Зайсан ойпаңының неотектоникасы

Жоспар

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

1. ЗАЙСАН ОЙПАҢЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1. Орографиялық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2. Климаттық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3. Топырақ.өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.4. Гидрографиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11

2. ЗАЙСАН ОЙПАҢЫНЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ
2.1. Геологиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.2. Геоморфологиялық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.3. Қазіргі бедер құрушы процестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.4. Бедердің горизонтальді және вертикальді тілімденуі ... ... ... 32

3. ЗАЙСАН ОЙПАҢЫНЫҢ НЕОТЕКТОНИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
3.1. Тектоникалық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3.2. Неотектоникалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
3.3. Жер сілкіністер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54

Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:

Геоморфология және картография кафедрасы

Бітіру жұмысы

ЗАЙСАН ОЙПАҢЫНЫҢ НЕОТЕКТОНИКАСЫ

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

1. ЗАЙСАН ОЙПАҢЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ
1.1. Орографиялық
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2. Климаттық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6

1.3. Топырақ-өсімдік
жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.4. Гидрографиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11

2. ЗАЙСАН ОЙПАҢЫНЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ
2.1. Геологиялық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.2. Геоморфологиялық
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.3. Қазіргі бедер құрушы
процестер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.4. Бедердің горизонтальді және вертикальді тілімденуі ... ... ... 32
3. ЗАЙСАН ОЙПАҢЫНЫҢ НЕОТЕКТОНИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
3.1. Тектоникалық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
3.2. Неотектоникалық сипаттамасы ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
3.3. Жер
сілкіністер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 48

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 53

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54

Реферат

Бакалаврлық жұмыстың тақырыбы Зайсан ойпаңының неотектоникасы. Жұмыс
кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Жұмыстың негізгі мақсаты: Зайсан ойпаңындағы неотектоникалық
қозғалыстардың әсерінен болып жатқан жер сілкіністерді зерттеп, алдын ала
болжау.
Зерттеу нысаны: Зайсан тауаралық ойпаңы.
Зерттеу әдістері: Жұмысты орындау барысында ғылыми әдебиеттер,
карталық әдебиеттер, статистикалық мәліметтер қолданылды.
Жұмыстың көлемі: жұмыс 55 беттен, 2 кестеден, 2 картадан, карта
сұлбадан тұрады. Дипломдық жұмыстың құрылымы жұмыс кіріспеден, 3 тараудан,
қортынды және қолданылған әдебиеттер көздерінен құралған.
Түйінді сөздер: геоморфологиялық процесстер, антропогендік
процесстер,тектоникалық қозғалыстар,жарылымдар, неотектоникалық
қозғалыстар, жер сілкіністер.

КІРІСПЕ

Зерттеліп отырған тауаралық Зайсан ойпаңы Шығыс Қазақстан облысында
орналасқан. Ойпаң солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа 260 км-ге созылып
жатыр, орташа ені 110-120 км, ауданы 32000 км2. Зайсан ойпаңы солтүстігінде
оңтүстік Алтайдың таулы сілемдерімен, оңтүстігінде Саур-Тарбағатай таулы
жүйелермен, батысында Шар-Көкпекті ұсақ шоқысымен шектеседі. Ойпаңның
териториясында аймақтық және жергілікті жарылымдар таралған. Зайсан
ойпаңында әртүрлі аккумуляциялық, аккумуляциялық-денудациялық бедер
пішіндері тән.

Жұмыстың өзектілігі тауаралық Зайсан ойпаңының территориясында
жаңатектоникалық қозғалыстар әсерінен жер қыртысы деформацияға ұшырап
әртүрлі бедер пішіндері қалыптасуына әсер етіп, жер сілкіністері болып
тұрады. Қазіргі геоморфологиялық процестер бедердің морфологиясын,
денудацияның даму деңгейін анықтайды және территорияның топырақ түзілуіне,
табиғи су ағынына, экологиясына әсер етеді. Территорияны жан-жақты зерттеу
маңызды.
Жұмыстың мақсаты Зайсан ойпаңының территориясының жаңа тектоникасын
жан-жақты зерттеу, жер сілкінуді қадағалап зерттеу, соның нәтижесінде
оларды алдын-ала болжаудың халық шаруашылығына маңызды мәселе екендігін
көрсету.
Жұмыс негізінен жинап алынған ғылыми әдебиеттерге ғылыми әдебиеттерге,
Қазақстан республикасының геологиялық қорындағы құжаттарға сүйене отырып,
картографиялық материалдар зерттеу нәтижесінде жазылған.
Жұмыс үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде территорияның физикалық-
географиялық жағдайы-климаты, топырақ-өсімдік жамылғысы қарастырылған.
Екінші бөлімде ойпаңның геологиялық-геоморфологиялық құрылысы, қазіргі
бедер құрушы процестер, бедердің вертикалді және горизонталді тілімденуі
қарастырылған.
Үшінші бөлімде территорияның неотектоникалық жағдайы, тектоникалық
қозғалыстар әсерінен болып тұратын жер сілкіністер туралы мәліметтер
келтірілген.

І. ЗАЙСАН ОЙПАҢЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ

1.1 Орографиялық ерекшелігі

Зайсан ойпаңы оңтүстігінде және солтүстігінде жаңа тектоникалық
жарылымдармен шектесетін тауаралаық ойыс. Зайсан ойпаңы солтүстік бөлігі
шамалы төмендеген, ал оңтүстік бөлігінде төмендігінің максималдығы
байқалады. Ойыс солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа 200 км-ге созылып
жатыр, ені 70 км. Геоморфологиялық тұрғыдан бедері әртүрлі аккумуляциялық
және эрозиялық бедер пішіндерінен тұрады. Зайсан көлінде үш көлдік
террасалар бар, олар-жағажайлық, бірінші және екінші- жағажай үстіндегі
террасалар. Өскемен су қоймасы салынғаннан және Зайсан көлі суының деңгейі
артқаннан кейін жағажайлық террасаны түгелдей су басты.
Бірінші жағажай үстіндегі терраса, көлдің суының деңгейінен 3-5 м
биіктікте орналасқан, ені бірнеше ондаған метрден 0,5 м-ге дейін жетеді.
Екінші жағажай үстіндегі терраса, көлдің деңгейінен 10-12 м биіктікте
жатыр, әсіресе ойпаттың солтүстік бөлігінде жақсы сақталған. 18-20 м
қалындықта құмды-саздақты шөгінділерден кейінгі төрттік дәуірде құралған.
Аллювийлік және көлдік-аллювийлік жазықтар Қара Ертіс, Қандысу және
Қалжыр өзендерінің атырауларында қалыптасқан. Құрамы құмдардан, қиыршық
тастардан-малтатастардан, құмдақтардан, саздақтардан тұрады, шөгінділерінің
қалыңдығы 10 м-ге жетеді, жастары-кейінгі төрттік. Жазықтың беткі бөлігі
тегіс емес, көптеген арналармен қалдықты көлдермен, батпақты жерлер көп
кездеседі. Қара Ертіс атырауының беткі бөлігінде көлдік жағалаулық жалдар
кездеседі. Жалдардың бағыты солтүстік-шығысқа бағытталған меридионалды
бағытта созылып жатыр.
Ойпаңға жан-жақтан келіп құятын Күршім, Қолтұғы, Қалжыр, Қара Ертіс,
Кендірлік, Ұласты, Қандысу өзендерінің аңғарларында құзды беткейлер және 2-
3 террасалар бар. Көптеген өзендер таудан шыққаннан кейін олардың суы
борпылдақ төрттік шөгінділерге сіңіп кетеді. Ертіс және Қара Ертістің
бірінші жағажай үстіндегі террасаларының биіктігі 8-10 м, кейінгі төрттік
малтатастардан, әртүрлі түйіршікті құмдардан және сазды шөгінділерден
тұрады. Екінші жағалау үстіндегі террасаның биіктігі 12-18 м, беткі бөлігі
құмды дюналардан және жағалаулық белестерден тұрады.
Зайсан ойпаңында байқалатын эрозиялық және абразиялық кертпештерді,
аласа төбешікті кейінгі төрттік жасындағы көлдің бассейінің қалдығы деп
санауға болады. Территорияның солтүстік және оңтүстік бөлігіндегі бедерінде
жас альпі тектоникалық жарылымдар бейнелеген. Олар кертпештер түрінде
көрніс береді. Керпештердің биіктігі 300-500 м.
Керпештердің етегінде тау алды делювилік-пролювилік ысырынды конустар
таралған. Ысырынды конустар борпылдақ дөңбектасты- малтатасты, құмдақты-
саздақты және ұсақ тасты материалдардан тұрады.
Зайсан ойпаңының шығыс бөлігінде Айғырқұм құмды массивтері дамыған.
Бұл жерлерде төбешікті қырқалар және бархандар таралған, ірі қырқалардың
орташа биіктігі 3-5 м [1]

1.2 Климатық жағдайы

Зайсан ойпаңының климатына мына факторлар әсер етеді: мұхиттардан
қашықтығы, географиялық орналасуы, территориясының орографиясы. Бұл
территорияның климаты континенталды. Ойпаңның орташа жылдық температурасы 1-
4,50С аралығында ауытқиды.
Температураның өсуі батыстан шығысқа қарай өзгереді. Орташа жылдық
температура өте жоғары болмаса да, ойпаңда жазда ыстық болады. Ең жылы айы
шілде айы, орташа температура ойпанның солтүстік-батысындағы Көкпекті
метеостанциясында 20,80С, шығыс және оңтүстік-шығысындағы Боран және Зайсан
метеостанциясында 23,30С дейін өзгереді. Жазда температура жоғары болуынан
топырақтар құрғақ болады, дефляция процесіне тез ұшырайды, ылғалдылықтың
төмен болуынан сортаңдану процесі тез жүреді. Қыста бұл территория суық
болады, жан-жағы таумен қоршалғандықтан суық ауа массасы қалыптасады. Ең
суық ай- қаңтар айы, орташа температурасы -200С төмендейді. Төменгі қысқы
температура аязды күндерді тудырады. Зайсан ойпаңына жылдық температураның
өте үлкен тербелуі тән. Боран ауылында ауытқу 940С жетеді. Абсолютты қысқы
минимум көп жылдық уақытта -520С, ал жазғы максимум +420С [2].
Ойпаңдағы атмосфералық жауын-шашынның таралуына орография үлкен әсер
етеді. Зайсан көлінен қашық орналасқан жерлерде жауын-шашынның орташа
жылдық көрсеткіші 180-200 мм, ал ойпаңның перифериясында 350 мм-ге түседі.
Көбінесе жауын-шашынның 60-70% жаз айларына келеді. Мамыр-шілде айларында
жауын-шашын көп келеді, бірақ көлденең қашық орналасқан метеостанцияларда
қазан-қарша айларында жауын-шашынның максимал мөлшері байқалады.
Ойпаңдағы жауын-шашынның біркелкі түспеуі көктем айларында ауа
температурасының шұғыл көтерілуі қардың тез еруіне әкеп соғады да, бұл
процесс жыралардың пайда болуына, көлдің және су қойманың жағалауларында
абразиялық процестердің қалыптасуына әкеледі.
Ауа ылғалдылығының абсолютті өсуі территориядағы орташа көп жылдық
температураның өзгеруіне жағдай жасайды. Бұл территорияда ауа
ылғалдылығының өсуі желтоқсан-қаңтар айларына түседі, ал төмендеуі жаз
айларында байқалады.
Жаз айларындағы төменгі ылғалдылық аймақтағы грунтты минералды
сулардың жақын жатқан жерледе тұздану процестерінің белсенді жүруіне әкеп
соғады. Сонымен қатар, тұзды грунтты жерлерде сор процестері қарқынды
жүреді.
Зайсан ойпаңына жиі соғатын қатты желдер тән. Желдер Шығыс
Қазақстанның төменгі бөлігімен және Жоңғар Алатауындағы шөлдердің арасында
пайда болады. Зайсан ойпаңына оңтүстік-батыс тау етектерінен суық ауа
массасы ауысады, қыс айларында Жоңғар шөлдері тез және қатты салқындайды,
сондықтан Зайсан қазаншұңқырында суық ауа араласады. Осы жерден желдер екі
бағытта соғады: жазда батыс-оңтүстік батыс және батыс-солтүстік батыс, ал
қыста шығыс-солтүстік шығыс. Батыс-оңтүстік батыс желдері үнемі және қатты
соғып тұрады. Қысқы желдерге қарағанда жазғы желдердің жылдамдығы басым
болады. Зайсан ойпаңында желдердің бағыты тез өзгереді, кей уақытта батыс-
оңтүстік батыс бағыттағы желдер бір жағалауға соғады, ал басқа жағалауларда
бұл уақытта шығыс-солтүстік шығыс желдер байқалады. Зайсан ойпаңында үнемі
циклондар араласқан, қақпа ретінде болып табылады. Бұл ойпанның қысқа
бөлігінде орналасқан Боран метеостанциясында жақсы байқалады.
Аймақтың климаттық жағдайлары бедердің ірі пішіндеріне әсер етеді.
Климат бедердің мезо және микро пішіндерінің құрылысына, экзоморфогенездің
дамуына ықпал тигізеді. Ылғалдың төмен болуы, жиі және қатты соғатын желдер
дефляция процестерінің дамуына әсер етеді. Сол сияқты, климат денудация
процесіне, беткей экспозициясына, бедердің гипсометриясына әсер етеді [3].

1.3 Топырақ-өсімдік жамылғысы

Зайсан ойпаңының топырақ-өсімдік жамылғысы территорияның климатына,
бедер пішіндеріне топырақ құрушы қабаттарының литологиялық жыныстарына
байланысты. Бұл территорияның топырақ типі вертикальді (тігінен), сонымен
қатар интрозональды типке жатады. Вертикальді қатардағы типтер және топырақ
типшесі таудың қара топырағы, каштанды, ашық-каштанды, құба және сұр-құба
топырақтар болып келеді. Зайсан ойпаңының интрозоналды жүйесіндегі
топырақтары сор және сортанды шөлді-далалық және жайылымдық, жайылымды-
каштанды, кейбір жерлерде тұзданған жайылымдық және батпақты, жайылымды-
құба, тұзды болып келеді.
Зайсан ойпаңы маңындағы қара топырақтар біркелкі таралмаған және
жоғары гидротермикалық деңгейде, беткейдің бөлшектенген жерлерінде,
борпылдақ карбонатты ормандарда және аймақтың оңтүстік-шығысындағы орманды
саздақты топырақ құрушы жыныстарда қалыптасқан.
Қара шірінді қабаттың 50-80 см қалыңдық аралықтарында құрылған. Қара
топырақтар жақсы су өткізетін, түйіршікті-түйіртпек құрылымды, қара шірінді
горизонттарында басым. Жауын-шашынның жеткіліктігіне қарамастан қара
топырақтарда 40-60 см тереңдікте қарбонаттар кездеседі. Жоғарғы қара
шіріндінің мөлшері 7-10% болады, тереңдей берген сайын азаяды. Қара
топырақтағы өсімдіктерге әртүрлі дәнді-дақылдар, шабындықтар, жайылымды,
далалық және түрлі шөптесінді-ақ селеулі далалық, бұталы өсімдіктер жатады.

Зайсан ойпаңының біраз бөлігін таудың каштанды топырақтары алып жатыр.
Олар саздақты топырақ құрушы жыныстарда, үшкіртасты шеміршектерде, биік тау
алды жазықтарда таралған. Қара шірінді қабаты каштан түсті болып келеді,
төмен қарай ашықтай түседі. Қалындығы жоғары горизонтта 2,5-3,5%. Қазіргі
уақытта бұл жерлерге жемдік шөптесін өсімдіктер егіледі, сонымен қатар
жайылым ретінде пайдаланылады. Аталған ауданда ылғал жетіспегендіктен аз
өнім алынады. Сондықтан каштанды топырақты игергенде топырақтың ылғалдану
қорын сақтап арттыру (өсіру) қажет.
Ойпаңда жақсы таралған тағы бір топырақ түрі-ашық-каштанды топырақ.
Ашық-каштанды топырақ тау алды жазықтарының жер асты сулары төмен жатқан
жерлерінде таралған. Қалыңдығы 100-150 см болып, көне аллювийлік және
аллювийлік-пролювийлік шөгінділерінде, сол сияқты аз сазданған жыныстарда
құралған. Бұл топыраққа сортандану және жүйелік тән, қалындығы аз, дамуы
нашар болып келеді. Топырақтың механикалық құрамы әртүрлі-нашар сазданған,
ойпаттың солтүстік-батысында құмдақты, оңтүстік бөлігінде қатты сазданған.
Жоғарғы горизонттағы ашық-каштанды топырақтарда қарашірінді 2,2% құрайды.
Өсімдік жамылғысы жусанды, бүйіргенді, дәнді-дақылды, жусанды болып келеді
[4].
Солтүстік Зайсан маңында шөлді даланың құба топырақтары көбірек
дамыған, сор және сортаң түрлері де кездеседі. Құба топырақтың жалпы
ерекшелігі территорияда ылғалдың аз болуынан дамиды, және де тұзды және
карбонатты топырақ грунты көп таралған. Жоғары бөлшегіндегі қарашіріндінің
мөлшері 1,6-1,8%. Аталған топырақ түрі Оңтүстік Зайсан маңында
ылғалданбаған жерде қалыптасқан, ал негізгі өсімдік жамылғысы жусан және
жусанды тобына жататын өсімдіктер.
Солтүстік Зайсан маңында автоморфты ландшафтар дамыған сұр-құба
топырақтар. Сұр-құба топырақтың дамуы ылғалдың жетіспеуіне байланысты.
Топырақ құрушы жынысының жалпы ерекшелігі жыныстарының карбонатты болуы
және құрамында гипстің кездесуі. Жоғарғы қабатта қарашірінді мөлшері 0,3-
0,9%, құмдақты және құмды топырақта, және саздақты топырақта 1,0-1,5%
кездеседі. Сұр-құба топырақ сортаңды жерлер болып табылады.
Жайылымды-каштанды топырақ жартылай гироморфты топырақтың қатарына
жатады. Бұл топырақ Қандысу өзенінің төменгі жайылмасында және ойпаттың
жазда тартылып қалатын өзендері терассаларында кездеседі. Жайылымды-
каштанды топырақ саздақты және құмдақты топырақтан құралады, жыныстары
құмдақты-малтатасты шөгінділер болып келеді. Жоғарғы қарашірінді қабаты 2-
4%. Өсімдік жамылғысы жусанды, ақ селеулі, бетегелі, бұталы өсімдіктер.
Тау алды және тау етектеріндегі жазықтардағы өзен аңғарлары енді,
мұнда шөптесін өсімдіктер, бұталар көптеп кездеседі.
Барлық жайылым жерлер шабындық жерлер ретінде пайдаланылады.
Төбешіктердің беткейлерінде және төбе аралық төмен жерлерде ойпаттың құмды
массивтерде қамысты, жусанды, жыңғыл жусанды, теріскейлі жусанды қияқшалар
таралған.
Аққұм және Қызылқұм барханды массивтерінде өсімдіктер мүлде аз
кездеседі [5,6].

1.4 Гидрологиялық сипаттамасы

Зайсан көлі ойпаңының ортанғы бөлігінде орналасқан, көптеген құятын
өзендердің алабы болып табылады. Бұқтырма су қоймасын салғанға дейін Зайсан
көлінің көлемі 1788 км2, деңгейі 386 м болатын. Су қойманы толтыру 1960
жылдың сәуір айынан басталды, 1962 жылы Зайсан көлі біртұтас су қойма
айдынына айналды. Жоғарғы Ертісті қосқанда су қойманың көлемі 5490 км2
жетті, оның ішінде Зайсан көлі 3140 км2 алып жатыр. Су қоймаға көлемі 49,6
км2 су сияды. Қазіргі уақытта көлдің су деңгейі 6 м көтерілді. Ең жоғарғы
көрсеткіш, 1971 жылғы мәліметтер бойынша 401,3 мс болды. Көлдің суы тұщы,
минералдануы 100 мгл өсті.
Бұқтырма су қоймасындағы су деңгейінің көтерілуі мамыр айынан
басталады, тамызда ең жоғары деңгейге жетеді, қыркүйек айынан бастап күзгі-
қысқы су тартылу сәуір айына дейін созылады.
Су деңгеінің мезгілдік ауытқуы 1,3-3,8 м құрайды, ал көп жылдық
тербеліс амплитудасы 5 м асады. Су қоймадағы су деңгейінің шамасы құятын
кезендер сипаттарына, булануға, жіберілетін су көлеміне байланысты.
Көл қараша айында қатады, сәуір айында ери бастайды. Зайсан ойпаңын
бойлай ағынсыз тұзды көлдер-Қаракөл, Мұңлықсор, Торанғыкөл, Тақыркөл
орналасқан. Жазғы айларда олардың біраз бөліктері құрғап қалады. Жаз
уақыттарында буланудың қарқындылығына байланысты көлдердегі судың
минералдануы 40 гл жетеді.
Зайсан көлі-Бұқтырма су қоймасы эрозиясының базисі. Бұл аудандағы
өзендер ағысы мен режимдерін зерттеген Ли И.В, В.М. Болдырев болды.
Көптеген өзендері Алтай типіне жатады. Биік емес су айдыны, жазғы-күзгі
және қысқы ағын, еріген сумен қоректенеді. өзендердің максималды шығыны
мамыр айына келеді, ағынның көлемі 75-80 %.
Қара Ертіс өзені Бұқтырма су қоймасына құярда 10 км көлемдегі атырауды
құрайды, өзеннің арнасының ендігі 130-510 м өзгереді, тереңдігі 1,6-4,0 м,
ағыстың жылдамдығы 1,5 мс жетеді. Өзен арналарында көптеген аралдар және
қайраң кездеседі. Қараша айында қатады, мұз наурыздың аяғы мен сәуірдің
басында арылады. Көктемгі су тасу сәуір айының ортасынан маусым айына дейін
созылады. Судың максималды шығыны маусым айының бірінші жартысында
байқалады, ал қыркүйек айында төмендейді. Қара Ертіс су деңгейінің ауытқу
амплитудасы 5 м.
Қалжыр өзені Марқакөл көлінен ағып шығады. Қара Ертістің оң жақ саласы
болып табылады, терең құздар ортасынан ағады. Тереңдігі 0,7-2 м, ағысының
жылдамдығы 0,8 мс. Қалжыр өзені және оның салалары қарашаның екінші
жартысында, желтоқсанның басында қатады, наурыздың аяғы мен сәуірдің
басында мұздан арылады. Мұздың қалындығы 0,8 м жетеді.
Тақыр өзені өзінің бастауын Оңтүстік Алтайдың жартасты құздарынан
алады. Өзеннің жылдық ағыны 0,6 мс. Желтоқсан айының басында қатады, сәуір
айында мұздан арылады, су тасуының мерзімі қысқа, яғни 10-15 күнге
созылады.
Қолғұты өзені бастауын Күршім жотасының оңтүстік-шығыс беткейлерінен
алады, өзеннің су Бұқтырма су қоймасына жетпей, жазыққа сіңіп кетеді.
Тереңдігі 0,2-0,9 м, суы суаруға пайдалынады.
Кендірлік өзенінің басталуы Сауыр жотасынан басталады. Таудан шығар
алдында өзен аңғары 1 км-ден 2-3 км-ге кеңейеді, жазық жердегі өзен
ағысының жылдамдығы 1-3 мс. Орташа айлық максималды шығыны маусым-шілде
айларында байқалады- 18-67 м3с, қараша айында 0,8-2,9 м3с төмендейді.
Судың жылдық шығыны 8,8 м3с, қараша айында мұз қатып сәуірде ериді.
Үйдене өзені бастауын Сауыр, Маңырақ жоталарынан алады. Бұл өзен
аралас қоректенеді, қар-бұлақ және жауын-шашын суларымен.
Жаменей өзені өз бастауын Сауыр жотасынан алады, көктемгі су тасуы
наурыз айында басталады және тамыз айының ортасына дейін созылады.
Максималды шығыны мамыр айының ортасында жүреді – 4,38 м3с [7].
Зайсан ойпаңы алабының өзендеріне көктемгі-жазғы су тасуы тән.
Нәтижесінде флювилік процестер қарқынды жүреді. Зайсан қазаншұңқырының
солтүстік бөлігіндегі грунтты сулар солтүстіктен, көлге оңтүстікке қарай
бағытталады. Сутасындының қалындығы 25-30 м. Грунтты сулар 5-6 м
тереңдікте жатыр. Ойпаңның оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігіндегі грунтты
сулар тұтас ағынды құрайды, солтүстікке қарай еңістенеді. Грунттар 5-12 м
тереңдікте жатыр. Жер асты сулар негізінен өзен суының фильтрациясынан және
атмосфералық жауын-шашынның инфильтрациясынан қоректенеді. Грунтты сулардың
минералдануы Солтүстік Зайсан маңында 0,3-0,8-ден 1,5-2,5 гл және
ойпаттың оңтүстік бөлігінде 1,0-1,5-тен 5-7 гл өседі. Суының химиялық
құрамы гидрокарбонатты-кальций және хлоридтті-натрий болып келеді.
Зайсан аумағында тектоникалық жарылымдар бойымен бұлақтардың көздері
шығып жатыр. Олардың көпшілігі көлдің солтүстігінде таралған. Грунтты
сулардың шығуынан өзендер пайда болады, мысалы, Қарасу өзені грунтты сулар
кездесетін батпақты жерде қалыптасқан [8].

ІІ. ЗАЙСАН ОЙПАҢЫНЫҢ ГЕОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫ

2.1. Геологиялық құрылысы

Зайсан ойпаңының геологиялық құрылысын зерттеуде В.К.Василенко,
В.П.Неорошев, В.С.Ерофеев, Ю.П.Селиверстов, Б.А.Борисов, Т.М.Мацуй және
т.б. геология ғалымдардың қосқан үлестері зор.
Зайсан ойпаңының құрылысы екі құрылымды-стратиграфиялық қабаттан
тұрады- күрделі дислокацияланған палеозойлық ірге тасы (негіз) және оның
бетінде жатқан жас шөгінді жыныстардан тұрады. Платформалық қалқанға
келетін болсақ үш қабатты құрылымнан қалыптасқан: 1) төменгі құрылымды
қабат- максималды қалыңдығы 2 км, жоғарғы карбон мен пермнің жанартаулық-
терригенді тау жыныстарынан құралған.
Стратиграфияның жоғарғы бөлігінде платформалық шөгінділер жатыр: эоцен
дәуіріндегі жоғарғы бор дәуірінің үгілу қабығы, қалдықты триас, көмірлі
юра, миоцен-олигоценнің алатүсті сазды-гипсті-көлдік шөгінділер орналасқан.
Ойпаңның жоғарғы қабатын плиоцен-төрттік дәуірдегі жас шөгінділер алып
жатыр, қалындығы 100 м.
Зайсан ойпаңының маңында бор-палеогеннің үгілу қабығы, палеозойдың
әртүрлі тасты жыныстары дамыған, ал жыныстар ала түсті саздардан, көбінесе
каолитті және монтмориллонитті құрамда болып келеді. сазды шөгінділердің
үгілу қабығының қалындығы 10-12 м, кебір жерінде 25-30 м жетеді.
Солтүстік Зайсан маңында жалаңаштанған үгілу қабығы, Арқауыл тау
етегінің оңтүстік-батысында, Төрт-Қалмақ бұлағының солтүстігінде,
Қарабүйрек, Керім, Шақкелмес, Ақтөбе және т.с. ұсақ шоқылы массивтерде
айқындалған. Оңтүстік Зайсан маңындағы жалаңашталған үгілу қабығы Маңырақ
жотасының солтүстік етегінде – Тайжүзген және Құсты өзендердің
бассейндерінде, сонымен қатар Сайқан жотасының солтүстік етегінде кеңінен
таралған. Үгілу қабығы сары, ашық-қызыл немесе ала түсті саздардан тұрады.
Зайсан ойпаңының шығыс бөлігінде үгілу қабығының жоғарғы шекарасы дат
қабатымен анықталады. Зайсан ойпаңының палезойлық ірге тасын геофизикалық
мәліметтермен және жер бетіне шығып жатқан ірге тастың жыныстарын
бұрғылауда алынған материалдар бойынша талдауға болады. Геофизикалық және
бірнеше геологиялық мәліметтер бойынша Зайсан ойпаңы дислоцировандық
палезойлық іргетасы негізінде жоғарғы девон және төменгі, ортаңғы тас көмір
жасындағы шөгінділер жатыр. Литологиялық жағынан олар эффузивті, эффузивті-
тұнбалы, қатты метаморфталған және бұзылған интрузиялық болып келеді [9].
Жоғарғы палеозой дәуіріндегі теңіз жағалаулық және континентталді
шөгінділер оңтүстік Алтайдың батыс етегінде, Арқауыл тау тізбегінде және
жекелеген шоқыларда-Шақкелмес, Қарабүйрек, Үшқора, Жуалқора және
Керіште айқындалған. Арқауыл ұсақ шоқысы полимекті құмдақтардан, қою-
сұр және қара түсті алевролит, сонымен қатар кангломерат, гравелит, туф
және порфириттен тұрады. Шақкелмес тауында, Жуанқара тауының оңтүстігінде
палеозой жынысының әртүрлі түйіршікті құмдақтардан, гранит-порфириттен,
лейкократты және порфир тәрізді плагмограниттен тұрады. Жоғарыға таман
алевролитті және сазды тақта тасты қабатында құмдақтар, лава мен туфтар
кездеседі. Осындай шөгінділер Жуанқара және Керіш тауларында да кездеседі.
Қарабүйрек тауындағы шөгінді-жанартаулы қалыңдық андезитті, андезитті-
базальті порфириттерден, кремнийлі алевролиттерден және майда түйіршікті
құмдақтардан тұрады.
Ортаңғы және жоғарғы карбон дәуіріне жататын жасырақ шөгінділер
Көкпекті синклинориінің маңында кеңінен таралған, бұл шөгінділер Еспе
өзенінен Жіңішке өзені аңғарына дейін аралықта таралған. Бұл шөгінділер екі
жүйеге бөлінеді: порфирит, туфтан тұратын тұнба-жанартаулы төменгі жүйе
және тұнба жыныстардан тұратын жоғарғы жүйе. Ақтөбе көтерілімінде
порфиритті, кварцты, гранитті-порфиритті ипабисольді интрузиялар шығып
жатыр. Зайсан ойпаңының борпылдақ кайназой шөгінділері түгелдей дерлік
территорияларды жауып жатыр және максимальді қалыңдығы, ойпаттың ортаңғы
бөлігінде 2000 м жетеді. Жоғарғы бор тұнбаларынан бастап төрттік шөгінділер
таралған [10].
Зайсан ойпаңы палеоген дәуірінде 5 кең қабатқа бөлінеді: 1) Солтүстік
Зайсан, Зимунай, Турангин, Тұзқабақ, Ащутас.
1. Солтүстік Зайсан кең қабатына ұсақ шоқылы аймақтарда жатқан
Қарабүйрек, Шақкелмес, Кін-Керші, Ақтөбе, Арқауыл тауының оңтүстік және
батыс етектері, Ақжал сайындағы шөгінділер кіреді. Сондай ақ бұл кең
қабатының шөгінділері Оңтүстік Зайсан маңына дейін таралған. Неғұрлым толық
қабаттар Маңырақ жотасының солтүстік-батыс етегінде-Тайжүз және Құсты
өзенінің бассейіндерінде, Қоңыр-Құр немесе Шайбұлақ бұлақтарында,
Жаманжақсы Арғанаты, Сайқал жотасының солтүстік етегінде, Толағай
тауларында таралған. Бұл кең қабатының жыныстары негізінен саздан,
кремнийлі аргелиттен және ашық-қызыл алевролиттерден, құмдақтар мен
алевролиттерден тұрады.
2. Көне бор және палеоцен шөгінділеріне төменгі-ортаңғы эоцен
дәуіріндегі Зимунай кең қабатының қалыңдықтары жатады, бұл шөгінділер жасыл-
қоңыр монтмориллонитті, сонымен қатар гидрослюдалы және каолинитті сазды
бейнелейді. Шөгінділер қатты гипсталған, алевролиттердің және кварцты
құмның линзаларынан тұрады. Маңырақ және Сайқан жоталарының солтүстік
етектерінде төменгі-ортаңғы эоценнің шөгінділері ашылған.
3. Турангин кең қабаты ортаңғы-кейінгі эоцен дәуіріндегі су шайып
кеткен элементтермен шұғыл түйіседі. Зайсан ойпаңының бүйірлік бөлігіндегі
шөгінділер (Турангин шөгінділері) палеозой фундаментталдық жыныстарға
тікелей жатады. Турангин кең қабатының төменгі бөлігі негізінен (ірі затты
жыныстардан тұрады)-әртүрлі түйіршікті құмдардан, алевролиттерден тұрады,
кейбір жерлерде ұсақ малта тастардың қабаттары кездеседі. Жыныстардың
арасында қара гумусты алевролитті саздар мен қоңыр көмір жеткілікті.
Турангин кең қабаттарының қабаттары солтүстік Зайсан маңында: Кий-Керіш
тауында, Шақкелмес тауының солтүстік және оңтүстік етектерінде, Қарабүйрек
тауының батыс бөктерінде, Туранга өзенінің сол жағалауында, Керіш және
Мұрын-Толағай ұсақ шоқы аудандарында, Ақтөбе тауының аймағында, Қара Ертіс
өзенінің сол жағалауында айқындалған. Зайсан маңының оңтүстігінде Турангин
кең қабаты Маңырақ жотасының солтүстік-батыс бөктерінде, Қоңыр-құр және
Шайбұлақ бұлақтарында, Үйдене өзенінің ортаңғы ағысында, Сайдан жотасының
сол бөктерінде айқындалған.
4. Тұзқабақ кең қабаты. Ерте олигоценнің Тұзбалақ шөгінділері Зайсан
ойпаңының шығыс бөлігінде байқалады. Бұл шөгінділер жоғарғы эоцен
қабатында, палеоценде және палеозой жыныстарында үйлесімсіз жатыр. Бұл
шөгінділердің құрамында саздар және жасыл-қоңыр және жасыл түсті
алевролиттер, алевролитті саздар, мергель және темір-карбонатты цементті
мезолитті құмдақтар басым. Зайсан маңының солтүстігінде Тұзқабақ кең
қабатында, Кіші-Керіш тауының қабатында, Шақкелмес тауының солтүстік пен
оңтүстік бөктерінде, Ашутас тауының қабатында және Қара Ертіс өзенінің сол
жағалауында айқындалған. Тұзқабақ көлінің тік жағалауындағы саздар құба
түсті болып келеді. Зайсан маңының оңтүстігінде Тұзқабақ кең қабаты Сайқан
жотасының маңында айқындалған.
5. Ашутас кең қабаты. Ортаңғы-ерте олигоцендегі Ашутас кең қабаты
Тұзқабақ кең қабатының жыныстарына жатады және екі бөліктен құралған:
төменгі бөлігі құмды-алевролитті-сазды және жоғарғы бөлігі сазды-
алевролитті. Саздары каолинді-гидрослюдалы, монтмориллонитті, жасыл-сұр; ал
құмдары кварц-долашпатты және мезомикті болып келеді. Бұл қабаттың
шөгінділері Ашутас-Ақжал, Баклалбегі мүйісінің батысында, Ашутас,
Қарабүйрек тауларында және т.б. жерлерде шығып жатыр. Ашутасты тауындағы
бұл қабаттың шөгінділеріне гумусты саздар, көмір құрушы өсімдіктің
қалдықтары байқалады. Оңтүстік Зайсан маңында Ашутас кең қабаты Маңырақ
және Сайқан жотасының солтүстік тауалды етектерінде ашылған [11].
Неоген шөгінділері бор-палеоген шөгінділеріне қарағанда Зайсан ойпаңы
маңында кең көлемді алып жатыр, мезозойдың аяғымен кайназойдың басындағы
континенталды шөгінділерінде ,ойпаңның төбешікті-ұсақ шоқылы тілімденген
түптерінде және ойпаңның маңында орналасқан. Неоген шөгінділерінің көп
бөлігінің генезисі көлдік болып табылады тек жоғарғы қабатының генезисі
аллювиалды-пролювиалді болып келеді.
Неоген шөгінділері құылуы бойынша 8 қабатқа бөлінеді: Нұра, Жамантау,
Зайсан, Сарыбұлақ, Қалмақбай, Қарабұлақ, Қайнар, Жоғарғы Гобий. Неогендік
құрылу түсіне және құрамына байланысты 3 бөлікке бөлінеді: төменгі бөлігі
жасыл-сұр сазды-құмды, ортаңғы бөлігі қызыл түсті сазды және жоғарғы бөлігі
сары-құба саздардан тұрады. Біріншісі миоцен, екіншісі плиоцен және миоцен,
үшіншісі плиоцен дәуірлеріне қатысты.
Миоцен шөгінділеріне әдете жоғарғы олигоцен шөгінділері жатады. Миоцен
қимасында 3 қабатқа бөлінеді: Нұра, Жамантау және Зайсан. Нұра қабаты
кейінгі олигоцен және ерте миоцен, төменгі және ортаңғы бөліктерінде
негізінен алевролиттерден, ал жоғарғы бөлігі саздан құралған. Жамантау
қабаты төменгі-ортаңғы миоцен жасында, алевролитқабаттары кездесетін
құмдардан, құмдақтардан және жасыл саздардан тұрады. Зайсан қабаты құрамы
бойынша ортаңғы миоцендік, қалыңдығы 25 м, жасыл гипсті саздардан және
алевролиттерден тұрады. Миоцен шөгінділері Маңырақ және Сайқан жоталарының
солтүстік баурайларының бойында, Зайсан ойпаңының оңтүстік-батыс бөлігінде,
Жаман Арғанаты және Жақсы Арғанаты тауларының солтүстік етектерінде
айқындалған. Зайсан ойпаңының солтүстік маңында бұл шөгінділер Ашутас,
Ақжал тауларының тік жарларында таралған.
Неоген шөгінділерінің ортаңғы қабаты Сарыбұлақ, Қалмақбай және
Қарабұлақ кең қабаттарының жыныстарынан құралған. Сарыбұлақ қабаты
құмдардан, малтатастардан және жасыл түсті саздардан тұрады, бұл қабат
Жаман және Жақсы Арғанаты тауларының солтүстік етектерінде айқындалған.
Қалмақбай қабаты бұрын Павлодар қабаты деп аталған. Бұл шөгінділерге тән
ерекшелік қызыл түстілік және корбанатты болып келеді. Қалмақбай қабаты
негізінен қызыл құба, монтмориллонит-гидрослюдалы және монтмориллонитті
саздардан, құмдақты алевролитті саздардан құралған. Қарабұлақ қабаты қоңыр
құба сары саздардан тұрады. Бұл қабаттың жыныстары Сайқан, Маңырақ,
Тарбағатай тауларының жоталарында 200 км созылып жатыр. Зайсан ойпаңының
батыс бөліктерінде бұл қабаттың жыныстары Базар, Бұғаз, Көкпекті өзен
аңғарларында байқалады. Зайсан ойпаңының солтүстігінде Повлодар қабаты
оңтүстік Алтай тау етектерінде, Алексеевка аудандарында, Баклан мүйісінде
және Қара Ертістің оң жағалауында кездеседі.
Палеоген-неоген кезеңіндегі жыныстар көбнесе сазды болып келеді. Ұсақ
және бөлшектенген, тілімденген бедленд жер бедерін құрастырады.
Бұл жыныстар Маңырақ және Сайқан тау жоталарының тілімденген адырлы
жер бедерін қалыптастырады. Зайсан ойпаңының оңтүстік-шығысында Қайнар
қабаты кездеседі. Бұл қабат малтатастардан, құмдақты-саздардан және әктасты
саздақтардан тұрады. Жоғарғы Гоби қабатында конгломератты құмдар Қызылжар
жарында, Бұғаз өзенінде, Қандысу, Бозша өзендерінің жағалауларында, Ұласты,
Тайжүзген өзендерінің террасаларында таралған [12].
Төрттік шөгінділер Зайсан ойпаңын түгелдей дерлік жауып жатыр. Зайсан
ойпаңының төрттік шөгінділерінің жаралу тегіне, жасына байланысты
бөлінеді: эоплейстоценді, төменгі плейстоценді, ортаңғы плеистоценді,
жоғарғы плейстоцен-голоцен, голоцендік. Зайсан ойпаңының төменгі
плейстоценнің бірінші бөлігіне Күрнеп қабатының жыныстары қатысты, олар
конгломераттар және құмдақты кесек тастар болып табылады. Бұл шөгінділер
сұр-құба түсті болып келеді. Төменгі плейстоценнің екінші бөлігіне тақыр
қабатының шөгінділері сәйкес келеді. Бұлар малтатастар, қалыңдықтары 1-6 м.
Төменгі плейстоцен шөгінділерінің жаралу тегі аллювийлік-проллювийлік,
көлдік және көлдік-аллювиалді болып келеді. Зайсан ойпаңының солтүстік
маңында бұл шөгінділер аккумляциялық және аброзиялы-аккумляциялық көлдік
террасаларда шығып жатыр.
Төменгі ортаңғы плейстоцен жасындағы жыныстар бедердің биігірек
деңгейлерінде және Зайсан маңындағы периферлік бөліктерде таралған, бұлар
деллювийлік-пролювийлік, аллювийлік-пролювийлік және аллювийлік болып
келеді. Делювийлік-пролювийлік шөгінділер Тарбағатай тауының солтүстік-
шығыс етектерінде айқындалған. Аллювийлік-пролювийлік шөгінділер тауаралық
ойпаңның жан-жағында дамыған. Бұл шөгінділер құмдақты малтатастардан,
саздардан тұрады, өзен бойларында дөмбек тасты шөгінділер кездеседі.
Аллювийлік шөгінділер Зайсан ойпаңының тек шығыс бөлігінде кездеседі.
Зайсан ойпаңының ортаңғы плейстоцен бірінші бөлігі Пшюк кең қабатына сәйкес
келеді, қалыңдығы 1-5 м. Бұл қабаттың жыныстары әртүрлі мөлшерде
сұрыпталған малтатастардан және әртүрлі түйіршікті құмдардан, сонымен қатар
дөңбек тастардан тұрады. Өзен шөгінділерінің қалыңдығы бірнеше метрді
құрайды. Ортаңғы плейстоценнің екінші бөлігіне Қараүңгір қабаты жатады. Бұл
қабат малтатас, қиыршық тасты құмдардан, тау етектерінде дөңбек тастардан,
кейбір жерлерінде лессті шөгінділерден тұрады. Аллювийлік-пролювийлік
шөгінділер Күршім, Қалғұтты өзен аңғарларында сақталған.
Ортаңғы-жоғарғы плейстоцен шөгінділері Көкпекті, Бұғаз, Базар, Ұласты,
Қандысу өзен аралықтарын алып жатыр. Сонымен қатар Жақсы және Жаман
Арғанаты тауларының солтүстіктерінде, Зайсан көлінің солтүстігінде
кездеседі. Бұл шөгінділердің жаралу тегі аллювийлік және аллювийлік-
пролювийлік болып келеді. Зайсан маңының оңтүстік шығысындағы Сайқан тау
жотасының солтүстік беткейлерінде лесс жыныстарының кең көлемді қабаты
жатыр, сары, сұр-сары және сары-құба қатты корбанатталған кеуекті саздақтар
мен құмдақтар, бұл жыныстар эрозиялық және көшкін процестерінің құрылуына
себеп болады. Көлдік аллювийлік шөгінділер Зайсан ойпаңының шығысында
Ақтөбе көтерілімінің батыс және оңтүстік етектерінде кездеседі. Олар
цоколді террасаны құрайды. Бұл жыныстар субпараллелді орналасқан, жақсы
сұрыпталған, құмдардан және кесек тастардан, саздардан тұрады,
шөгінділердің қалыңдығы 10-12 м. Қазіргі кезде бұл жыныстар құмды массив
бедерін құрайды. Көлдік шөгінділер Зайсан көлінің аккумлятивті және
абразиялық-аккумлятивті террасаларын аз мөлшерде жауып жатыр. Көлдік құрылу
горизонтталді қабатты саздардан, малтатастардан, кесек тастардан,
карбонатты саздақтардан тұрады. Зайсан ойпаңының жоғарғы плейстоцен бірінші
бөлігі Ақмола қабаттарының құмдарынан тұрады. Аллювийлік шөгінділер
малтатастардан, саздақтардан құралған. Ойпаңның маңында бұл террасалар 15-
25 және 20-35 м биіктікте жатыр. Көлдік-аллювийлік шөгінділер Қара Ертіс
бойында таралған. Көлдік шөгінділер ұсақ малтатастардан, кесек тастардан
және жентек тасты әртүрлі түйіршікті құмдардан, құмдақтардан, саздақтардан
тұрады, орташа қалыңдығы 10-15 м [13].
Делювийлік-пролювийлік жоғарғы плейстоцен шөгінділері әдетте тау
беткейлерінің етектерінде қалыптасқан, бұл жыныстар ұсақ, малта
саздақтардан, құмдақтардан, дөңбек тастардан және лесс тәрізді
шөгінділерден тұрады.
Зайсан ойпаңының жоғарғы плейстоценнің екінші бөлігі Бархыт қабатының
құмдарынан және малтатастарынан қалыптасқан. Көлдік-аллювиалді шөгінділер
Қара Ертістің атырауында жатыр. Бұл шөгінділердің құрамы құмды, кесек
тасты, малтатасты болып келеді. Жоғарғы плейстоцен-голоцен шөгінділері кең
көлемді алып жатыр. Өзеннің бірінші, екінші жайылмалық террасаларында
жатыр. Зайсан көлінің төменгі террасаларында негізінен аллювийлік,
аллювийлік-пролювийлік, көлдік және көлдік және эолдық болып келеді.
Делювийлік-пролювийлік шөгінділер оңтүстік Алтайдың баурайларында Қалғытты
өзенінен Алқабек өзеніне дейін созылып жатыр, бұл шөгінділер малтатасты,
ұсақ тасты, саздақты және құмдақты болып келеді. Көлдік-аллювийлік
шөгінділер Үлкен Букон, Көкпекті, Қурайлы, Күршім және т.б. Зайсан көліне
құятын өзендердің атырауларында және Бұқтырма су қоймасында байқалады.
Голоцен шөгіндері шектеулі таралған. Ойпаңда аллювийлік, пролювийлік,
делювийлік-пролювийлік болып келеді. Голоцендік көлдік жағалаулық
шөгінділер Зайсан көлінің және Ертіс өзенінің жайлмасында Ертіс қабатына
бөлінеді. Қазіргі шөгінділері көп таралған, бірақ қалыңдықтары аз, тек
Аққұм құмдарында жақсы дамыған. Құрамы майда, ұсақ түйіршікті құмдардан,
негізінен кварциттерден құралған шөгінділер Зайсан ойпаңының оңтүстік-
шығысында таралған. Бұл жерде желдің материалды өңдеуі қарқынды жүреді,
бархан тізбекттері созылған. Аллювилі құрылу өзеннің төменгі террасасында
және жайылмаларда жатыр. Олар аллювиймен жабылған дөңбек тасты-малтатасты
болып келеді. Делювилі және элювийлі-делювийлер бірдей дамыған. Көлдік
жыныстар негізінен құмдардан және сазды құмдардан құралған, қалыңдығы 1 м
жуық. Көлдік және көлдік-батпақты шөгінділер лайлы, тұнбалы саздақтардан,
құмдақтардан тұрады, қалыңдығы 0,2-10 м жетеді.
Тақыр және сортаңды шөлдер бедердің грунтты сулары жақын жатқан төмен
бөліктерінде кездеседі [14].

2.2 Геоморфологиялық құрылысы

Зайсан ойпаңының қазіргі жер бедері әртүрлі эндогенді және экзогендік
факторлардың әсерінен құрылды. Территориядағы жазықтар, ұсақ щоқылар және
таулар аккумуляциялық, денудациялық-аккумуляциялық және денудациялық
топтарға бөлінеді.
Аккумуляциялық жер бедері плейстоцен-голоцен жасындағы көлдік, көлдік-
аллювийлік, аллювийлік-атыраулық, аллювийлік-пролювийлік, деллювийлік-
пролювийлік және эолдық жазықтар болып келеді. Жағажайлық және жағажайдан
жоғары көлдік террасада саметриялық деңгейі біршама төмендеу. Террасаның
саның зерттеушілер әртүрлі анықтайды, кейбір зерттеушілер 2 (екі) террасаға
бөледі, кейбіреулер 6 (алты) террасаға бөледі. З.А.Сваричевской бойынша
Зайсан көлінің деңгейінің тербелуі әлі толық зерттелмеген. К.В.Курдюмов
бойынша көлдің деңгейі 400 м-ден аспады, қазіргі деңгейі 12-14 м. Көтерілді
В.П.Нехорошев, Б.А.Борисованың мәліметтері бойынша Зайсан көлінің
террасасының биіктігі 100 м-ге жетті. Ю.П.Селиверстов террасаның деңгейін
былай бөліп көрсетті: бархан (абс. 386-396 м), ақмола (400-420 м), қаранұра
(420-440 м), псиюк (460-480 м), тақыр (480-500 м), ашутас (540-570 м).
Далалық материалдарды, ғарыштық түсірімдерді бажайлау және
топографиялық, тақырыптық карталарды талдау нәтижесінде бұл территорияда
420 м биіктіктегі жағажай және 2 (екі) көлдік террасалар бөлінді.
Ю.П.Селиверстов бойынша жоғарға көлдік террасалар, неотектоникалық
көтерілімдердің әсерінен және көлдің, өзендердің әсерлерінен пайда болды.
Жоғарғы террасса жарылым-жартылай көлдік- аллювилік аккумуляциялық және
аккумуляциялық-абразиялық, денудациялық тегіс жазықтар жатады. Жағажайлық
көлдік жазықтың жасы геоцендік, 1-ші террасса-кейінгі плейстоцен-
голоцендік, 2-ші кейінгі плейстоцендік болып келеді. Зайсан көлінің
жағалауын Бұқтырма су қоймасының нәтижесінен су басқандықтан, бірінші
көлдік террассалардың жағалаулық бөлігі, қазіргі уақытта 390-395 м
абсолютті биіктікте орналасқан жағалауда дамиды. Көп бөлігін маусымдық су
басатын, тегіс, иілген жағалау болып табылады. Бұқтырма су қоймасының суы
басып жатқан зонаның шекарасы 400-407 м биіктікте орналасқан бірінші көлдік
террассаның жоғарғы беткі бөлігі, шайылған әртүрлі құмдардан құралған,
биіктігі 2-8 м-ге жететін жағалаулық жолдарды басып өтеді [3].
Бірінші террассаның биіктігі Зайсан көлінің қазіргі деңгейінен 2-5 м
биіктікте орналасқан. Террассаның шөгінділері көбінесе құмды, құмдақты,
саздақты және сазды болып келеді. террассаның жоғарғы бөлігі көлге қарай
шамасы еңістелген, белесті болып келеді. Екінші террасса Зайсан көлінің
қазіргі деңгейінен 12-15 м биіктікте қалыатасқан. Шөгінділерінің қуаты 15-
18 м, кейінгі плейстоценнің құмды-малтасты шөгінділерінен құралған. Бұл
ауданның көп бөлігі қазіргі уақытта сорға айналған, ұсақ тұзды көлдер
кездеседі. Аймақтың жер бедері жалды жазық, кейбір жерлерінде террассаның
жиектерінде биіктігі 5-10 м, кертпештер болады. Кертпештер құрғақ
жыралармен аз тілімденген.
Зайсан ойпаңының көлдік-аллювийлік жазықтары жасына, морфологиясына
байланысты бөлінеді. Кейінгі плейстоцен-голоцен жасындағы төменгі көлдік-
аллювийлік жазықтар ойпаттың оңтүстік-шығысындағы Қара Ертіс, Кендірлік,
Жаменей, Қарасу өзен арықтарында дамыған. Қара Ертіс өзенінің оң
жағалауындағы жазық, кейінгі плейстоцен және ортанғы плейстоцен жасындағы
көлдік-аллювийлік жазықтардың бірте шайылуынан пайда болған. Қара Ертіс
өзенінің сол жағалауындағы, Ақтөбе көтерілімінің ауданындағы көлдік-
аллювийлік жазық, кейінгі плейстоцен-голоцен жасындағы эолдық жазықтардың
ішіндегі көлемді жазық болып келеді. Грунтты сулардың жақын жатуына және
тұзданудың дамуына байланысты бұл жерде көлемді сорлар пайда болған. Бұл
жердің жер бедері палеоген саздарында жатқан, қалындығы 10-20 м.,
саздақтардан, құмдақтардан, құмды қиыршық тастардан және қиыршық тасты-
малтатасты шөгінділерден құралған.
Кейінгі плейстоцен жасындағы көлдік-аллювилік биік жазық Керіш және
Қарабүйрек тауларының маңында және 410-440 м биіктіктегі Қалжыр өзенінде,
415-420 м биіктіктегі Қара Ертіс өзенінің сол жақ жағалауында дамыған.
Керіш және Қарабүйрек тауларының оңтүстігінде орналасқан жазық Қара Ертіс
өзенінің жайылмасынан 3,5-5 м биіктікте орналасқан тегіс жазық болып
келеді. Қарастырылып отырған жазықтың жоғарғы бөлігі шамалы белесті,
төмпешікті болы табылады. Құмды бөліктердің биіктігі 3-5 м-ге жетеді.
Кертпештері шұңқырлар, жыралар, сайлармен тілімденген.
Аллювийлік бедеріне жайылма, террассалар, өзендердің атыраулары
жатады. Ойпаттың өзендерінің көп бөлігі көлдің жағалауына жетпейді,
континенталды атырауларда құрғап қалады немесе елді мекендерде жерді
суаруға қолданылады. Континанталды атырауға Көкпекті, Базар, Қарбаға,
Бұғаз, Қандысу, Кендірлік, Күршім және бірнеше ұсақ өзендердің аңғарлары
жатады. Бұл жерлерде әртүрлі жастағы атыраулар кездеседі, олар
неотектоникалық жағдайға байланысты бірінің үстінде бірі орналасқан. Күршім
өзенінің сағалық бөлігіндегі атырауын В.Е.Попова үш атырауға бөледі: Қамыс,
Жаңадәуір, Абакал-тумасс. Көлдің шығысындағы және солтүстік-батысындағы
Ертіс және Қара Ертіс өзендерінің аңғарларында аллювийлік жазықтар
қалыптасқан. Ойпаңның шығыс бөлігіндегі II-ші террасса төбешікті-қырқалы,
дюналы-барханды, құмды жазықтарға ауысады.
Ойпаңның көп бөлігінде тұрақты және уақытша су ағындарының әсерінен
құрылған аккумуляциялық жазықтар таралған: плейстоцен, голоцендік аллювилік-
пролювилік жазықтар. Олар бір-бірінен құрылу жасына, гипсометриялық
жағдайына, морфометриясына, терең және қатты тілімденуіне байланысты
ажыратылады. Аллювийлік-пролювийлік жазықтар Кендірлік, Темірсу, Үйдене,
Жеменей, Тақыр және т.с. өзендер бойында жақсы дамыған. Кейінгі
плейстоцен–голоцен жасындағы аллювийлік-пролювийлік жазықтардың ысырынды
конусы ойпаттың оңтүстігінде, тау алды етектерден Зайсан көліне дейін
таралған. Бұл жазық көне арналармен, шұңқырлармен, 0,7-1 м тереңдіктегі
арықтармен тілімденген. Қазіргі батпақты жерлер аллювийлік-пролювийлік
жазықтарды дамыған. Жоғарғы төрттік дәуірінің ысырынды конустары ойпаттың
солтүстік бөлігіндегі Тақыр, Қалжыр, Ашалы, Шет-Теректі өзендірінің таудан
шығар бөлігінде жақсы айқындалған. Литологиясы кесектасты-малтатасты, құмды-
саздақты болып келеді, таумен қоршалған аймақтарға жақын жерледе дөңбек
тасты-қиыршақтасты-кесек тасты, құмды болып келеді.
Ортаңғы плейстоцендік аллювийлік-пролювийлік жазық гипсометриялық
деңгейі 800-1000 м биіктікте атқан тау алды етектерде желінген қалдық
ретінде сақталған. Жоғарғы бөлігі төбешікті-белесті, беткейлерінде сайлар,
жыраулармен тілімденген, жоңдардың биіктігі 25 м. Жоңдарының беткі бөлігін
дөңбек тастар жауып жатыр. Қайнар Кендірлік өзен аралықтарындағы ысырынды
конус қалындығы 10 м лесс тәрізді саздақтардан құралған. Бұл жазық
Тарбағатай және Сайқан жоталарының солтүстік етектерінде жақсы айқындалған.

Қазіргі пролювийлік ысырынды конустар кейінгі плейстондік, плейстоцен-
голоцендік делювилік-пролювилік қайраңдарда, сонымен қатар көне биік
аллювиалды-пролювиалды жазықтарда дамыған. Конустың беткі бөлігі шамалы
белесті, жыралармен, шұңқырармен тілімденген төбешікті болып келеді.
Делювийлік-пролювийлік жазықтар Оңтүстік Алтай мен Тарбағатай
тауларының баурайларында дамыған. Морфологиясы бойынша белесті және
төбешікті-белесті жазықтар. Беткі бөлігі негізінен деллювийлік-пролювийлік
шөгінділердің лесс тәрізді саздақтары, құмдары және ұсақ малтатасты
жыныстардан құрылған. Жазықтың беткі бөлігінің орташа еңістігі 4-70.
Кейінгі плейстоцен-гоцендік тауалды деллювийлік-пролювийлік қайраңдар
Керіш және Қарабүйрек тауларында таралған. Ортаңғы плейстоцен-голоцендік
тауалды деллювийлік-пролювийлік қайраңдар Тарбағатай, Жаман және Жақсы
Арғанаты тауларының етектерінде 1160-680 м биіктікте дамыған. Жазықтың
беткі бөлігі еністелген шұңқырлардан, жыралардан, сайлардан құралған.
Зайсан ойпаңындағы ірі құмды массивтер Қара Ертістің сол жақ
жағалауында және Зайсан көлінен ағып шығатын Ертіс өзенінің бойында
орналасқан. Бұл массивтер аллювийлік-пролювийлік шөгінділердің
тасымалдануларынан құрылған.
Қара Ертіс массиві бірнеше үлкен емес Дала, Ақжал, Қабырғатал,
Айғырқұм, Аққұм, Тасқұм құмды шөлдерін біріктіреді. Бұл құмды массивтердің
гипсометриялық жағынан, морфометриялық көрсеткіштері, генезисі,
қозғалмалығы жөнінен айырмашылықтары бар. Қара Ертіс массивінің солтүстік
бөлігі төбешікті-қырқалы, төбелі, қырқалы, төбешікті-қуысты болып келеді,
биіктіктері 2-7, 10-12 м-ге жетеді.
Аққұм шөліннен барханды жер бедері тән, биіктігі 80-100 м. Бұл шөлдің
солтүстігі мен батысында қырқалы құмдар дамыған, субендік бағытта созылып
жатыр, ал бедерінің жастау барханды тізбегі-субмеридиональді бағытта
созылып жатыр.
Қызылқұм шөлі әртүрлі морфологиялық эолды пішінді болып келеді. Бұл
жерге барханды, төбешікті-барханды субмеридионалдық бағыттағы шөлдер тән,
биіктіктері 5-7 м, сонысымен қатар, төбешікті-қырқалы пішіндер де
кездеседі: құмдары көбінесе ұсақ және майда түйіршікті болып келеді. Эолды
жазықтарға Зайсан көлінің оңтүстік жағалауындағы көлдік шөгінділерден
құрылған жазықтар да жатады. Эолдық пішіндер барлық жерлерде таралған,
бірақ нашар бейнеленген көлдің оңтүстігінде біршама жерлерді тізбекті-
төбешікті бедерлер алып жатыр. Аласа қырқалардың (2-5 м) ұзындығы 10 м-ге
жетеді, әдетте солтүстік-шығыс бағытта созылған, терең емес ағынсыз
сайларға бөлінген. Құмды өсімдік жамылғысымен бекітілген.
Қазіргі эолдық жазықтарға Алқабек өзенінің жайылмалық террассалары,
сонымен қатар Игілік өзенің солтүстігі құмды массивтер жатады, жер
бедерлері тегіс, төбешікті болып келеді, төбешіктің биіктігі 3-5 м болады.
Зайсан ойпаңының денудациялық-аккумуляциялық жер бедері екі типтен
тұрады: абразиялық-аккумуляциялық көлдік-аллювилік ортаңғы-кейінгі
плейстоцен жазықтығы 440-480 м биіктікте дамыған және Зайсан ойпаңының
солтүстік бөлігіндегі басым тип болып табылады. Шөгінділері палеогеннің су
шайыған жазығында жатыр, 2-3 террасса байқалады. Террасаның беткі бөлігі
оңтүстікке қарай әлсіз еңістелген, тақыр жерлер көп кездеседі. Террассаның
кертпештерінде сызықтық эрозия қарқынды дамыған. Жоғарғы террассалада кварц
шашырандысы көп таралған. Қарасу өзенінің ені 50-600 м, сайларына тұздану
және бақпақтану құбылысы тән.
Төменгі-ортаңғы плейстоцен жасындағы денудациялық-аккумуляциялық
аллювийлік жазық Зайсан ойпаңының оңтүстігінде 440-650 м биіктіктегі Еспе-
Қарабоға өзендерінің аралықтарында таралған. Бұл жерлерде конгломераттар
мен қиыршық тастар кең таралған. Жазықтың беткі бөлігі тегіс, солтүстікке
қарай 2-30 еністелген. Денудациялық жазықтың жекелген бөліктерінде ұсақ
сайларға бөлінген.
Денудациялық жер бедері Зайсан ойпаңында ұсақ шоқылы және аласа таулы
жазық болып келеді. Жазық үш түрге бөлінген: тегіс жазық (горизонтальді),
шамалы дислокацияланған және қатпарлы құрылым. Денудациялық тегіс жазық
палеоген мен неогеннің қызыл түсті саздары мен құмды-саздық шөгінділерінен
құрылған. Бұл жазық құлама және еңкіш болып келеді. Морфологиялық жағынан
құлама жер бедері жаңадан тілімденген және шамалы тілімденген жазық.
Денудациялық жазық құрғақ арналар мен жыралармен қатты тілімденген және
белесті жер болып келеді.
Шамалы дислокацияланған денудациялық жазықтар морфологиясына және
жасына қарай үш түрге бөлінеді: 1. тілімденген биік белесті (неогенге
жатады); 2. қатты тілімденген белесті (неоген); 3. орташа тілімденген
шамалы белесті (неоген). Тілімденген биік белесті жер бедері Солтүстік
Зайсан маңында, ал қалған жер бедерлері Оңтүстік Зайсан маңында таралған.
Биік белесті денудациялық жақтар, 392-520 м биіктікте, шамалы
дислокацияланған бор-палеоген-неоген шөгінділерінде дамыған. Ойпаңның
солтүстігіндегі басым жер бедері болып келеді. Деформацияланған және
көтерілген қалқандардағы кайнозой шөгінділері қызғылт сазды және құмды-
сазды шөгінділерден тұрады. Осы жерлерде биіктігі 40 м-ге жететін
көтерілімдер кездесетін жазық болып табылады, сазды тақырлар мен сорларға
бөлінген. Грунтты сулар жер бетіне жақын орналасқандықтан және тұзды
шөгінділер көп кездесетендіктен бұл территорияда сорлар көп таралған.
Зайсан ойпаңының оңтүстігіндегі шамалы дислокацияланған денудациялық
жазық, неоген шөгінділеріндегі белесті жер бедерлері түрінде таралаған. Бұл
жер бедері Жақсы-Арғанаты және Жаман-Арғанаты тауларының солтүстік
етектерінде көп дамыған. Бұл жазықтың негізгі бөлігі Жарсу, Нұра,
Көкенқыры, Белбастау, Сұлутал шатқалдарында және Еспе өзенінің ортаңғы
ағысында қалыптасқан. Белестерінің биіктігі 5-7 м, белестің шеткі бөліктері
ұсақ жыралармен қатты тілмденген.
Зайсан ойпаңының солтүстік-батыс бөлігінде өзендер аралықтарында
денудациялық қатпарлы құрылым көп дамыған. Бұл жазық 440-640 м биіктікте
орналасқан еністеу келген биік белесті болып келеді. Мұнда сайлармен
тілімденген ұсақ төбешіктер және белестер көптеп дамыған. Бұл жер бедері
денудация әсерінен қалыптасқан және элювиалды-делювиалды шөгінділерімен
жабылған.
Ұсақ шоқылар үш түрге бөлінеді: адырлы, қырқалы-жалды және белесті.
Тарбағатай, Маңырақ, Сайқан жоталарының солтүстік беткейлерінде адырлы
қырлы-белесті жер бедері дамыған. Шөгінділері- палеоген-неогеннің сазды
және құмды, лесс тәрізді саздары, дөңбек тастар, қиыршық тастар,
конгломераттар. Жекелеген адырлардың абсолюютік биіктігі 900-1000 м. Бұл
жер бедерінің пайда болуы төрттік дәуірдегі жаңадан көтерілген
көтерілімдермен және аккумулятивті жер бедерінің деформациясымен және
эрозиялық әсерлермен байланысты. Эрозиялық ойындылардың тереңдігі 30-50 м-
ден 100-150 м-ге жетеді. Жер бедері тау алды еңістелген жазықтардан
кертпештер арқылы бөлінеді. Қырқалар мен белестерінің биіктігі 10-50 м
болады, адырлы жер бедерінің жасы плейстоцен-голоцендік.
Солтүстік Зайсан маңының орталық бөлігінде және Қара Ертіс өзенінің оң
жақ жағалауында қалдықты қырқалы-белесті жер бедері таралған. Жер бедері
ірі горст-антиклиналь көтерілімдерінің әсерінен пайда болған және бор-
палеоген-неогеннің саздары мен құмдарынан құралған. Бұл жерлерде тік
беткейлері бар, биіктігі 50-70 м-ге жететін қырқалар кездеседі. Беткейлері
қатты тілімденген және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.