Қазақ кітабы таралымы мен тарату мәселелері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І ТАРАУ Баспа кітап бұқаралық коммуникация құралы
1.1. Қазақ кітабы таралымының аз болу себептері ... ... ... ... ...7
1.2. Тығырықтан шығар жол бар ма? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
ІІ ТАРАУ “Таратпасақ кітап шығарып қажеті не?”
2.1. Қазақ кітабын тарту мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.2. Нарықтық экономика талаптарының орындалуы ... ... ... ..43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
І ТАРАУ Баспа кітап бұқаралық коммуникация құралы
1.1. Қазақ кітабы таралымының аз болу себептері ... ... ... ... ...7
1.2. Тығырықтан шығар жол бар ма? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
ІІ ТАРАУ “Таратпасақ кітап шығарып қажеті не?”
2.1. Қазақ кітабын тарту мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.2. Нарықтық экономика талаптарының орындалуы ... ... ... ..43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Журналистика факультеті
Баспа ісі және редакциялау кафедрасы
Қазақ кітабы таралымы мен тарату мәселелері
Жоғарғы оқу орнын бітіру үшін қорғалатын
Б І Т І Р У Ж Ұ М Ы С Ы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ
Баспа кітап бұқаралық коммуникация құралы
1. Қазақ кітабы таралымының аз болу себептері ... ... ... ... ...7
2. Тығырықтан шығар жол бар ма? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
ІІ ТАРАУ
“Таратпасақ кітап шығарып қажеті не?”
2.1. Қазақ кітабын тарту
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..28
2.2. Нарықтық экономика талаптарының орындалуы ... ... ... ..43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .52
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 55
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Кіріспе
Бітіру жұмысымды Абай атамыздың мына бір өлеңімен бастағанды жөн көрдім:
Пайда ойлама ар ойла,
Талап қыл артық білуге.
Артық білім кітапта,
Ерінбей оқып көруге,- деп өлеңге қосуы тегін емес.
Шынында ғасырдан ғасырға, ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші, ақпаратты
сақтаушы, бұқаралық және ақпараттық сипатқа ие құбылыс – кітап. Кітап -
әлемдегі құпиялы ұлы ғажайыптардың бірі , - деп Максим Горький кітапқа
әділ баға берген. Сонымен бірге кітап – аса қуатты тәрбие құралы. Жақсы,
өнегелі, ұлағатты кітапты басып шығарып, тарату арқылы біз қоғамымызды да
тәрбиелейміз, рухани бай адамдар қатарын да арттырамыз. Осы ретте француз
жазушысы әрі философы Вольтер Мари Франсуаның мына бір айтқан нақыл сөзі
ойға оралады: Жазушының оқуға арзитын ғана туындысын басу керек, Бұл аяулы
ереже кітаптың санын азайтқанымен, оқушылардың талғамын арттыра түскен
болар еді . Шын мәнінде бұл критериймен кітап басып шығарар болсақ, онда
жарық көретін кітаптың саны азайып кетеді – ау деген күмән пайда болары
сөзсіз. Бірақ біз кітаптың әсер етуші қуатының мықты екенін әсте естен
шығармауымыз керек. Яғни, бізге саннан гөрі сапа қымбат. Бұл дегеніңіз
оқырманның талғамы дұрыс қалыптасу деген сөз. Яғни, талғамы жоғары, талабы
қатаң оқырман қалыптастыру. Қатаң, жоғары талаптан сапа пайда болады
.Сапалы тауар – өтімді тауар.Егер біздің басып шығарып жатқан кітабымыз
тауар деп қарастырсақ сол тауардың, яғни өндіріп отырған тауарымыздың
өтімді болуына біздер мүдделіміз. Бүгінгі таңда кітап тарату ісі, саудасын
дамыту мәселесі өткір тұр. Қазақстандағы кітап саудасының көкейкесті
мәселесі көп.
Кітап – білім бұлағы. Рухани қазынаны сақтаушы, жеткізуші. Артық білім
кітапта деп ғұлама Абай кітапқа жоғары баға береді. Малқұмар көңіл бек
соқыр бұл да Абай сөзі\1\. Қазақ данасы халқына не дегелі отырғанын
түсінікті. Ғылым, ар –инабат мектебі бәрі кітапта. Ендеше малқұмар болма,
кітапқұмар бол. Ал біз кітаптың нағыз бағасын біліп жеттік пе?
Бұл сұрақтың жауабын кітап саудасынан да іздеуіміз керек. Кітап саудасы
туралы білім жүйесін зерттегенде кітап өнімінің тауарлық құнын ғана емес,
тұтыну құнын бірге қарастыру керек. Бұл - киер киім, ішер ас емес, сонда да
адам болып өсіп толысуың үшін бірден бір азық. Дәлірек айтқанда, рухани
тауар.
Кітапты тауарға айналдырып саудалау оның сонау папирус бумасы,
күйдірілген балшыққа, тақтайға не қайың қабығына жазылған түрлерінен
басталады. Жоғарыда аталған, бабаларымыз жасаған жазуы бар тас ыдыс
құжаттар да су тетігіне түспеген шығар. Қолжазба кітапты көшіретін орын
даяр өнімді, яғни қолжазба кітаптарды сататын дүкендер де болған.
Көне гректер кітап сатушыны библиопол деп атапты. Осы сөзден француз
кітаптанушысысы Г.Пеньо Библиология жөніндегі түсіндірме сөздік деген
кітабында библиополистика атты термин туғызған. Библиополистика - кітап
және сату деген екі сөзден құралады\2\. Иә, көріп отырғанымыздай кітап
жағдайы тамырын тереңнен алады. Және кітап саудасындағы негізгі тауар кітап
екені, ал кітап өзге тауардан өзінің рухани азық беретіндігімен, адам жан
дүниесін байытуға орасан ықпал ететіндігімен ерекшелетіндігі аян.
Кітап - ерекше тауар. Адамзат өркениетінің ажырамас бөлігі. Ал, білім
алуда, ғылым ізденуде кітап сенімді дос. Сенімді ақпарат көзі.
Кітап басу ісі күрделі – процесс. Осы процестің нәтижесінде дүниеге
келетін кітап - болмысы жағынан ерекше тауар. Бұндай тауарға қойылатын
талап ерекше болса керек. Жарық көрген кітап міндетті түрде таратылуы
тиіс\3\. Дана халқымыздың ағын су арнасын табар деген нақыл сөзі бар, ал
осы қисын тұрғысынан керек, жарық көрген кітап оқырманына жету.
Қазақ кітабы таралымы мен тарату мәселері деген тақырыпты таңдау
себебім, мұхиттың толқынындай мың құбылған өмірімізде, өмір сүріп отырған
кеңістікте, уақытта, қоғамда адамзат өркениетінің белгісі-кітапты дүниеге
әкелу, одан кейін таратылу мәселесі көкейтесті болып отыр. Осы ретте
елбасымыздың айтқан мына бір сөзі ойға оралады Кітап таралымын нарықтың
өзі реттеуі қажет. Кітап неге барлығы екі-ақ мың дана мен таралуы тиіс?
Біздің еліміз сияқты кітаппен сусындатып калған байтақ елге әлбетте, бұл
аздық етеді. Қазақ мектептерінің саны жыл санап өсіп келеді, жоғары білім
беретін оқу орындарынынң қатары да артып келеді. Қаншама кітапхана қалпына
келтіріліп, жаңадан қаншасы ашылды. Егер әр балабақша, мектеп, жоғарғы оқу
орны, кітапхана әр жаңа кітаптан бір-бір данадан алатын болса қазақ
кітабының таралымы бір-ақ күнде көкке шырқатпай ма? Ол үшін шығарған
оқырманға ұсынып отырған кітабының көркемдік құндылығы мен сапасы өз
дәрежесінде болуы керек. Мәселен, баспагерлердің өздері бас қосып, кітап
тарату ісімен шұғылданатын орталықтандырылған бір бірлестік неге
құрмасқа? Іс көзін осылай заман талабына сай үйлестіре білсек қана ол оңға
басады. (Қазақ әдебиеті, ҚР президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевпен
сұхбат, 26.03.2006,2-бет). Мұндағы елбасының қозғап отырған мәселесі уақыт
талабына сай. Олай дейтін себебім, бүгінгі таңда кітап тарату ісі
ұйымдастыруды қажет етеді. Бұған қоса бүгінгі таңда шығып жатқан
кітаптардың таралымын ескерсек, онда аталмыш салаға қолдау қажеттігі айқын
болады. Елбасымыздың Кітап саудасын нарықтың өзі реттеу керек,-деп
отырғаны біз өмір сүріп отырған нарықтық экономика жағдайына бейімделу
мәселесі. Бұл дегеніміз баспалар кітап таратуда маркетингілік құралдарды,
жарнаманы мейлінше ұтымды пайдалану. Мұндағы негізгі мақсат - кітаптың
оқырманға барар жолын жеңілдету, ыңғайлы ету. Кітап саудасы - кітаптың
автор мен оқырман арасын үйлестіретін жол\4\. Осы жолда менің ойымша түрлі
кітап көрмелерін ұйымдастыру керек. Және де түрлі көшпелі көрмелер мен
көшпелі дүкендер ұйымдастырылса абзал болар еді. Бұған қоса Еуропа
мемлекеттерінде жыл сайын өтіп тұратын өте беделді, даңқы әлемге әйгілі
кітап көрмелері біздің елімізде де өтіп тұрса, мемлекетіміздң кітап саудасы
саласында беделі арта түседі. Халықаралық бедел дегенде, елбасының
үстіміздегі халыққа жолдауында алдыңғы қатарлы елу ел қатарына қосылу
туралы айтқан сөзі ойға оралады. Бүгінгі таңда өнім өндірушілер қатаң
бәсекелестік аясында жұмыс істеуде. Бұл түсінікті де, өйткені кімнің
өндірген өнім сапалы болса, соның тауары өтімді. Ал өндірген өнімді тиімді
өткізе білу- нарықтық экономиканың негізгі талаптарының бірі.
I ТАРАУ. Баспа кітап бұқаралық коммуникация құралы.
1. Қазақ кітабы таралымының аз болу себептері.
Тоқсаныншы жылдардың басында социалистік жүйенің жойылуымен жаңа
нарықтық экономикаға негізделген демократиялық қоғам құру мәселесі бірінші
орында тұрды. Алайда нарыққа өту оңай бола қойған жоқ. Бұл кезеңде көптеген
баспалар шығынға ұшырап, жабылу қаупіне душар болды. Өйткені кешегі
социалистік қоғам кезінде баспа ісі коммунистік партияның қатаң бақылауында
болып, қаржы жағынан түгелімен мемлекетке бағынды. Баспа басылымдарын
шығару, тарату жұмыстарының бәрі де мемлекет тарапынан жүргізілді. Осындай
тәуелділікке үйренген редакциялар демократиялық қоғамда өздерінің
тұрақтылығын жоғалтып, жағдайларын нашарлатып алды5.
Кітаптың баға жетпес рухани байлық екені даусыз. Белгілі француз ойшыл
жазушысы Дидро: “Кітап оқуда тиылсақ, ой ойлаудан да тиылар едік” – деген.
Бұдан кітаптың қасиеттерін айтып жату артық болар. Рухани азықтың қайнар
көзі саналған кітаптың қазіргі қалпы қандай? Бүгінгі ұрпақ оның қадір-
қасиетін біле ме деген сауалдар санамызды сарғайтады6.
Кез-келген баспаның нарық экономикасына бейімделуінің бірден-бір тетігі
кітап тарату ісін дұрыс жолға қою болып табылады. Бұрын жоспарлы экономика
жағдайында кітап нарығының инфрақұрылымы мемлекеттік көтерме кітап базалары
– кітап саудасы мекемелері мен кітап дүкендерінен құралды. Сұраныс, ұсыныс,
еркін бәсекелестік сияқты нарыққа қатысты ұғымдар ол кезде мүлдем болған
жоқ. Кітап саудасы мемлекет монополиясында болғандықтан, бәсекелестік пен
тұтынушы сұранысын қанағаттандыру мәселелері туған жоқ, баспалар тақырыптық
жоспарлары бойынша тапсырыстар қабылдап, басылымды шығару және таратуды
ұзақ уақытқа жоспарлауды жүргізді; кітапқа тұрақты баға мен кітап
тауарларын тасымалдау мен жеткізуге тұрақты тарифтер орнатылды; кітапты
таратудың жазылу формасын көп қолданып, аннотация бойынша жұмыс істеу
байқалды. Ал, нарықтық экономика жағдайында еркін бәсекелестік,
тұтынушылар мен қарым-қатынасты оперативтілік, кітап нарығының тауарларының
көбеюі, төлемдердің тұрақсыздығы, пошталық және транспорттық тарифтер
жүйесінің әр түрлілігі мен тәртіпсіздігі байқалып, тақырыптық жоспарлар мен
тапсырысты жүйелі жинау, кітап саудасы саясатын ұзақ уақытқа жоспарлау,
жазылу сияқты критерийлер мүлде жойылды\7\.
Қазақстандағы кітап ісінің нарық экономикасына бейімделе бастағанына да
он жылдан аса уақыт болды. Кеңес дәуіріндегі “Қазақкітап” мемлекеттік сауда
мекемесінің қызметі бүкіл республика көлемін қамтыса қазіргі ұсақ
серіктестіктердің шамасы оған жете бермейді. Кітап бизнесінің жандануына
әкелетін ең басты тетік кітап тарату мәселесін қолға енді ала бастаған
көптеген баспалар мен фирмалар бұл істі заман ағымына сай жаңғырту үстінде.
Бірақ, бар мүмкіндікті пайдаланып жатыр дей алмаймыз. Бүгінгінімізді
саралап, ертеңімізді ойымызда таразылайтын журналистиканың бұл саласының
қазіргі кездегі жағдайы қуанарлықтай емес 8.
Дара сауда саттық – кіші және үлкен тәуелсіз дүкендер - баспагерлерден
кітапты жеңілдіктермен сатып алады. Жеңілдік көлемі кітаптың сату бағасының
40 пайыздайын құрайды, ал сұраныс көбейіп жатса жеңілдік те 46-47 пайызға
дейін өседі. Ал, көтеме саудамен айналысушы фирмалардың табиғатының өзі
оларды кітаптарды үлкен мөлшермен сатып алуына мәжбүрлейді. Бұл кітаптар
ұзақ уақыт сақталуға арналады. Мұндай фирмалар сатып алу барысында
әдеттегіге қарағанда ең жоғарғы жеңілдік дегеннен 2-3 пайызға артық
жеңілдікке ие болады. Көптеген көтерме саудамен айналысатын фирмалар
республика бойынша транспорттық қызметтерін ұйымдастырып қойған. Соның
арқасында олар кез-келген жердегі дүкенге аз ғана уақыт ішінде кітапты
жеткізе алады. Ал, егер олар кітапты баспаның өзінен алып жіберетін болса,
бұл 2-3 аптадай уақытты алар еді. Яғни, мұндай фирмалар дара кітап сатып
алушылардың қажетін де өтей алады.
Кітап саудасын жақсарту мақсатында 1 жылда 4-5 рет конференциялар
ұйымдастырылып тұрса? Баспаның перифериялық қызметкерлері жиналатын бұл
конференция баспаның тақырыптық жоспарына және сату маусымдарына байланысты
ұйымдастырылса, жаңа кітаптарды ұсынғанда маркетинг жөніндегі директор,
баспа редакторлары және жетекшілері қатысады. Әр кітапты өз редакторлары
таныстырады, оған сипаттаама береді. Ал, оны барлық талқылауға барлық
қызметкерлер, сонымен қатар сауда-саттық мамандары қатысуы тиіс. Сауда-
саттық мамандарына катологтар тапсырылады. Каталог - ібарлық маркетингтік
бөлімдер үшін басты сауда құралы болып табылады. Әрі мамандарды
маркетингтік қолдау әдістермен, яғни кооперативтік жарнамалармен, сауда
орындарында жарнама әдістерімен (плакаттар, дүкен сөрелеріндегі кітаптардың
макет үлгілерімен кітап клубтарының басылымды алу жолдарымен, басылымның
жарық көргеннен кейінгі авторлық түріне жоспарлармен) таныстырады.
Конференциядан тарасқанда сауда-саттық мамандар үш мәселені атқаруға
тапсырма алады. Ең бірінші, міндетті түрде жаңа басылымдардың сатылуына
белгіленген квотаның орындалуын талап ету. Екіншісі - ассортименттің
инвентаризациясын жүргізу және кітап дүкендері иелерін өз қорларын осы
басылымдарымен толықтыра түсуіне итермелеу. Үшінші міндет - баспагер мен
аймақтар арасындағы қарым-қатынасты қолдап отыру, кооперативтік жарнаманы
ұйымдастыру, басылымды алға жылжытуда арнайы жарнамалық компаниялар
өткізу. Ал, баспа қызметкерінің өз тұтынушысының барлық сұрақтарына жауап
бере алуы өз алдына міндет екені сөзсіз \9\.
Кітап сатуда кері әсерін тигізетін нәрсе - кітаптарды қайтадан
қайтарып беру болып табылады. Қайтарылып берілмейтін кітаптар өте аз, тіпті
бестселлердің өзі кейде баспаға қайтарылып жатады. Ал, бұл деген баспаның
пайдасының және автордың пайдасының азаюына әкеліп соқтырады. Бұрындары
барлық дерлік баспагерлер кітап сатып алушы мамандарға өз өнімдерін
қайтарып берер болса, сатып алу бағасын толық қайтаруға кепілдік беретін.
Бірақ қайтарылып берілетін кітаптың санының көбейіп кеткені соншалық,
кейбір баспагерлер енді айыппұл сала бастады. Яғни, кітап сатушы кітапты
қайтарып берсе, ол бастапқы сатып алған ақшасын түгелдей қайтарып ала
алмайды. Оның белгілі бір мөлшері ұсталынып қалады.
Кітап сатудың жаңа әдістеріне келсек, олар: бірінші, автоматтық түрдегі
кітап тарату. Баспаның сауда - саттық қызметкері өз контрагентіне өзі алдын
- ала дайындап қойған тапсырысты ұсынады. Бұл жерде қай кітаптарға және
қандай мөлшерде аталған дүкен қажет етеді деген мәселені көрсетеді. Егер
тапсырыс қабылданса, онда тапсырыс алушы көрсетілген сұраныстың он пайызын
өзгерте алады. Яғни, қағазда 100 кітап атауы көрсетілсе, тапсырыс алушы он
кітапты өзгертуге құқылы. Бұл жүйемен көбіне аса үлкен емес дүкендер жұмыс
істейді. Екінші, ертеректе шыққан басылымдарды сату. Бұл әдіске сай
дүкендер баспалардың беклисстеріне сұранысқа көбірек ие кітаптарын таңдап
және сатып алуына мүмкіндік алады. Егер дүкендер өз қоймаларында осы
кітаптардың қорларын сатып отырса, ол қосымша жаңа жеңілдіктерге ие
болады. Бірақ бұл тізімдегі кітаптардың дені әдеби емес кітаптар. Тек
санаулы ғана дүкендер қалың мұқабалы әдеби кітаптарды сақтайды. Бірақ
мұндай кітаптармен салыстырғанда жұқа мұқабалы дәл осы кітап арзаныраққа
түседі. Сондықтан оған сұраныс күштірек болады. Үшінші, телефон арқылы
сауда. Кітап саудасындағы болашағы зор әдіс-телефон арқылы сауданы
ұйымтастыру болып табылады. Егер кітап сатушы өнімін сату үшін
командировкаға шықса, оған кететін қаржы көп болар еді. Соған байланысты
баспалар шалғайдағы өз тұтынушыларымен арзаныраққа түсетін байланысты
іздейді. Ал телефон арқылы бірден бірнеше мәселені шешуге болады. Әрі ол
басқа әдістермен салыстырғанда он есе арзанға түседі. Төртінші, компьютер
арқылы кітап сату. Компьютердің бар мүмкіндігін пайдалану арқылы кітап
сату ісін баспалар бүгінде алға жылжытып отыр. Кітап сатумен айналысатын
баспа бөлімдері бір компьютерлік желіге байланысқан. Осылайша шалғайдағы
сату бөлімдерінің жағдайымен танысып отыр\10\.
Басқа елдердегі кітап бағаларымен салыстыра қарасақ, Қытайда кітап өте
арзан тұрады екен. Мүмкін бұл мемлекеттің өз ішкі саясаты шығар. Нақты
бағасына келсек, Қытайда бір кітаптың бағасы бәтеңкенің бағасынан 25 есе
арзан. Бір жағынан кітап арзан болғандықтан мүмкін оның тұтынушылары да көп
шығар. Токиода бір кітап 500 иен тұрады екен. 150 иен бір долларға тең.
Яғни, бір кітап 3-3,5 доллар тұрады. С.Ф.Добкиннің Основы издательского
дела и книгопечатания еңбегінде: Кітап сататын осындай мекемелер
баспалардың өз жоспарларын құруда үлкен роль атқарады. Кітап сатушы
адамдар күнделікті миллиондаған кітап сатып алушылармен әңгімелесіп, соған
сәйкес кітапқа деген сұранысты, тұтынушылардың қандай кітапқа қызығушылығы
жоғары деген мәселелерді анықтайды. Олардың бәрін жинақтай келе, ортақ бір
қорытынды шығарады. Осы қорытындыны баспаларға тапсырады. Сонымен қатар,
сол баспаларға қандай тақырыпта кітаптар шығаруды және қандай кітаптарды
қайта басып шығаруды айтып отырады\11\ - делінген.
Қазақстандағы баспагерлер үшін бүгінде өнім шығарудың екі түрі қалыптасқан:
біріншісі, мемлекеттік тапсырыс, екіншісі, еркін, яғни әр баспа өз
ақшасына керек деп тапқан кітаптарды шығарады. Бірінші түрдегі тапсырыс
берушілер - Білім және Ғылым министрлігі, Ақпарат министрлігі, Мәдениет
министрлігі болып отыр. Олар оқулықтар мен ең керекті деп тапқан кітаптарға
тапсырыс жасап, соған қаржы бөледі.
Ал еркін сауда ең үлкен, тұрақты, бірақ қауіпті. Енді кітап дүкендеріне
сатылуға кітаптар қалай келеді, соған келсек, Қазақстандағы көптеген
қалалар Ресейлік кітаптар Алматы арқылы жеткізілмейді. Мысалы: Қостанайға
- Челябинскден, Атырауға - Астраханнан, Петропавлға - Омскден, Павлодар,
Көкшетау, Семей, Өскеменге - Новосибирскден, Астанаға - Екатеринбургтен
келеді.
Ал, Алматылық компанияларға Москва және Новосибирскден жеткізіледі. Мысалы,
Экономик,С кітап сатушы фирмасы іскер, оқулықтар және компьютер туралы
әдебиеттерді 35-ден астам Ресейлік баспалардан алады.
Екінші жолы баспалардың өздері кітап дүкендермен келісім-шартқа отырады.
Мысалы, Білім баспасы Қазақстан қалаларының ірі кітап дүкендерімен
келісім-шартқа отырған. Аталған баспа директоры Жарылқасын Нұсқабаевтың
айтуына қарағанда кітаптардың аз таралыммен шығуының басты екі себебі бар.
Біріншісі, кітап өніміне қажетті шикізат-қағазды Ресейден алады. Бағасы өте
қымбат болғандықтан, сапасы жоғары, түрлі-түсті, суретті Ресей кітаптары
оқырманның көзін бірден тартары сөзсіз. Соған байланысты біздің кітаптардың
сатылуы аз болып отыр. Екінші себеп: қазақ оқырманының басым бөлігі-ауыл
тұрғындары. Олар тұрмыс тіршілігіне сай тек балаларына қажет оқулықтарды
ғана сатып алады. Ал, зиялы қауым, қалталы адамдар дүкендерде қаптап
тұрған орыс тіліндегі кітаптарды қымбатта болса алып жатады. Ресейде БАҚ -
тан қосымша құн салығы алынып тасталған. Сондықтан, Ресей баспа өнімдері
көп таралыммен шығады. Бүгінгі таңда бізде кітап сатудың жаңа жолы
қалыптасқан десе болады. Ол - автордың өз кітабын өзі сатуы. Көбіне
авторлар кітаптарын ауылдарға әкеліп тастайды. Оларды мұғалімдерге,
оқушыларға, яғни мектептерге күштеп сатады. Осыдан бір нәрсені байқауға
болады: қазіргі уақытта кітаптың өзі емес, оған берілетін ақша алдыңғы
орында тұрған сияқты. Әйтпесе, бір ауылға әкеп тарата салса, кітап бүкіл
Қазақстанға тарамай, бір жерде ғана қалып қояды.
Халық арасында сауалнама жүргізу барысында (50 адам сұрастырылған) тек 50
пайыздайы ғана кітап сатып алуға бір пайыз ақшасын бөлетіндігі анықталды.
Қазақстандағы бүгінгі кітап саудасы қалаларда ғана жақсы дамыған. Ауылдық
жерлер туралы сөз етуде мүмкін емес. Ең көп сұранысқа ие кітаптар - орыс
тілді басылымдар, жеке ғылым ретінде библиополистика саласы туралы қазір
тәуелсіз еліміз, дегенмен мемлекеттік тілдегі кітаптар мәжбүрлеудің ғана
арқасында сатылады. Болашақта библиополистиканың қарқынды түрде дамуы үшін
үлкен еңбек етуі керек.
1.2. Тығырықтан шығар жол бар ма?
Соңғы жылдары маркетингке деген қызығушылық кітап саласынан-баспагерлер
мен сатушылардан да байқала бастады.
Кітап тарату жолдары - соңғы жылдары маркетинг тәжірибесін дамытудағы
маңызды әрі тез өзгерістер орын алған сала. Кітап сату жүйесінің өсуі, жаңа
тәуелсіз кітап дүкендерін ашу, кітап таратудың дәстүрлі емес әдістерін
жүзеге асыру (Мәселен, Интернет-дүкен), поштамен сатудың өсуі, қызығушылық
бойынша кітап клубтарын тарату, сатудың арнайы түрлерін қарастыратын
баспалар бөлімінің пайда болуы...Бұлардың барлығы оқырманға кітап жеткізу
әдістерін түрлендіруге ғана емес, сонымен қатар кітап нарығының потенциалын
көтеруге де мүмкіндік береді.
Пошта бойынша сату - тез дамыған сала. Бұған қызығушылық танытқан
баспагерлер де көп. Олардың арасында өз бизнестерін пошталық таратуға
толықтай негізделген де бар. Дегенмен, тікелей пошталық таратумен
айналысатын компаниялар қызметі өте қымбат, өйткені жекелеген жоспарлау мен
әр операцияны мұқият бақылауды қажет етеді. Ерекше көңіл бөлетін нәрсе-
тізімдегі тапсырыс бойынша әдебиеттерді іріктеу және кітаптарды ұқыпты
орау. Электронды төнкеріс кітап ісіндегі жағдайға да әсер ете бастады.
Баспагерлер мен кітап сатушылар мына бір мәселені шешуге тырысуда:
сатудың тағы бір арнайы жолы – кітап таратуды арнайы каталогтарды пайдалана
отырып, оқырманды оның кітаптарымен байланыстыру\12\.
Журналдық өнім зерттеулері көрсеткендей, көптеген оқырманды олардың
өмірлерінің жекелеген аспектілерін, қызығушылықтарын дөп басатын басылымдар
қызықтырады. “Барлығы үшін және барлығы туралы” деп, көп нәрсені қамтуды
мақсат еткен каталогтар журналдардан гөрі белгілі бір бағытқа маманданған
немесе әр сала бойынша шығарылатын басылымдар көбірек өтімді болып
табылады.
Кітап маркетингінде кітаптардың түрлері және жанрлары бойынша жіктеудің
маңызы зор. Сонымен қатар, оқырман қызығушылығын жүйелеу де маңызды болып
табылуда. Жекелеген тұтынушыларға оларға керекті кітаптар жөнінде
хабарлайтын байланыс түрін табу да аса маңызды салаларды кітап ісінде
оңтайлы тәсіл жарнамада, мұқабаны жасауда, супермұқабадағы мәтінді жазуда,
кітап каталогын басылым туралы мәлімет енгізуде кеңінен қолданылады.
Оңтайлы тәсіл, бірінші кезекте, кітаптың арнайы белгілері – аты,
формасы, мұқабасы, супермұқабасы көркемдеп безендіру, ондағы мәтіндер,
бағасы және каталогтегі аннотация осы аталған бөлшектердің барлығының бір-
бірімен үйлесімділікте болуын қадағалау керек. Ереже бойынша, баспагерлер
бұл проблеманы өтімділікті дамытатын және тұрақтандыратын материалды
дайындаудан бұрын шешеді.
Кітаптың арнайы белгілері және жарнама компаниясы бойынша зерттеулер
жүргізгенде зерттеушілерге мынадай мәселелер қою керек.
Көңіл аудару және тез тану. Мұқабасы, аты және өзге де белгілері
тартымды ма? Жекелеген сатып алушы жарнамалық хабарландыруға немесе
телевизиялық клипке назар аударады ма? Әрине кітап шыққанға дейінгі
зерттеулер әрбір кітап шолуларының, ауызша жарнаманың, бестселлер тізімінің
тиімділігін бағалай алмайды\13\.
Коммуникациялық әсер. Кітаптың жекелеген белгілері (аты, көркемдік
безендіру, графикалық шешім) бойынша ұсынылған басылым туралы және оның
артықшылықтары мен оны сатып алу жолдары туралы ақпарат жеткізу керек.
Хабарландыруда сатып алушының теріс көзқарасын туғызатын сөз болмауы керек.
Сатып алушылық себеп. Ойлап табылған оңтайлы тәсіл сатып алушының
қызығушылығын қалыптастырады ма? Сатып алушының өзі үшін немесе сыйлық
ретінде сатып алуға итермелейді ме? Егер олай болмаған жағдайда кемшілікті
жөндеу үшін не істеу керек?
Жарнамалық материалдар мен басылымның әртүрлі қосымшаларын редакциялық -
баспагерлік процесстің бастапқы сатысында анықтауға болады. Егер
зерттеушілер аяқталған жұмыспен айналысса, респондентке нақты жағдайды
баяндап, өз шешімін қабылдауды ұсыну керек. Жекелеген басылымдар
альтернативті хабарландырумен қоса жүреді. Бұл респондентке қай кітаптың
оқырман қызуғышылығын тудыратынын анықтауға мүмкіндік береді.
Бұндай акциялар кітап шығарудағы сегментті маркетингтің дамуына сәйкес
келеді. Өйткені, ол болашақта тиімді дамуы мүмкін. Кітап бизнесі нарықтың
мақсаты сегменттеріне әсер етуде баспасөз жаранамасына және онша қымбат
емес телевизиялық компьютерге сүйенеді.
Өтімділікті көбейтетін және қалыптастыратын шаралар мен жарнама ерекше
көңіл бөлуді қажет етеді. Кітап бизнесінің осы элементтерін зерттеу
тақырыптық бағытпен сәйкес жүргізілуі керек. Ең алдымен жарнаманың идеялары
жүзеге асырылады, содан соң осы жарнамаға деген тұтынушының көзқарасын тест
арқылы анықтайды. Осыған қатысты қандай элементтер немесе тақырыптар
үндеудің нақты белгісі болатындығын анықтау мүмкіндігі бар.
Баспасөз және жарнамасына қатысты сапалы зерттеулер тұтынушының жарнама
мәтінін қаншалықты түсінгендігін көрсетіп бере алады. Бұндай зерттеулер
жарнама енгізілуі тиіс түзетулерді көрсетіп береді. Сандық тестілеу қандай
жарнама компаниясының қалыптасқан жағдайға анағұрлым жақын екендігін
анықтауға мүмкіндік береді.
Жарнама саласындағы әрбір зерттеулер жарнаманың мазмұнын, жарнаманың
хабарландырудың коммуникациялық қасиетін ашуы тиіс. Сондықтан бұндай
зерттеулерде төмендегідей мәселелер көтеріледі.
-жарнамаға қатысты ортақ әсерлер және олардың себептері;
-хабарды дайындау сапасына баға;
-сатып алуға деген қызғушылық деңгейі және оның негізгі себептері;
-респондент пікірі бойынша хабарландырудың сенімсіздік туғызатын
тұстары;
-жарнама идеясына және оның формасына қатысты оң және теріс пікірлер;
-жарнама обьектісі дұрыс қабылданды ма, жоқ па;
-жақсартуға байланысты өзгертулер енгізу\14\;
Осы мәселелерді шешу және зерттеулер барысында жаңа кітап немесе
нарықтағы жаңа бағыт бойынша тиімді жарнама компоненттерін жүргізуге
болады. Оқырманның кітапқа деген көзқарасын анықтағаннан кейін
маркетологтар жарнама әдістерін қабылдау үшін жұмыс жасайды. Ол баспагерлер
жарнама агенттіктерінің жобалары бойынша жүргізіледі.
Фокус – топпен жұмыс баспагерге оқырман таңдауына неғұрлым әсер ететін
және ұсынылған кітапқа оң көзқарастар туғызатын жарнама компаниясын
таңдауға мүмкіндік береді. Зерттеу нәтижесінде баспагер оқырманның кітапқа
деген көзқарасын қандай екендігі туралы мәлімет алады. Сонымен қатар,
мамандар қолына жекелеген сатып алушыға ақпарат беретін қызықты кеңестер
түседі. Зерттеуге шығармашылық тұрғыдан келетін болса, мамандар жұмысының
нәтижесі зерттеу туралы есеп емес, баспагерге жаңа мүмкіндік туғызатын әдіс
болып табылады. Бұл жағдайда баспагер болашақтағы жұмыстардың кең түрдегі
таңдауын иемденеді, екіншіден, шешім қабылданған жағдайда жобаны бағалауға,
оның жақсы және кем тұстарын көрсетуге мүмкіндік береді. Бұлардың барлығы
жұмыстың жоғары деңгейде орындалуына жағдай жасайды. Кітаптың нақты бір
деталь оның жеңісі мен жеңілісін анықтамайды. Зерттеушілер әрбір элементін
мұқият қарағаннан кейін олар барлық элементтер жүйесін сынап көру керек.
Жарнама кітап өтімдігін ұйымдастыру үшін маңызды болып табылады. Бірақ,
жарнамалық хабарландыру түрлері, жарнама мәтіндері және БАҚ нарық
сегментімен сәйкес келуі керек. Жекелеген басылымды да жарнамалауға болады,
дегенмен, тәжірибе көрсеткендей кітаптар белгілі бір критерийлер бойынша
жарнама мәтінінде оңай біріктіріледі. Жаңа атаулар мен басылымдар да ақшаны
үнемдей отырып, жарнама мәтінінде бірге көрсетіле береді.
Кітап маркетингі 3 негізгі кезеңнен тұрады:
-белгіленген аудиторияның қажеттілігін қанағаттандыратын өнім жасау;
-белгіленген аудиторияға қажетті жеріне кітапты жеткізу;
-аудиторияға оны қызықтыратын кітап бар екендігі жөнінде ақпарат беру;
Осы үшінші кезеңі бойынша жарнама жасалады, бұл жағдайда ол – акция
комплексінің бөлігі болып табылады. Екінші кезеңнен – белгіленген
аудиторияға кітап жеткізуден тұратын сауда жарнамасы өлшеп тауар
саудагеріне кітаптың артықшылықтарын айтып, көз жеткізеді. Сауда жарнамасы
шолушыларды, менеджерлерін, кітапханашыларды жаңа кітаптың шығуымен
құлағдар ететін құрал ғана емес, сонымен қатар кітап дүкендеріне қажетті
кітапты жеткізу болып табылады. Бөлшек сауда бөлімінің негізі – тәуелсіз
кітап дүкендері, кітап сату жүйелері. Сауда жарнамасының материалдары
жұмсақ мұқабалы кітап таратушыларға оқу орнындағы кітап дүкендеріне,
автодүкендерге – бір сөзбен айтқанда кез-келген сауда нүктесіне
бағытталады. Сонымен, сауда жарнамасы кітаптар бөлшек сауда жүйесіне түсу
үшін керек\15\.
Оны тұтынушының жарнамасымен шатастырмаған жөн. Тұтынушы жарнамасы
дүкендегі кітапты сатса, сауда жарнамасы – дүкенге кітапты сатады.
Қатардағы сатып алушы кітаптың қай баспадан шыққанына назар аударады.
Сол себепті жарнама хабарландыруларының дизайнерлері олардың ұқсастығын,
сәйкестігін көрсетуге тырысады. Баспагер оқырманның жарнамаға қарап, оның
фирмасын бірден танығанын қалайды. Сондықтан, сауда жарнамасының міндеті
нақты кітапты сату; бұл жарнама кітаппен қатар баспагерде де жарнамалайды.
Жақсы жарнама автор мен әдебиет агенттеріне де оң әсерін тигізеді, жаңа
қолжазбалардың баспаға келіп түсуін қамтамасыз етеді. Жаңа баспа
құрылымдары үшін өздері туралы кітап сатушы ұйымдарға мәлімдегені маңызды.
Олар ірі баспаларға қарағанда сауда жарнамасына көп қаржы жұмсайды. Егер
сауда жарнамасы бөлшек саудадан кітапқа сұранысты көбейтсе, тұтынушы
жарнамасы керісінше, дүкендегі кітаптардың сатылуын қарастырады.
Жарнама компаниясын жүргізу мерзімі өте маңызды. Сауда жарнаманың
хабарландырулары кітаптың шығуынан жарты ай немесе үш ай бұрын пайда
болады. Тұтынушы жарнамасы бұл күннен басталмайды. Кей жағдайда, егер жаңа
кітапта қызықты мәлімет болса, баспадан шығуға бір апта қалғанда
хабарландыру жасалады. Кейде бірінші рецензиялар жарық көргенше жарнама
жасамаған жөн. Өйткені, рецензия оқырман назарын өзіне аударуы мүмкін,
автор көпшілікке аз танымал болса, жарнаманы қоя тұрған дұрыс. Егер болашақ
рецензия көп үлгі күттірмесе, кітап шығарудан бұрын жарнамаға ірку керек.
Баспагер барлық жарнама бюджетін бірден жұмсауы мүмкін. Кітап табысты
болады деп есептеген жағдайда жарнаманы мақсатты түрде жүзеге асырған жөн.
Кітап кең көлемді сатылымға түскен кезде аудиторияны жарнама назарына ұстау
үшін бір шара ұйымдастырғаны дұрыс. Компанияның табысы жарнама көлеміне
тәуелді емес, ең бастысы олардың шығу жиілігі. Кітап халықтың бестселлер
саналатын хабарландыруда ол бестселлер тізімінде тұруы мүмкін\16\.
Маркетинг қызметі.
Кітаптың беделі мен өміршеңдігінде маркетингтің атқаратын рөлі өте
маңызды. Маркетологтарға қатаң талап қойылады. Егер кітап сәтсіздікке
ұшырап, өз оқырмандарын жоғалтып, сатушылар редакциялық экспедицияға
таралмаған, өтпеген экземплярды қайтарса, бұның себебін ең бірінші
маркетологтардан сұрайды. Мұндай қателіктерді жібермеу үшін маркетолгтың
экономика, бизнес, психология саласынан, менеджмент, рыногтық жағдйды тез
бағалай алатын қасиеті болуы керек.
Маркетинг саласы ең бір маңызды басылымның шығуы мен таралуын қамтамасыз
ететін коммерциялық құрылым болып табылады. Маркетолог жұмысының негізі -
басылымның жоспары. Маңызды маркетингтік шараларды кіргізе отырып,
басылымның жақын кезеңге жоспарын жасайды. Егер редакцияның жағдайы бірнеше
маркетологты көтере алатын болса, олардың біреуі - басылымның рыногын
зерттеумен айналысады, екіншісі оқырман аудиториясын зерттеумен, үшіншісі -
кітаптың басқа да жағдайымен айналысады.
Маркетинг бюджеті.
Редакция маркетологтарының тағы бір міндеті - маркетинг бюджетін
анықтау. Бұл үшін атқарылатын айла - шараларға көп қаржы шығындалады.
Бюджетінен соң құрылымы анықталады. Маркетолог қолындағы барлық қаржы үшке
бөлінеді:
-жарнамаға төлеу, бұл жерде телевидение, радио және басқа басылымдарға
берілетін жарнама төлем;
-маркетингтік зерттеулер мен шаралар үшін жұмсалатын қаржы;
-едәуір шығынды қажет ететін маркетингтік компаниялар үшін кететін
қаржы;
Маркетингтік бақылау.
Маркетинг едәуір табыс әкелу үшін оны өткізетін айла-шараларды дұрыс
жоспарлап қана қоймай, оған бақылау жүргізуде көп пайда келтіреді. Оның
мақсаты маркетинг жоспарын оның нәтижелерімен қоса тексеру болып табылады.
Мысалы, әр тоқсан сайын басылымның таралуы процесінің өзгеруіне бақылау
жүргізу, редакцияның баға саясатына, табыстық құйылуына және тағы басқа
үздіксіз бақылап отыру қажет.
Бақылауды редакция маркетологының өзі жүргізеді. Егер мұндай бақылау
барысында маркетингтік ешқандай пайдасы көрінбесе, редакция басшылары
маркетингке тексеріс жүргізуге шешім қабылдайды.
Анкета жүргізу әдісі көп қолдана бермейді. Мұнда жалпы немесе жеке
адамдарға арналған анкета жасалады. Кітап оқырмандарына сұрау жүргізу.
Редакция қызметкерлері немесе осы мақсаттағы адамдар тарапынан жүргізіледі.
Басылым оқырмандарымен байланыс орнату. Мұның ішіне тағы да оқырман
конференциясын ұйымдастыру жатады. Жариялымға баға беруде маркетологтар
арнайы кездесу жүргізеді.
Дөңгелек стол басылымды оқитын барлық жерде мекеме, фирма
институттарда жүргізіледі. Бұл жұмыстар редакциядағы барлық жұмысшыларға
жүктеледі. Оқырман аудиториясымен байланысты, сол арқылы олардың
қажеттілігі туралы ақпарат маркетинг процесінде маңызды рөл атқарады.
Басылым жарнамасы.
Маркетингтік негізгі методтарының бірі. Жарнама жаңадан шығып жатқан
басылымдарда, әсіресе алғашқы кезеңінде маңызды орын алады. Жарнама
үздіксіз жарияланып тұрмаса басылым өз ықпалы мен беделіне сене алмайды. Ол
осы басылымдар рыногының барлық аспектілерін, оқырман аудиториясын, өзінің
кітабын, редакциялық ұйымдастыру жұмысын сонымен қатар, жарнаманы
пайдаланудың барлық жағдайлары мен мүмкіндіктерін жүргізуге көмектеседі.
Бұл компанияның негізгі міндеті - кітаптың рыногтағы негізгі позициясы
жақсарту мен нығайту, пайда табуда ұйымдастырулар мен басқарушыларға ықпал
ету.
Өзіндік басылымдарға талдау жасау.
Өз өнімін талдап, қарсыластарға төтеп бере алуға дайын болу керек.
Әрқашан бақылау жүргізіп, кез-келген уақытта өзгерістер енгшізуге
мүмкіндіктер көзін іздеп, дайын болған жөн. Кітаптың моделін талдау пәні
болып табылады. Бұл жерде құрамдық - тақырыптық моделі кітап жарияланымның
бағытына, түрі мен салдарына, түрлі типтегі материалдар жүйесіне тағы басқа
негіз болады. Бұл жерде тағы да графикалық модельдің маңызы өте зор.
Маркетингтік болжамдар.
Болжам жасау маркетологтың негізгі ісі. Жалпы қызметті басқаруға
жеңілдік туғызады , коллектив құрылымын өзгертуде, басылымның мазмұны мен
көркемделуіне өзгеріс енгізу, тарату жүйесіне тағы басқа көп септігі тиеді.
Болжам жасаушының міндеті - басылым басшылығына рыногта оның нығаюы мен
мүмкіндіктеріне, қосымша пайда түсіру мен сол үшін түрлі жолдарды
іздестіруге жол көрсету. Сол сияқты алдып ала рыногтағы өзгерістер
нәтижесінде болған шығындарды болдырмауды ескерту. Негізгі мақсаты - келе
жатқан өзгерістерге, алдын - ала дайындалумен сақтық жұмысын жүргізу.
Болжамның жалпы және жеке түрлері бар. Жалпы болжам - ол басылымның
тұрған және тұра беретін барлық жағдайдың әр жағынан алып қарастырады. Ал,
жеке болжам бір бағыттағы жағдайына байланысты. Мысалы, оқырман
аудиториясының жақын және ұзақ уақыттағы жағдайы анықталады. Бұл болжам
басылым беделінің өсуіне, рыногтағы орнының нығаюына көп септігін тигізеді.
Тұтынушылар рыногы.
Оқырман аудиториясын талдау. Өнімді тұтынушы үшін соған қаржы бөліп
сатып алушылар өз алдына өнімді тұтынушылар рыногын құрайды. Зерттеушілер
алдында - аудиториялық база бола алатын басылымның мақсаттық аудиториясын
анықтау міндеті тұрады.
Рыногқа жету мүмкіндіктерін зерттеу.
Тағы бір зерттеушінің алдындағы маңызды мақсатының бірі - рыногта жаңа
басылымның жылжу мүмкіндігін анықтау. Мұнда сол, басылым тиражын жеткізу
мүмкіндіктерінен туындайды. Редакциялық маркетологтарға сол аймақтағы
басылымның таралуы жөнінде ақпарат көздерін қолдануына тура келеді. Егер
басылым сол аймақта шығып таралса, ешқандай кедергі болмайды. Ал, басқа
жерден шығатын басылым болатын болса, онда өнімнің тиражы таратылатын
аймаққа көлікпен жеткізіледі. Алайда, бұл көп шығын алып келеді. Таратушы
қызметін фирмалар атқара алады. Мұндай жүйеде сатып тарату бір ғана ұйымға
жүктеледі. Қаржы мен шығынды екі жақ өзара келісіп шешеді.
Басылымның рыногтағы орны көбінесе оның шығу мерзімділігіне байланысты.
Оқырман аудиториясы жаңа басылымдарға қабылдауға дайын болған кезде ғана
ұзақ уақыт рыногтық жағдайын зерттеу мүмкін болады. Әбден зерттеп, соған
сай шығу мерзімділігін анықтау қажет.
Сонымен бірге, редакция маркетологтары өз қарсыластарының рыногтағы
мүмкіндіктеріне көп көңіл бөлу қажет. Сол басылымның кемшіліктері мен
жетістіктері, оқырман аудиториясының деңгейін , рыногын зерттеу. Кітаптың
өзін оқырман аудиториясының ерекшелігі мен рыног міндеттерін сәйкес зерттеу
және редакцияның өзін - дайындық процесін, өндірісін материалдардың -
техникалық базасын зерттеу болып табылады.
Маркетинг процесін ұйымдастыру мен мақсатқа жету үшін рыногтың түрлі
аспектілерін зерттеу қажет. Басылымның айналымға түсетін рыногының 2 түрі
бар:
1.Ресурстар рыногы; финанстық рыног, жұмысшы күші рыногы ( еңбек
рыногы);баспа рыногы; техникалық рыног; материалдар рыногы; ақпарат және
идеялар рыногы; таратушылар рыногы;
2.Мерзімді емес басылымдар рыногы. Рыноктың бұл аспектісін зерттеуде
түрлі факторлар ескеріледі.
1. Финанстық рыног.
Мерзімді емес басылымның тұрақтылығын оның финанстық мүмкіндіктеріне
байланысты. Қаржының басты көзі болып - кітаптың өзі болып табылады.
Сатылу, жеке - жеке таратылу айналымға түседі. Бірақе елдегі қаржы
мәселесіне байланысты бұл аз көрсеткіш. Мұнда жарнаманың газет, журнал, не
телевидениеде берілуі басылымға барынша пайда түсіреді. Жарнаманың рөлін
жетпей тұрған жағдайда бұған қосымша коммерциялық бөлім ашуға болады.
2.Жұмысшы күш рыногы.
Бұл рыног 3 бөлімге бөлінеді: а) Шығармашылық қызметкерлер, жұмысшылар
рыногы. Жаңа басылым органына - маман таңдау басқа да факторлармен
анықталады. Оның түрімен, аудиториясының ерекшелігін, бағдарламалары мен
міндеттерінің ерекшелігіне байланысты.
б)Техникалық қызметкерлер рыногы;
в) Бұл бөлім - редакциялық-коммерциялық құрылым қызметкердің рыногы.
Мұның маңызы редакциялық финанстық-коммерциялық қызметінің күшеюімен өсе
түседі. Олар маркетинг, менеджмент, қаржы, жарнама коммерция саласындағы
жоғарғы білімді мамандар қажет. Жұмысшы күші рыногының жағдайы редакция
қажеттілігінң өзгеруімен байланысты.
3.Баспа рыногы.
Көптеген редакциялар баспалармен жұмыс істейді. Екеуінің арасындағы
қарым-қатынас БАҚ заңдарымен анықталады. Баспа іздеуде редакция бірнеше
варианттарды қарастырады. Ең бірінші немесе жеңілі-редакция болады, бірақ
кітап санының азаюына қарай бұл рыногтың жағдайы өзгере түседі. Сұраныстың
қысқаруына байланысты полиграфтық базасы бар баспалардың монополиялық
жағдайы нашарлай түседі.
4.Техникалық рыног.
Ол кітаптың материалдық-техникалық базасын құруда ресурстардың үлкен
бөлігін ұсынады. Бұл екіге бөлінеді: -полиграфтық техника рыногы;
-редакцияны нарықтандыру үшін қажетті техника рыногы;
Баспа рыногындағыдай мұнда да өзгерістер полиграфия мекемесінің
қуаттылығы мен көптігіне байланысты.
5.Материалдар рыногы .
Бұл қызметті анықтайтын рыногтың негізгі аспектілерінің бірі –екі
бағытта көрініс табады, яғни, қағаз рыногы және басқа да материалдар
рыногы. Қағаз рыногының жағдайы әрбір кітаптың бет-бедерінен көрініс
табады.
6.Ақпарат және идеялар рыногы.
Бұл ақпараттың қандай көлемде болмасын редакция ұйымының көлемі,
жұмыстың ұйымдастырылуы мен ақпараттың түрлі көздерін пайдалана алу
мүмкіндіктеріне байланысты. Идеалар рыногында - кітап дайындап шығарудағы
жаңа идеялар бағалы тауарға айналып отыр. Идея қызықты болған сайын
сұраныста өсе түседі. Ақпараттың бір бөлігін жарнама құрайды. Жарнамалық
ақпаратта бағалы тауарға айналды. Оны алу жолында түрлі бәсекелестік
жүреді. Жарнаманың жариялау жарнама берушілерге ғана емес, кітапқа да
едәуір табыс әкеледі.
7.Таратушылар рыногы.
Бұл енді қалыптасып келе жатқан жүйе. Баспа өнімін таратуда мамандырылып
жатқан жеке меншік фирмалар мен агенттіктердің пайда бола бастауы. Арзан
бағамен алып сатышулар рыногта баспа мен оқырман арасындағы делдал іспетті
болып табылады.
Ең негізгі ресурс – қаржы. Финанстық базаның болу, болмауы, өнімнің
шығуы, шықпауына жауап береді. Басқа ресурстардың да болуы тікелей қаржыға
келіп тіреледі. Қомақты қаржы болған жағдайда ғана шығару процесі
жалғаспақ. Финанстық базаның көзі аз емес, бірақ соны таңдағанда мұқият
болған жөн. Ұйымдастырушы болғанда ғана бұл мәселе оңай шешіледі. Мұндай
жағдайда ол басылымның тікелей емес, көп жағдайда қарамағындағы кітаптың
қиналмай шығуына барлық жағдайды туғызады. Басылым шығаруда бірнеше адам
капидалдарын қосып, осы іспен әбден шұғылдануына болады. Бұл жерде олар
ұйымдастырушы актідегі заңды тұлға бола алады. Басылымның финанстық базасын
нығайтқаннан кейін ғана материалды-техникалық базасын құруға көшуге болады.
Басылымның материалды-техникалық базасының негізгі бөлігі – полиграфия.
Нарықтық экономика шарттарындағы басылымның шығуы құқықтық және
экономикалық базаларға сүйенгенде де барлық қиындықтан құтылмайды.
Редакцияны басқару және менеджмент.
Редекциялық менеджменттің негізгі бағытының бірі – редакция коллективін
басқару болып табылады. Менеджер оның барлық қабілетің ескеру қажет.
Редакция шығармашылық, көбінесе әдеби топ. Ол топ құрамы- әдеби
шығармашылықпен айналысады. Өзінің міндеттерін атқару үшін редакцияда
қаншама жұмысшы болуы керек, ол санды қалай анықтайды? Бұл сұрақтарға
біркелкі жауаптар болмайды. Ол көптеген факторларға байланысты. Үлкен
басылым болса, көп адам; кішкентай басылым болса, аз адам ұстауға болады.
Оның бәрі шығып тұруына, санына, тиражына, байланысы. Бірақ, қазір рыног
жағдайына байланысты басшы тек керек деген адамды ұстап, шығынға отырмауға
тырысу керек.
Менеджмент пен кадр мәселесі.
Құрамын анықтауда менеджердің атқарар рөлі үлкен. Жаңа рыног
жағдайларына байланысты ұйымды басқаруда бұл мәселе бірінші орын да тұрады.
Ол - дегеніміз жұмысшыға қаржы жағынан көмектесу. Мысалы: премия, естелік
сыйлықтар, ұйымның атынан демалыс үйлеріне путевка. Бұл жұмысшы үшін құрмет
болып саналады. Ол мәселелерді менеджер қамтып отырады.
Кадр менеджменті.
Бұл адамның түрлі проблемаларын шешуге көмектесетін ұйымдастырушылық,
әлеуметтік және формалардың жиынтығы.
Кадр ұйымдастыру әдістері мынадай ең маңызды жүйелерді қамтиды:
1. Жұмысты қабылдау алдында кадрды іріктеу жүйесі;
2. Лауазымға байланысты қойылатын талаптар, құқықтар, міндеттер,
жауапкершіліктер жүйесі;
3. Еңбек шарттары: ұйымдастырушылық, әлеуметтік, тұрмыстық,
материалдық, санитарлық, гигиеналық, эстетикалық және т.б;
4. Кадрдың жұмысын бағалау жүйесі (жекелей немесе ұжымдық жұмыстың)
нәтижесіне баға беру;
5. Жалақы төлеу жүйесі (үстеме ақы, комписация төлеу және жалақы төлеу
жүйесіндегі өзгерістер);
6. Жеңілдіктер жасау жүйесі қазіргі заңдар негізінде;
7. Лауазым бойынша өсу;
8. Кадрдың біліктілік дәрежесін арттыру,
9. Кадрдың басқа жұмысқа ауысуы, жұмыстан шығу немесе қысқартылу
жүйесі.
10.Шығындарды азайту есебі арқылы лидер болу.
Бұл стратегияны қолдану үшін баспа өз басылымдарының өзіндік құнын
төмендетудің барлық резервтерін іздестіру қажет. Ол үшін баспа арзан
материал алып, кітапты тасымалдаумен кітап даналарын сатуға өз
бәсекелестеріне қарағанда шығынды аз жұмсауы тиіс. Мұндай стратегияны
пайдалануға баспаға белгілі бір айрықшылықтар береді. Нақтырақ кітаптарға
аз шығын жұмсау жергілікті кітап нарығы шеңберіндегі бәсекелестік үшін
жолды жабады. Өйткені баспа ылғи да баға жағынан басылымдығын танытып
отырады.
Кітап шығаруға аз шығындар жұмсау кіріс көздерінің деңгейі бір
тұтынушылар қатарында қалуға көмектеседі.
Диференсиациялау стратегисы. Мұндай стратегияны жүзеге асыру үшін
ЖОО беделді ОО-ң бірі болу керек, демек кафедраларының ғылыми әдістемелік
дәрежесін жоғары болуы, оқулық жазатын авторлар беделді болу керек. Мұндай
стратегияны қолданудың мынадай ерекшеліктері бар:
- студенттер өздері оқитын ОО-ң оқу процесіне сай жазылған оқулықтарды
пайдалану қажет (I стратегиясы);
- студенттердің өз жоғарғы оқу орнының баспасы өнімдерін сатып алуы,
жергілікті рыногтағы бәсекелестерге кедергі жасайды (II стратегиясы);
- III стратегиясы – сегменттегі шоғырландыру стратегиясы. Бұл стратегияны
таңдаған баспаның бүкіл қызметі. ЖОО-ң ішінде, яғни шектеулі нарық
шеңберінде ғана жүзеге асырылады. Баспа студенттің оқулықтарды сатып алу
мүмкіндіктерін ескере отырып, соған сәйкес өз баспа өнімдерінің бағасын
белгілеу үшін шығын көлемін азайтуға күш салады немесе өз өнімдерін
диференсиациялауға және студенттерді методикалық жағынан толық
қамтамасыз ету үшін оқу әдебиеттерінің түрлерін көбейтуге мақсат етіп
қояды\17\.
Еңбекті ынталандыру әдісі:
Адамдарды басқарудың ең негізгі функцияларының бірі. Мына түрлерге
бөлінеді:
1. Физиологиялық (тамақ, су, демалыс);
2. Қауіпсіздік қажеттілігі (қоршаған ортадағы әртүрлі қауіптен қорғау);
3. Өзіңді сыйлау басқалардың сый-құрметіне бөлену қажеттілігі;
4. Адамның бір нәрсеге немесе біреуге байланысты түсінісуге және қолдау;
5. Өзіңді адам ретінде қалыптастыру қажеттілігі;
ІІ ТАРАУ
Таратпасақ кітап шығарып қажеті не?
2.1. Қазақ кітабын тарату мәселелері.
Жан дүниесін жарып шыққан көркем туынды жазушының перзенті дейміз.
Ал сол шығарманы жарыққа шығарып, халыққа ұсыну үшін айналып көп соғатын
жері – баспа. Оның перзентханадан айырмашылығы, іңгәләп жарық дүниеге
келген нәрестені туған анасы ғана құндақтап әкетеді18.
Қазіргі кезде кітап, газет, журналдар шығаратын баспалардың
көпшілігінде жаңа нарықтық заманға сай жоғары, білікті маркетинг пен
менеджмент мамандарына деген сұраныс өсіп. Газет-журналдарға қарағанда,
кітап басу ісінде жарнама үлкен рөл атқармайды. Ең бастысы жарнамаға көңіл
бөлу керек. Баспа ісінің негізгі күн көрісі өнім шығару мен оны тарату ,
яғни сату болғандықтан, мұнда басылым өнімдерін таратушылармен, өнімді
өткізетін ірі жүйелермен, қазіргі кезде Интернет-дүкендермен байланыс
орнату қажет.
Жалпы, тарату - өнімді дайындау мен шығару процесінің ең соңғы
сатысы болып табылады. Қызықты да әсерлі, әдемі де мазмұнды кітап шығаруға
болады, алайда ол таралмай қалса, оны дайындау мен басуға жұмсалатын күш
босқа кетеді емес пе? Бұл орайда тарату стратегиясына көңіл бөлу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Журналистика факультеті
Баспа ісі және редакциялау кафедрасы
Қазақ кітабы таралымы мен тарату мәселелері
Жоғарғы оқу орнын бітіру үшін қорғалатын
Б І Т І Р У Ж Ұ М Ы С Ы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..3
І ТАРАУ
Баспа кітап бұқаралық коммуникация құралы
1. Қазақ кітабы таралымының аз болу себептері ... ... ... ... ...7
2. Тығырықтан шығар жол бар ма? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
ІІ ТАРАУ
“Таратпасақ кітап шығарып қажеті не?”
2.1. Қазақ кітабын тарту
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..28
2.2. Нарықтық экономика талаптарының орындалуы ... ... ... ..43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .52
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 55
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Кіріспе
Бітіру жұмысымды Абай атамыздың мына бір өлеңімен бастағанды жөн көрдім:
Пайда ойлама ар ойла,
Талап қыл артық білуге.
Артық білім кітапта,
Ерінбей оқып көруге,- деп өлеңге қосуы тегін емес.
Шынында ғасырдан ғасырға, ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші, ақпаратты
сақтаушы, бұқаралық және ақпараттық сипатқа ие құбылыс – кітап. Кітап -
әлемдегі құпиялы ұлы ғажайыптардың бірі , - деп Максим Горький кітапқа
әділ баға берген. Сонымен бірге кітап – аса қуатты тәрбие құралы. Жақсы,
өнегелі, ұлағатты кітапты басып шығарып, тарату арқылы біз қоғамымызды да
тәрбиелейміз, рухани бай адамдар қатарын да арттырамыз. Осы ретте француз
жазушысы әрі философы Вольтер Мари Франсуаның мына бір айтқан нақыл сөзі
ойға оралады: Жазушының оқуға арзитын ғана туындысын басу керек, Бұл аяулы
ереже кітаптың санын азайтқанымен, оқушылардың талғамын арттыра түскен
болар еді . Шын мәнінде бұл критериймен кітап басып шығарар болсақ, онда
жарық көретін кітаптың саны азайып кетеді – ау деген күмән пайда болары
сөзсіз. Бірақ біз кітаптың әсер етуші қуатының мықты екенін әсте естен
шығармауымыз керек. Яғни, бізге саннан гөрі сапа қымбат. Бұл дегеніңіз
оқырманның талғамы дұрыс қалыптасу деген сөз. Яғни, талғамы жоғары, талабы
қатаң оқырман қалыптастыру. Қатаң, жоғары талаптан сапа пайда болады
.Сапалы тауар – өтімді тауар.Егер біздің басып шығарып жатқан кітабымыз
тауар деп қарастырсақ сол тауардың, яғни өндіріп отырған тауарымыздың
өтімді болуына біздер мүдделіміз. Бүгінгі таңда кітап тарату ісі, саудасын
дамыту мәселесі өткір тұр. Қазақстандағы кітап саудасының көкейкесті
мәселесі көп.
Кітап – білім бұлағы. Рухани қазынаны сақтаушы, жеткізуші. Артық білім
кітапта деп ғұлама Абай кітапқа жоғары баға береді. Малқұмар көңіл бек
соқыр бұл да Абай сөзі\1\. Қазақ данасы халқына не дегелі отырғанын
түсінікті. Ғылым, ар –инабат мектебі бәрі кітапта. Ендеше малқұмар болма,
кітапқұмар бол. Ал біз кітаптың нағыз бағасын біліп жеттік пе?
Бұл сұрақтың жауабын кітап саудасынан да іздеуіміз керек. Кітап саудасы
туралы білім жүйесін зерттегенде кітап өнімінің тауарлық құнын ғана емес,
тұтыну құнын бірге қарастыру керек. Бұл - киер киім, ішер ас емес, сонда да
адам болып өсіп толысуың үшін бірден бір азық. Дәлірек айтқанда, рухани
тауар.
Кітапты тауарға айналдырып саудалау оның сонау папирус бумасы,
күйдірілген балшыққа, тақтайға не қайың қабығына жазылған түрлерінен
басталады. Жоғарыда аталған, бабаларымыз жасаған жазуы бар тас ыдыс
құжаттар да су тетігіне түспеген шығар. Қолжазба кітапты көшіретін орын
даяр өнімді, яғни қолжазба кітаптарды сататын дүкендер де болған.
Көне гректер кітап сатушыны библиопол деп атапты. Осы сөзден француз
кітаптанушысысы Г.Пеньо Библиология жөніндегі түсіндірме сөздік деген
кітабында библиополистика атты термин туғызған. Библиополистика - кітап
және сату деген екі сөзден құралады\2\. Иә, көріп отырғанымыздай кітап
жағдайы тамырын тереңнен алады. Және кітап саудасындағы негізгі тауар кітап
екені, ал кітап өзге тауардан өзінің рухани азық беретіндігімен, адам жан
дүниесін байытуға орасан ықпал ететіндігімен ерекшелетіндігі аян.
Кітап - ерекше тауар. Адамзат өркениетінің ажырамас бөлігі. Ал, білім
алуда, ғылым ізденуде кітап сенімді дос. Сенімді ақпарат көзі.
Кітап басу ісі күрделі – процесс. Осы процестің нәтижесінде дүниеге
келетін кітап - болмысы жағынан ерекше тауар. Бұндай тауарға қойылатын
талап ерекше болса керек. Жарық көрген кітап міндетті түрде таратылуы
тиіс\3\. Дана халқымыздың ағын су арнасын табар деген нақыл сөзі бар, ал
осы қисын тұрғысынан керек, жарық көрген кітап оқырманына жету.
Қазақ кітабы таралымы мен тарату мәселері деген тақырыпты таңдау
себебім, мұхиттың толқынындай мың құбылған өмірімізде, өмір сүріп отырған
кеңістікте, уақытта, қоғамда адамзат өркениетінің белгісі-кітапты дүниеге
әкелу, одан кейін таратылу мәселесі көкейтесті болып отыр. Осы ретте
елбасымыздың айтқан мына бір сөзі ойға оралады Кітап таралымын нарықтың
өзі реттеуі қажет. Кітап неге барлығы екі-ақ мың дана мен таралуы тиіс?
Біздің еліміз сияқты кітаппен сусындатып калған байтақ елге әлбетте, бұл
аздық етеді. Қазақ мектептерінің саны жыл санап өсіп келеді, жоғары білім
беретін оқу орындарынынң қатары да артып келеді. Қаншама кітапхана қалпына
келтіріліп, жаңадан қаншасы ашылды. Егер әр балабақша, мектеп, жоғарғы оқу
орны, кітапхана әр жаңа кітаптан бір-бір данадан алатын болса қазақ
кітабының таралымы бір-ақ күнде көкке шырқатпай ма? Ол үшін шығарған
оқырманға ұсынып отырған кітабының көркемдік құндылығы мен сапасы өз
дәрежесінде болуы керек. Мәселен, баспагерлердің өздері бас қосып, кітап
тарату ісімен шұғылданатын орталықтандырылған бір бірлестік неге
құрмасқа? Іс көзін осылай заман талабына сай үйлестіре білсек қана ол оңға
басады. (Қазақ әдебиеті, ҚР президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевпен
сұхбат, 26.03.2006,2-бет). Мұндағы елбасының қозғап отырған мәселесі уақыт
талабына сай. Олай дейтін себебім, бүгінгі таңда кітап тарату ісі
ұйымдастыруды қажет етеді. Бұған қоса бүгінгі таңда шығып жатқан
кітаптардың таралымын ескерсек, онда аталмыш салаға қолдау қажеттігі айқын
болады. Елбасымыздың Кітап саудасын нарықтың өзі реттеу керек,-деп
отырғаны біз өмір сүріп отырған нарықтық экономика жағдайына бейімделу
мәселесі. Бұл дегеніміз баспалар кітап таратуда маркетингілік құралдарды,
жарнаманы мейлінше ұтымды пайдалану. Мұндағы негізгі мақсат - кітаптың
оқырманға барар жолын жеңілдету, ыңғайлы ету. Кітап саудасы - кітаптың
автор мен оқырман арасын үйлестіретін жол\4\. Осы жолда менің ойымша түрлі
кітап көрмелерін ұйымдастыру керек. Және де түрлі көшпелі көрмелер мен
көшпелі дүкендер ұйымдастырылса абзал болар еді. Бұған қоса Еуропа
мемлекеттерінде жыл сайын өтіп тұратын өте беделді, даңқы әлемге әйгілі
кітап көрмелері біздің елімізде де өтіп тұрса, мемлекетіміздң кітап саудасы
саласында беделі арта түседі. Халықаралық бедел дегенде, елбасының
үстіміздегі халыққа жолдауында алдыңғы қатарлы елу ел қатарына қосылу
туралы айтқан сөзі ойға оралады. Бүгінгі таңда өнім өндірушілер қатаң
бәсекелестік аясында жұмыс істеуде. Бұл түсінікті де, өйткені кімнің
өндірген өнім сапалы болса, соның тауары өтімді. Ал өндірген өнімді тиімді
өткізе білу- нарықтық экономиканың негізгі талаптарының бірі.
I ТАРАУ. Баспа кітап бұқаралық коммуникация құралы.
1. Қазақ кітабы таралымының аз болу себептері.
Тоқсаныншы жылдардың басында социалистік жүйенің жойылуымен жаңа
нарықтық экономикаға негізделген демократиялық қоғам құру мәселесі бірінші
орында тұрды. Алайда нарыққа өту оңай бола қойған жоқ. Бұл кезеңде көптеген
баспалар шығынға ұшырап, жабылу қаупіне душар болды. Өйткені кешегі
социалистік қоғам кезінде баспа ісі коммунистік партияның қатаң бақылауында
болып, қаржы жағынан түгелімен мемлекетке бағынды. Баспа басылымдарын
шығару, тарату жұмыстарының бәрі де мемлекет тарапынан жүргізілді. Осындай
тәуелділікке үйренген редакциялар демократиялық қоғамда өздерінің
тұрақтылығын жоғалтып, жағдайларын нашарлатып алды5.
Кітаптың баға жетпес рухани байлық екені даусыз. Белгілі француз ойшыл
жазушысы Дидро: “Кітап оқуда тиылсақ, ой ойлаудан да тиылар едік” – деген.
Бұдан кітаптың қасиеттерін айтып жату артық болар. Рухани азықтың қайнар
көзі саналған кітаптың қазіргі қалпы қандай? Бүгінгі ұрпақ оның қадір-
қасиетін біле ме деген сауалдар санамызды сарғайтады6.
Кез-келген баспаның нарық экономикасына бейімделуінің бірден-бір тетігі
кітап тарату ісін дұрыс жолға қою болып табылады. Бұрын жоспарлы экономика
жағдайында кітап нарығының инфрақұрылымы мемлекеттік көтерме кітап базалары
– кітап саудасы мекемелері мен кітап дүкендерінен құралды. Сұраныс, ұсыныс,
еркін бәсекелестік сияқты нарыққа қатысты ұғымдар ол кезде мүлдем болған
жоқ. Кітап саудасы мемлекет монополиясында болғандықтан, бәсекелестік пен
тұтынушы сұранысын қанағаттандыру мәселелері туған жоқ, баспалар тақырыптық
жоспарлары бойынша тапсырыстар қабылдап, басылымды шығару және таратуды
ұзақ уақытқа жоспарлауды жүргізді; кітапқа тұрақты баға мен кітап
тауарларын тасымалдау мен жеткізуге тұрақты тарифтер орнатылды; кітапты
таратудың жазылу формасын көп қолданып, аннотация бойынша жұмыс істеу
байқалды. Ал, нарықтық экономика жағдайында еркін бәсекелестік,
тұтынушылар мен қарым-қатынасты оперативтілік, кітап нарығының тауарларының
көбеюі, төлемдердің тұрақсыздығы, пошталық және транспорттық тарифтер
жүйесінің әр түрлілігі мен тәртіпсіздігі байқалып, тақырыптық жоспарлар мен
тапсырысты жүйелі жинау, кітап саудасы саясатын ұзақ уақытқа жоспарлау,
жазылу сияқты критерийлер мүлде жойылды\7\.
Қазақстандағы кітап ісінің нарық экономикасына бейімделе бастағанына да
он жылдан аса уақыт болды. Кеңес дәуіріндегі “Қазақкітап” мемлекеттік сауда
мекемесінің қызметі бүкіл республика көлемін қамтыса қазіргі ұсақ
серіктестіктердің шамасы оған жете бермейді. Кітап бизнесінің жандануына
әкелетін ең басты тетік кітап тарату мәселесін қолға енді ала бастаған
көптеген баспалар мен фирмалар бұл істі заман ағымына сай жаңғырту үстінде.
Бірақ, бар мүмкіндікті пайдаланып жатыр дей алмаймыз. Бүгінгінімізді
саралап, ертеңімізді ойымызда таразылайтын журналистиканың бұл саласының
қазіргі кездегі жағдайы қуанарлықтай емес 8.
Дара сауда саттық – кіші және үлкен тәуелсіз дүкендер - баспагерлерден
кітапты жеңілдіктермен сатып алады. Жеңілдік көлемі кітаптың сату бағасының
40 пайыздайын құрайды, ал сұраныс көбейіп жатса жеңілдік те 46-47 пайызға
дейін өседі. Ал, көтеме саудамен айналысушы фирмалардың табиғатының өзі
оларды кітаптарды үлкен мөлшермен сатып алуына мәжбүрлейді. Бұл кітаптар
ұзақ уақыт сақталуға арналады. Мұндай фирмалар сатып алу барысында
әдеттегіге қарағанда ең жоғарғы жеңілдік дегеннен 2-3 пайызға артық
жеңілдікке ие болады. Көптеген көтерме саудамен айналысатын фирмалар
республика бойынша транспорттық қызметтерін ұйымдастырып қойған. Соның
арқасында олар кез-келген жердегі дүкенге аз ғана уақыт ішінде кітапты
жеткізе алады. Ал, егер олар кітапты баспаның өзінен алып жіберетін болса,
бұл 2-3 аптадай уақытты алар еді. Яғни, мұндай фирмалар дара кітап сатып
алушылардың қажетін де өтей алады.
Кітап саудасын жақсарту мақсатында 1 жылда 4-5 рет конференциялар
ұйымдастырылып тұрса? Баспаның перифериялық қызметкерлері жиналатын бұл
конференция баспаның тақырыптық жоспарына және сату маусымдарына байланысты
ұйымдастырылса, жаңа кітаптарды ұсынғанда маркетинг жөніндегі директор,
баспа редакторлары және жетекшілері қатысады. Әр кітапты өз редакторлары
таныстырады, оған сипаттаама береді. Ал, оны барлық талқылауға барлық
қызметкерлер, сонымен қатар сауда-саттық мамандары қатысуы тиіс. Сауда-
саттық мамандарына катологтар тапсырылады. Каталог - ібарлық маркетингтік
бөлімдер үшін басты сауда құралы болып табылады. Әрі мамандарды
маркетингтік қолдау әдістермен, яғни кооперативтік жарнамалармен, сауда
орындарында жарнама әдістерімен (плакаттар, дүкен сөрелеріндегі кітаптардың
макет үлгілерімен кітап клубтарының басылымды алу жолдарымен, басылымның
жарық көргеннен кейінгі авторлық түріне жоспарлармен) таныстырады.
Конференциядан тарасқанда сауда-саттық мамандар үш мәселені атқаруға
тапсырма алады. Ең бірінші, міндетті түрде жаңа басылымдардың сатылуына
белгіленген квотаның орындалуын талап ету. Екіншісі - ассортименттің
инвентаризациясын жүргізу және кітап дүкендері иелерін өз қорларын осы
басылымдарымен толықтыра түсуіне итермелеу. Үшінші міндет - баспагер мен
аймақтар арасындағы қарым-қатынасты қолдап отыру, кооперативтік жарнаманы
ұйымдастыру, басылымды алға жылжытуда арнайы жарнамалық компаниялар
өткізу. Ал, баспа қызметкерінің өз тұтынушысының барлық сұрақтарына жауап
бере алуы өз алдына міндет екені сөзсіз \9\.
Кітап сатуда кері әсерін тигізетін нәрсе - кітаптарды қайтадан
қайтарып беру болып табылады. Қайтарылып берілмейтін кітаптар өте аз, тіпті
бестселлердің өзі кейде баспаға қайтарылып жатады. Ал, бұл деген баспаның
пайдасының және автордың пайдасының азаюына әкеліп соқтырады. Бұрындары
барлық дерлік баспагерлер кітап сатып алушы мамандарға өз өнімдерін
қайтарып берер болса, сатып алу бағасын толық қайтаруға кепілдік беретін.
Бірақ қайтарылып берілетін кітаптың санының көбейіп кеткені соншалық,
кейбір баспагерлер енді айыппұл сала бастады. Яғни, кітап сатушы кітапты
қайтарып берсе, ол бастапқы сатып алған ақшасын түгелдей қайтарып ала
алмайды. Оның белгілі бір мөлшері ұсталынып қалады.
Кітап сатудың жаңа әдістеріне келсек, олар: бірінші, автоматтық түрдегі
кітап тарату. Баспаның сауда - саттық қызметкері өз контрагентіне өзі алдын
- ала дайындап қойған тапсырысты ұсынады. Бұл жерде қай кітаптарға және
қандай мөлшерде аталған дүкен қажет етеді деген мәселені көрсетеді. Егер
тапсырыс қабылданса, онда тапсырыс алушы көрсетілген сұраныстың он пайызын
өзгерте алады. Яғни, қағазда 100 кітап атауы көрсетілсе, тапсырыс алушы он
кітапты өзгертуге құқылы. Бұл жүйемен көбіне аса үлкен емес дүкендер жұмыс
істейді. Екінші, ертеректе шыққан басылымдарды сату. Бұл әдіске сай
дүкендер баспалардың беклисстеріне сұранысқа көбірек ие кітаптарын таңдап
және сатып алуына мүмкіндік алады. Егер дүкендер өз қоймаларында осы
кітаптардың қорларын сатып отырса, ол қосымша жаңа жеңілдіктерге ие
болады. Бірақ бұл тізімдегі кітаптардың дені әдеби емес кітаптар. Тек
санаулы ғана дүкендер қалың мұқабалы әдеби кітаптарды сақтайды. Бірақ
мұндай кітаптармен салыстырғанда жұқа мұқабалы дәл осы кітап арзаныраққа
түседі. Сондықтан оған сұраныс күштірек болады. Үшінші, телефон арқылы
сауда. Кітап саудасындағы болашағы зор әдіс-телефон арқылы сауданы
ұйымтастыру болып табылады. Егер кітап сатушы өнімін сату үшін
командировкаға шықса, оған кететін қаржы көп болар еді. Соған байланысты
баспалар шалғайдағы өз тұтынушыларымен арзаныраққа түсетін байланысты
іздейді. Ал телефон арқылы бірден бірнеше мәселені шешуге болады. Әрі ол
басқа әдістермен салыстырғанда он есе арзанға түседі. Төртінші, компьютер
арқылы кітап сату. Компьютердің бар мүмкіндігін пайдалану арқылы кітап
сату ісін баспалар бүгінде алға жылжытып отыр. Кітап сатумен айналысатын
баспа бөлімдері бір компьютерлік желіге байланысқан. Осылайша шалғайдағы
сату бөлімдерінің жағдайымен танысып отыр\10\.
Басқа елдердегі кітап бағаларымен салыстыра қарасақ, Қытайда кітап өте
арзан тұрады екен. Мүмкін бұл мемлекеттің өз ішкі саясаты шығар. Нақты
бағасына келсек, Қытайда бір кітаптың бағасы бәтеңкенің бағасынан 25 есе
арзан. Бір жағынан кітап арзан болғандықтан мүмкін оның тұтынушылары да көп
шығар. Токиода бір кітап 500 иен тұрады екен. 150 иен бір долларға тең.
Яғни, бір кітап 3-3,5 доллар тұрады. С.Ф.Добкиннің Основы издательского
дела и книгопечатания еңбегінде: Кітап сататын осындай мекемелер
баспалардың өз жоспарларын құруда үлкен роль атқарады. Кітап сатушы
адамдар күнделікті миллиондаған кітап сатып алушылармен әңгімелесіп, соған
сәйкес кітапқа деген сұранысты, тұтынушылардың қандай кітапқа қызығушылығы
жоғары деген мәселелерді анықтайды. Олардың бәрін жинақтай келе, ортақ бір
қорытынды шығарады. Осы қорытындыны баспаларға тапсырады. Сонымен қатар,
сол баспаларға қандай тақырыпта кітаптар шығаруды және қандай кітаптарды
қайта басып шығаруды айтып отырады\11\ - делінген.
Қазақстандағы баспагерлер үшін бүгінде өнім шығарудың екі түрі қалыптасқан:
біріншісі, мемлекеттік тапсырыс, екіншісі, еркін, яғни әр баспа өз
ақшасына керек деп тапқан кітаптарды шығарады. Бірінші түрдегі тапсырыс
берушілер - Білім және Ғылым министрлігі, Ақпарат министрлігі, Мәдениет
министрлігі болып отыр. Олар оқулықтар мен ең керекті деп тапқан кітаптарға
тапсырыс жасап, соған қаржы бөледі.
Ал еркін сауда ең үлкен, тұрақты, бірақ қауіпті. Енді кітап дүкендеріне
сатылуға кітаптар қалай келеді, соған келсек, Қазақстандағы көптеген
қалалар Ресейлік кітаптар Алматы арқылы жеткізілмейді. Мысалы: Қостанайға
- Челябинскден, Атырауға - Астраханнан, Петропавлға - Омскден, Павлодар,
Көкшетау, Семей, Өскеменге - Новосибирскден, Астанаға - Екатеринбургтен
келеді.
Ал, Алматылық компанияларға Москва және Новосибирскден жеткізіледі. Мысалы,
Экономик,С кітап сатушы фирмасы іскер, оқулықтар және компьютер туралы
әдебиеттерді 35-ден астам Ресейлік баспалардан алады.
Екінші жолы баспалардың өздері кітап дүкендермен келісім-шартқа отырады.
Мысалы, Білім баспасы Қазақстан қалаларының ірі кітап дүкендерімен
келісім-шартқа отырған. Аталған баспа директоры Жарылқасын Нұсқабаевтың
айтуына қарағанда кітаптардың аз таралыммен шығуының басты екі себебі бар.
Біріншісі, кітап өніміне қажетті шикізат-қағазды Ресейден алады. Бағасы өте
қымбат болғандықтан, сапасы жоғары, түрлі-түсті, суретті Ресей кітаптары
оқырманның көзін бірден тартары сөзсіз. Соған байланысты біздің кітаптардың
сатылуы аз болып отыр. Екінші себеп: қазақ оқырманының басым бөлігі-ауыл
тұрғындары. Олар тұрмыс тіршілігіне сай тек балаларына қажет оқулықтарды
ғана сатып алады. Ал, зиялы қауым, қалталы адамдар дүкендерде қаптап
тұрған орыс тіліндегі кітаптарды қымбатта болса алып жатады. Ресейде БАҚ -
тан қосымша құн салығы алынып тасталған. Сондықтан, Ресей баспа өнімдері
көп таралыммен шығады. Бүгінгі таңда бізде кітап сатудың жаңа жолы
қалыптасқан десе болады. Ол - автордың өз кітабын өзі сатуы. Көбіне
авторлар кітаптарын ауылдарға әкеліп тастайды. Оларды мұғалімдерге,
оқушыларға, яғни мектептерге күштеп сатады. Осыдан бір нәрсені байқауға
болады: қазіргі уақытта кітаптың өзі емес, оған берілетін ақша алдыңғы
орында тұрған сияқты. Әйтпесе, бір ауылға әкеп тарата салса, кітап бүкіл
Қазақстанға тарамай, бір жерде ғана қалып қояды.
Халық арасында сауалнама жүргізу барысында (50 адам сұрастырылған) тек 50
пайыздайы ғана кітап сатып алуға бір пайыз ақшасын бөлетіндігі анықталды.
Қазақстандағы бүгінгі кітап саудасы қалаларда ғана жақсы дамыған. Ауылдық
жерлер туралы сөз етуде мүмкін емес. Ең көп сұранысқа ие кітаптар - орыс
тілді басылымдар, жеке ғылым ретінде библиополистика саласы туралы қазір
тәуелсіз еліміз, дегенмен мемлекеттік тілдегі кітаптар мәжбүрлеудің ғана
арқасында сатылады. Болашақта библиополистиканың қарқынды түрде дамуы үшін
үлкен еңбек етуі керек.
1.2. Тығырықтан шығар жол бар ма?
Соңғы жылдары маркетингке деген қызығушылық кітап саласынан-баспагерлер
мен сатушылардан да байқала бастады.
Кітап тарату жолдары - соңғы жылдары маркетинг тәжірибесін дамытудағы
маңызды әрі тез өзгерістер орын алған сала. Кітап сату жүйесінің өсуі, жаңа
тәуелсіз кітап дүкендерін ашу, кітап таратудың дәстүрлі емес әдістерін
жүзеге асыру (Мәселен, Интернет-дүкен), поштамен сатудың өсуі, қызығушылық
бойынша кітап клубтарын тарату, сатудың арнайы түрлерін қарастыратын
баспалар бөлімінің пайда болуы...Бұлардың барлығы оқырманға кітап жеткізу
әдістерін түрлендіруге ғана емес, сонымен қатар кітап нарығының потенциалын
көтеруге де мүмкіндік береді.
Пошта бойынша сату - тез дамыған сала. Бұған қызығушылық танытқан
баспагерлер де көп. Олардың арасында өз бизнестерін пошталық таратуға
толықтай негізделген де бар. Дегенмен, тікелей пошталық таратумен
айналысатын компаниялар қызметі өте қымбат, өйткені жекелеген жоспарлау мен
әр операцияны мұқият бақылауды қажет етеді. Ерекше көңіл бөлетін нәрсе-
тізімдегі тапсырыс бойынша әдебиеттерді іріктеу және кітаптарды ұқыпты
орау. Электронды төнкеріс кітап ісіндегі жағдайға да әсер ете бастады.
Баспагерлер мен кітап сатушылар мына бір мәселені шешуге тырысуда:
сатудың тағы бір арнайы жолы – кітап таратуды арнайы каталогтарды пайдалана
отырып, оқырманды оның кітаптарымен байланыстыру\12\.
Журналдық өнім зерттеулері көрсеткендей, көптеген оқырманды олардың
өмірлерінің жекелеген аспектілерін, қызығушылықтарын дөп басатын басылымдар
қызықтырады. “Барлығы үшін және барлығы туралы” деп, көп нәрсені қамтуды
мақсат еткен каталогтар журналдардан гөрі белгілі бір бағытқа маманданған
немесе әр сала бойынша шығарылатын басылымдар көбірек өтімді болып
табылады.
Кітап маркетингінде кітаптардың түрлері және жанрлары бойынша жіктеудің
маңызы зор. Сонымен қатар, оқырман қызығушылығын жүйелеу де маңызды болып
табылуда. Жекелеген тұтынушыларға оларға керекті кітаптар жөнінде
хабарлайтын байланыс түрін табу да аса маңызды салаларды кітап ісінде
оңтайлы тәсіл жарнамада, мұқабаны жасауда, супермұқабадағы мәтінді жазуда,
кітап каталогын басылым туралы мәлімет енгізуде кеңінен қолданылады.
Оңтайлы тәсіл, бірінші кезекте, кітаптың арнайы белгілері – аты,
формасы, мұқабасы, супермұқабасы көркемдеп безендіру, ондағы мәтіндер,
бағасы және каталогтегі аннотация осы аталған бөлшектердің барлығының бір-
бірімен үйлесімділікте болуын қадағалау керек. Ереже бойынша, баспагерлер
бұл проблеманы өтімділікті дамытатын және тұрақтандыратын материалды
дайындаудан бұрын шешеді.
Кітаптың арнайы белгілері және жарнама компаниясы бойынша зерттеулер
жүргізгенде зерттеушілерге мынадай мәселелер қою керек.
Көңіл аудару және тез тану. Мұқабасы, аты және өзге де белгілері
тартымды ма? Жекелеген сатып алушы жарнамалық хабарландыруға немесе
телевизиялық клипке назар аударады ма? Әрине кітап шыққанға дейінгі
зерттеулер әрбір кітап шолуларының, ауызша жарнаманың, бестселлер тізімінің
тиімділігін бағалай алмайды\13\.
Коммуникациялық әсер. Кітаптың жекелеген белгілері (аты, көркемдік
безендіру, графикалық шешім) бойынша ұсынылған басылым туралы және оның
артықшылықтары мен оны сатып алу жолдары туралы ақпарат жеткізу керек.
Хабарландыруда сатып алушының теріс көзқарасын туғызатын сөз болмауы керек.
Сатып алушылық себеп. Ойлап табылған оңтайлы тәсіл сатып алушының
қызығушылығын қалыптастырады ма? Сатып алушының өзі үшін немесе сыйлық
ретінде сатып алуға итермелейді ме? Егер олай болмаған жағдайда кемшілікті
жөндеу үшін не істеу керек?
Жарнамалық материалдар мен басылымның әртүрлі қосымшаларын редакциялық -
баспагерлік процесстің бастапқы сатысында анықтауға болады. Егер
зерттеушілер аяқталған жұмыспен айналысса, респондентке нақты жағдайды
баяндап, өз шешімін қабылдауды ұсыну керек. Жекелеген басылымдар
альтернативті хабарландырумен қоса жүреді. Бұл респондентке қай кітаптың
оқырман қызуғышылығын тудыратынын анықтауға мүмкіндік береді.
Бұндай акциялар кітап шығарудағы сегментті маркетингтің дамуына сәйкес
келеді. Өйткені, ол болашақта тиімді дамуы мүмкін. Кітап бизнесі нарықтың
мақсаты сегменттеріне әсер етуде баспасөз жаранамасына және онша қымбат
емес телевизиялық компьютерге сүйенеді.
Өтімділікті көбейтетін және қалыптастыратын шаралар мен жарнама ерекше
көңіл бөлуді қажет етеді. Кітап бизнесінің осы элементтерін зерттеу
тақырыптық бағытпен сәйкес жүргізілуі керек. Ең алдымен жарнаманың идеялары
жүзеге асырылады, содан соң осы жарнамаға деген тұтынушының көзқарасын тест
арқылы анықтайды. Осыған қатысты қандай элементтер немесе тақырыптар
үндеудің нақты белгісі болатындығын анықтау мүмкіндігі бар.
Баспасөз және жарнамасына қатысты сапалы зерттеулер тұтынушының жарнама
мәтінін қаншалықты түсінгендігін көрсетіп бере алады. Бұндай зерттеулер
жарнама енгізілуі тиіс түзетулерді көрсетіп береді. Сандық тестілеу қандай
жарнама компаниясының қалыптасқан жағдайға анағұрлым жақын екендігін
анықтауға мүмкіндік береді.
Жарнама саласындағы әрбір зерттеулер жарнаманың мазмұнын, жарнаманың
хабарландырудың коммуникациялық қасиетін ашуы тиіс. Сондықтан бұндай
зерттеулерде төмендегідей мәселелер көтеріледі.
-жарнамаға қатысты ортақ әсерлер және олардың себептері;
-хабарды дайындау сапасына баға;
-сатып алуға деген қызғушылық деңгейі және оның негізгі себептері;
-респондент пікірі бойынша хабарландырудың сенімсіздік туғызатын
тұстары;
-жарнама идеясына және оның формасына қатысты оң және теріс пікірлер;
-жарнама обьектісі дұрыс қабылданды ма, жоқ па;
-жақсартуға байланысты өзгертулер енгізу\14\;
Осы мәселелерді шешу және зерттеулер барысында жаңа кітап немесе
нарықтағы жаңа бағыт бойынша тиімді жарнама компоненттерін жүргізуге
болады. Оқырманның кітапқа деген көзқарасын анықтағаннан кейін
маркетологтар жарнама әдістерін қабылдау үшін жұмыс жасайды. Ол баспагерлер
жарнама агенттіктерінің жобалары бойынша жүргізіледі.
Фокус – топпен жұмыс баспагерге оқырман таңдауына неғұрлым әсер ететін
және ұсынылған кітапқа оң көзқарастар туғызатын жарнама компаниясын
таңдауға мүмкіндік береді. Зерттеу нәтижесінде баспагер оқырманның кітапқа
деген көзқарасын қандай екендігі туралы мәлімет алады. Сонымен қатар,
мамандар қолына жекелеген сатып алушыға ақпарат беретін қызықты кеңестер
түседі. Зерттеуге шығармашылық тұрғыдан келетін болса, мамандар жұмысының
нәтижесі зерттеу туралы есеп емес, баспагерге жаңа мүмкіндік туғызатын әдіс
болып табылады. Бұл жағдайда баспагер болашақтағы жұмыстардың кең түрдегі
таңдауын иемденеді, екіншіден, шешім қабылданған жағдайда жобаны бағалауға,
оның жақсы және кем тұстарын көрсетуге мүмкіндік береді. Бұлардың барлығы
жұмыстың жоғары деңгейде орындалуына жағдай жасайды. Кітаптың нақты бір
деталь оның жеңісі мен жеңілісін анықтамайды. Зерттеушілер әрбір элементін
мұқият қарағаннан кейін олар барлық элементтер жүйесін сынап көру керек.
Жарнама кітап өтімдігін ұйымдастыру үшін маңызды болып табылады. Бірақ,
жарнамалық хабарландыру түрлері, жарнама мәтіндері және БАҚ нарық
сегментімен сәйкес келуі керек. Жекелеген басылымды да жарнамалауға болады,
дегенмен, тәжірибе көрсеткендей кітаптар белгілі бір критерийлер бойынша
жарнама мәтінінде оңай біріктіріледі. Жаңа атаулар мен басылымдар да ақшаны
үнемдей отырып, жарнама мәтінінде бірге көрсетіле береді.
Кітап маркетингі 3 негізгі кезеңнен тұрады:
-белгіленген аудиторияның қажеттілігін қанағаттандыратын өнім жасау;
-белгіленген аудиторияға қажетті жеріне кітапты жеткізу;
-аудиторияға оны қызықтыратын кітап бар екендігі жөнінде ақпарат беру;
Осы үшінші кезеңі бойынша жарнама жасалады, бұл жағдайда ол – акция
комплексінің бөлігі болып табылады. Екінші кезеңнен – белгіленген
аудиторияға кітап жеткізуден тұратын сауда жарнамасы өлшеп тауар
саудагеріне кітаптың артықшылықтарын айтып, көз жеткізеді. Сауда жарнамасы
шолушыларды, менеджерлерін, кітапханашыларды жаңа кітаптың шығуымен
құлағдар ететін құрал ғана емес, сонымен қатар кітап дүкендеріне қажетті
кітапты жеткізу болып табылады. Бөлшек сауда бөлімінің негізі – тәуелсіз
кітап дүкендері, кітап сату жүйелері. Сауда жарнамасының материалдары
жұмсақ мұқабалы кітап таратушыларға оқу орнындағы кітап дүкендеріне,
автодүкендерге – бір сөзбен айтқанда кез-келген сауда нүктесіне
бағытталады. Сонымен, сауда жарнамасы кітаптар бөлшек сауда жүйесіне түсу
үшін керек\15\.
Оны тұтынушының жарнамасымен шатастырмаған жөн. Тұтынушы жарнамасы
дүкендегі кітапты сатса, сауда жарнамасы – дүкенге кітапты сатады.
Қатардағы сатып алушы кітаптың қай баспадан шыққанына назар аударады.
Сол себепті жарнама хабарландыруларының дизайнерлері олардың ұқсастығын,
сәйкестігін көрсетуге тырысады. Баспагер оқырманның жарнамаға қарап, оның
фирмасын бірден танығанын қалайды. Сондықтан, сауда жарнамасының міндеті
нақты кітапты сату; бұл жарнама кітаппен қатар баспагерде де жарнамалайды.
Жақсы жарнама автор мен әдебиет агенттеріне де оң әсерін тигізеді, жаңа
қолжазбалардың баспаға келіп түсуін қамтамасыз етеді. Жаңа баспа
құрылымдары үшін өздері туралы кітап сатушы ұйымдарға мәлімдегені маңызды.
Олар ірі баспаларға қарағанда сауда жарнамасына көп қаржы жұмсайды. Егер
сауда жарнамасы бөлшек саудадан кітапқа сұранысты көбейтсе, тұтынушы
жарнамасы керісінше, дүкендегі кітаптардың сатылуын қарастырады.
Жарнама компаниясын жүргізу мерзімі өте маңызды. Сауда жарнаманың
хабарландырулары кітаптың шығуынан жарты ай немесе үш ай бұрын пайда
болады. Тұтынушы жарнамасы бұл күннен басталмайды. Кей жағдайда, егер жаңа
кітапта қызықты мәлімет болса, баспадан шығуға бір апта қалғанда
хабарландыру жасалады. Кейде бірінші рецензиялар жарық көргенше жарнама
жасамаған жөн. Өйткені, рецензия оқырман назарын өзіне аударуы мүмкін,
автор көпшілікке аз танымал болса, жарнаманы қоя тұрған дұрыс. Егер болашақ
рецензия көп үлгі күттірмесе, кітап шығарудан бұрын жарнамаға ірку керек.
Баспагер барлық жарнама бюджетін бірден жұмсауы мүмкін. Кітап табысты
болады деп есептеген жағдайда жарнаманы мақсатты түрде жүзеге асырған жөн.
Кітап кең көлемді сатылымға түскен кезде аудиторияны жарнама назарына ұстау
үшін бір шара ұйымдастырғаны дұрыс. Компанияның табысы жарнама көлеміне
тәуелді емес, ең бастысы олардың шығу жиілігі. Кітап халықтың бестселлер
саналатын хабарландыруда ол бестселлер тізімінде тұруы мүмкін\16\.
Маркетинг қызметі.
Кітаптың беделі мен өміршеңдігінде маркетингтің атқаратын рөлі өте
маңызды. Маркетологтарға қатаң талап қойылады. Егер кітап сәтсіздікке
ұшырап, өз оқырмандарын жоғалтып, сатушылар редакциялық экспедицияға
таралмаған, өтпеген экземплярды қайтарса, бұның себебін ең бірінші
маркетологтардан сұрайды. Мұндай қателіктерді жібермеу үшін маркетолгтың
экономика, бизнес, психология саласынан, менеджмент, рыногтық жағдйды тез
бағалай алатын қасиеті болуы керек.
Маркетинг саласы ең бір маңызды басылымның шығуы мен таралуын қамтамасыз
ететін коммерциялық құрылым болып табылады. Маркетолог жұмысының негізі -
басылымның жоспары. Маңызды маркетингтік шараларды кіргізе отырып,
басылымның жақын кезеңге жоспарын жасайды. Егер редакцияның жағдайы бірнеше
маркетологты көтере алатын болса, олардың біреуі - басылымның рыногын
зерттеумен айналысады, екіншісі оқырман аудиториясын зерттеумен, үшіншісі -
кітаптың басқа да жағдайымен айналысады.
Маркетинг бюджеті.
Редакция маркетологтарының тағы бір міндеті - маркетинг бюджетін
анықтау. Бұл үшін атқарылатын айла - шараларға көп қаржы шығындалады.
Бюджетінен соң құрылымы анықталады. Маркетолог қолындағы барлық қаржы үшке
бөлінеді:
-жарнамаға төлеу, бұл жерде телевидение, радио және басқа басылымдарға
берілетін жарнама төлем;
-маркетингтік зерттеулер мен шаралар үшін жұмсалатын қаржы;
-едәуір шығынды қажет ететін маркетингтік компаниялар үшін кететін
қаржы;
Маркетингтік бақылау.
Маркетинг едәуір табыс әкелу үшін оны өткізетін айла-шараларды дұрыс
жоспарлап қана қоймай, оған бақылау жүргізуде көп пайда келтіреді. Оның
мақсаты маркетинг жоспарын оның нәтижелерімен қоса тексеру болып табылады.
Мысалы, әр тоқсан сайын басылымның таралуы процесінің өзгеруіне бақылау
жүргізу, редакцияның баға саясатына, табыстық құйылуына және тағы басқа
үздіксіз бақылап отыру қажет.
Бақылауды редакция маркетологының өзі жүргізеді. Егер мұндай бақылау
барысында маркетингтік ешқандай пайдасы көрінбесе, редакция басшылары
маркетингке тексеріс жүргізуге шешім қабылдайды.
Анкета жүргізу әдісі көп қолдана бермейді. Мұнда жалпы немесе жеке
адамдарға арналған анкета жасалады. Кітап оқырмандарына сұрау жүргізу.
Редакция қызметкерлері немесе осы мақсаттағы адамдар тарапынан жүргізіледі.
Басылым оқырмандарымен байланыс орнату. Мұның ішіне тағы да оқырман
конференциясын ұйымдастыру жатады. Жариялымға баға беруде маркетологтар
арнайы кездесу жүргізеді.
Дөңгелек стол басылымды оқитын барлық жерде мекеме, фирма
институттарда жүргізіледі. Бұл жұмыстар редакциядағы барлық жұмысшыларға
жүктеледі. Оқырман аудиториясымен байланысты, сол арқылы олардың
қажеттілігі туралы ақпарат маркетинг процесінде маңызды рөл атқарады.
Басылым жарнамасы.
Маркетингтік негізгі методтарының бірі. Жарнама жаңадан шығып жатқан
басылымдарда, әсіресе алғашқы кезеңінде маңызды орын алады. Жарнама
үздіксіз жарияланып тұрмаса басылым өз ықпалы мен беделіне сене алмайды. Ол
осы басылымдар рыногының барлық аспектілерін, оқырман аудиториясын, өзінің
кітабын, редакциялық ұйымдастыру жұмысын сонымен қатар, жарнаманы
пайдаланудың барлық жағдайлары мен мүмкіндіктерін жүргізуге көмектеседі.
Бұл компанияның негізгі міндеті - кітаптың рыногтағы негізгі позициясы
жақсарту мен нығайту, пайда табуда ұйымдастырулар мен басқарушыларға ықпал
ету.
Өзіндік басылымдарға талдау жасау.
Өз өнімін талдап, қарсыластарға төтеп бере алуға дайын болу керек.
Әрқашан бақылау жүргізіп, кез-келген уақытта өзгерістер енгшізуге
мүмкіндіктер көзін іздеп, дайын болған жөн. Кітаптың моделін талдау пәні
болып табылады. Бұл жерде құрамдық - тақырыптық моделі кітап жарияланымның
бағытына, түрі мен салдарына, түрлі типтегі материалдар жүйесіне тағы басқа
негіз болады. Бұл жерде тағы да графикалық модельдің маңызы өте зор.
Маркетингтік болжамдар.
Болжам жасау маркетологтың негізгі ісі. Жалпы қызметті басқаруға
жеңілдік туғызады , коллектив құрылымын өзгертуде, басылымның мазмұны мен
көркемделуіне өзгеріс енгізу, тарату жүйесіне тағы басқа көп септігі тиеді.
Болжам жасаушының міндеті - басылым басшылығына рыногта оның нығаюы мен
мүмкіндіктеріне, қосымша пайда түсіру мен сол үшін түрлі жолдарды
іздестіруге жол көрсету. Сол сияқты алдып ала рыногтағы өзгерістер
нәтижесінде болған шығындарды болдырмауды ескерту. Негізгі мақсаты - келе
жатқан өзгерістерге, алдын - ала дайындалумен сақтық жұмысын жүргізу.
Болжамның жалпы және жеке түрлері бар. Жалпы болжам - ол басылымның
тұрған және тұра беретін барлық жағдайдың әр жағынан алып қарастырады. Ал,
жеке болжам бір бағыттағы жағдайына байланысты. Мысалы, оқырман
аудиториясының жақын және ұзақ уақыттағы жағдайы анықталады. Бұл болжам
басылым беделінің өсуіне, рыногтағы орнының нығаюына көп септігін тигізеді.
Тұтынушылар рыногы.
Оқырман аудиториясын талдау. Өнімді тұтынушы үшін соған қаржы бөліп
сатып алушылар өз алдына өнімді тұтынушылар рыногын құрайды. Зерттеушілер
алдында - аудиториялық база бола алатын басылымның мақсаттық аудиториясын
анықтау міндеті тұрады.
Рыногқа жету мүмкіндіктерін зерттеу.
Тағы бір зерттеушінің алдындағы маңызды мақсатының бірі - рыногта жаңа
басылымның жылжу мүмкіндігін анықтау. Мұнда сол, басылым тиражын жеткізу
мүмкіндіктерінен туындайды. Редакциялық маркетологтарға сол аймақтағы
басылымның таралуы жөнінде ақпарат көздерін қолдануына тура келеді. Егер
басылым сол аймақта шығып таралса, ешқандай кедергі болмайды. Ал, басқа
жерден шығатын басылым болатын болса, онда өнімнің тиражы таратылатын
аймаққа көлікпен жеткізіледі. Алайда, бұл көп шығын алып келеді. Таратушы
қызметін фирмалар атқара алады. Мұндай жүйеде сатып тарату бір ғана ұйымға
жүктеледі. Қаржы мен шығынды екі жақ өзара келісіп шешеді.
Басылымның рыногтағы орны көбінесе оның шығу мерзімділігіне байланысты.
Оқырман аудиториясы жаңа басылымдарға қабылдауға дайын болған кезде ғана
ұзақ уақыт рыногтық жағдайын зерттеу мүмкін болады. Әбден зерттеп, соған
сай шығу мерзімділігін анықтау қажет.
Сонымен бірге, редакция маркетологтары өз қарсыластарының рыногтағы
мүмкіндіктеріне көп көңіл бөлу қажет. Сол басылымның кемшіліктері мен
жетістіктері, оқырман аудиториясының деңгейін , рыногын зерттеу. Кітаптың
өзін оқырман аудиториясының ерекшелігі мен рыног міндеттерін сәйкес зерттеу
және редакцияның өзін - дайындық процесін, өндірісін материалдардың -
техникалық базасын зерттеу болып табылады.
Маркетинг процесін ұйымдастыру мен мақсатқа жету үшін рыногтың түрлі
аспектілерін зерттеу қажет. Басылымның айналымға түсетін рыногының 2 түрі
бар:
1.Ресурстар рыногы; финанстық рыног, жұмысшы күші рыногы ( еңбек
рыногы);баспа рыногы; техникалық рыног; материалдар рыногы; ақпарат және
идеялар рыногы; таратушылар рыногы;
2.Мерзімді емес басылымдар рыногы. Рыноктың бұл аспектісін зерттеуде
түрлі факторлар ескеріледі.
1. Финанстық рыног.
Мерзімді емес басылымның тұрақтылығын оның финанстық мүмкіндіктеріне
байланысты. Қаржының басты көзі болып - кітаптың өзі болып табылады.
Сатылу, жеке - жеке таратылу айналымға түседі. Бірақе елдегі қаржы
мәселесіне байланысты бұл аз көрсеткіш. Мұнда жарнаманың газет, журнал, не
телевидениеде берілуі басылымға барынша пайда түсіреді. Жарнаманың рөлін
жетпей тұрған жағдайда бұған қосымша коммерциялық бөлім ашуға болады.
2.Жұмысшы күш рыногы.
Бұл рыног 3 бөлімге бөлінеді: а) Шығармашылық қызметкерлер, жұмысшылар
рыногы. Жаңа басылым органына - маман таңдау басқа да факторлармен
анықталады. Оның түрімен, аудиториясының ерекшелігін, бағдарламалары мен
міндеттерінің ерекшелігіне байланысты.
б)Техникалық қызметкерлер рыногы;
в) Бұл бөлім - редакциялық-коммерциялық құрылым қызметкердің рыногы.
Мұның маңызы редакциялық финанстық-коммерциялық қызметінің күшеюімен өсе
түседі. Олар маркетинг, менеджмент, қаржы, жарнама коммерция саласындағы
жоғарғы білімді мамандар қажет. Жұмысшы күші рыногының жағдайы редакция
қажеттілігінң өзгеруімен байланысты.
3.Баспа рыногы.
Көптеген редакциялар баспалармен жұмыс істейді. Екеуінің арасындағы
қарым-қатынас БАҚ заңдарымен анықталады. Баспа іздеуде редакция бірнеше
варианттарды қарастырады. Ең бірінші немесе жеңілі-редакция болады, бірақ
кітап санының азаюына қарай бұл рыногтың жағдайы өзгере түседі. Сұраныстың
қысқаруына байланысты полиграфтық базасы бар баспалардың монополиялық
жағдайы нашарлай түседі.
4.Техникалық рыног.
Ол кітаптың материалдық-техникалық базасын құруда ресурстардың үлкен
бөлігін ұсынады. Бұл екіге бөлінеді: -полиграфтық техника рыногы;
-редакцияны нарықтандыру үшін қажетті техника рыногы;
Баспа рыногындағыдай мұнда да өзгерістер полиграфия мекемесінің
қуаттылығы мен көптігіне байланысты.
5.Материалдар рыногы .
Бұл қызметті анықтайтын рыногтың негізгі аспектілерінің бірі –екі
бағытта көрініс табады, яғни, қағаз рыногы және басқа да материалдар
рыногы. Қағаз рыногының жағдайы әрбір кітаптың бет-бедерінен көрініс
табады.
6.Ақпарат және идеялар рыногы.
Бұл ақпараттың қандай көлемде болмасын редакция ұйымының көлемі,
жұмыстың ұйымдастырылуы мен ақпараттың түрлі көздерін пайдалана алу
мүмкіндіктеріне байланысты. Идеалар рыногында - кітап дайындап шығарудағы
жаңа идеялар бағалы тауарға айналып отыр. Идея қызықты болған сайын
сұраныста өсе түседі. Ақпараттың бір бөлігін жарнама құрайды. Жарнамалық
ақпаратта бағалы тауарға айналды. Оны алу жолында түрлі бәсекелестік
жүреді. Жарнаманың жариялау жарнама берушілерге ғана емес, кітапқа да
едәуір табыс әкеледі.
7.Таратушылар рыногы.
Бұл енді қалыптасып келе жатқан жүйе. Баспа өнімін таратуда мамандырылып
жатқан жеке меншік фирмалар мен агенттіктердің пайда бола бастауы. Арзан
бағамен алып сатышулар рыногта баспа мен оқырман арасындағы делдал іспетті
болып табылады.
Ең негізгі ресурс – қаржы. Финанстық базаның болу, болмауы, өнімнің
шығуы, шықпауына жауап береді. Басқа ресурстардың да болуы тікелей қаржыға
келіп тіреледі. Қомақты қаржы болған жағдайда ғана шығару процесі
жалғаспақ. Финанстық базаның көзі аз емес, бірақ соны таңдағанда мұқият
болған жөн. Ұйымдастырушы болғанда ғана бұл мәселе оңай шешіледі. Мұндай
жағдайда ол басылымның тікелей емес, көп жағдайда қарамағындағы кітаптың
қиналмай шығуына барлық жағдайды туғызады. Басылым шығаруда бірнеше адам
капидалдарын қосып, осы іспен әбден шұғылдануына болады. Бұл жерде олар
ұйымдастырушы актідегі заңды тұлға бола алады. Басылымның финанстық базасын
нығайтқаннан кейін ғана материалды-техникалық базасын құруға көшуге болады.
Басылымның материалды-техникалық базасының негізгі бөлігі – полиграфия.
Нарықтық экономика шарттарындағы басылымның шығуы құқықтық және
экономикалық базаларға сүйенгенде де барлық қиындықтан құтылмайды.
Редакцияны басқару және менеджмент.
Редекциялық менеджменттің негізгі бағытының бірі – редакция коллективін
басқару болып табылады. Менеджер оның барлық қабілетің ескеру қажет.
Редакция шығармашылық, көбінесе әдеби топ. Ол топ құрамы- әдеби
шығармашылықпен айналысады. Өзінің міндеттерін атқару үшін редакцияда
қаншама жұмысшы болуы керек, ол санды қалай анықтайды? Бұл сұрақтарға
біркелкі жауаптар болмайды. Ол көптеген факторларға байланысты. Үлкен
басылым болса, көп адам; кішкентай басылым болса, аз адам ұстауға болады.
Оның бәрі шығып тұруына, санына, тиражына, байланысы. Бірақ, қазір рыног
жағдайына байланысты басшы тек керек деген адамды ұстап, шығынға отырмауға
тырысу керек.
Менеджмент пен кадр мәселесі.
Құрамын анықтауда менеджердің атқарар рөлі үлкен. Жаңа рыног
жағдайларына байланысты ұйымды басқаруда бұл мәселе бірінші орын да тұрады.
Ол - дегеніміз жұмысшыға қаржы жағынан көмектесу. Мысалы: премия, естелік
сыйлықтар, ұйымның атынан демалыс үйлеріне путевка. Бұл жұмысшы үшін құрмет
болып саналады. Ол мәселелерді менеджер қамтып отырады.
Кадр менеджменті.
Бұл адамның түрлі проблемаларын шешуге көмектесетін ұйымдастырушылық,
әлеуметтік және формалардың жиынтығы.
Кадр ұйымдастыру әдістері мынадай ең маңызды жүйелерді қамтиды:
1. Жұмысты қабылдау алдында кадрды іріктеу жүйесі;
2. Лауазымға байланысты қойылатын талаптар, құқықтар, міндеттер,
жауапкершіліктер жүйесі;
3. Еңбек шарттары: ұйымдастырушылық, әлеуметтік, тұрмыстық,
материалдық, санитарлық, гигиеналық, эстетикалық және т.б;
4. Кадрдың жұмысын бағалау жүйесі (жекелей немесе ұжымдық жұмыстың)
нәтижесіне баға беру;
5. Жалақы төлеу жүйесі (үстеме ақы, комписация төлеу және жалақы төлеу
жүйесіндегі өзгерістер);
6. Жеңілдіктер жасау жүйесі қазіргі заңдар негізінде;
7. Лауазым бойынша өсу;
8. Кадрдың біліктілік дәрежесін арттыру,
9. Кадрдың басқа жұмысқа ауысуы, жұмыстан шығу немесе қысқартылу
жүйесі.
10.Шығындарды азайту есебі арқылы лидер болу.
Бұл стратегияны қолдану үшін баспа өз басылымдарының өзіндік құнын
төмендетудің барлық резервтерін іздестіру қажет. Ол үшін баспа арзан
материал алып, кітапты тасымалдаумен кітап даналарын сатуға өз
бәсекелестеріне қарағанда шығынды аз жұмсауы тиіс. Мұндай стратегияны
пайдалануға баспаға белгілі бір айрықшылықтар береді. Нақтырақ кітаптарға
аз шығын жұмсау жергілікті кітап нарығы шеңберіндегі бәсекелестік үшін
жолды жабады. Өйткені баспа ылғи да баға жағынан басылымдығын танытып
отырады.
Кітап шығаруға аз шығындар жұмсау кіріс көздерінің деңгейі бір
тұтынушылар қатарында қалуға көмектеседі.
Диференсиациялау стратегисы. Мұндай стратегияны жүзеге асыру үшін
ЖОО беделді ОО-ң бірі болу керек, демек кафедраларының ғылыми әдістемелік
дәрежесін жоғары болуы, оқулық жазатын авторлар беделді болу керек. Мұндай
стратегияны қолданудың мынадай ерекшеліктері бар:
- студенттер өздері оқитын ОО-ң оқу процесіне сай жазылған оқулықтарды
пайдалану қажет (I стратегиясы);
- студенттердің өз жоғарғы оқу орнының баспасы өнімдерін сатып алуы,
жергілікті рыногтағы бәсекелестерге кедергі жасайды (II стратегиясы);
- III стратегиясы – сегменттегі шоғырландыру стратегиясы. Бұл стратегияны
таңдаған баспаның бүкіл қызметі. ЖОО-ң ішінде, яғни шектеулі нарық
шеңберінде ғана жүзеге асырылады. Баспа студенттің оқулықтарды сатып алу
мүмкіндіктерін ескере отырып, соған сәйкес өз баспа өнімдерінің бағасын
белгілеу үшін шығын көлемін азайтуға күш салады немесе өз өнімдерін
диференсиациялауға және студенттерді методикалық жағынан толық
қамтамасыз ету үшін оқу әдебиеттерінің түрлерін көбейтуге мақсат етіп
қояды\17\.
Еңбекті ынталандыру әдісі:
Адамдарды басқарудың ең негізгі функцияларының бірі. Мына түрлерге
бөлінеді:
1. Физиологиялық (тамақ, су, демалыс);
2. Қауіпсіздік қажеттілігі (қоршаған ортадағы әртүрлі қауіптен қорғау);
3. Өзіңді сыйлау басқалардың сый-құрметіне бөлену қажеттілігі;
4. Адамның бір нәрсеге немесе біреуге байланысты түсінісуге және қолдау;
5. Өзіңді адам ретінде қалыптастыру қажеттілігі;
ІІ ТАРАУ
Таратпасақ кітап шығарып қажеті не?
2.1. Қазақ кітабын тарату мәселелері.
Жан дүниесін жарып шыққан көркем туынды жазушының перзенті дейміз.
Ал сол шығарманы жарыққа шығарып, халыққа ұсыну үшін айналып көп соғатын
жері – баспа. Оның перзентханадан айырмашылығы, іңгәләп жарық дүниеге
келген нәрестені туған анасы ғана құндақтап әкетеді18.
Қазіргі кезде кітап, газет, журналдар шығаратын баспалардың
көпшілігінде жаңа нарықтық заманға сай жоғары, білікті маркетинг пен
менеджмент мамандарына деген сұраныс өсіп. Газет-журналдарға қарағанда,
кітап басу ісінде жарнама үлкен рөл атқармайды. Ең бастысы жарнамаға көңіл
бөлу керек. Баспа ісінің негізгі күн көрісі өнім шығару мен оны тарату ,
яғни сату болғандықтан, мұнда басылым өнімдерін таратушылармен, өнімді
өткізетін ірі жүйелермен, қазіргі кезде Интернет-дүкендермен байланыс
орнату қажет.
Жалпы, тарату - өнімді дайындау мен шығару процесінің ең соңғы
сатысы болып табылады. Қызықты да әсерлі, әдемі де мазмұнды кітап шығаруға
болады, алайда ол таралмай қалса, оны дайындау мен басуға жұмсалатын күш
босқа кетеді емес пе? Бұл орайда тарату стратегиясына көңіл бөлу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz