-дан 1,7%-ға төмендеді. 2
БҰҰ бағалауы бойынша 1999 ж. әлем халықтарының 60% Азия
территориясының үлесіне келеді. Азия үлкен территорияны қамтығанымен қоса,
халық тығыздығы да үлкен – 1км2 114 адам. Қалған континенттерде –Солтүстік
және Оңтүстік Америка, Африкада –20 адам, Австралияда – 0,33. 1 Соңғысы –
материктер ішінде ең аз игерген материк, Антарктиданы қоспағанда, мұнда
тұрақты халық жоқ.
Өткен уақыттарда халық тығыз орналасқан аймақтар болған. Бұл Оңтүстік
Шығыс Азия , Шығыс Азия,Оңтүстік Азия, Жерорта теңізі, содан кейін
Еуропаның басқа аймақтары. Соңғы 2 ғасырда халық тығыздығы жоғары тек 2
аймақ қана пайда болды: Солтүстіктің шығысы және Оңтүстік Американың
оңтүстік – батысы, яғни ондағы жағалауда Тынық және Атлант мұхитының жылы
ағыстары түйіседі.
Қазіргі уақытта Азияның жемісті жазықтарында (Ұлы Қытай, Үнді – Ганг,
Брахмапутра және Ганг атырауы, Ява) халық тығыздығы 1км2 100 адамнан асып
түседі. Азияның орталығы – Монғолияда керісінше, 1км2 – 1 адамнан.
Европадағы Нидерландада 443 адамнан келсе, Исландия аралында 2 адамға дейін
қоныстанған. 1
Әлемдегі халықтың орналасу тығыздығының жалпы бағыттары мынадай:
1. Өнеркәсібі нашар дамыған елдерде өлім және туу деңгейі өте жоғары.
Оларда халықтың өсу қарқыны жыл сайын 2-3% құрайды, егер өлім деңгейі
аз болған жағдайда да өсу одан да жоғары дәрежеге жетуі мүмкін.
2. Орташа деңгейде дамыған елдерде, әдетте өлім өте жоғары болса да төмен
көрсеткішпен сипатталады, сонымен қатар туу деңгейі де төмен болса да.
Бұл аймақтардағы халық санының өсу қарқыны орташадан жоғарыға дейін
ауытқып отырады. (жылына 1-4%)
3. Жоғары дамыған елдер үшін төмен өлім және төмен туу, жоғарғы емес өсу
қарқыны тән. (жылына 1%) Европа елдерінің кей бірінде қазіргі таңда
туу деңгейі өлім деңгейінен де төмен. Сондықтан да бұл елдердің халқы
біртіндеп азаюда.
Берілген мәліметтер негізінде демографтар “демографиялық өту” атты
теорияны шығарды. Бұл теорияға сәйкес, туудың өте төмен деңгейде дамуы,
өлімнің жоғарылығы нәтижесінде халық санының баяу өсуіне әкелді. 4
Денсаулық сақтау және тамақтану сапасының жақсаруы бойынша өлім азайса
бір-екі ұрпаққа туу кешіксе, бұл туу және өлу деңгейі аралығын анықтауына
әкеледі. Бірақ адамдар қалай жоғарғы дамыған индустриялы қоғам өміріне
кірсе, туу тағы төмендеп және халық санының өсу қарқыны қайтадан кемиді.
Бұл үрдіс қазірде байқалуда және ХХІІ ғасырға дейін болжануда, яғни
халық саны 10-12 млрд. адам санына жетіп тұрақтанған кезде басталады деген
болжам бар.
Бірақ та, бұл болжамның мына ерекшелігіне бірден назар аудару керек.
Халықтың тұрақтануы туралы жәйт өндірістік күштері дамуының қазіргі деңгейі
жауап береді. Туу шектеу халық өсуін тұрақтандыру жайлы барлық ойлар
әрқашан да экономикалық дамудың қиыншылықтарына негізделген. 3
Демография мәселесі қазіргі кездегі ең ірі мәселелердің бірі және
әлеуметтік – экономикалық проблемаларға әсерін тигізеді. Бұл бүкіл әлемнің
зиялы қауымын толғандыратын мәселе. Бұл мәселенің біріне-бірі қарама-қарсы
екі тұрғысы бар. Біріншіден, бірқатар дамыған елдердегі халықтың ұдайы
өсуінің бұзылуына және оның санының азаюына әкеліп соғып отырған
демографиялық дағдарыс құбылысы ойлантпай қоймайды. Демографтар мұндай
процесті халық санының азаюы деп атайды. 17
Екіншіден, Азия, Африка және Латын Америкасы елдеріндегі демографиялық
жарылыс бұдан да терең ойландырады. Демографиялық жарылыс бұл елдерге
қарама-қайшы ықпал тигізеді.
Бір жағынан, ол жаңа күштердің үнемі толысып келіп тұруын, еңбек
ресурстарының өсуін қамтамасыз етеді. Тағы бір жағынан, экономикада артта
қалушылықты жою үшін күресте қосымша қиындықтар туғызады, көптеген
әлеуметтік проблемаларды шешуді күрделендіре түседі, олардың
жетістіктерінің айтарлықтай бөлігін жеп қояды.
Демографиялық мәселеге ғалымдар тарапынан көп көңіл бөлінуі табиғи
нәрсе, бірақ олрдың көз қарасы әр түрлі. Көптеген батыс ғалымдары, солардың
ішінде БҰҰ сарапшылары да, таяу уақытқа дейін асыра бағалауды негізге алып
келді. Бірақта көп уақытта олардың болжамы дұрыс болып отыр. Дегенмен
бұрынғы КСРО ғалымдары болжамдары бойынша демографиялық жарылыстың ең биік
шыңы артта қалды деп есептейді, оған мысал: 1960 жылдардың басында дүние
жүзінің халқы орта есеппен жылына 2 % пайыз, 1970 жылдардың аяғында 1,7 %
пайызға көбейіп отырды, ал ХХІ ғасырдың басында бұл 1 % пайызға дейін
төмендеу керек.
Сондай-ақ белгілі кеңес демогрофы Б.Ц. Урланис жердегі халық санының
тұрақтануы жайында ғылыми болжам ұсынды, оны басқа ғалымдар да қолдайды.
Мұндай тұрақтану немесе ұрпақтардың біріне-бірі жай ғана алмастырылуы ерлер
мен әйелдердің орта жасы шамамен 75 жас құрап, ал туу мен өлім
көрсеткіштері 1000 тұрғынға 13,4 адам деңгейіде теңелген жағдайда орнау
керек. Есеп бойынша, ол ХХІ ғасырдың аяғы ХХІІ ғасырдың басында 10-12 млрд
адам деңгейінде келеді. Бірақ жердің түрлі аймақтарында мұндай тұрақтану
шамамен ХХІ ғасырдың орта тұсынан бастап, әр түрлі уақытта өтеді. Бұл
Еуропадан басталады.22
Демографиялық мәселелерді шешу мақсатымен БҰҰ “халық өсу саласындағы
бүкіл дүние жүзілік іс-әрекет жоспарын” қабылдады. Оны жүзеге асыруға
сонымен бірге географтар мен демографтар да қатысады. Біріккен Ұлттар
Ұйымының болжамы бойынша өткен жылдың қазан айына дейін әлемде 6 млрд адам
өмір сүреді екен. Ал 2050 жылы яғни 50 жылдан соң жер шарының халқы 9 млрд
жетеді деп болжануда. Бұл мәліметтердің барлығы БҰҰ-ның Нью-Иоркте өткен
халықтардың орналасуы мен дамуы атты 32-ші сессиясында айтылды. Ең қызығы
бұрынғы демографиялық алып ел Қытай 1,2 млрд тұрғынымен 50 жылдан соң
өзінің бірінші орнын Үндістанға беретін көрінеді. Онда оның халқы 1,0 млрд
– 1,53 млрд жетпек. БҰҰ-ң есебі бойынша бұл Қытайдағы демографиялық
саясаттың күштілігі ондағы “бір жанұяға бір бала” ұранының сақталуы 1950
жылдардың өзінде Қытайда бір жанұяда алты бала болса, бүгінгі күнде ол бір
балаға дейін төмендеген 1.
БҰҰ-ң бақылау бойынша халықтың өсуі көбіне дамушы елдерде байқалған.
Аса таң қаларлық қарқынмен Үндістан 1,0-ден – 1,53 млрд-қа, Пәкістан 156-
дан – 345 млн, Нигерия 112-ден – 244 млн-ға дейін өспек. 2050 жылы бұл
дамушы елдердегі халық саны бүгінгі күні 4,8 млрд болса, ол кезде 7,8 млрд
болады екен. Ал өнеркәсібі дамыған елдерде 1950 жылдардан соң сол бұрынғы
деңгейлерінде қалмақ. Сондай-ақ БҰҰ әлемдегі халқы азаятын отыз елді
анықтаған. Оның ішінде Германия 80-72 млн-ға, Жапония 126-105 млн-ға және
Ресей 147-121-ге дейін төмендейді деп болжаған. Сонымен 50 жылдан соң
әлемде 9 млрд халық болады деп күтілуде. Бұл әрине көптеген мәселелерді
туғызады. өндірістік және экономикалық т.б. көптеген. Бұдан 40 жыл бұрын
2000 жылға болжам жасалған онда халық 6 млрд болады деп болжанған. Көріп
отырғанымыздай болжам дұрыс болып отыр. 24
Ғалымдар сондай-ақ үрдісті күштер отбасын жоспарлау бағдарламалары
халықтың ұдайы өсуін жақсартуға көмегін тигізе алады деп есептейді. Тек
қана демографиялық саясат жеткіліксіз. Демографиялық мәселенің шешудің
басты жолы – адамдар өмірінің экономикалық және әлеуметтік жағдайларын
өзгерту.
1.2 Әлем бойынша халықтардың орналасуындағы негізгі ерекшеліктері
Жер бетінде құрлық шектеулі және уақыт аралығында адамзаттың тіршілігі
өз әсерін тигізе отырып, олардың орналасу бағытының қарқындылығы
айтарлықтай өзгерді.
Адамның территорияда орналасуы туралы мәліметтерді мына картадан
көруге болады. (1cурет) Егер картаға қарайтын болсақ, Дүние жүзінде
халықтың қоныстануы әркелкі. Біз халықтың орналасу көрінісі қарапайым деп
айта алмаймыз. Мысалы кей бір жерде қала және аудандар болса, басқа
жерлерде орман массивтері.
Адамдардың көпшілігі өзен, көлдердің жағасында қоныстанған. Сонымен
қатар жасанды су қоймалары бар. Ең элементарлы және өте қызық болып ірі
масштабты карта табылады. Географтар үшін халық тығыздығының картасы ең
маңызды карта ретінде қарастырылады. Халық тығыздығы – аудан бірлігіне
келетін адам санының көрсеткіші. Ереже бойынша, элементарлы және өте қызық
болып ірі масштабты карта табылады. Географтар үшін халық тығыздығының
картасы ең маңызды карта ретінде қарастырылады. Халық тығыздығы – аудан
бірлігіне келетін адам санының көрсеткіші. Ереже бойынша км2 алынады.
Белгілі бір территорияның шекарасында қоныстануға баға жасалады. Бұл бір ел
немесе әкімшілік – территориялық бірлік, немесе тарихи провинция болуы
мүмкін. Аумақ көлемі неғұрлым кіші болса, бұл көрсеткіш аумақпен адамның
өзара әсерін айқындап береді.
Айта кету керек, географтар қызықты тәсілдер ойлап шығарды. Олар
нүктелік карталар жасады. Бір нүкте 1000 немесе 10000 адамға сәйкес келеді,
шамамен әр аумаққа адам саны есептелініп қойылады. Нүктелер қала және ауыл
халықтары қозғалысының нақты дәлелдерімен белгіленеді. Сондықтан біз
әлемдегі халықтың қоныстану нәтижесін тұрғызамыз.(8,1 суретте)
ХХ ғасырдың аяғында барлық қоныстанған адам өмірі үшін жарамды жерлер
деп айта аламыз. Үнемі қоныстану пунктері 720 солтүстік және 540 оңтүстік
ендік аралығында байқалады, көлденең бойынша онша көп емес. 5000 м
биіктікте де онша көп емес. Тибет және Анд онда мынадай жағдайлар байқалған
қоныстану пунктері одан да жоғары биіктіктерде орналасқан. Міне алдыңғы
адамның тіршілік ету ареалы осындай.
Жер шарын толық қоныстанған бірақ дерлік емес. Полюстен ең төменгі
радиациялық баланс аймақтарында адамдар тіпті қоныстанбаған. Адамзат
тіршілік ету үшін ылғал және жылу керек. Бұдан басқа биік тауларда төмен
атмосфералық қысымның басуы мен сипатталады. Бұл адамның тыныс алуына
кедергі болады соған ұқсас шөлді территориялар. Атап өткен барлық жағдайлар
адам үшін қолайсыз орта болып табылады. Адам экологиясы жануарлар әлеміне
сәйкес келмейді. Бұл аймақтарда тұрақты антициклондар, төмен ауа ағындары
кіретін облыстар. Олардың ерекшеліктеріне тәуелсіз бұл шөлдер – мұздықты,
құмды, таулы, тасты бірақ бәрі де шөлдер.
Территория және адамның өзара әрекетінің негізгі кезеңдері зоналық
және негізгі жоғарғы тығыздықпен байланысты, яғни әлем территориясында
халықтың орналасуына үлкен әсерін тигізеді. Адам, тірі организм сияқты
термодинамикалық жағдайдың ортамен араласуына бағытталған. Яғни оның
біріңғай жағдайдағы отаны шығыс экваторлы Африка.
Одан кейін антропогенез келеді яғни адамзат түрінің дамуы. Адам
климатты жасауда, ауа райы басқаруды білмейді. Ол термодинамикалық
баланстың сыртқы регуляциясын ортадан қорғану арқасында үйреніп білді. Ол
табиғи ортаға бейімделе отырып, экстримальді жағдайларды жеңіп шықты.
Адам өмір сүру үшін тағы да 500 м жоғары емес жазықтар және қыраттарды
алады. Мынадай жазықта және қыраттарға құрлықтың 28 пайызы және барлық
халықтың 80% пайызы сәйкес келеді. Халықтың жоғарғы тығыздығы ең алдымен
жазықтар мен қыраттарда әсіресе теңіз жағалауларында байқалады.
Географиялық еңбек бөлінісінің заңына сәйкес мұнда адамзат еңбегінің алуан
түрлілігі, ең жоғарғы тауар айырбасы қамтамасыз етіледі. Бұл әсіресе халық
тығыздығы жоғарғы аудандарда байқалады. Мысалға Европада өте тығыз
қоныстанған. Ешқандай материк Европа сияқты бірнеше мемлекеттерге
бөлінбеген.
Жер шарында халық қоныстануының тағы бір ерекшелігін айтпай кету
мүмкін емес. Бұл мұхит маңы және теңіз маңына халықтың тығыз орналасуы.
Теңіздің жылы ағысына қарай халық тығыз орналасқан. Бұл халықтың тығыздығы
картасын теңіз ағыстары картасымен салыстарғанда айқын көрінеді (8.2
сурет). Мына жылы Гольфстрим ағысы Батыс Европа жағасының және қуатты
ағынға солтүстік Америка жағалауына қарай түйіседі. Міне сонда халықтың
тығыз шоғырланып орналасуы керісінше солтүстік Африканы батыс жағалауындағы
суық канар ағысына демографиялық шөл сәйкес келеді. (ыстық климатқа
қарамастан). Мұнда мұхитқа қарай солтүстік Африканың шөлдері тік шығады.
Мұндай шөлдер оңтүстік Африканың батыс жағалауындағы Бенгаль суық
ағысына сәйкес келеді. Керісінше, қарама-қарсы жағалауда жылы Бразилия
ағысы және сонымен бірге тығыз қоныстанған оңтүстік Америка жағалауы.
Оңтүстік және солтүстік Америка Кариб аралдарының шығыс жағалауында қуатты
мұхиттық ағыстардың болуымен анықталады. Яғни ең тығыз халық шоғырланған
жер екенін көруге болады.
АҚШ шығыстан Гольфстримді шайып жатыр, батыстан жылы ағыс Кура-Сиво
ағысы Тынық мұхитының орталық басым бөлігін алып жатыр. Оған АҚШ-тың Тынқ
мұхиттық жағалауы және Канаданың оңтүстігіндегі халық шоғырлануына сәйкес
келеді. Шынында орталық Америкада әсіресе Мексикада өте тығыз қоныстанған
мұнда батыстан суық Колифорния ағысы шайып жатыр, бірақ аздаған бөлігін.
Суық Лабрадор ағысы Канаданың солтүстік провинциясы кең ауқымды
массивінің шығыс жағалауын түгелдей мұзбен басуда, мұнда халықтар аз
қоныстанған мүлдем жоқ деуге де болады. Азия, Австралия, Африка
карталарында көрсетуге болады. Үнді мұхитының жылы ағыстары оңтүстік Азия
және шығыс Африкадағы халықтың тығыз орналасуына ықпал жасайды. Жалпы
алғанда бұл оңтүстік Азиядағы халық осы факторларсыз ақ өте тығыз
қоныстанған. Бұл басқа да жағдайларға байланысты екенін көрсетеді.
Бірақ та Тынық мұхиттың Кура-Сиво ағысы Қытайда да, Жапонияда да және
т.б. ұсақ елдерде халықтың ең жоғарғы тығыздықта орналасуына әсерін
тигізсе, ал оңтүстік – шығыс Австралияның жылы ағысы Австралия және Жаңа
Зелландияның халқы тығыз орналасқан жағалауларын шайып жатыр. Камчатка және
Чукоткада керісінше суық ағын шайып жатқандықтан халық табиғи байлықтарға
қарамастан өте аз қоныстанған. Өзіндік “жұмбақ болып” бүкіл орталық батыс
Ресей және шығыс бөліктер яғни 500-тан солтүстік ендікке және солтүстік
поляр шеңбері аралығында жатқан айқын көрсетілген континенттілігіне
қарамастан айтарлықтай тығыз орналасқан ең ірі шоғыр теңізден алыс және
полюске жақын маңда қоныстанған. Атап айтқандай ХХ ғасырдың соңында барлық
жарамды жерлер адамзат өмірі үшін қолайлы территорияларға түгелдей дерлік
қоныстанды. Үнемі қоныстану пунктері 720-тан солтүстік ендіктен және 540-
тан оңтүстік ендік паралельдері аралығында анық байқалады.
Ендік шекаралар ойкуменді полярлы шөл, арктикалық және антарктикалық
белдеудегі тундраның кеңістігінен бөліп тұрады, яғни ең төменгі жылдық
жауын – шашынды территорияны бұл территориядағы ылғалдану қарқындылығы өте
төмен. Биік таулар бәрімізге белгілі, атмосфералық қысымның төмен болуымен
ерекшеленеді. Негізгі құрлықтық бөлігі үшін қажетті табиғи элементтердің
жетіспеушілігімен сипатталады. Сонымен қатар адам экологиясы сияқты
жануарлар түріне де сай келмейді.
Осыған байланысты экстримальдық туралы түсінікті нақтылауды қажет
етеді.Табиғаттың өзі мұндай бағаны білмейді оған тек табиғи құбылыстардың
өзгерістік заңдылығы тән “экстримальды”жағдайдың бұл өзгергіштігі адамның
өзіне қажеттілігі арқасында экономикалық және технологиялық ерекшіліктерін
жасауда.сонымен қатар ауыл шаруашылығы мал шаруашылығының тұрақты
кірігуімен байланысты.
Табиғи орта соншалықты біртекті емес және оларға зоналық биіктік
белдеу, сонымен қатар өзгерудің басқа формалары тән, барлық организімдер
белгілі бір орта типіне бағытталған, яғни организімдердің терминологиялық
жағдайының ортамен айналымындағы өзгерістер нәтиежесінде өлуіне немесе ұзақ
бейімдеушілікке әкеледі.Адам өңдеп шығарған негізгі тәсіл бұл
терминологиялық байланыстың ортадан қорғау арқасында пайда болған сыртқы
регуляциясы. Баспананы жасай отырып, адам өзіне қазірде жасанды үлкен
кеңістік масштабты алады тек үлкен ғимараттар ғана емес,сонымен бірге үлкен
тұтас қалалар.Бірақ та мұндай жағдайда экологиялық әрекеттің экономикалық
тиімділігі туралы сұрақ туады, яғни пайдалы тиімнің және оған жетудегі
шығындардың өзара қатынасы туралы.
Міне осы көріністерден байқай отырып табиғи жағдайлар экстримальды
ретінде бағалануы мүмкін.Соңғысы адамның мынандай жағдайда, яғни арнайы
мақсатта жасалған жасанды орта .Мысалы; ғылыми да әскери де және тағы
сондай ортада тіршілік ету мүмкіндігіне жауап бермейді.
Әлемнің ең тығыз орналасқан аудандары құрлықтың тек 7% пайызы ғана
қамтиды, яғни адамзаттың бүкіл 70% пайызын құрайды.Ойкуменде поляр
даласындағы орналасуы мыңнан жоғарғы деңгейде деп айтады.Бұл негізінен
теңіз денгейіне 500 метр биіктіктен аспайтын жарық және қыратты
территориялар.Алдыңғы мәліметтермен салыстыра отырып полиризация денгейін
атап көрсетуге болады:талдаудағы халықтың 10% пайызы тіршілік ететін
территорияны 20% пайзға ұлғайтуда.3 2сурет
1.3 Дүние жүзіндегі елдердің әлуметтік және демографиялық жіктелуі
ЮНФПА-ның баяндамалық мәліметтер; әлем аймақтары және елдерінің басты
топтары бойнша негізгі демографиялық және бірқатар әлуметтік және
экономикалық андикаторлары туралы мәліметтер талдау жасаған. Бұл 1995 ЮНПФА
–ның “әлем халықтарының қоныстануы” атты баяндамада берілген одан әрі қарай
бұл көрсеткіштермен толықтырылған.
ЮНФПА мәліметтің келесі көрсеткіштер тобы бойынша жүйелік мәлімет
ретінде топтауға болады.
Жалпы демографиялық:
1.Халықтың жалпы саны (млн. адам,1995ж)
2.Халық болжамы (млн. адам 2025ж.)
3.Халықтың орташа өсімі (пайыз,1995-2000ж)
4.Қала үлесі,қала халқы (пайыз,1995ж)
5.Қала халқының өсуі (пайыз,1995ж)
6.Халықтың жастық-жыныстық құрамы.
Экономикалық көрсеткіштер;
1.Әр адам басына шақандағы (АҚШ долл.1992ж)
2.Халыққа сыртқы көмек (долл.)
Туу көрсеткіштері:
1.Туудың жалпы коэфиценті.
2.15-19 жас 1000 әйелге шақандағы туу саны.
3.Контроцептиптік әдістерін қолдануы (ескі,жаңа) 3сурет
Өлім көрсеткіштері;
1.Бала өлімі.
2.Туғанан бастап өмір сүру ұзақтығы (еркектер мен әйелдер) 4сурет
Білім көрсеткіштері;
1.Бастауыш мектепте оқитындар үлесі (еркектер,әйелдер)
2.Соңғы жылдардағы бастауыш мектептерде оқитындардың үлесі
(еркектер,әйелдер)
3.Орта білім алғандар үлесі (еркектер,әйелдер)
4.15 жастан жоғарғы сауатсыздар үлесі (еркектер,әйелдер)
Денсаулық сақтау көрсеткіштері:
1Медициналық көмек алатындар саны.
2.Мамандар қарауындағы туылғандар саны.
3.Позициядан тұратын аймақ топтары бойынша алынған нәтиежесі.
(Позиция бойынша әлем аймақтары және топтары бойынша кестелер келтіреміз.)
Дамыған аймақтар құрамына: СолтүстікАмерика, Жапония, Европа,
Австралия, Жаңа Зеландия және ТМД-ның елдері.
Орташа дамыған елдер аймақтар құрамына Африка, Латын Америкасы, Азия
(Жапониядан басқа) сонымен қатар Микронезия, Малайзия және Полинезия елдері
(Мұхиттық аралдар).
Нашар дамыған елдер құрамына БҰҰ талабына сай көрсетілген әлемнің
демография көрінісі алақандай сияқты. Жалпы халықтың саны 2025 жылға қарай
дамыған аймақтарда көбейеді (1,17ден-1,24млрд. адам), ал нашар дамыған
елдерде одан екі есе көбейеді деп болжануда, яғни 1,75-тен 1,62 млрд.
адамға)
Халықтың орташа өсу үлесі 1995-2000ж.ж. 1,5 % құрауы мүмкін. Ол
дамыған аймақтарда 0,3%, нашар дамыған аймақтарда 2,7 %. Қала халқының саны
тез қарқында өсуде (өсу қарқыны 2,5; 0,7; 3,3; 5,2 %) Оның әлемдегі үлесі
45%. Дамыған аймақтарда 75%, орташа дамыған аймақтарда 38%, нашар дамыған
аймақтарда 22%.5сурет
Европа халқы (ТМД елдерін қоспағанда 2025 жылға қарай 727 млн. адамнан
718 млн. адамға азаюы мүмкін. Аса үлкен емес қарқын тек Батыс Европада және
солтүстікте. Шығыста және оңтүстікте Европа, Ресей, Украйна, Белорусь қазір
депопуляция зонасына кірді және ол онда осы болжам бойынша қалуда. Қалған
аймақтарда әлем халқы өсе түсуде.18
1кесте -15 жастан жоғарғы сауатсыз әйелдер үлесі, %
Елдер Сауатсыз әйелдер Елдер Сауатсыз әйелдер
1.Буркина-Фасо 91 45.Индия 66
2.Сьерра-Леоне 89 46.Египет 66
3.Бенин 88 47.Руанда 63
4.Гвинея 87 48.Марокко 62
5.Ауғаныстан 87 49.Папуа-Жаңа 62
Гвинея
6.Сомали 86 50.Нигерия 61
7.Нигер 83 51.Кот-д,Ивуар 60
1 кестенің жалғасы
8.Пакістан 79 52.Бурунди 57
9.Мавритания 79 53.Камерун 57
10.мозамбик 79 54.Иран 56
11.Бангладеш 78 55.Конго 55
12.Мали 76 56.Уганда 53
13.Гвинея-Бисау 76 57.Алжир 53
14.бутан 75 58.Гаити 52
15.ОАР 75 59.Гватемала 52
16.Сенегал 75 60.Габон 52
17.Йемен 74 61.Сауд Аравиясы 51
18.Ангола 72 62.Чад 49
19.Либерия 71 63.Ирак 49
20Малави 69 64.Сирия 44
21.Зимбабве 40 65.Гана 16
22.Зайр 39 66.Тунис 16
23.Қытай 38 67.Въетнам 16
24.Замбия 35 68.Лесото 15
25.Камбоджа 35 69.Эквадор 14
26.Ботсвана 35 70.Мексика 14
27.Кувейт 33 71.Венесуела 12
28.Индонезия 32 72.Колумбия 12
29Малайзия 30 73.Панама 12
30Сальвадор 30 74.Парагвай 11
31Иордания 30 75.Австрия 11
32.Түркия 29 76.Греция 10
33.Гондурас 29 77.Филипин 7
34.Боливия 29 78.Тайланд 7
35.Мьянма 28 79.Тайланд 7
36.Ливан 27 80.Тайланд 7
37.Мадагаскар 24 81.Израйль 7
38.Лаос 21 82.Коста-Рика 5
1 кестенің жалғасы
39.Сингапур 21 83.Корей 5
Республикысы
40.Перу 20 84.Куба 4
41.Бразилия 19 85.Чили 4
42.Португалия 18 86.Испания 4
43.Доминикан 17 87.Тринидад және 5
Республикасы Тобаго
44.Шри-Ланка 17 88.Аргентина 5
89.Италия 4
90.Ямайка 1
2кесте - 15 жастан жоғары сауатсыз ерлер үлесі %
1.Буркина-Фасо 72 47.Сирия 47
2.Сьерра-Леоне 69 48.Ангола 44
3.Бенин 68 49.Того 44
4.Гвинея 65 50.Гаити 41
5.Сомали 64 51.Бурунди 39
6.Непал 60 52.Марокко 39
7.Нигер 59 53.Кувейт 38
8.Мали 58 54.Нигерия 38
9.Чад 57 55.Индия 38
10.Судан 56 56.Лесото 38
11.Ауғаныстан 55 57.Уганда 37
12.Мозамбик 53 58.Египет 37
13.Пакістан 53 59.Гватемала 36
14.Мавритания 52 60.Руанда 36
15.Бангладеш 50 61.Алжир 35
16.Камбоджа 50 62.Папуа-Жаңа 34
гвинея
17.Либерия 49 63.Камерун 33
18.Гвинея-Бисау 48 64.Кот-д,Ивуар 30
19.Бутан 48 65.Конго 30
20.Сенегал 48 66.Гана 30
2-кестенің жалғасы
21.ОАР 48 67.Габон 30
22.Тунис 26 68.Португалия 11
23.Гондурас 25 69.иран 11
24.Иордания 25 70.Турция 10
25.Ливия 25 71.Филипин 10
26.Сальвадор 24 72.Перу 9
27.Ирак 23 73.Парагвай 8
29.Кения 20 74.Вьетнам 8
30.Замбия 19 75.Лаос 8
31.Бразилия 18 76.Чили 7
32.Индонезия 16 77.Коста-Рика 7
33.Қытай 16 78.Сингапур 7
34.Зайр 16 79.Шри-Ланка 7
35.Ботсвана 16 80.Куба 5
36.Доминика 15 81.Аргентина 5
Республикасы
37.Боливия 15 82.Тайланд 4
38.Малайзия 14 83.Уругвай 3
39.Колумбия 13 84.Югославия 3
40.Венесуэла 13 85.Израйль 3
41Эквадор 12 86.Испания 3
42.Мадагаскар 12 87.Тринидад және 3
Тобаго
43.Панама 12 88.Италия 2
44.Ливан 12 89.Ямайка 2
45.Мьянма 11 90.Греция 2
46.Мексика 11 91.Корей 1
Республикасы
2 Дүние жүзіндегі халықтың саны және өсіп-өну динамикасының анлизы
2.1 Дүние жүзіндегі халық саны және оның жіктелуі
Демографиялық көрсеткіштің маңыздылары бойынша туғаннан бастап орташа өмір сүру ұзақтығы
басты болып табылады. (9.2-9.3 кестелер) Жетекші орындар дамыған елдер үлесіне тиеді.
Еркектер 71,2 жылына, әйелдер 78,6. Әлемнің жалпы орташа көрсеткіші 63,7-67,8. Алдыңғы
қатарда Батыс, Солтүстік, Оңтүстік Европа және Солтүстік Европа (еркектер 73 жас, әйелдер
80жас) Бірақ та бұл көрсеткіш әлем елдері арасындща Австралия және Жаңа Зеландияда асып
түседі.(75,1-80,9) Көптеген аралдардан тұратын Мұхиттық аралдарда бұл көрсеткішке
жақындауда (71,3-76,4) Жапония ең жоғарғы деңгейді көрсетеді.(76,8-82,9) Ресейдің
көрсеткіші 61,5 –73,6. ТМД елдерінде таңқаларлығы тек Армения және Грузияда ғана адам
өмір сүру ұзақтығының көрсеткіші сақталған. Арменияда-70,3-76,3. Грузияда –69,5-77,6.
Бала өлімінің көрсеткішіне келетін болсақ, әлемде ол 1000 адамға 57 адамнан келеді,
дамыған елдерде 9, орташа дамыған елдерде – 63, нашар дамыған елдерде – 102. Өмір сүру
ұзақтығы және сәби өлімінің бағалы көрсеткіштері елдің әлеуметтік көрсеткішін айқын
көрсетеді.3кесте Өлімнің жалпы коэффиценті оның тек әлеуметтік дамуына күшті әсер етіп
қана қоймай, сонымен қатар жастық құрамы ерекшеліктеріне өз әсерін тигізеді. Ең алдымен
өмір сүру ұзақтығы елдер арасында үлкен алшақтықты көруге болады: егер ол әлемде жалпы 4
жылды құраса, жоғары сатыда өмір сүру ұзақтығы Жапонияда кішкене 6 жылға ұзақ болса,
Ресейде 12 жыл.
Әйелдер арасында өмір сүру ұзақтығы бойынша негізгі тізбектеді мына
елдер құрайды. 80жыл одан жоғары; Жапония Швеция, Швецария. Италия,
Франция, Австралия, Канада Испания, Нидерланды.Греция,Бельгия, Норвегия,
АҚШ, Австрия. 50 жасқа дейінгі: Мали, Мозамбик, Сьерра-Леоне.
Ал еркектер арасында негізгі тізбектерді мына елдер бастайды;75 жас
және одан жоғары. Жапония, Швеция Греция, Австралия, Швецария, Испания,
Нидерланды, Италия, Канада.50 жасқа дейін кідіріс; Зимбабве, Бурунди, Кот-
д,Ивуар, Эфиопия, Чад, Конго, ОАР, Ангола, Бенин, Мали, Гвинея, Ауғанстан,
Гвинея-Бисау, Сьерра-Леоне.
Ең жоғарғы сәби өлімінің деңгейі соңғы айтып өткен елдерге тән. (100-
ден жоғары) Ауғанстан, Сьерра-Леоне, Мали, Мозамбик, Гвинея-Бисау,
Сәби өлімі, адам (1000 шаққанда)
3кесте
Елдер Саби Елдер Саби Елдер Саби Елдер Саби
өлімі,адам өлімі,адам өлімі,адам өлімі,адам
Дүние жүзі 57 46.Йемен 109 95.Чили 14 144.Нидерланды 6
Дамыған аймақтар 9 47.Бутан 107 96.Латвия 14 145.Германия 6
Орташа дамыған 63 48.Эфиопия 107 97.Болгария 14 146.Ұлыбритания 6
аймақтар
Нашар дамыған 102 49.Руанда 105 98.Босния және 13 147.Австрия 6
аймақтар Герцеговина
1.Ауғаныстан 154 50.Камбоджа 102 99.Литва 13 148.Бельгия 6
2.Сьерра-Леоне 154 51.Замбия 99 100.Польша 13 149.Канада 6
3.Мали 149 52.Бангладеш 96 101.Ямайка 12 150.Швеция 5
4.Малави 136 53.Бурунди 96 102.Коста-Рика 12 151.Финляндия 5
5.Мозамбик 136 54.ОАР 96 103.Словакия 12 152.Сингапур 5
6.Гвинея-Бисау 129 55.Эритерия 94 104.Куба 11 153.Жапония 4
7.Гвинея 124 56.Мадагаскар 93 105.Малайзия 11 154.
8.Буркина-Фасо 123 67.Мавритания 92 106.Пуэрто-Рико 9 155.
9.Нигер 114 58.Кот-д,Ивуар 88 107.Хорватия 9 156.
10.Либерия 113 59.Лаос 86 108.Чехия 9 157.
11.Ангола 112 60.Непал 86 109.Греция 9 158.
12.Чад 112 61.Заир 86 110.Корей 9 159.
Республикасы
13.Сомали 112 62.Габон 85 111.Португалия 9 200.
14.Уганда 111 63.Конго 83 112.Жаңа Зеландия 8 201.
15.Вьетнам 37 64.Танзания 81 113.Бразилия 53 202.
16.Филипины 35 65.Бенин 79 114.Намбия 53 203.
17.Гондурас 35 66.Сауд 23 115.Меланезия 53 204.
Аравиясы
18.Доминикан 34 67.Румыния 23 116.Турция 52 205.
Республикасы
19.Тайланд 34 68.ҚХР 22 117.Монголия 52 206.
20.Колумбия 34 69.Аргентина 22 118.Туркіменстан 51 207.
21.Парагвай 33 70.Панама 21 119.Индонезия 48 208.
22.Сирия 33 71.Венэсуела 21 120.ОАР 48 209.
23.Мексика 33 72.Армения 20 121.Ирак 47 210.
24.Қырғызстан 32 73.Ресей 19 122.Эквадор 46 211.
25.Белиз 30 74.Грузия 18 123.Никарагуа 45 212.
26.Иран 30 75.Жаңа 18 124.Алжир 44 213.
Каледония
27.Иордания 30 76.Югаславия 18 125.Тәжікістан 43 214.
28.Ливан 29 77.Уругвай 17 126.Гватемала 40 215
29.Қазақстан 27 78.Беларусь 17 127.Сальвадор 39 216.
30.Азербайджан 26 79.Тринидад 16 128.Вануату 38 217.
және Тобаго
31.Албания 26 80.Мавритания 16 129.Қытай 38 218.
32.Оман 25 81.Эстония 16 130.Өзбекістан 38 219.
33.Молдава 25 82.Украйна 16 131.Тунис 37 220.
34.Македония 24 83.Шри-Ланка 15 132.Ботсвана 37 221.
35.Кувейт 15 15 133.Израиль 8
84.Кения 66 134.АҚШ 7
37.Того 77 85.Зимбабве 65 135.Ирландия 7
38.Нигерия 77 86.Сенегал 62 136.Франция 7
.39.Гаити 77 87.Папуа 62 137.Словения 7
жаңа-Гвинея
40.Пакистан 74 88.Перу 59 138.Италия 7
41.Гана 73 89.Марокко 56 139.Испания 7
42.Мьянма 72 90.Либерия 56 140.Норвегия 7
43.Индия 72 91.Камерун 55 141.Дания 7
44.Судан 71 92.Египет 54 142.Австралия 6
45.Лесото 69 93.Венгрия 15 143.Швецария 6
Гвинея, Буркино-Фасо, Нигер, Либерия, Ангола, Чад, Сомали, Йемен, Бутан,
Эфиопия, Руанда, Камбоджа. Бұл елдер айтып өткендей ең арта қалған кедей
елдер. Бұл елдер қатарына соғыс қайшылықтары әлі шешілмеген елдерде бар:
Бурунди, Эфиопия, Чад, Сомали, Ангола, Руанда, Ауғанстан. Сәби өлімінің ең
төменгі деңгейіндегі елдерге 6 және одан аз Австралия, Гонконг, Швейцария,
Нидерланды, Германия, Ұлыбритания, Австрия, Бельгия, Канада, Швеция,
Финляндия, Сингапур, Жапония кіреді. Төменгі (4 және жоғары 154) саты
аралығындағы алшақтық 32 есені құрайды.
Өмір сүру ұзақтығы деңгейінде тек әлеуметтік деңгейдің дамуы ғана
айтылып қана қоймайды, сонымен қатар бұл жерде денсаулық сақтау
жетістіктері және салауатты өмір салтын қалыптастыру маңызды рөл алады.
Мұның негізгі көрсеткіштері Жапония содан кейін Сингапур елі. Одан әрі
қарай өзіндік белгілі салауатты өмір салтын қалыптастырған немесе денсаулық
сақтаудың жоғарғы жетістіктеріне жеткен елдер қатарына Финляндия, Швеция,
Канада, Швейцария, Австралия, Бельгия, Австрия, Ұлыбритания, Германия,
Нидерланды.
Туу коэффицентінің суммасы халық өсуінің нақты айқындаушы белгісі.
Жердегі халықтар саны өсуде, бірақ та біз оны (304) үлкен көрсеткіш деп
айта алмаймыз. Халық өсімі үшін орташа коэффицент болу керек. Ол халықтың
2,15-тен 2,5 жастық құрылымына тәуелді. Дамыған аймақтар тұтасымен туудың
төменгі шекарасында тұр. Оның шамасы 1,71. Орташа дамыған аймақтарда бұл
көрсеткіш 2 есе – 3,38. Нашар дамыған аймақтарда жоғары жемістілік тән –
5,59.
Туу деңгейі бойынша Африканы (5,58%) ерекше атауға болады. Азия, Латын
Америка және Карибта – 2,96%. Орталық Америкада –3,32%, Оңтүстік Америкада
– 2,86%, Мұхиттық аралдарда-2,48%. Бұл аймақтар демографиялық өсу
қарқынының жоғарылығымен сипатталады. Туу коэффицентінің суммасы бойынша
төменділік Европа елдерінде айқын байқалады. (ТМД елдерін қоспағанда)
Европада 1,59%, Солтүстік Америкада – 2,06%, Австралия, Жаңа Зеландияда –
1,91%. Халық саны бұл елдерде онша көп емес. Әсіресе, Европада, Солтүстік
Америкада және Австралия, Жаңа Зеландия да айтарлықтай көп, бірақ та
эмиграция арқасында .Мұхиттық аралдар өздерінің онша үлкен емес халқымен
(28,7 млн.адам) және Афстралия, Жаңа Зеландия аз халқымен (21,7 млн.адам)
әлем халқы қозғалысында айтарлықтай рөл ойнайды.
Жалпы халық санағы ТМД елдері еркше орын алуда, 1998ж 1 қаңтарда
–284,97млн. адамды құраған.Олар тұратын територияның жалпы ауқымы
22,1млн.км.2 1995 жылдан бастап, славиандық республикалар арқасында,
әсіресе Ресей (1992ж.бастап ) және Украйна (1991ж.бастап) айтарлықтай
кемуде. Славиандық республикалар үлесіне Ресей, Украйна, Беларусь.ТМД
халқының 70% пайызы, келкді.1995 жылы туу коефицентінің суммасы Ресейде-
1,53%, Украйнада-1,64%. Беларусьта-1,65%. ТМД-ның басқа елдерінде көрсеткіш
210-нан .Грузия мен Тәжікстанда -4,7% аралықты құрайды.
Шығыс славиандық халықтар тратын Евразия териториясы өз халқы
біртіндеп жоғалтуда.Ресей және Украйнада туу коэфицентінің суммасы 1-ге
жақындауда(бірлік) Әлемнің негізгі аймақтарын қарастыра отырып,континенте
өзіндік “туыс типті”ерекшелінетін еллдерді атап өтеміз..Яғни мұнда жалпы
коэфицент-558.Назар аударатын елдер қатарына сай Африка,оның жалпы
коэфицентті –3,69 тең,Египет-3,36 Тунисте тіпті 2,95-ке тең.Мұнда
Европалықтар әсерін тигізуде екенін айта кеткен жөн. Ливия Араб- Джа-
Махарияда ислам позициясы өте қатты күшейтілмегендіктен жоғары көрсеткіш-
6,16 тән ,сонымен қатар араб-негірлі Суданда да 5,55 мұнда батыс өркениеті
әлі жетпеген.
Оңтүстік Африкада-4,7, ОАР-ды ерекшеатауға болады,көрсеткіші-3,95 яғни
ОңтүстікАфриканың барлық47,4млн халқының 41,5 млн адамын құрайды.Шығыс
Африкада үлкен кмес мавриский аралында туу көрсеткіші-2,31 ереекше
көрсетуге болады.Батыс Африка елдерінің көрсеткіші-6,32 ерекше
біртекті.Бірақ та бұл топтардың барлығы мешеу қалған елдер қатарында
саналады.
Шығыс Азияның тығыз қоныстанған Қытай арқасында орташа көрсеткішіті-
2,91% көрсетуде ол Қытайда 1,95% тең,ал Жапонияда тіпті 1,50%.Мұнда
демографиялық қарқын тек Моңғолияда баяу түрде дамуда 3,41% және КХОР-
2,30%.Оңтүстік шығыс Азияда тууды шектеу саясаты әсерінен көрсеткіш-3,16%
ал төменгі көрсеткіштерге келсек, Қытайлық Сингапурда-1,73% Тайландта-2,10%
және Индонезияда-2,77%.Азияның қалған аймақтарында Оңтүстік-Орталық және
Батысында туу өте жоғары денгейде қалуда,әсіресе Батыс Азияның мұсылман
елдерінде (Израйльдан) басқа.Ауғаныстанда, Иранда,
Пәкістанда,бангладеште.Бұл жердегі аймақтарда өсімі кеңінен
таралған.Израйльде-277. Соғыстан көп конфенсацияланған Ливанда-2,92 % өте
жоғары денгейден ауытқыған Турцияда-3,20% және Кувейтте-3,0% корсеткішін
құрап отыр, әлі күнге дейін Үндістан ірі халық массивін сақтап қалуда-3,59
%.
Карибта туу көрсеткіші онша үлкен емес,не бары-2,71.Бірақ та Гаити-469
және Даминика Ресбубликасында-2,04% Кубадан әлдеқайда жоғарыкөрсеткішпен-
3,32% сипатталады. Бірақ ол Мексикада-3,0% Коста-Рикада-3,05% Панама-2,76%-
ға тең. Бұл елдер мәдениетті елдер қатарына саналады.Сондықтан төмен.
Осындай деңгейдегі көрсеткіштер Оңтүстік Америкаға тән-286%. Ең
төмеңгі деңгейі Украйнада 2,29%. Оңтүстік Американың басқа % Бразилияда-
2,77%.
Евразияда айтарлықтай ішкі айырмашылықтар сақталуда; солтүстік
Евразиядағы коэфицент-1,85% ол кездегі Оңтүстік және Батыстағы коэфицнет
1,4-1,5% ал шығыста-1,64%. Бұл зона депопуляция тұрақтылығымен
ерекшелінеді.Бірақ бұл елдер санатына Ирландия-2,10% Швеция-2,10% Норвегия-
1,69% Финляндия-1,88% кіреді.Солтүстік Европа елдері аралығында ең төменгі
көрсеткіш Эстония және Латвияда –1,64% Шығыс европадағы Болгария және
Румыния 1,50% Батыстағы Германияда-1,30% Оңүістікте Италияда 1,27% және
Испанияда 1,23%.
Жоғары сатыдағы 7-ден жоғары туу коэфиценті бойынша елдер ішінде-
Йемен, Нигер, Кот-д-Ивуар, Уганда. 6-дан 7-ге дейін аралықты Малови,
Ангола, Бенин, Мали, Эфиопия, Сомали, Гвинея, Ауғаныстан Либерия, Бурунди,
Зайр, Лаос, Конго, Мозамбик, Руанда, Сьерра-Леоне, Буркино-Фасо, Нигерия,
Сауд арвиясы, Ливия, Конго, Кения иеленеді.Мұнда тууға шек қойылмаған елдер
болып табылады. Ал керісінше төменгі сатыдағы елдерге неғұрлым дамыған
елдер кіреді. Туу коэфиценті 2-ден төмен. Олардың көбісі Европалық елдер
үлесіне тиеді және Автралия,Канада, Жапония. Соңғы жылдары бұл елдер
қатарына Қытай, Куба, Сингапур, Корей Республикасы кірді. АҚШ испантілді
негірлер арқасында туу коэфиценті жоғары. Ең төменгі сатыда (1,5 және
одан төмен) Жапония Болгария, Словения, Греция, Германия .Ең төмеңгі сатыны
Испания-1,2% аяқтаса,ең жоғарғы сатыны Иемен—7,73% бастайды.Олардың
айырмашылығы 6-есе.1999жылы Ресей-1,2 Испаниямен теңесті.
15-19 жас аралығындағы әйелдердің туу санына талдау жасасақ, көптеген
дамымаған елдер де бұл жастық топта туу 241-ден (Гвинея) 100адамға
(Ботсвана) дейін құрайды. Әлем бойынша-60 ал дамыған аймақтарда-32. Бірақ
та бұл сан өлшемді деңгеймен көрсетілген.АҚШ-та-64, Европада-27.
Австралияда Жаңа Зеландияда-24, Мұхиттық аралдарда-28.Тіпті елдер тобында
коэфиценті 50-100 болатын барлығы төрт дамыған елдер кіреді; АҚШ, Армения,
Болгария, Грузия. Коэффиценті-50ден төмен негізгі масса топтарын Ресей-37,
және одан да төмен Бельгия, Франция, Италия, Сингапур, Нидерланды, Корей
Республикасы, Гонконг, Швецария, Жапония елдері құрайды.
Атап өткен жастағы әйелдер нашар дамыған елдерде туса да олар сау
ұрпақтар әкелуіне үлкен септігін тигізетінін атап өткен жөн.18
2.2 Урбандалудың жалпы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz