Эпостағы тұлпар образы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4.8
І тарау
1.1. Қазақ халқының жылқы туралы наным.түсінігі ... ... ... ..9.17
1.2. Эпикалық жырлардағы тұлпарлар бейнесінің зерттелуі..18.26
ІІ тарау
2.1. Эпостағы тұлпар образы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27.47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47.49
Пайдаланған әдебиеттер тізімі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50.51
Қосымша әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 52
І тарау
1.1. Қазақ халқының жылқы туралы наным.түсінігі ... ... ... ..9.17
1.2. Эпикалық жырлардағы тұлпарлар бейнесінің зерттелуі..18.26
ІІ тарау
2.1. Эпостағы тұлпар образы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27.47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47.49
Пайдаланған әдебиеттер тізімі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50.51
Қосымша әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 52
ЭПОСТАҒЫ ТҰЛПАР ОБРАЗЫ
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Эпостағы тұлпар образы
Жұмыстың көлемі: 52 бет
Жұмыстың негізгі мақсаты: Эпостық шығармалар ішінде жиі кездесетін,
кез-келген елдің ауыз әдебиет туындыларында мол ұшырасатын бейне – жылқы –
адамның жақын досы, ақылшысы, сырласы, тағдырласы түрінде өрілетіндігін
ашып көрсету. “Қобыланды батыр”, “Алпамыс батыр”, “Ер Тарғын”, “Қамбар
батыр” т.б. батырлық жырлардағы тұлпарлардың ерекше қасиеттерін, сыр-
сипатын тартымды суреттей келе әдеби- фольклорлық кейіпкер ретінде орнын
анықтау.
Жұмыстың құрамы: Кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен және қосымша әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мазмұны: Кіріспе бөлімінде қазақ фольклоры және эпос туралы
шолу жасалған. Ал негізгі бөлімнің бірінші тарауында қазақ халқының жылқы
туралы наным-түсінігі мен эпикалық жырлардағы тұлпарлар образының зерттелуі
қарастырылса, екінші тарауында тұлпар образының өзіне тән сыр-сипатына
назар аударылады.
Қорытындыда бітіру жұмысындағы айтылғандардың барлығының түйіні
түйінделген, яғни тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні қорытындыда деп
айтуымызға болады.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 4-8
І тарау
1. Қазақ халқының жылқы туралы наным-түсінігі ... ... ... ..9-17
2. Эпикалық жырлардағы тұлпарлар бейнесінің зерттелуі..18-26
ІІ тарау
2.1. Эпостағы тұлпар
образы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 27-47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...47-49
Пайдаланған әдебиеттер тізімі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50-
51
Қосымша әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
52
Кіріспе
Қазақ халқының ерте замандарда жасаған мәдени мұрасының бір түрі –
халықтың ауыз әдебиеті.
Жазу-сызу өнері болмаған ерте кезден-ақ қазақ халқы өзінің тұрмыс-
тіршілігі, қоғамдық өмірі, шаруашылығы мен кәсібі, қуанышы мен күйініші,
дүниетанудағы көзқарасы тағы басқа жайында неше түрлі өлең-жырлар, ертегі-
әңгіме, мақал-мәтел, аңыздар ойлап шығарған және оларды ауызекі айту
күйінде тудырған. Сондықтан да бұларды халықтың ауызша шығарған көркем
шығармасы, даналық сөзі, яғни ауыз әдебиеті деп атаймыз. Ауыз әдеби
фольклор деп те аталады. Фольклор – ағылшын сөзі. Ол – халықтың ауызша
тудырған көркем шығармасы, халық даналығы деген ұғымды білдіреді. Фольклор
дүние жүзіндегі халықтардың бәрінде бар. Ал, халықтың ауыз әдебиетін
зерттейтін ғылымды фольклористика деп атайды.
Жанрлық жағынан алғанда, қазақтың ауыз әдебиеті де әр алуан. Халықтың
тұрмыс-салтына, әдет-ғұрпына байланысты туған шығармалар, тұрмыс-салт
жырлары, мақал-мәтелдер, аңыз-әңгімелер, ертегілер эпикалық жырлар, айтыс
өлеңдері тағы басқа қазақ ауыз әдебиетінің негізгі түрі болып табылады.
Бір халықтың ауыз әдебиетінде, айталық ертегісінде немесе батырлар
жырында кейбір сюжеттердің басқа бір халықтың ауыз әдебиетіне ұқсас
келетіндігі болады. Ондай ұқсастық экономикалық, тұрмыс-тіршіліктің,
қоғамдық өмірдің ұқсастығынан туады. Бір-бірімен ешқандай қарым-қатынас
жасамаған, шалғай жатқан халық ауыз әдебиетінде ұқсас сюжеттердің болу
себебі, міне осыған байланысты.
Ауыз әдебиеті халық өмірімен тығыз байланыса отырып, оны жан-жақты
суреттейді, әр түрлі бейнелеу арқылы елестетеді. Әрине, бұдан ауыз әдебиеті
бірден дамыған деген ұғым тумайды. Оның кейбір үлгілері ескі дәуірде,
румындық қоғамда, яғни алғашқы қауымдық құрылыста пайда болған. Бертін келе
қоғамдық, экономикалық жағдайдың, адам баласының дүние танудағы ой-өрісінің
ұлғайып өсуіне қарай ауыз әдебиеті де дамып отырған. Демек, халықтың
қоғамдық өмірі, тұрмыс-тіршілігі, әлеуметтік көзқарасы тағы басқа ауыз
әдебиетінің тууына және қалыптасып дамуына әсер еткен, мазмұн берген.
Сондықтан да ауыз әдебиеті өзінің даму жолында талай қоғамдық құрылыс ауыз
әдебиетінің идеялық бағытына, мазмұнына ықпал жасаған, әрқайсысы өздерінің
мүдделеріне сәйкес ауыз әдебиетін тудырған, оны пайдаланып отырған. Яғни,
фольклор үнемі “өңдеуден”, сүзгіден өтіп отырады. Сөйтіп, біртіндеп
көркемдігі кемелдене бастайды.
Ауыз әдебиетінің авторлары белгісіз болады. Бұдан, әрине ауыз
әдебиетінде автор болмайды деген ұғым тумайды. Онда автор болған.
Фольклордың кез-келген жанрлық түрлерін әу бастан-ақ белгілі бір адамдар
шығарған. Мәселен, “Ер Төстік” т.б. сияқты ертегі, әңгіме, жырлардың
қайсысын болса да, әуел баста жеке адамдар шығарған. Бірақ ол кезде хатқа
түспегендіктен шығарушы адамның өмірбаяны, аты-жөні сақталмаған. Ал,
шығармалары ауызша айту ретімен тарап кеткен. Олардың авторы халықтың өзі
болған. Ауыз әдебиетін халық әдебиеті деп атаушылық, міне, осылай
қалыптасқан.
Ауыз әдебиетінің жазба әдебиеттен бір айырмашылығы ауыз әдебиеті
шығармаларында нұсқалардың көп болуында. Бір-біріне жалпы мазмұны, оқиға
желісі, кейіпкерлерінің аттары ұқсас келетін шығармаларды бір шығарманың
туынды түрі, яғни нұсқасы десек, бұл ауыз әдебиетінде көп кездеседі.
Мысалға, “Қобыланды батыр” жырын алайық. Қазіргі күнде бұл жырдың жиырма
сегізден аса нұсқасы бар. Олардың жалпы мазмұны, оқиға желісі, басты
кейіпкерлерінің есімдері бір-біріне ұқсас келеді. Бәрінде айтылатын басты
әңгіме Қобыланды батырдың сыртқы және ішкі жауларға қарсы күресі, осы жолда
оның жасаған ерліктері. Бұл оқиғалар жырдың нұсқаларында әр түрлі
жырланады, ал ол нұсқаларда өзара үлкенді-кішілі айырмашылықтар болып
отырады.
Мұнымен қатар ауыз әдебиетінде нұсқалардың көп болуы шығарманың ауызша
айту арқылы тарауына байланысты деп білеміз. Мәселен, ертекші өзінің
ертегісі көпшіліктің жиналған жерінде айтады. Сол арада тыңдаушы
көпшіліктің арасынан жаңағы айтылған ертегінің мазмұнын, оқиғасын ұғып
алушылар табылда. Енді олар сол ертегіні бір жерде өзінше әңгімелейді.
Жаңалап айтады, алғашқы әңгімелерінің кей жерін жаңартып, кей жеріне тыңнан
оқиға қосып ұлғайтады. Сөйтіп, ертегінің ішінен жырдың екінші бір туынды
түрі, нұсқасы шығады.
Ал жазба әдебиетте мұндай жағдай кездесе бермейді. Әрбір жазушы (не
ақын) шығармасын өз атынан жариялайды, оны екінші бір автор иемденіп
кетпейді. Қай шығарманы кімнің, қашан шығарғаны жұртқа белгілі болып
отырады.
Ауыз әдебиетінің жазба әдебиеттен тағы бір айырмашылығы бар. Ол: ауыз
әдебиетінде қалыптасқан дағдылы сөздер мен сөйлемдердің тұрақталған
ұқсастық пен ұйқастардың жиі кездесетіндігінен көрінеді. Мысалға,
ертегілердің көпкейлігі:
Ертек, ертек ерте екен,
Ешкі жүні бөрте екен.
Қырғауыл жүні қызыл екен,
Құйрық жүні ұзын екен,-
деп немесе “Баяғыда бір кедей болыпты, оның үш баласы болыпты” деп
басталады. Ертегілердің бұлай басталуы дәстүрге айналып кеткен. Көптеген
ертегілердің басталуы осындай бір-біріне ұқсас келгенімен, одан кейін
әңгімеленетін оқиғалардың мазмұны, дамуы әртүрлі болады. Ал, жазба
әдебиетте шығарма мұндай қалыптасқан дағдыға айналған сөз тіркестерімен
басталмайды. Әр жазушы шығармасын басқа авторға ұқсатпай өзінше бастап,
өзінше аяқтайды.
Ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің арасындағы айырмашылықты көрсететін
келесі бір белгі деп ауыз әдебиетінде бірнеше өнердің бірлесіп көрінуін
синкретизм деп атаймыз. Мәселен, жыршы ақын жырын көпшіліктің жиналған
жерінде шығарған. Сонда ол домбыраның, гармон немесе қобыздың
сүйемелдеуімен ән, күй әуенін келтіріп алып, жыр-әңгімесін белгілі бір
мағаммен айта берген. Міне осы арада бірнеше өнердің бірлесіп келгенін
көреміз. Атап айтқанда: ақындық өнер ән, күй әуені, көпшіліктің алдында
(сахнада) жыр айтып отырған жыршы ақын жырды тыңдаушы қауым бар. Олар
бірлесе келіп, жаңа бір ерлік жырдың тууына себепкер болып отырғанын
байқаймыз. Бұл тек ауыз әдебиетіне ғана тән ерекшелік деп қараймыз. Олай
болса, жазба әдебиеті ауыз әдебиеті негізінде туған. Ауыз әдебиеті халықпен
бірге сан ғасыр жасасып келе жатқан рухани мұра. Халқымыз аттың жалы,
түйенің қомында жүріп-ақ алуан түрлі сөз өнерін тудырған немесе “өнер алды
– қызыл тіл” деп сөзді өнердің ең басына қойған. Ауыз әдебиеті бір кездері
киноның да театрдың да ақпарат құралдарының да міндетін атқарған. Сондықтан
халық әдебиетінің эстетикалық талап-талғамға жауап беретіндер ғана өмір
сүргенде, ал кейбірі қолданыстан шығып қалып отырған. Қысқасы қалай айтсақ
та халық әдебиетіндегі халқымыздың ғасырлар бойы жасалған аса қымбат
қазынасы екендігі дау тудырмайды. Тіпті, ауыз әдебиеті желісінде “Қыз
Жібек”, “Қозы Көрпеш – Баян сұлу”, “Қарақыпшақ Қобыланды” т.б. шығармалары
күні бүгінге дейін көруден халық жалыққан емес. Міне, халық әдебиетінің
құдірет күші деп отырғанымыз осы.
Халық ауыз әдебиетінің тағы бір ерекшелігі деп кейбір халық ауыз
әдебиетінің үлгілерін тек әйелдерге ғана орындау тән. Мысалы, сыңсу,
қоштасу сияқты тұрмыс-салт жырларының түрлерін тек әйел заты ғана айтады.
Бұл да ауыз әдебиетінің бірде –бір қасиеті саналмақ. Сондай-ақ кейбір
жанрлық түрлер тұрмыс-салтқа тікелей қатысты болады.
Қазіргі кезде халық ауыз әдебиетінің кейбір жанрлық түрлері
айтарлықтай ерекшелікке ұшыраған. Мәселен атап айтатын болсақ жар-жар
арқылы бұрын қыз-жігіттер ұзатылған қызды уатса және оның басқа босағада
қалай жүріп-тұруы жайлы ақыл-кеңес айтса, қазіргі кезде үйленуін құттықтап
жақсы тілек білдіру түрін айтады.
Демек, халық әдебиетінің шағын түрлерімен бірге көлемді эпикалық
мұраларымыз да баршылық.
Ежелгі замандардан бері талай ғасырлардың сүрлеу соқпағы мен ұзақ
даму жолынан өтіп бізге жеткен фольклордың құнарлы саласының бірі – эпостық
жырлар. Эпос халқымыздың сан ғасырлық арман-аңсарын үміт-мұратын бойына
сіңірген өнер мүлкі. Ол жұртшылықтың жай-күйін тербетіп рухани сұранысын
өтеп келе жатқан бағалы байлық.
Эпикалық жырларды жинау, жариялау, зерттеу ісі ХІХ ғасырдан бастап
қолға алына бастаған. Оның сыр-сипаты, даму жолдары жанрлық, көркемдік
ерекшеліктері образдар жүйесі туралы ілгерінді-кейінді зерттеу жұмыстары
жүргізіліп келеді. Әсіресе, ХІХ ғасырдың екінші жартысында эпикалық
аңыздардың табиғаты жайында Ш.Уәлиханов, В.В.Радлов, Т.Н.Потанин түйін-
тұжырымдары ерекше мәнді.
Эпикалық жырлардың көбірек зерттеу объектісіне айналған көзі ХХ
ғасырдан басталады. Осы тұста Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов
қатарлы оқымыстылар кейбір жырларды жазып алып жарыққа шығарған. Оларды
жүйелеп, ғылыми тұжырымдар айтқан. Бұл мәселе Қазан төңкерісінен кейін
ерекше қолға алынды. Эпикалық жырлардың генезисі, таихилығы, жанрлық
белгілері мен көркемдігі жайын сөз еткен арнаулы еңбектер жазылды. Осы
қатарда М.Әуезов, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Ә.Марғұлан,
М.Ғабдуллин, А.С.Орлов, Ә.Қоңыратбаев, Н.С.Смирнова, Г.Ысмайлов,
Ы.Дүйсенбаев, Р.Бердібай, С.Қасқабасов, О.Нұрмағамбетова, Т.Қоңыратбаев,
С.Садырбаев, Б.Әзібаева, Б.Әбілқасымов, Т.Сыдықов тағы басқа ғалымдар
орамды ойлар қозғап, эпикалық жырларды әр қырынан қарастырды, жекелеген
зерттеулер жазды. Эпостанудың даму жолын аталған зерттеушілердің еңбегінсіз
көзге елестету мүмкін емес. Ғалымдар ілгері-кейінді айтылған ой-
тұжырымдарға сүйене отырып, эпикалық аңыз-дауларды жанрлық-стадиялық
белгілеріне қарай бірнеше топқа бөледі.
Эпикалық жырлар халқымыздың рухани-мәдени байлығы.
Біздің диплом жұмысымыз екі тарау және кіріспе мен қорытындыдан
тұрады. Соңынан пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.
Кіріспеде ауыз әдебиеті туралы шолу жасалады. Жұмыстың І-тарауында
қазақ халқының жылқы туралы наным-түсінігі мен эпикалық жырлардағы
тұлпарлар образының зерттелуіне назар аударсақ, ІІ-тарауында тұлпар
образының өзіне тән сыр-сипаты қарастырылды.
Қорытындыда жұмыс барысындағы ой-тұжырымдар жинақталды.
1.1 Қазақ халқының жылқы туралы наным-түсінігі.
Ел аузында: жылқы – жеті қазынаның бірі “Ат ерді сақтайды”, “Ат –
адамның қанаты”, “Жылқы – түлік патшасы” деп ұлықтаған ұлағатты ұлтымыз
желден жүйрік жануарды күллі тіршілік тірегі, тұрмыс-салты өмірінің
өзегімен тығыз сабақтастырып келеді. Хас тұлпарға қатысты қанымызда бар
асыл қасиеттер әр кезде жанымызда атой салып, бой көрсетіп қалады.
Біздің тегіміз – түрік, түлігіміз – жылқы. Содан да болар, “... аттың
жалына қиямет күніне шейін жақсылық байлаулы тұрады”,- дейді. Жылқы – төрт
түліктің төресі. Тәкаппар, сезімтал, кірпияз, кербез, киелі жануар. Қазақ
қазақ болып, ұлт болып қалғаны үшін – ат пен анаға қарыздар. Осыншама кең
байтақ жерді бабаларымыз аттың жалында, түйенің қомында, білектің күшімен,
найзаның ұшымен сақтап қалып, бізге аманат етіп тапсырды.
Жылқы түлігінің қасиеті мол, орны бөлек. Ол – мінсең көлігің, жесең
тамағың, ішсең сусының, кисең киімің. Жылқының еті де дәрі, сүті мен қаны
да дәрі. Қазысы адамның сүйегін балқытады. Сынықшылар сол май арқылы
адамның теріс біткен сүйегін бұзып, қайта салады. Бие сауған әйелдің
әйелдің дені сау болады, сүтінің қасиеті тырнағының астынан бүкіл денесіне
дариды. “Жылқы – жаным, қымыз - қаным”,- деген Ақтайлақ би. “Жылқының сүті
– шекер, еті - бал”,- дейді дана халқымыз.
Жалпы жылқы малына беретін 22 тұжырымды сын бар. Құлын – жатырына,
бала – нағашысына тартады. Алып – анадан, ат – биеден туады. Ат болатын тай
– саяққа үйір, адам болатын бала – қонаққа үйір. Жүйрік атта жол болмайды,
ер жігітте мал болмайды. Жылқы тәңірдің жердегі еншісі. Міне, осы тектес
мақал-мәтелдерді жалғастыра беруге болады. Не дегенде де халқымыз жылқы
түлігін қастерлей білген.
Қазақтың ерлері ғана емес, әйелдері де жылқы түлігін табиғатын терең
түсіне, түйсіне, сезіне білген. Бәйдібек би жол жүріп кеткен бір жолы топ
барымташы Домалақ анамыздың қолынан шай ішіп, сый-сияпат көреді. Үйір-үйір
жылқыны барымталап қайтқан олар сол үйге тағы да соғып шайланады. Домалақ
ананың пейіліне, ықыласына риза болып, бізден бір жылқы алыңыз деп мезірет
жасайды. Сонда анамыз көп үйірдің ішінен ең нашар кәрі құла сары айғырды
таңдаған екен. Бұл шешім мен байламға ешкім де түсінбейді. Келесі күні
анамыздың айтуы бойынша кәрі айғырды таудың басына алып шығып, екі санына
қыл арқаннан бұғалық салып бұрағанда, кәрі айғыр жан даусымен шыңғырады.
Оны естіген үйірлі жылқы барымташыларға бой бермей тым-тырақай қашып, түгел
кәрі айғырдың қасына жиналыпты. Бұл үйірі құтты айғыр болған екен. Осылайша
анамыздың ақылы, жылқының қасиетін жете білетіндігі жылқысынан айрылған
елге пайдасын тигізген екен.
“Жылқы - жершіл”, “Ат айналып қазығын табады” деп халқымыз бекер
айтпаса керек. Жақсы жылқы басы босаса қандай қашықтықтан да туып-өскен
жеріне тарта береді.
Қасиетті жылқы малы қазақ үшін жаралып, қазақ пен асық кең даласы
жылқыға арналған сияқты. Бірінсіз – бірінің күні де, сәні де, мәні де жоқ.
“Ат бағу адамға сауап әпереді”,- деген Пайғамбарымыз. “Халық едік артық
көрген атты тақтан” деп жырлаған Ілияс Жансүгіров. Қазақ өзінің бауыр
етінен жаралған баласын жақсы көргенде “құлыным” деп еркелетіп, бата
бергенде: “Атың арымасын, тоның тозбасын, қадірің қашпасын”,- дейді.
Әйтеуір атсыз әңгіме жоқ. Қазақ өзі аттан, қазаны оттан түспеген халық.
[17.15].
Тұлпар бейнесін тереңнен зерттей отырып, халқымызбен бірге жасасып
келе жатқан асыл жануарларымыздың пайда болуы мен дамуына да тоқталсақ,
Ч.Дарвиннің еңбегіне сүйене отыра атақты палеонтолог В.О.Ковалевскийден
(1842-1883) бастап, жылқы тобының эволюциясы жайлы белгілі ғалымдар қазірге
дейін зерттеулер жүргізуде [34.172,173].
Тұлпар туралы дерек көздері өте мол. Жылқы малының шығу тегі
айдаһармен, сумен байланыстырылады. Жылқының – айдаһарға ұқсас бір көрінер
қыры, келбеті болған. С.Әжіғалиев ежелгі қытайлар мен оның батыс
көршілерінің мифологиясындағы тау және ат бейнелерінің арасындағы
генетикалық байланыс жөнінде сөз қозғаған. Бұған қарап “ тау мен ат”
байланысымен шендестіруге болады. Осыған ұқсас аңыздар Моңғолияда
сақталған: “Аса қадірлі деп есептелген Манго Морито тауында мекендейтін
күміс аттар аспаннан түскен екен. Жалпы, аттың аспанмен және таумен
(үңгірмен) сабақтастығын “танг” (тау), “таз” (тай) сөз өзгерістерінен де
көруге болады”.
Көшпелі түркі фольклорында қанатты арғымақ бейнесін молынан сақтап
отыр. Бірақ оның көшпелі тұрмысы қанатты ат бейнесін бейнелеу өнерінде
сақтап қалуға мүмкіндік берген жоқ.
Рас, судан шығатын тұлпарлар туралы аңыздың барлығы да бір
географиялық ареалға Хасарлы (Каспий) теңізінің жағалуына дәлірек айтсақ
осы теңіздің оңтүстік-шығыс (Түркменстан) және оңтүстік-батыс (Әзербайжан)
жазалауына келіп тоғысады.
Ат (жылқы) бейнесі адамды жарату (антропогенез) мифологиясына
қатыстырылады. Түркі-моңғол халықтарының фольклорында (эпосында) “жылқыдан
жаралу” мотивінің бар екендігін Р.С.Липец те атап көрсеткен болатын. Ол:
“Эпостағы ат эпос қаһарманының ата-аналарының біреуі, көбінесе шешесі болып
баяндалады. Мәселен, Саха-Якуттың олонхолардағы “жылқының баласы” әр түрлі
нұсқалармен белгілі. Бір эпоста қаһарман – адам жылқының баласы болса,
екінші эпоста ол – уақытша жылқы кейпіне енген қатын-тәңіриесінің баласы
да, осындай қаһармандардың барлығы да өзінің шығу тегі жағынан жылқы, ат
тәңіриесі – Джесеймен байланысты болып келеді де:
1. Ерен – жылқының баласы, яғни оның шешесі – бие (ұрғашы жылқы).
2. Ереннің шешесі – уақытша бие кейпіне енген адам сипатты әйел.
3. Ереннің шешесі оны ат қорада туады. Бұдан шығатыны Ереннің өзі де
жылқы (еркек құлын, тай) кейпінде бола алған.
Жылқы - ана немесе жылқы – қарындас (яғни жылқы тотемдер) ереннің
басты көмекшісі болған. Кейінірек, бұл жылқы бейнелерін кәдуілгі адам
кейіпті шешелер мен қарындастар (әйел текті тәңіриелер мен бақсы-абыздар)
бейнесін ығыстырып шығарған. Осындай өзгерістердің сарқындарын түркі
халықтарының эпостары мен ертегілерінен кездестіруге болады.
Жылқытұрпаттылық (гиппоморфизм) – мифологиядағы бейнелердің
кейіптенуінің бір түрі, оны зооморфизмнің бір варианты деп есептеуге
болады. Жылқытұрпаттылық дегеніміз мифтік, шежірелік, эпостық
кейіпкерлердің жылқы кейпінде, тұлғасында да суреттелуі. Ер адам – айғыр,
әйел – бие тұрпатында суреттеле алады. Мәселен, көне грек мифологиясында
теңіз тәңіриесі Посейдон да ат кейпінде суреттелген, архаикалық миф
Посейдонның Делитрамен ат (жылқы) кейпінде некелестігін айтады. Осындай
түрдегі “некелесу” үнді мифологиясындағы Вивасват туралы мифте де бар.
Осыларға ұқсас кейіпкер болмысты мен түркі (қазақ) фольклорынан да табуға
болады.
Шоқан Уәлиханов қырғыздарда арбаушы батырлармен қатар арбаушы аттардың
- арбын құлын (ланадо чародей) дегеннің де болатындығын жаза келе, қазақта
да “жылқы әулие” деген түсініктің болғанын айтады. Бұл жерде қырғыздың
“арбын құлын” мен қазақтың “жылқы әулие” дегендердің мифтік болмысын
анықтау, нақтылау керек.
Жалпы қазақ фольклорында “су және жылқы” байланысы “су жылқылары”
(суын айғыр, суын биелер, теңіз жылқылары) деген фольклорлық бейнеден
көрініс тапқан. Осындай телімелік келтірімнің түркілерге де тән
(имманентті) болғандығын көрсететін мысалдардың бар екендігін айтуымыз
керек.
Ертегілер мен эпостар, аңыздардағы, яғни олардың ар жағындағы мифтік
кез келген жылқы, тіпті оның “сумен байланысы” көрсетілмей қалғанның өзінде
де су жылқысы болып табылады.
В.А.Гордлевский су жылқылары туралы мифтік түсініктердің фольклорда
бар екендігін жазып қалдырған. Ол бойынша “су жылқыларының жүні алтын
болады, аттың аузында (ұртында) бір жылтыраған тас болады, айғырлар судан
жағаға шыққанда тасты бір биіктеу жерге қояды, адамды көрген бойда тасты
алып, су астына кіріп ғайып болады” делінеді.
“Қорқыт ата кітабы” циклінде де теңіз айғыры кездеседі.
Осындай аңыздар башқұрттарда да бар. “Ақбозат”, “Қара Юрга”, “Залтулек-
Хыухылу” эпостарында осындай жылқылар туралы сюжеттерге елеулі орын
берілген. Солардың бірі – башқұрт халқының құрамындағы “Бололы” (байулы)
рухының шығу тегу туралы аңыз –эпоста келтірілген: “Күшлек деген жігіт
өзінің сұңқарын бір үйір су жылқысына” айырбастайды, сөйтіп судан бір үйір
жылқы, оларды қара жорға тұлпар бастап шығады. Осы тұлпар иесіне қыз әкеліп
береді. Осы қыздан туған жігіттің балалары “байулы” руы болып тарапты...”,-
дейді С.Қондыбай. [25.56].
Аңыздық келтірім бойынша, суын айғырлар жыл маусымының белгілі бір
кезеңінде, яғни нақты бір күні теңіз астынан жағаға шығады екен. Міне, осы
судан шығатын күнді, шығатын тұсты білген жылқышылар өздерінің кәдімгі
үйірдегі биелерін сол маңайға жібереді. Мұндағы басты пиғыл: “Су астынан
шыққан айғыр жерлік биелердің бәріне болмаса да біреуіне шабуы әбден
мүмкін”, міне, осындай суын айғыр түсіп, буаз болған бие болатын болса, оны
(биелерді) басқа жылқылардан бөлек бағып, одан туған қүлынды ешкімнің
көзіне түсірмей, оқшау өсірген екен.
Ғұлама ғалым Ә.Марғұлан “Ежелгі жыр-аңыздар” атты еңбегінде: “ Жылқы
бағу туралы Қазақстан сахарасы бір ғажайып аңыздың ұясы. Сақ, ғұн, үйсін
заманынан бері қарай қазіргі дәуірге дейін олар жылқының неше алуан әдемі
мүсінін бастаған. Олардың аса қадірлегені әсіресе тұлпар аттар...
Ескі ғұн үйсіндер жылқыны сондай-ақ, қадірлі көргендіктен оны
сондайлық көбейткен. Қытай тарихы бойынша, әрбір үйсін байларының жылқысы
бес мыңнан кем болмаған, оғыз бен қыпшақтарда ең бай үйдің жылқысы мыңнан
кем болмаған көрінеді, деген. [14.215].
Жалпы ертедегі әңгіме-аңыздар, суын теңіз жылқысы туралы әңгімелер
баршылық. Оны тіпті көзімен көрген, немесе көргендерден естігендер де
кездеседі. Тұлпарлар, суын теңіз жылқысы туралы аңыз-әңгімелер көптеген
халықта бар.
Осы тұста Қожаназар байдың жылқысындағы қанатты қара айғырдың үйірі
немесе бітімі суын құлыны [40.430] ауыз әдебиетінің нұсқаларындағы әр
кейіптегі тұлпарлар: қырық күншілік жерге бір күнде жететін Тайбурыл
[15.58].
“Балжыңгер” күйіне негіз болған ет пісірім уақытта Марқакөлді айналып
шығатын қанатты пырақ “Едіге”, “Орақ-Мамай” жырларындағы күміс құйрық
тұлпарлар “Манас” жырындағы Манас дүниеге келген күні оның Аққұла су құйрық
тұлпары ертегідегі қытай тарихшыларын таң қалдырған ғұндардың бір күнде мың
шақырым жүретін тұлпарлары, “Қара мерген” ертегісіндегі ғажайып құлындар
“Керқұла атты Кендебай” ертегісіндегі алтын құйрықты құлын, мың бір түндегі
ұшатын тұлпарлар жер бетіндегі тіршілік иелерінің су астындағы сыңары,
немесе теңіздің , көлдің астын жайлаған ғажайып алтын жылқылар туралы
әңгімелер төркінсіз, негізсіз емес. Сол сияқты сыры беймәлім күшке таң қала
келіп, қыпшақ елінің ақыны Құтып “Хұсырау шырын” дастанында Алланың
әмірімен тау ішінде үңгірдегі тұлпар суретін түз жылқылары шағылысып,
жүйрік аттар туатынын айтқан.
1988 жылы “Ертегілердің” І томының 62 бетінде зерттеуші Т.Бекқожина
Ислам Қасымжанұлы деген азаматтың естіген мынадай әңгімесі берілген:
“Ұрғашы құлын есейген соң, түсінде суын көріп, ғашық болады. Ретін тауып,
жарық айлы түнде теңіз жағасына барғанда, теңізден суын шығады. Суын –
теңіз жылқысы. Өте әдемі, құйрық жалы сүйретіліп, үстінен тоқтамай, су
тамшылап тұрады-мыс. Міне, осы екеуінен тұлпар туады”. [41.62].
Қытай жазбаларындағы Хуңза тайпаларының этнонимі жергілікті айғыр
атауынан шығуы мүмкін екенін айта келіп, бұл тайпа мен Геродоттың
“аргиппейлер” тайпасының орналасқан жері бір екенін көрсетеді. Сондай-ақ,
Аргиппейлер деген сөз “арғымақ”, “тұлпар” дегенді, білдіретіні баяндалады.
Аттың киелі (мифтік) табиғатының барлық уақыттағы өзектілігі арғы
қазақтарда (дей – түркілер мен көне түркілерде) атқа, жылқы шаруашылығына
қамқоршы болатын “арнайы” тәңір иесінің болуына жағдай жасап берген.
Бүгінгі қазақтағы “Қамбар -ата”, “Дүлдүл - ата”, “Жылқышы ата” деп аталып
жүрген жылқы иесі мен жылқышылардың бейнесінің ар жағында осындай
функциялы тәңіриесінің жатқандығы дау туғызбайды. Саха-Якуттардың
мифологиясындағы Джесегей (Дьохогой) айы тойон-ат (жылқы) малының
тәңіриесі. Әлгі “арбан құлан” мен “жылқы әулеті” дегендердің астарынан да
осындай мифтік бейнелер жатуы мүмкін. [25.42].
Алматы Есік үйінен табылған сақ оғланының (“алтын адамның”) бас
киімінде ешкі мүйізі, алтын қанатты екі аттың кескіні бар, олардың
арқаларынан “төрт алтын жебе” өсіп шыққан. [25.67].
Түрік аңыздарында ат үлкен орын алады. Аңыз түрінде берілген үлкен
бөлім дастандарда да ұшырасады.
Жылқы малының пайда болуы жайлы мифологиямен қатар адам өмірінде
жылқыға байланысты көптеген наным-сенімдер мен салт-дәстүрлер де бар.
Ертеректе әйелдер қатты жаны қиналып, толғақ қысып, босана алмай
жатқанда, үйдің іргесіне ат байлап, немесе аттың үстіне мінгізіп,
жылқыларды үйірлеген екен.
Белгілі ғалым С.Қасқабасов миф түсінігі жайлы “Қазақтың халық прозасы”
атты еңбегінде: “Қазақ фольклоры тұрғысынан қарағанда миф деп отырғанымыз
- әлемдік мифология ауқымынан шықпайтын, тіпті типологиялық сипаты мен оған
сәйкес келетін дүниені жаратылыстың әр түрлі құбылыстары мен объектілерінің
пайда болуын, аспан мен жердің жаратылуын, адамзаттың алғаш қалай пайда
болғанын және аңдар мен құстардың шығу тегі мен мінез-құлқын,
ерекшеліктерін түсіндіріп баяндайтын прозалық шығармалар”,- деп жазады.
[4.65].
Халық сенімінде төрт түлік малдың арғы ата-бабасы, жаратушысы, құдайы
бар деп білген. Сондықтан, төрт түліктің төрт түрлі ата тектері атап-атап
айтылып, оларға жалбарыну, жалыну өлеңдері арналған “О, мал иесі, Шопан
ата, Қамбар ата, Ойсыл қара, Зеңгі баба! Малды аңдыған пәле көп, соған сақ
бол, ит-құстан сақтай көр, сақтай көр. Біздің береке-бірлігіміздің бұза
көрме!”- деп қайталап өлең айтқан.
Қорғаушы, пір-иесі - Жылқышы атаға арнауы да осы тектес болып келеді:
Шаруаның бір пірі Жылқышы ата,
Тілегенде өзің бер ақтан бата.
Үйір-үйір жылқыны шұрқыратып,
Ойдан-қырдан арқансыз әдеп мата. [11.24].
Әр халық эпостарында адамның жылқыдан жаратылу мотивтері де кездеседі.
Сондай-ақ башқұрттардың “Бұзансы - батыр” эпосында батыр жылқы болып туады.
Кей кездері ол адам кейпінде де, құлын кейпінде де бола алған. Бұнда боз
бие күрең құлын туып, ол үш күннен кейін күтпеген жерден болашақ қаһарман
жас балаға айналған.
Аңыз бен эпостарда адам мен жылқы арасындағы байланыс шындыққа ұласып,
оқиғаның негізіне айнала бастаған. Мәселен, бурят версиясындағы “Гесерда”
жас бойжеткен Аралго – гоаны Гесердің айласымен Гесерге қосылады.
Жылқының атрибутты функциялық бейнесі ежелгі түркі мәдени дәстүрінің
соңғы кездерінде де бейнеленген.
Аңызға қарағанда түрік көк жүзінен жер бетіне атпен түскен. Якуттар
алғашқы адамның көктен түскен жартылай адам, жартылай ат денелі бір
нәрседен жарытылғандығына сенген. Тәңірі мен хабарласу атпен барып
жүргізілетін-ді.
Қорыта айтсақ, ат (жылқы) бейнесі адамды жарату (антропогенез)
мифологиясында қатыстырылады.
Жылқыға деген құрмет пропорциялы, бейнелі түрде қазақтардың көркем
ойлауында қалыптасты. Көптеген зерттеушілер тек қазақтардың сөздік
шығармашылығы жылқы бейнесінің тамаша поэзиясы үлгісі көптігін айтады. Осы
жерде айта кететін жай, қазақ фольклорының контексінде жылқы әр кез символ
ретінде кездеседі. Ол:
1) Күннің символы ретінде – қанатты, аспанға жақын және оның шабысы
ерекше – ұшатын шабыс,- деп жіктеген Б.Жетпісбаева өз еңбегінде [18.124].
Жұлдызды аспанмен халық қазақтың көптеген аңыздарын байланыстырады.
Олардың бірі – жеті қасқырдан қорыққан жылқылар. Қасқыр кейпіндегі
сайтандар жылқыларды шабуылдайды. Ал, “Темір-Қазық, Ақ боз ат және Көк боз
ат, жеті қарақшы” аңызында жеті қарақшы алтын шынжырлы Темір қазыққа
байланған екі Ақ ат (Ақ боз ат) пен Көк (Көк боз ат) атты ұрлағылары
келеді. (Олар Поляр жұлдызы мен Темір қазық).
2) Интеллектілік символ ретінде, оның бойы ақылға тіл байлығына толы,
ол өз иесіне ойлы пікірлер, дұрыс жол айтады. Батырлардың барлық аттары
осындай ерекшеліктерімен өзгеше болып келеді. Олар ақылды, ойлы, батырдың
қай кезде болмасын қасынан табылады.
3) Ат-өжеттілік пен сенімділіктің символы.
4) Сұлулықтың, мырзалықтың символы. Қазақтар секілді атқа арнап сонша
ән, мақал, тамаша сөздер, аңыздар, атты бағалаған эпикалық шығармалар, оның
бейнесін, сұлулығын, маңғаздығын, мырзалығын, тәкаппарлығын мадақтаған
туындылар басқа халықтарда көп кездеспейді деуге болады. Бұның өзі
халқымыздың ұлттық ерекшелігі десе артық айтқандық емес.
Ойымызды қорытындылай келе айтарымыз: қазақпен бірге жасасқан асыл
жануарымыздың халқымыз үшін орны ерекше болып саналады. Жылқыға байланысты
халқымыздың наным-сенімі өте мол.
Бұдан байқалатыны:
- Халқымыз жылқыны қасиеті көп, пайдасы мол деп таныған;
- Халықтың таным-түсінігінде – жылқы адамның қанаты, досы, пірі
саналған;
- Түркі дүниесі жылқы жайлы жоғары түсінікте болған, қорғаны әрі
қамқоры санаған;
- Халық әдебиетінде жылқы жөнінде алуан дерек көзі де, мифтік
материалдар да мол;
- Арғы-бергі тарихтағы оқымысты зерттеушілер тұлпар бейнесі мен
өзгеше белгілерін айрықша атап, адамға жақын, тірек болғанын
дәлелді жеткізеді.
1.2. Эпикалық жырлардағы тұлпарлар образының зерттелуі.
Халқымыздың өткен тарихына көз салсақ, қазақ өмір бойы көшіп-қонып
қана жүрген, отырықшылық өмірді мүлде білмеген ел емес. Көшпенділік оның
шаруа жайына не сыртқы жауының қысымына байланысты қолданған стратегиясы
болған. Күшті жаудан ел-жұртын қорғау мүмкіндігі болмаған шақта олар бала-
шаға, қарияларды мал-мүлкін алыс өлкеге көшіріп, көз тасалау қамын жасаған.
Халқы үшін жанын пида етер көзсіз ерлерін халық барынша қадірлеп, оларды
келешекке үлгі етіп ардақтай білген. Поэзия тілімен олардың өшпес ерлігін
жырлап, бейнелерін сомдап кеткен. Мәңгілік эпос жырларын туғызып, оларды
ұрпақ мұрасына айналдырған. Осылайша халық поэзиясында дәстүрлі ерлік
эпосты қалыптастырған. [3.8].
Осы шығармаларда асау ат, сенімді тұлпарлар жайлы түркі халықтарының
бәрінің аңыз-әңгімелері мен эпостық дастандарында да кездеседі. Түркі-
моңғол эпос, аңыздарының көбінде жылқы басты қаһарманның ата-анасы болып
келеді. Одан бергі эпостарда анасы емес, бие батырдың емізушісі, оны өз
құлынымен бірге бағушы болып келген.
Б.Жетпісбаеваның “Символ в движении литературы” ғылыми зерттеуінде: “Скиф –
сақ жыртқыштық стилінде, қасқыр мен бірге жылқының да негізгі көркем
бейнесі реалистік және шартты түрде бейнеленген. Осы бейнелеу тенденциясы
символдық интерпретацияның пайда болуын қалыптастырды”,- делінген [18.112].
Түркі, сол секілді қазақ дәстүрінде, жылқының бейнесі, қасқырдың
бейнесі секілді терең мағыналық, бірнеше ғасырлық әдеби мұра болып жеткен.
Түркі халықтарының барлық эпикалық жанрында – “атқа мадақ” кең
тараған. Мәселен, атақты “Күлтегін” жырында бірнеше рет аттың түрлері,
жауынгерлердің аттары, батырлары бейнеленген. Бұл ақ құла – Байырку мен ақ
боз ат – Алып Шалшы, ақбоз ат Огсиза сол секілді келесі фрагментте,
Күлтегін 21-ге толған, бір соғыста өзінің ақбоз аты Ышбара Яштарға мініп,
жорықты бастайды. Ақбоз ат сол жорықта мертігеді. Келесі жорықта Йегин –
Силигқа мініп жорыққа шыққанда да осы аты да мертіккен.
Әдебиет зерттеушісі, профессор М.Жолдасбеков Күлтегін образына
тоқталып, оның жауынгерлігі мен тұлпарлары жайлы сөз қозғаған. Орхон
шығармаларында эпостық образ дәрежесіне жеткен басты әрі ең өзекті тұлға –
Күлтегін екендігін айта келіп, ат жалын тарта халқына қорған болған бала
батыр жырда үнемі беку, өсу үстінде суреттелетіндігіне тоқталған.
Талай қырғынға Күлтегінмен бірге кіріп, жеңіске ортақ болған атақты
Алып Шалшы мен Азман ақтардан “Алты айлық жерді алты аттаған”, “Бір төбенің
тозаңын бір төбеге қосқан”, “Суға салса батпайтын, отқа салса жанбайтын”
жүрісте – көлік, жауда – серік өзіміздің сүйікті Тайбурыл, Байбураларды
көргендей боламыз [20. 88-89].
Тұлпар бейнесі халық прозасы жанрынан да көрініс табады. Фольклорист,
ғалым С.Қасқабасов өз еңбегінде: “Батырлық ертегі жанрының ең басты
белгілерінің бірі – батырға лайық керемет аттың туып, өте жылдам өсуі. Ол
адамша сөйлей біледі, алдағыны болжап, өткенді біліп отырады. Желден де,
құстан да жылдам, ақылды да айлалы ат кейіпкер батырдың жан серігі.
Қазақ фольклорында ат – поэтикалық тұлға. Батырлық қиял-ғажайып
ертегілер мен эпос қаһармандарының ең сенімді серіктері осындай ғажайып
аттар болып келеді. [4.209].
Эпос аңыздардың көбінде батырдың аты мен оның арасындағы байланыс
мотивтері де кездеседі. Шығыс эпостарында жалпы орын алатыны бір мезгілде,
батырдың үйлену тойы күні, батырдың аты да өз тағдырын жолықтырады.
Мәселен, “Рүстемнамада” Рүстемнің аты – Рахш бір кездерде өз иесін тастап,
жылқы табынына кетеді. Ал Рүстем оны іздеп жүріп Тахминаның әкесінің
шатырына келіп, сұлуды ұнатып қалады. Тахмина Рүстемнен ұл туады, ал
жылқыдағы Рахштан құлын туады [19.126].
Қырғыздың “Манас” эпосында да Манастың Ақ Құла аты батырмен бір күнде
туған. Сондай-ақ, қырғыз эпосындағы Алмамбет пен оның Сарала аты да
тетелес болған екен. Өмір бойы олар бірінен-бірі ажырамаған. Алмамбет
өлгеннен соң оның денесін қиындықпен еліне жеткізіп, тұлпары Сараланы бірге
жерлеген.
Сол секілді ертедегі моңғолдарда Сүлде жалауы болған. Бұның да жылқы
малымен қатысы бар. “Шыңғыс ханның тоғыз құйрықты ақ жалауының сағасының
үстіне ақбоз айғырдың жалын байлаған. Сондықтан ақ жалау аталған. Ал,
соғысқа майданға аттанарда жалауы ызбарлы, суық болу үшін оған қара
айғырдың жалын байлаған. Ұрыс жалауы сондықтан да қара болған”,- делінген
[22. 27]. Түркілердің Тәңірлік өз діні, өзінің тілі, өзінің әрпі болғаны
белгілі. Бұған қоса олардың көркем мәдениеті де, өзіндік әдебиеті де болды
деп айта аламыз. Түркілердің сол замандағы фольклорынан бізге жеткен
сарқыншақ мұрасы аз емес. “Алпамыс” (“Алып Манаш”, “Манас”) “Қорқыт”
(“Деделе Қорқыт”) сияқты жыр-аңыздардың сонау түркілердің бірлігі тұсында
пайда болғаны кейін әр халық өзіне оны мұра етіп алғаны – бүгінгі ғылымда
дәлелденген шындық [35. 4].
Ғасырлар бойы жырланып, бүкіл түркі тілдес халықтардың сүйікті
шығармасына айналған – “Көрұғлы” эпосы орта Азия халықтарынан түркіменде,
өзбекте, тәжікте және қазақта бар. Кавказ халықтарынан азербайжанда,
армянда, грузинде, абхазда, құмық халықтарында, Балқан түбегін мекен еткен
елдерде, шет елдерден – арабта, түркімендерде кездеседі.
Қазақта Көрұғлының әкесі – Раушанбек.
“Раушанбек” дастанының үш нұсқасы бар.
Жырда Раушанбек бір тұлпардың қу басын құшақтап “Кімдер айтар сені тұлпар
басы?”- деп мұңын шағып тұрып жылайды. Мұны естіген Шағдат шахы: “Мұның
тұлпар екендігін сен қайдан таныдың?”- дегенде, Раушанбек қу басты ұстап:
“Мұның тұлпар екендігін білгенім, Байқағанға жеті жерде белгі бар. Жеті
жерде бардүр мұның белгісі, Бір тұлпардың жетпіс жерде тынысы. Сол
жетпістің жетеуі бар басында, Таңдайында жетеуінің бірісі. Екеуі тұр екі
құлақ түбінде, Екеуі тұр отыз тістің жігінде, Екеуінің орны көздің арасы,
Бізден басқа ешкім білмес бұл күнде. Илансаңыз мен берейін есепті,
Көрсетпесем, айтты дерсіз өсекті, - Бір қу бастың жеті жерде тынысын,
Шағдат ханға қолыменен көрсетеді”. [21.11].
Ұлт руханиятында әдеби жәдігерліктерде – тұлғалар туралы тағзым мен
тағылым алар тұстар мол.
Қазақтың батырлар жыры – яғни, қаһармандық эпос халық поэзиясының
ертеден келе жатқан көлемді де көрнекті жанрларының бірі. Оның сюжеті
күрделі оқиғаларға, шиеленіскен тартысқа құрылатындықтан және қалың
бұқараның көкейкесті мақсат-мүддесін, ой-қиялын бейнелейтіндіктен,
тыңдаушыны баурап, әсерге бөлейді. Сондықтан да ол қалың бұқараға кеңінен
таралды, ұрпақтан-ұрпаққа жетіп ұзақ уақыт сақталады. [24. 7]
Түркі-моңғол эпосын зерттеп, ондағы батыр мен оның тұлпарлары жайлы
еңбек жазған. Р.С. Липец образ батыра и его коня в тюрко-монгольском
эпосе зерттеуінде тұлпарлар мен батырдың образына терең тоқталып,
талдаған. Бұнда батырдың аты оның қорғаушысы, сенімді серігі қанаты ретінде
суреттеледі. Батырлар жырында ерге қанат болып, қиналғандар, жанына медеу
болатыны – олардың тұлпарлары. Алпамыстың Байшұбары, Қобыландының
Тайбурылы, Ер Тарғынның Тарланы, Қамбардың – Тұлпары т.б.
Алпамыс батыр жырында Байшұбар, алпамыстың алдына мені ұста деп,
өзін көлденең тартады. Алпамыс болса, мінбеймін деп оны басқа ұрады.
Артынша абайлап ақылмен ойлап, қолына келгенде, Байшұбар болса, жүгенге
мойнын созған. Сол уақытта төрт аяғы тең болып, баяғы дұшпандар ұстап
алмасын деп жасырған бойын жазады. Жырда Байшұбардың бейнесі, Ауыздықпен
алысып, ұшқан құспен жарысып, Астындағы тұлпардың, Ойында еті бұлтыңдап,
Құйындай шаңы бұрқылдап, Құлақ салсаң дыбысы, Таң суындай, Қолтығынан аққан
тер, Тебінген сылпылдап, Маядай мойнын созады. Шу дегенде жануар, Ұшқан
құстан озады, Тарта-тарта баланың, Алақаны тозады, - деп керемет бір күш
иесі ретінде суреттелген. Расында да, батырлар жырында тұлпарлар образының
шабысы небір керемет суреттеулер, пейзаждар арқылы берілетіні анық.
Ғалым Т.Кәкішев аталған жыр туралы: Осы суреттеудегі әсем қиялды
әсірелеудің күштілігі мен нанымдылығы сонша, болмайтынды болдырады да,
халықтың эстетикалық талғамын оятады. Сөзбен жасалғагн осындай тамаша
суреттер, көрікті келбеттер, ажарлы әсемдіктер, талай ұрпақтың көркемдік
танымын тәрбиелеп, сезімін жетілдірді, түсінік әдісін биіктетті, - дейді.
[23. 9]
Құртқа күйеуінің еліне келе жатқанда үйірдің ішінен Қыдырбайдың кер
биесін көреді де, қонғасын сол биені сұратады. Қыдырбай келіннің келмей
жатып билеп төстей бастағанына ашуланып, биені бермей, келініне ерегісіп,
тіпті әлгі биені сойып тастамақ та болады. Тек қызы Хансұлу өтінген соң
ғана шал жібіп, кер биені келініне береді. Қыдырбай қызына: Кер биеден
туғаны, Тобылғы меңді ат болар, жалғыз ағаң Қобыланды, ол, торы атқа
мінгесіп жат болар, жыл он екі ай келмей жоқ болар, сонда менің көкем қайда
деп, Аларсың менің мазамды, Сол себептен бермей тұр едім, - дейді.
Шындығында Қобыланды кер биеден туған Бурылға мінген соң, ел қамын ойлап,
өз туғандарымен адлыстан хат болғаны белгілі.
Аталмыш жырдың басқа варианттарында да Қобыландының әкесінің (не
нағашысының) осындай аты өзекті болып шығады. [256 63]
Қазақ зерттеушілері батырлар жырына зор маңыз берген. М.Әуезов
зертеулеріндегі Қобыланды батыр тұлпарының бейнесіне тоқталсақ: Астындағы
Тайбурыл, Аралдай аузын ашады, Аяғын топ-топ басады. Бір төбенің тозаның,
Бір төбеге қосады. Жаңбырдай тері сіркіреп, Жауған күндей күркіреп, Қор
суындай тосады. Құлан мен құлжаның, Ұзатпай алдын тосады. Көл құтан мен
Қарабай көтеріліп ұшқанда, Белінен кесе басады - дейді. Қазақ
тұлпарларының әуел бастан халқымыздың санасына, дүниетанымына етене жақын
болғандығын дәлелдейтін рухани мұраларды және қазақ халық әдебиетіндегі
жылқы малының орны жөнінде Қ.Жұмалиев, Р.Бердібаев, Ә.Қоңыратбаев,
М.Ғабдуллин, Н.Келімбетов, А.Қыраубаева, С.Мұқанов, Т.Сыдықов, Ә.Марғұлан,
С.Қондыбай А.Тоқтабай т.б. зерттеушілеріміздің еңбектерінен кездестіре
аламыз.
Қобыланды Қазанды жеңіп, ат көтінен түсіріп өлтіреді. Содан кейін
Қазанның ішінде дайындалып тұрған қалың қолмен жалғыз соғысып, қырып жеңіп
шығады. Қазан қасына Қият қолы келген соң, біржолата шауып, шаншып олжалап
алып болған соң батырлар қайта қайтады. Жолшыбай Қобыланды мен Қарашаш
көбікті деген халық жылқысын ала кеткен болады. Далада жатқан қалың жылқыны
алдарына салып айдап жөнелгенде, жылқыда да көбікті батырдың Тарлан ат
деген аты болады. Сол жауды сезіп, қалаға қашып келеді. Көбікті жау
келгенін біліп, атына мініп қуады. Бұл келген уақытта Қобыланды бір жайлы
жерге келіп, ұйықтап жатқан болады. Көбікті ұйықтап жатқан Қараман мен
Қобыландыны байлап алып зынданға салып тастайды. Көбіктінің Қарлыға деген
қызы екі батырды босатып алып солармен қашпақшы болып, әуелі екеуінің
батырлығын, сынамақ болады. Қобыланды еліңді қырып, шауып кетемін дейді қыз
батырға ыза болып, зынданнан ықтиярымен шықпаған соң, айламен шығармақшы
болып, Тайбурылдың тіліне қыл бұрау салып, қинап, шыңғыртады, батыр жаны
ашып, долданып зынданнан атып шығып келіп қызды ертіп алып, Қараман үшеуі
көбіктінің жылқысын тағы алып жөнеледі. [16 62-63]
Тайбурыл туралы көзқарас, ой-пікірлер өте көп. Ғалым А.Тоқтабай,
Тайбурыл тұлпар жайлы: Тайбурыл ХІҮ-ХҮ ғасырларда өмір сүрген Қобыланды
батырдың аты. Халық арасында Қобыландының осы халық арасында Қобыландының
осы тұлпардың иесі болуын былайша сөз етеді: Бірде Қобыландының әкесі
ұлына: Жақында кер бие құлындайды. Ат сенің сенімді тұлпарың болады, -
дейді.
Құлын дүниеге келген соң, оның бар мехнатын батырдың жұбайы – Құртқа өз
мойнына алады. Құртқа құлынды қырық күн құлықтың сүтімен (бір-ақ рет
құлындаған бие), келесі қырық күнді қысырдың сүтімен (екі жыл қатарынан сүт
беретін бие) асыраған. Осы кезде Тайбурылда қажырлы күш пен темір бұлшық
еттер пайда болып, келесі тоқсан күнде мықты болсын деп, оның азығына әр
түрлі емдік шөптерді қосады. Жылқыны арнайы киіз үйде ұстаған. Тек екі рет:
таң алды мен күн батарда оған күн сәулесін түсірген. Қобыландының
жолдастары өз ара күңкілдеп: осы Құртқа құлынды неге батырдан жасырады,
неге көрсетпейді. Шамасы бір жақын жігітіне даярлап жүрген болар деседі.
Бұл сөздерге Қобыланды ашуланады да Құртқадан құлынды алады, ерсіз,
жүгенсіз мінеді. Сонда құлын Қобыландыны ала жөнеледі, теңізден аттап
өтеді. Бірақ алдындағы бір төрт көлден секіре алмайды. Қобыланды құлынға
ашуланып қайтып келеді. Сонда Құртқа айтады: Құлында әлі кемшілік бар,
алты жасқа дейін өзім баптап өсірейін, - дейді. Осылай оны алты жасқа
келгенше мәпелеп енді жылқыны еркіне жіберген кезінде күннің көзін ешқашан
көрмеген Тайбурылдың көзі жайнап, көкке шапшыған.
Тайбурыл батырмен бірге талай жорықтарға қатысып, Қазан қаласының
маңындағы шайқаста Тайбурыл қорған қабырғасынан секіріп өтіп, Қобыланды
ерлікпен жауды қырады, - дейді. [99. 15]
Сондай-ақ, арғымақ ат адамға тән қасиеттермен көрінеді. Батыр
жараланған болса, оны соғыс алаңынан алып шығып, тістерімен абайлап жерге
қояды. Шапқан кезде батырдың құлап қалмауын ойлайды. Егер батыр алға қарай
құлайын деп бара жатса мойын, артқа құлайын деп бара жатса құрығын көтеріп,
оған кедергі жасаған. Жаралы батыр үшін жылап, құстарға немесе басқа да
жануарларға пәлекетті елге білдірулерін жалынып сұрайды. Батыр өлетін
жағдайда болса, оның жанынан еш кетпеген. Жаралы батырды жеу үшін
әрекеттенген жыртқыш аңдарды жабайы құстарды қуып, жаралы немесе өлген
батырдың денесін еліне апаруға әрекеттенеді. Қобыланды батыр жырында
Қобыландының аты Тайбурылдың жаралы батыр Қобыландыны сыртқы жаулардан
қорғау жолындағы күресі, тамаша суреттелген. Жаулар Тайбурылды ұстап,
елдеріне әкетуге әрекеттенсе де оған қолдары жетпейді. Тайбурыл
Қобыландымен сөйлесіп, оны қалай да дұшпаннан құтқару үшін әрекет жасайды.
Қысқасы, тұлпар да батырмен егіз иесімен жаны біртұтас болып бейнеленеді.
Эпостарда тұлпар өз дәуірінің маңызды байланыс және қатынас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Эпостағы тұлпар образы
Жұмыстың көлемі: 52 бет
Жұмыстың негізгі мақсаты: Эпостық шығармалар ішінде жиі кездесетін,
кез-келген елдің ауыз әдебиет туындыларында мол ұшырасатын бейне – жылқы –
адамның жақын досы, ақылшысы, сырласы, тағдырласы түрінде өрілетіндігін
ашып көрсету. “Қобыланды батыр”, “Алпамыс батыр”, “Ер Тарғын”, “Қамбар
батыр” т.б. батырлық жырлардағы тұлпарлардың ерекше қасиеттерін, сыр-
сипатын тартымды суреттей келе әдеби- фольклорлық кейіпкер ретінде орнын
анықтау.
Жұмыстың құрамы: Кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен және қосымша әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мазмұны: Кіріспе бөлімінде қазақ фольклоры және эпос туралы
шолу жасалған. Ал негізгі бөлімнің бірінші тарауында қазақ халқының жылқы
туралы наным-түсінігі мен эпикалық жырлардағы тұлпарлар образының зерттелуі
қарастырылса, екінші тарауында тұлпар образының өзіне тән сыр-сипатына
назар аударылады.
Қорытындыда бітіру жұмысындағы айтылғандардың барлығының түйіні
түйінделген, яғни тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні қорытындыда деп
айтуымызға болады.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 4-8
І тарау
1. Қазақ халқының жылқы туралы наным-түсінігі ... ... ... ..9-17
2. Эпикалық жырлардағы тұлпарлар бейнесінің зерттелуі..18-26
ІІ тарау
2.1. Эпостағы тұлпар
образы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 27-47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...47-49
Пайдаланған әдебиеттер тізімі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50-
51
Қосымша әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
52
Кіріспе
Қазақ халқының ерте замандарда жасаған мәдени мұрасының бір түрі –
халықтың ауыз әдебиеті.
Жазу-сызу өнері болмаған ерте кезден-ақ қазақ халқы өзінің тұрмыс-
тіршілігі, қоғамдық өмірі, шаруашылығы мен кәсібі, қуанышы мен күйініші,
дүниетанудағы көзқарасы тағы басқа жайында неше түрлі өлең-жырлар, ертегі-
әңгіме, мақал-мәтел, аңыздар ойлап шығарған және оларды ауызекі айту
күйінде тудырған. Сондықтан да бұларды халықтың ауызша шығарған көркем
шығармасы, даналық сөзі, яғни ауыз әдебиеті деп атаймыз. Ауыз әдеби
фольклор деп те аталады. Фольклор – ағылшын сөзі. Ол – халықтың ауызша
тудырған көркем шығармасы, халық даналығы деген ұғымды білдіреді. Фольклор
дүние жүзіндегі халықтардың бәрінде бар. Ал, халықтың ауыз әдебиетін
зерттейтін ғылымды фольклористика деп атайды.
Жанрлық жағынан алғанда, қазақтың ауыз әдебиеті де әр алуан. Халықтың
тұрмыс-салтына, әдет-ғұрпына байланысты туған шығармалар, тұрмыс-салт
жырлары, мақал-мәтелдер, аңыз-әңгімелер, ертегілер эпикалық жырлар, айтыс
өлеңдері тағы басқа қазақ ауыз әдебиетінің негізгі түрі болып табылады.
Бір халықтың ауыз әдебиетінде, айталық ертегісінде немесе батырлар
жырында кейбір сюжеттердің басқа бір халықтың ауыз әдебиетіне ұқсас
келетіндігі болады. Ондай ұқсастық экономикалық, тұрмыс-тіршіліктің,
қоғамдық өмірдің ұқсастығынан туады. Бір-бірімен ешқандай қарым-қатынас
жасамаған, шалғай жатқан халық ауыз әдебиетінде ұқсас сюжеттердің болу
себебі, міне осыған байланысты.
Ауыз әдебиеті халық өмірімен тығыз байланыса отырып, оны жан-жақты
суреттейді, әр түрлі бейнелеу арқылы елестетеді. Әрине, бұдан ауыз әдебиеті
бірден дамыған деген ұғым тумайды. Оның кейбір үлгілері ескі дәуірде,
румындық қоғамда, яғни алғашқы қауымдық құрылыста пайда болған. Бертін келе
қоғамдық, экономикалық жағдайдың, адам баласының дүние танудағы ой-өрісінің
ұлғайып өсуіне қарай ауыз әдебиеті де дамып отырған. Демек, халықтың
қоғамдық өмірі, тұрмыс-тіршілігі, әлеуметтік көзқарасы тағы басқа ауыз
әдебиетінің тууына және қалыптасып дамуына әсер еткен, мазмұн берген.
Сондықтан да ауыз әдебиеті өзінің даму жолында талай қоғамдық құрылыс ауыз
әдебиетінің идеялық бағытына, мазмұнына ықпал жасаған, әрқайсысы өздерінің
мүдделеріне сәйкес ауыз әдебиетін тудырған, оны пайдаланып отырған. Яғни,
фольклор үнемі “өңдеуден”, сүзгіден өтіп отырады. Сөйтіп, біртіндеп
көркемдігі кемелдене бастайды.
Ауыз әдебиетінің авторлары белгісіз болады. Бұдан, әрине ауыз
әдебиетінде автор болмайды деген ұғым тумайды. Онда автор болған.
Фольклордың кез-келген жанрлық түрлерін әу бастан-ақ белгілі бір адамдар
шығарған. Мәселен, “Ер Төстік” т.б. сияқты ертегі, әңгіме, жырлардың
қайсысын болса да, әуел баста жеке адамдар шығарған. Бірақ ол кезде хатқа
түспегендіктен шығарушы адамның өмірбаяны, аты-жөні сақталмаған. Ал,
шығармалары ауызша айту ретімен тарап кеткен. Олардың авторы халықтың өзі
болған. Ауыз әдебиетін халық әдебиеті деп атаушылық, міне, осылай
қалыптасқан.
Ауыз әдебиетінің жазба әдебиеттен бір айырмашылығы ауыз әдебиеті
шығармаларында нұсқалардың көп болуында. Бір-біріне жалпы мазмұны, оқиға
желісі, кейіпкерлерінің аттары ұқсас келетін шығармаларды бір шығарманың
туынды түрі, яғни нұсқасы десек, бұл ауыз әдебиетінде көп кездеседі.
Мысалға, “Қобыланды батыр” жырын алайық. Қазіргі күнде бұл жырдың жиырма
сегізден аса нұсқасы бар. Олардың жалпы мазмұны, оқиға желісі, басты
кейіпкерлерінің есімдері бір-біріне ұқсас келеді. Бәрінде айтылатын басты
әңгіме Қобыланды батырдың сыртқы және ішкі жауларға қарсы күресі, осы жолда
оның жасаған ерліктері. Бұл оқиғалар жырдың нұсқаларында әр түрлі
жырланады, ал ол нұсқаларда өзара үлкенді-кішілі айырмашылықтар болып
отырады.
Мұнымен қатар ауыз әдебиетінде нұсқалардың көп болуы шығарманың ауызша
айту арқылы тарауына байланысты деп білеміз. Мәселен, ертекші өзінің
ертегісі көпшіліктің жиналған жерінде айтады. Сол арада тыңдаушы
көпшіліктің арасынан жаңағы айтылған ертегінің мазмұнын, оқиғасын ұғып
алушылар табылда. Енді олар сол ертегіні бір жерде өзінше әңгімелейді.
Жаңалап айтады, алғашқы әңгімелерінің кей жерін жаңартып, кей жеріне тыңнан
оқиға қосып ұлғайтады. Сөйтіп, ертегінің ішінен жырдың екінші бір туынды
түрі, нұсқасы шығады.
Ал жазба әдебиетте мұндай жағдай кездесе бермейді. Әрбір жазушы (не
ақын) шығармасын өз атынан жариялайды, оны екінші бір автор иемденіп
кетпейді. Қай шығарманы кімнің, қашан шығарғаны жұртқа белгілі болып
отырады.
Ауыз әдебиетінің жазба әдебиеттен тағы бір айырмашылығы бар. Ол: ауыз
әдебиетінде қалыптасқан дағдылы сөздер мен сөйлемдердің тұрақталған
ұқсастық пен ұйқастардың жиі кездесетіндігінен көрінеді. Мысалға,
ертегілердің көпкейлігі:
Ертек, ертек ерте екен,
Ешкі жүні бөрте екен.
Қырғауыл жүні қызыл екен,
Құйрық жүні ұзын екен,-
деп немесе “Баяғыда бір кедей болыпты, оның үш баласы болыпты” деп
басталады. Ертегілердің бұлай басталуы дәстүрге айналып кеткен. Көптеген
ертегілердің басталуы осындай бір-біріне ұқсас келгенімен, одан кейін
әңгімеленетін оқиғалардың мазмұны, дамуы әртүрлі болады. Ал, жазба
әдебиетте шығарма мұндай қалыптасқан дағдыға айналған сөз тіркестерімен
басталмайды. Әр жазушы шығармасын басқа авторға ұқсатпай өзінше бастап,
өзінше аяқтайды.
Ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің арасындағы айырмашылықты көрсететін
келесі бір белгі деп ауыз әдебиетінде бірнеше өнердің бірлесіп көрінуін
синкретизм деп атаймыз. Мәселен, жыршы ақын жырын көпшіліктің жиналған
жерінде шығарған. Сонда ол домбыраның, гармон немесе қобыздың
сүйемелдеуімен ән, күй әуенін келтіріп алып, жыр-әңгімесін белгілі бір
мағаммен айта берген. Міне осы арада бірнеше өнердің бірлесіп келгенін
көреміз. Атап айтқанда: ақындық өнер ән, күй әуені, көпшіліктің алдында
(сахнада) жыр айтып отырған жыршы ақын жырды тыңдаушы қауым бар. Олар
бірлесе келіп, жаңа бір ерлік жырдың тууына себепкер болып отырғанын
байқаймыз. Бұл тек ауыз әдебиетіне ғана тән ерекшелік деп қараймыз. Олай
болса, жазба әдебиеті ауыз әдебиеті негізінде туған. Ауыз әдебиеті халықпен
бірге сан ғасыр жасасып келе жатқан рухани мұра. Халқымыз аттың жалы,
түйенің қомында жүріп-ақ алуан түрлі сөз өнерін тудырған немесе “өнер алды
– қызыл тіл” деп сөзді өнердің ең басына қойған. Ауыз әдебиеті бір кездері
киноның да театрдың да ақпарат құралдарының да міндетін атқарған. Сондықтан
халық әдебиетінің эстетикалық талап-талғамға жауап беретіндер ғана өмір
сүргенде, ал кейбірі қолданыстан шығып қалып отырған. Қысқасы қалай айтсақ
та халық әдебиетіндегі халқымыздың ғасырлар бойы жасалған аса қымбат
қазынасы екендігі дау тудырмайды. Тіпті, ауыз әдебиеті желісінде “Қыз
Жібек”, “Қозы Көрпеш – Баян сұлу”, “Қарақыпшақ Қобыланды” т.б. шығармалары
күні бүгінге дейін көруден халық жалыққан емес. Міне, халық әдебиетінің
құдірет күші деп отырғанымыз осы.
Халық ауыз әдебиетінің тағы бір ерекшелігі деп кейбір халық ауыз
әдебиетінің үлгілерін тек әйелдерге ғана орындау тән. Мысалы, сыңсу,
қоштасу сияқты тұрмыс-салт жырларының түрлерін тек әйел заты ғана айтады.
Бұл да ауыз әдебиетінің бірде –бір қасиеті саналмақ. Сондай-ақ кейбір
жанрлық түрлер тұрмыс-салтқа тікелей қатысты болады.
Қазіргі кезде халық ауыз әдебиетінің кейбір жанрлық түрлері
айтарлықтай ерекшелікке ұшыраған. Мәселен атап айтатын болсақ жар-жар
арқылы бұрын қыз-жігіттер ұзатылған қызды уатса және оның басқа босағада
қалай жүріп-тұруы жайлы ақыл-кеңес айтса, қазіргі кезде үйленуін құттықтап
жақсы тілек білдіру түрін айтады.
Демек, халық әдебиетінің шағын түрлерімен бірге көлемді эпикалық
мұраларымыз да баршылық.
Ежелгі замандардан бері талай ғасырлардың сүрлеу соқпағы мен ұзақ
даму жолынан өтіп бізге жеткен фольклордың құнарлы саласының бірі – эпостық
жырлар. Эпос халқымыздың сан ғасырлық арман-аңсарын үміт-мұратын бойына
сіңірген өнер мүлкі. Ол жұртшылықтың жай-күйін тербетіп рухани сұранысын
өтеп келе жатқан бағалы байлық.
Эпикалық жырларды жинау, жариялау, зерттеу ісі ХІХ ғасырдан бастап
қолға алына бастаған. Оның сыр-сипаты, даму жолдары жанрлық, көркемдік
ерекшеліктері образдар жүйесі туралы ілгерінді-кейінді зерттеу жұмыстары
жүргізіліп келеді. Әсіресе, ХІХ ғасырдың екінші жартысында эпикалық
аңыздардың табиғаты жайында Ш.Уәлиханов, В.В.Радлов, Т.Н.Потанин түйін-
тұжырымдары ерекше мәнді.
Эпикалық жырлардың көбірек зерттеу объектісіне айналған көзі ХХ
ғасырдан басталады. Осы тұста Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов
қатарлы оқымыстылар кейбір жырларды жазып алып жарыққа шығарған. Оларды
жүйелеп, ғылыми тұжырымдар айтқан. Бұл мәселе Қазан төңкерісінен кейін
ерекше қолға алынды. Эпикалық жырлардың генезисі, таихилығы, жанрлық
белгілері мен көркемдігі жайын сөз еткен арнаулы еңбектер жазылды. Осы
қатарда М.Әуезов, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Ә.Марғұлан,
М.Ғабдуллин, А.С.Орлов, Ә.Қоңыратбаев, Н.С.Смирнова, Г.Ысмайлов,
Ы.Дүйсенбаев, Р.Бердібай, С.Қасқабасов, О.Нұрмағамбетова, Т.Қоңыратбаев,
С.Садырбаев, Б.Әзібаева, Б.Әбілқасымов, Т.Сыдықов тағы басқа ғалымдар
орамды ойлар қозғап, эпикалық жырларды әр қырынан қарастырды, жекелеген
зерттеулер жазды. Эпостанудың даму жолын аталған зерттеушілердің еңбегінсіз
көзге елестету мүмкін емес. Ғалымдар ілгері-кейінді айтылған ой-
тұжырымдарға сүйене отырып, эпикалық аңыз-дауларды жанрлық-стадиялық
белгілеріне қарай бірнеше топқа бөледі.
Эпикалық жырлар халқымыздың рухани-мәдени байлығы.
Біздің диплом жұмысымыз екі тарау және кіріспе мен қорытындыдан
тұрады. Соңынан пайдаланылған әдебиеттер тізімі беріледі.
Кіріспеде ауыз әдебиеті туралы шолу жасалады. Жұмыстың І-тарауында
қазақ халқының жылқы туралы наным-түсінігі мен эпикалық жырлардағы
тұлпарлар образының зерттелуіне назар аударсақ, ІІ-тарауында тұлпар
образының өзіне тән сыр-сипаты қарастырылды.
Қорытындыда жұмыс барысындағы ой-тұжырымдар жинақталды.
1.1 Қазақ халқының жылқы туралы наным-түсінігі.
Ел аузында: жылқы – жеті қазынаның бірі “Ат ерді сақтайды”, “Ат –
адамның қанаты”, “Жылқы – түлік патшасы” деп ұлықтаған ұлағатты ұлтымыз
желден жүйрік жануарды күллі тіршілік тірегі, тұрмыс-салты өмірінің
өзегімен тығыз сабақтастырып келеді. Хас тұлпарға қатысты қанымызда бар
асыл қасиеттер әр кезде жанымызда атой салып, бой көрсетіп қалады.
Біздің тегіміз – түрік, түлігіміз – жылқы. Содан да болар, “... аттың
жалына қиямет күніне шейін жақсылық байлаулы тұрады”,- дейді. Жылқы – төрт
түліктің төресі. Тәкаппар, сезімтал, кірпияз, кербез, киелі жануар. Қазақ
қазақ болып, ұлт болып қалғаны үшін – ат пен анаға қарыздар. Осыншама кең
байтақ жерді бабаларымыз аттың жалында, түйенің қомында, білектің күшімен,
найзаның ұшымен сақтап қалып, бізге аманат етіп тапсырды.
Жылқы түлігінің қасиеті мол, орны бөлек. Ол – мінсең көлігің, жесең
тамағың, ішсең сусының, кисең киімің. Жылқының еті де дәрі, сүті мен қаны
да дәрі. Қазысы адамның сүйегін балқытады. Сынықшылар сол май арқылы
адамның теріс біткен сүйегін бұзып, қайта салады. Бие сауған әйелдің
әйелдің дені сау болады, сүтінің қасиеті тырнағының астынан бүкіл денесіне
дариды. “Жылқы – жаным, қымыз - қаным”,- деген Ақтайлақ би. “Жылқының сүті
– шекер, еті - бал”,- дейді дана халқымыз.
Жалпы жылқы малына беретін 22 тұжырымды сын бар. Құлын – жатырына,
бала – нағашысына тартады. Алып – анадан, ат – биеден туады. Ат болатын тай
– саяққа үйір, адам болатын бала – қонаққа үйір. Жүйрік атта жол болмайды,
ер жігітте мал болмайды. Жылқы тәңірдің жердегі еншісі. Міне, осы тектес
мақал-мәтелдерді жалғастыра беруге болады. Не дегенде де халқымыз жылқы
түлігін қастерлей білген.
Қазақтың ерлері ғана емес, әйелдері де жылқы түлігін табиғатын терең
түсіне, түйсіне, сезіне білген. Бәйдібек би жол жүріп кеткен бір жолы топ
барымташы Домалақ анамыздың қолынан шай ішіп, сый-сияпат көреді. Үйір-үйір
жылқыны барымталап қайтқан олар сол үйге тағы да соғып шайланады. Домалақ
ананың пейіліне, ықыласына риза болып, бізден бір жылқы алыңыз деп мезірет
жасайды. Сонда анамыз көп үйірдің ішінен ең нашар кәрі құла сары айғырды
таңдаған екен. Бұл шешім мен байламға ешкім де түсінбейді. Келесі күні
анамыздың айтуы бойынша кәрі айғырды таудың басына алып шығып, екі санына
қыл арқаннан бұғалық салып бұрағанда, кәрі айғыр жан даусымен шыңғырады.
Оны естіген үйірлі жылқы барымташыларға бой бермей тым-тырақай қашып, түгел
кәрі айғырдың қасына жиналыпты. Бұл үйірі құтты айғыр болған екен. Осылайша
анамыздың ақылы, жылқының қасиетін жете білетіндігі жылқысынан айрылған
елге пайдасын тигізген екен.
“Жылқы - жершіл”, “Ат айналып қазығын табады” деп халқымыз бекер
айтпаса керек. Жақсы жылқы басы босаса қандай қашықтықтан да туып-өскен
жеріне тарта береді.
Қасиетті жылқы малы қазақ үшін жаралып, қазақ пен асық кең даласы
жылқыға арналған сияқты. Бірінсіз – бірінің күні де, сәні де, мәні де жоқ.
“Ат бағу адамға сауап әпереді”,- деген Пайғамбарымыз. “Халық едік артық
көрген атты тақтан” деп жырлаған Ілияс Жансүгіров. Қазақ өзінің бауыр
етінен жаралған баласын жақсы көргенде “құлыным” деп еркелетіп, бата
бергенде: “Атың арымасын, тоның тозбасын, қадірің қашпасын”,- дейді.
Әйтеуір атсыз әңгіме жоқ. Қазақ өзі аттан, қазаны оттан түспеген халық.
[17.15].
Тұлпар бейнесін тереңнен зерттей отырып, халқымызбен бірге жасасып
келе жатқан асыл жануарларымыздың пайда болуы мен дамуына да тоқталсақ,
Ч.Дарвиннің еңбегіне сүйене отыра атақты палеонтолог В.О.Ковалевскийден
(1842-1883) бастап, жылқы тобының эволюциясы жайлы белгілі ғалымдар қазірге
дейін зерттеулер жүргізуде [34.172,173].
Тұлпар туралы дерек көздері өте мол. Жылқы малының шығу тегі
айдаһармен, сумен байланыстырылады. Жылқының – айдаһарға ұқсас бір көрінер
қыры, келбеті болған. С.Әжіғалиев ежелгі қытайлар мен оның батыс
көршілерінің мифологиясындағы тау және ат бейнелерінің арасындағы
генетикалық байланыс жөнінде сөз қозғаған. Бұған қарап “ тау мен ат”
байланысымен шендестіруге болады. Осыған ұқсас аңыздар Моңғолияда
сақталған: “Аса қадірлі деп есептелген Манго Морито тауында мекендейтін
күміс аттар аспаннан түскен екен. Жалпы, аттың аспанмен және таумен
(үңгірмен) сабақтастығын “танг” (тау), “таз” (тай) сөз өзгерістерінен де
көруге болады”.
Көшпелі түркі фольклорында қанатты арғымақ бейнесін молынан сақтап
отыр. Бірақ оның көшпелі тұрмысы қанатты ат бейнесін бейнелеу өнерінде
сақтап қалуға мүмкіндік берген жоқ.
Рас, судан шығатын тұлпарлар туралы аңыздың барлығы да бір
географиялық ареалға Хасарлы (Каспий) теңізінің жағалуына дәлірек айтсақ
осы теңіздің оңтүстік-шығыс (Түркменстан) және оңтүстік-батыс (Әзербайжан)
жазалауына келіп тоғысады.
Ат (жылқы) бейнесі адамды жарату (антропогенез) мифологиясына
қатыстырылады. Түркі-моңғол халықтарының фольклорында (эпосында) “жылқыдан
жаралу” мотивінің бар екендігін Р.С.Липец те атап көрсеткен болатын. Ол:
“Эпостағы ат эпос қаһарманының ата-аналарының біреуі, көбінесе шешесі болып
баяндалады. Мәселен, Саха-Якуттың олонхолардағы “жылқының баласы” әр түрлі
нұсқалармен белгілі. Бір эпоста қаһарман – адам жылқының баласы болса,
екінші эпоста ол – уақытша жылқы кейпіне енген қатын-тәңіриесінің баласы
да, осындай қаһармандардың барлығы да өзінің шығу тегі жағынан жылқы, ат
тәңіриесі – Джесеймен байланысты болып келеді де:
1. Ерен – жылқының баласы, яғни оның шешесі – бие (ұрғашы жылқы).
2. Ереннің шешесі – уақытша бие кейпіне енген адам сипатты әйел.
3. Ереннің шешесі оны ат қорада туады. Бұдан шығатыны Ереннің өзі де
жылқы (еркек құлын, тай) кейпінде бола алған.
Жылқы - ана немесе жылқы – қарындас (яғни жылқы тотемдер) ереннің
басты көмекшісі болған. Кейінірек, бұл жылқы бейнелерін кәдуілгі адам
кейіпті шешелер мен қарындастар (әйел текті тәңіриелер мен бақсы-абыздар)
бейнесін ығыстырып шығарған. Осындай өзгерістердің сарқындарын түркі
халықтарының эпостары мен ертегілерінен кездестіруге болады.
Жылқытұрпаттылық (гиппоморфизм) – мифологиядағы бейнелердің
кейіптенуінің бір түрі, оны зооморфизмнің бір варианты деп есептеуге
болады. Жылқытұрпаттылық дегеніміз мифтік, шежірелік, эпостық
кейіпкерлердің жылқы кейпінде, тұлғасында да суреттелуі. Ер адам – айғыр,
әйел – бие тұрпатында суреттеле алады. Мәселен, көне грек мифологиясында
теңіз тәңіриесі Посейдон да ат кейпінде суреттелген, архаикалық миф
Посейдонның Делитрамен ат (жылқы) кейпінде некелестігін айтады. Осындай
түрдегі “некелесу” үнді мифологиясындағы Вивасват туралы мифте де бар.
Осыларға ұқсас кейіпкер болмысты мен түркі (қазақ) фольклорынан да табуға
болады.
Шоқан Уәлиханов қырғыздарда арбаушы батырлармен қатар арбаушы аттардың
- арбын құлын (ланадо чародей) дегеннің де болатындығын жаза келе, қазақта
да “жылқы әулие” деген түсініктің болғанын айтады. Бұл жерде қырғыздың
“арбын құлын” мен қазақтың “жылқы әулие” дегендердің мифтік болмысын
анықтау, нақтылау керек.
Жалпы қазақ фольклорында “су және жылқы” байланысы “су жылқылары”
(суын айғыр, суын биелер, теңіз жылқылары) деген фольклорлық бейнеден
көрініс тапқан. Осындай телімелік келтірімнің түркілерге де тән
(имманентті) болғандығын көрсететін мысалдардың бар екендігін айтуымыз
керек.
Ертегілер мен эпостар, аңыздардағы, яғни олардың ар жағындағы мифтік
кез келген жылқы, тіпті оның “сумен байланысы” көрсетілмей қалғанның өзінде
де су жылқысы болып табылады.
В.А.Гордлевский су жылқылары туралы мифтік түсініктердің фольклорда
бар екендігін жазып қалдырған. Ол бойынша “су жылқыларының жүні алтын
болады, аттың аузында (ұртында) бір жылтыраған тас болады, айғырлар судан
жағаға шыққанда тасты бір биіктеу жерге қояды, адамды көрген бойда тасты
алып, су астына кіріп ғайып болады” делінеді.
“Қорқыт ата кітабы” циклінде де теңіз айғыры кездеседі.
Осындай аңыздар башқұрттарда да бар. “Ақбозат”, “Қара Юрга”, “Залтулек-
Хыухылу” эпостарында осындай жылқылар туралы сюжеттерге елеулі орын
берілген. Солардың бірі – башқұрт халқының құрамындағы “Бололы” (байулы)
рухының шығу тегу туралы аңыз –эпоста келтірілген: “Күшлек деген жігіт
өзінің сұңқарын бір үйір су жылқысына” айырбастайды, сөйтіп судан бір үйір
жылқы, оларды қара жорға тұлпар бастап шығады. Осы тұлпар иесіне қыз әкеліп
береді. Осы қыздан туған жігіттің балалары “байулы” руы болып тарапты...”,-
дейді С.Қондыбай. [25.56].
Аңыздық келтірім бойынша, суын айғырлар жыл маусымының белгілі бір
кезеңінде, яғни нақты бір күні теңіз астынан жағаға шығады екен. Міне, осы
судан шығатын күнді, шығатын тұсты білген жылқышылар өздерінің кәдімгі
үйірдегі биелерін сол маңайға жібереді. Мұндағы басты пиғыл: “Су астынан
шыққан айғыр жерлік биелердің бәріне болмаса да біреуіне шабуы әбден
мүмкін”, міне, осындай суын айғыр түсіп, буаз болған бие болатын болса, оны
(биелерді) басқа жылқылардан бөлек бағып, одан туған қүлынды ешкімнің
көзіне түсірмей, оқшау өсірген екен.
Ғұлама ғалым Ә.Марғұлан “Ежелгі жыр-аңыздар” атты еңбегінде: “ Жылқы
бағу туралы Қазақстан сахарасы бір ғажайып аңыздың ұясы. Сақ, ғұн, үйсін
заманынан бері қарай қазіргі дәуірге дейін олар жылқының неше алуан әдемі
мүсінін бастаған. Олардың аса қадірлегені әсіресе тұлпар аттар...
Ескі ғұн үйсіндер жылқыны сондай-ақ, қадірлі көргендіктен оны
сондайлық көбейткен. Қытай тарихы бойынша, әрбір үйсін байларының жылқысы
бес мыңнан кем болмаған, оғыз бен қыпшақтарда ең бай үйдің жылқысы мыңнан
кем болмаған көрінеді, деген. [14.215].
Жалпы ертедегі әңгіме-аңыздар, суын теңіз жылқысы туралы әңгімелер
баршылық. Оны тіпті көзімен көрген, немесе көргендерден естігендер де
кездеседі. Тұлпарлар, суын теңіз жылқысы туралы аңыз-әңгімелер көптеген
халықта бар.
Осы тұста Қожаназар байдың жылқысындағы қанатты қара айғырдың үйірі
немесе бітімі суын құлыны [40.430] ауыз әдебиетінің нұсқаларындағы әр
кейіптегі тұлпарлар: қырық күншілік жерге бір күнде жететін Тайбурыл
[15.58].
“Балжыңгер” күйіне негіз болған ет пісірім уақытта Марқакөлді айналып
шығатын қанатты пырақ “Едіге”, “Орақ-Мамай” жырларындағы күміс құйрық
тұлпарлар “Манас” жырындағы Манас дүниеге келген күні оның Аққұла су құйрық
тұлпары ертегідегі қытай тарихшыларын таң қалдырған ғұндардың бір күнде мың
шақырым жүретін тұлпарлары, “Қара мерген” ертегісіндегі ғажайып құлындар
“Керқұла атты Кендебай” ертегісіндегі алтын құйрықты құлын, мың бір түндегі
ұшатын тұлпарлар жер бетіндегі тіршілік иелерінің су астындағы сыңары,
немесе теңіздің , көлдің астын жайлаған ғажайып алтын жылқылар туралы
әңгімелер төркінсіз, негізсіз емес. Сол сияқты сыры беймәлім күшке таң қала
келіп, қыпшақ елінің ақыны Құтып “Хұсырау шырын” дастанында Алланың
әмірімен тау ішінде үңгірдегі тұлпар суретін түз жылқылары шағылысып,
жүйрік аттар туатынын айтқан.
1988 жылы “Ертегілердің” І томының 62 бетінде зерттеуші Т.Бекқожина
Ислам Қасымжанұлы деген азаматтың естіген мынадай әңгімесі берілген:
“Ұрғашы құлын есейген соң, түсінде суын көріп, ғашық болады. Ретін тауып,
жарық айлы түнде теңіз жағасына барғанда, теңізден суын шығады. Суын –
теңіз жылқысы. Өте әдемі, құйрық жалы сүйретіліп, үстінен тоқтамай, су
тамшылап тұрады-мыс. Міне, осы екеуінен тұлпар туады”. [41.62].
Қытай жазбаларындағы Хуңза тайпаларының этнонимі жергілікті айғыр
атауынан шығуы мүмкін екенін айта келіп, бұл тайпа мен Геродоттың
“аргиппейлер” тайпасының орналасқан жері бір екенін көрсетеді. Сондай-ақ,
Аргиппейлер деген сөз “арғымақ”, “тұлпар” дегенді, білдіретіні баяндалады.
Аттың киелі (мифтік) табиғатының барлық уақыттағы өзектілігі арғы
қазақтарда (дей – түркілер мен көне түркілерде) атқа, жылқы шаруашылығына
қамқоршы болатын “арнайы” тәңір иесінің болуына жағдай жасап берген.
Бүгінгі қазақтағы “Қамбар -ата”, “Дүлдүл - ата”, “Жылқышы ата” деп аталып
жүрген жылқы иесі мен жылқышылардың бейнесінің ар жағында осындай
функциялы тәңіриесінің жатқандығы дау туғызбайды. Саха-Якуттардың
мифологиясындағы Джесегей (Дьохогой) айы тойон-ат (жылқы) малының
тәңіриесі. Әлгі “арбан құлан” мен “жылқы әулеті” дегендердің астарынан да
осындай мифтік бейнелер жатуы мүмкін. [25.42].
Алматы Есік үйінен табылған сақ оғланының (“алтын адамның”) бас
киімінде ешкі мүйізі, алтын қанатты екі аттың кескіні бар, олардың
арқаларынан “төрт алтын жебе” өсіп шыққан. [25.67].
Түрік аңыздарында ат үлкен орын алады. Аңыз түрінде берілген үлкен
бөлім дастандарда да ұшырасады.
Жылқы малының пайда болуы жайлы мифологиямен қатар адам өмірінде
жылқыға байланысты көптеген наным-сенімдер мен салт-дәстүрлер де бар.
Ертеректе әйелдер қатты жаны қиналып, толғақ қысып, босана алмай
жатқанда, үйдің іргесіне ат байлап, немесе аттың үстіне мінгізіп,
жылқыларды үйірлеген екен.
Белгілі ғалым С.Қасқабасов миф түсінігі жайлы “Қазақтың халық прозасы”
атты еңбегінде: “Қазақ фольклоры тұрғысынан қарағанда миф деп отырғанымыз
- әлемдік мифология ауқымынан шықпайтын, тіпті типологиялық сипаты мен оған
сәйкес келетін дүниені жаратылыстың әр түрлі құбылыстары мен объектілерінің
пайда болуын, аспан мен жердің жаратылуын, адамзаттың алғаш қалай пайда
болғанын және аңдар мен құстардың шығу тегі мен мінез-құлқын,
ерекшеліктерін түсіндіріп баяндайтын прозалық шығармалар”,- деп жазады.
[4.65].
Халық сенімінде төрт түлік малдың арғы ата-бабасы, жаратушысы, құдайы
бар деп білген. Сондықтан, төрт түліктің төрт түрлі ата тектері атап-атап
айтылып, оларға жалбарыну, жалыну өлеңдері арналған “О, мал иесі, Шопан
ата, Қамбар ата, Ойсыл қара, Зеңгі баба! Малды аңдыған пәле көп, соған сақ
бол, ит-құстан сақтай көр, сақтай көр. Біздің береке-бірлігіміздің бұза
көрме!”- деп қайталап өлең айтқан.
Қорғаушы, пір-иесі - Жылқышы атаға арнауы да осы тектес болып келеді:
Шаруаның бір пірі Жылқышы ата,
Тілегенде өзің бер ақтан бата.
Үйір-үйір жылқыны шұрқыратып,
Ойдан-қырдан арқансыз әдеп мата. [11.24].
Әр халық эпостарында адамның жылқыдан жаратылу мотивтері де кездеседі.
Сондай-ақ башқұрттардың “Бұзансы - батыр” эпосында батыр жылқы болып туады.
Кей кездері ол адам кейпінде де, құлын кейпінде де бола алған. Бұнда боз
бие күрең құлын туып, ол үш күннен кейін күтпеген жерден болашақ қаһарман
жас балаға айналған.
Аңыз бен эпостарда адам мен жылқы арасындағы байланыс шындыққа ұласып,
оқиғаның негізіне айнала бастаған. Мәселен, бурят версиясындағы “Гесерда”
жас бойжеткен Аралго – гоаны Гесердің айласымен Гесерге қосылады.
Жылқының атрибутты функциялық бейнесі ежелгі түркі мәдени дәстүрінің
соңғы кездерінде де бейнеленген.
Аңызға қарағанда түрік көк жүзінен жер бетіне атпен түскен. Якуттар
алғашқы адамның көктен түскен жартылай адам, жартылай ат денелі бір
нәрседен жарытылғандығына сенген. Тәңірі мен хабарласу атпен барып
жүргізілетін-ді.
Қорыта айтсақ, ат (жылқы) бейнесі адамды жарату (антропогенез)
мифологиясында қатыстырылады.
Жылқыға деген құрмет пропорциялы, бейнелі түрде қазақтардың көркем
ойлауында қалыптасты. Көптеген зерттеушілер тек қазақтардың сөздік
шығармашылығы жылқы бейнесінің тамаша поэзиясы үлгісі көптігін айтады. Осы
жерде айта кететін жай, қазақ фольклорының контексінде жылқы әр кез символ
ретінде кездеседі. Ол:
1) Күннің символы ретінде – қанатты, аспанға жақын және оның шабысы
ерекше – ұшатын шабыс,- деп жіктеген Б.Жетпісбаева өз еңбегінде [18.124].
Жұлдызды аспанмен халық қазақтың көптеген аңыздарын байланыстырады.
Олардың бірі – жеті қасқырдан қорыққан жылқылар. Қасқыр кейпіндегі
сайтандар жылқыларды шабуылдайды. Ал, “Темір-Қазық, Ақ боз ат және Көк боз
ат, жеті қарақшы” аңызында жеті қарақшы алтын шынжырлы Темір қазыққа
байланған екі Ақ ат (Ақ боз ат) пен Көк (Көк боз ат) атты ұрлағылары
келеді. (Олар Поляр жұлдызы мен Темір қазық).
2) Интеллектілік символ ретінде, оның бойы ақылға тіл байлығына толы,
ол өз иесіне ойлы пікірлер, дұрыс жол айтады. Батырлардың барлық аттары
осындай ерекшеліктерімен өзгеше болып келеді. Олар ақылды, ойлы, батырдың
қай кезде болмасын қасынан табылады.
3) Ат-өжеттілік пен сенімділіктің символы.
4) Сұлулықтың, мырзалықтың символы. Қазақтар секілді атқа арнап сонша
ән, мақал, тамаша сөздер, аңыздар, атты бағалаған эпикалық шығармалар, оның
бейнесін, сұлулығын, маңғаздығын, мырзалығын, тәкаппарлығын мадақтаған
туындылар басқа халықтарда көп кездеспейді деуге болады. Бұның өзі
халқымыздың ұлттық ерекшелігі десе артық айтқандық емес.
Ойымызды қорытындылай келе айтарымыз: қазақпен бірге жасасқан асыл
жануарымыздың халқымыз үшін орны ерекше болып саналады. Жылқыға байланысты
халқымыздың наным-сенімі өте мол.
Бұдан байқалатыны:
- Халқымыз жылқыны қасиеті көп, пайдасы мол деп таныған;
- Халықтың таным-түсінігінде – жылқы адамның қанаты, досы, пірі
саналған;
- Түркі дүниесі жылқы жайлы жоғары түсінікте болған, қорғаны әрі
қамқоры санаған;
- Халық әдебиетінде жылқы жөнінде алуан дерек көзі де, мифтік
материалдар да мол;
- Арғы-бергі тарихтағы оқымысты зерттеушілер тұлпар бейнесі мен
өзгеше белгілерін айрықша атап, адамға жақын, тірек болғанын
дәлелді жеткізеді.
1.2. Эпикалық жырлардағы тұлпарлар образының зерттелуі.
Халқымыздың өткен тарихына көз салсақ, қазақ өмір бойы көшіп-қонып
қана жүрген, отырықшылық өмірді мүлде білмеген ел емес. Көшпенділік оның
шаруа жайына не сыртқы жауының қысымына байланысты қолданған стратегиясы
болған. Күшті жаудан ел-жұртын қорғау мүмкіндігі болмаған шақта олар бала-
шаға, қарияларды мал-мүлкін алыс өлкеге көшіріп, көз тасалау қамын жасаған.
Халқы үшін жанын пида етер көзсіз ерлерін халық барынша қадірлеп, оларды
келешекке үлгі етіп ардақтай білген. Поэзия тілімен олардың өшпес ерлігін
жырлап, бейнелерін сомдап кеткен. Мәңгілік эпос жырларын туғызып, оларды
ұрпақ мұрасына айналдырған. Осылайша халық поэзиясында дәстүрлі ерлік
эпосты қалыптастырған. [3.8].
Осы шығармаларда асау ат, сенімді тұлпарлар жайлы түркі халықтарының
бәрінің аңыз-әңгімелері мен эпостық дастандарында да кездеседі. Түркі-
моңғол эпос, аңыздарының көбінде жылқы басты қаһарманның ата-анасы болып
келеді. Одан бергі эпостарда анасы емес, бие батырдың емізушісі, оны өз
құлынымен бірге бағушы болып келген.
Б.Жетпісбаеваның “Символ в движении литературы” ғылыми зерттеуінде: “Скиф –
сақ жыртқыштық стилінде, қасқыр мен бірге жылқының да негізгі көркем
бейнесі реалистік және шартты түрде бейнеленген. Осы бейнелеу тенденциясы
символдық интерпретацияның пайда болуын қалыптастырды”,- делінген [18.112].
Түркі, сол секілді қазақ дәстүрінде, жылқының бейнесі, қасқырдың
бейнесі секілді терең мағыналық, бірнеше ғасырлық әдеби мұра болып жеткен.
Түркі халықтарының барлық эпикалық жанрында – “атқа мадақ” кең
тараған. Мәселен, атақты “Күлтегін” жырында бірнеше рет аттың түрлері,
жауынгерлердің аттары, батырлары бейнеленген. Бұл ақ құла – Байырку мен ақ
боз ат – Алып Шалшы, ақбоз ат Огсиза сол секілді келесі фрагментте,
Күлтегін 21-ге толған, бір соғыста өзінің ақбоз аты Ышбара Яштарға мініп,
жорықты бастайды. Ақбоз ат сол жорықта мертігеді. Келесі жорықта Йегин –
Силигқа мініп жорыққа шыққанда да осы аты да мертіккен.
Әдебиет зерттеушісі, профессор М.Жолдасбеков Күлтегін образына
тоқталып, оның жауынгерлігі мен тұлпарлары жайлы сөз қозғаған. Орхон
шығармаларында эпостық образ дәрежесіне жеткен басты әрі ең өзекті тұлға –
Күлтегін екендігін айта келіп, ат жалын тарта халқына қорған болған бала
батыр жырда үнемі беку, өсу үстінде суреттелетіндігіне тоқталған.
Талай қырғынға Күлтегінмен бірге кіріп, жеңіске ортақ болған атақты
Алып Шалшы мен Азман ақтардан “Алты айлық жерді алты аттаған”, “Бір төбенің
тозаңын бір төбеге қосқан”, “Суға салса батпайтын, отқа салса жанбайтын”
жүрісте – көлік, жауда – серік өзіміздің сүйікті Тайбурыл, Байбураларды
көргендей боламыз [20. 88-89].
Тұлпар бейнесі халық прозасы жанрынан да көрініс табады. Фольклорист,
ғалым С.Қасқабасов өз еңбегінде: “Батырлық ертегі жанрының ең басты
белгілерінің бірі – батырға лайық керемет аттың туып, өте жылдам өсуі. Ол
адамша сөйлей біледі, алдағыны болжап, өткенді біліп отырады. Желден де,
құстан да жылдам, ақылды да айлалы ат кейіпкер батырдың жан серігі.
Қазақ фольклорында ат – поэтикалық тұлға. Батырлық қиял-ғажайып
ертегілер мен эпос қаһармандарының ең сенімді серіктері осындай ғажайып
аттар болып келеді. [4.209].
Эпос аңыздардың көбінде батырдың аты мен оның арасындағы байланыс
мотивтері де кездеседі. Шығыс эпостарында жалпы орын алатыны бір мезгілде,
батырдың үйлену тойы күні, батырдың аты да өз тағдырын жолықтырады.
Мәселен, “Рүстемнамада” Рүстемнің аты – Рахш бір кездерде өз иесін тастап,
жылқы табынына кетеді. Ал Рүстем оны іздеп жүріп Тахминаның әкесінің
шатырына келіп, сұлуды ұнатып қалады. Тахмина Рүстемнен ұл туады, ал
жылқыдағы Рахштан құлын туады [19.126].
Қырғыздың “Манас” эпосында да Манастың Ақ Құла аты батырмен бір күнде
туған. Сондай-ақ, қырғыз эпосындағы Алмамбет пен оның Сарала аты да
тетелес болған екен. Өмір бойы олар бірінен-бірі ажырамаған. Алмамбет
өлгеннен соң оның денесін қиындықпен еліне жеткізіп, тұлпары Сараланы бірге
жерлеген.
Сол секілді ертедегі моңғолдарда Сүлде жалауы болған. Бұның да жылқы
малымен қатысы бар. “Шыңғыс ханның тоғыз құйрықты ақ жалауының сағасының
үстіне ақбоз айғырдың жалын байлаған. Сондықтан ақ жалау аталған. Ал,
соғысқа майданға аттанарда жалауы ызбарлы, суық болу үшін оған қара
айғырдың жалын байлаған. Ұрыс жалауы сондықтан да қара болған”,- делінген
[22. 27]. Түркілердің Тәңірлік өз діні, өзінің тілі, өзінің әрпі болғаны
белгілі. Бұған қоса олардың көркем мәдениеті де, өзіндік әдебиеті де болды
деп айта аламыз. Түркілердің сол замандағы фольклорынан бізге жеткен
сарқыншақ мұрасы аз емес. “Алпамыс” (“Алып Манаш”, “Манас”) “Қорқыт”
(“Деделе Қорқыт”) сияқты жыр-аңыздардың сонау түркілердің бірлігі тұсында
пайда болғаны кейін әр халық өзіне оны мұра етіп алғаны – бүгінгі ғылымда
дәлелденген шындық [35. 4].
Ғасырлар бойы жырланып, бүкіл түркі тілдес халықтардың сүйікті
шығармасына айналған – “Көрұғлы” эпосы орта Азия халықтарынан түркіменде,
өзбекте, тәжікте және қазақта бар. Кавказ халықтарынан азербайжанда,
армянда, грузинде, абхазда, құмық халықтарында, Балқан түбегін мекен еткен
елдерде, шет елдерден – арабта, түркімендерде кездеседі.
Қазақта Көрұғлының әкесі – Раушанбек.
“Раушанбек” дастанының үш нұсқасы бар.
Жырда Раушанбек бір тұлпардың қу басын құшақтап “Кімдер айтар сені тұлпар
басы?”- деп мұңын шағып тұрып жылайды. Мұны естіген Шағдат шахы: “Мұның
тұлпар екендігін сен қайдан таныдың?”- дегенде, Раушанбек қу басты ұстап:
“Мұның тұлпар екендігін білгенім, Байқағанға жеті жерде белгі бар. Жеті
жерде бардүр мұның белгісі, Бір тұлпардың жетпіс жерде тынысы. Сол
жетпістің жетеуі бар басында, Таңдайында жетеуінің бірісі. Екеуі тұр екі
құлақ түбінде, Екеуі тұр отыз тістің жігінде, Екеуінің орны көздің арасы,
Бізден басқа ешкім білмес бұл күнде. Илансаңыз мен берейін есепті,
Көрсетпесем, айтты дерсіз өсекті, - Бір қу бастың жеті жерде тынысын,
Шағдат ханға қолыменен көрсетеді”. [21.11].
Ұлт руханиятында әдеби жәдігерліктерде – тұлғалар туралы тағзым мен
тағылым алар тұстар мол.
Қазақтың батырлар жыры – яғни, қаһармандық эпос халық поэзиясының
ертеден келе жатқан көлемді де көрнекті жанрларының бірі. Оның сюжеті
күрделі оқиғаларға, шиеленіскен тартысқа құрылатындықтан және қалың
бұқараның көкейкесті мақсат-мүддесін, ой-қиялын бейнелейтіндіктен,
тыңдаушыны баурап, әсерге бөлейді. Сондықтан да ол қалың бұқараға кеңінен
таралды, ұрпақтан-ұрпаққа жетіп ұзақ уақыт сақталады. [24. 7]
Түркі-моңғол эпосын зерттеп, ондағы батыр мен оның тұлпарлары жайлы
еңбек жазған. Р.С. Липец образ батыра и его коня в тюрко-монгольском
эпосе зерттеуінде тұлпарлар мен батырдың образына терең тоқталып,
талдаған. Бұнда батырдың аты оның қорғаушысы, сенімді серігі қанаты ретінде
суреттеледі. Батырлар жырында ерге қанат болып, қиналғандар, жанына медеу
болатыны – олардың тұлпарлары. Алпамыстың Байшұбары, Қобыландының
Тайбурылы, Ер Тарғынның Тарланы, Қамбардың – Тұлпары т.б.
Алпамыс батыр жырында Байшұбар, алпамыстың алдына мені ұста деп,
өзін көлденең тартады. Алпамыс болса, мінбеймін деп оны басқа ұрады.
Артынша абайлап ақылмен ойлап, қолына келгенде, Байшұбар болса, жүгенге
мойнын созған. Сол уақытта төрт аяғы тең болып, баяғы дұшпандар ұстап
алмасын деп жасырған бойын жазады. Жырда Байшұбардың бейнесі, Ауыздықпен
алысып, ұшқан құспен жарысып, Астындағы тұлпардың, Ойында еті бұлтыңдап,
Құйындай шаңы бұрқылдап, Құлақ салсаң дыбысы, Таң суындай, Қолтығынан аққан
тер, Тебінген сылпылдап, Маядай мойнын созады. Шу дегенде жануар, Ұшқан
құстан озады, Тарта-тарта баланың, Алақаны тозады, - деп керемет бір күш
иесі ретінде суреттелген. Расында да, батырлар жырында тұлпарлар образының
шабысы небір керемет суреттеулер, пейзаждар арқылы берілетіні анық.
Ғалым Т.Кәкішев аталған жыр туралы: Осы суреттеудегі әсем қиялды
әсірелеудің күштілігі мен нанымдылығы сонша, болмайтынды болдырады да,
халықтың эстетикалық талғамын оятады. Сөзбен жасалғагн осындай тамаша
суреттер, көрікті келбеттер, ажарлы әсемдіктер, талай ұрпақтың көркемдік
танымын тәрбиелеп, сезімін жетілдірді, түсінік әдісін биіктетті, - дейді.
[23. 9]
Құртқа күйеуінің еліне келе жатқанда үйірдің ішінен Қыдырбайдың кер
биесін көреді де, қонғасын сол биені сұратады. Қыдырбай келіннің келмей
жатып билеп төстей бастағанына ашуланып, биені бермей, келініне ерегісіп,
тіпті әлгі биені сойып тастамақ та болады. Тек қызы Хансұлу өтінген соң
ғана шал жібіп, кер биені келініне береді. Қыдырбай қызына: Кер биеден
туғаны, Тобылғы меңді ат болар, жалғыз ағаң Қобыланды, ол, торы атқа
мінгесіп жат болар, жыл он екі ай келмей жоқ болар, сонда менің көкем қайда
деп, Аларсың менің мазамды, Сол себептен бермей тұр едім, - дейді.
Шындығында Қобыланды кер биеден туған Бурылға мінген соң, ел қамын ойлап,
өз туғандарымен адлыстан хат болғаны белгілі.
Аталмыш жырдың басқа варианттарында да Қобыландының әкесінің (не
нағашысының) осындай аты өзекті болып шығады. [256 63]
Қазақ зерттеушілері батырлар жырына зор маңыз берген. М.Әуезов
зертеулеріндегі Қобыланды батыр тұлпарының бейнесіне тоқталсақ: Астындағы
Тайбурыл, Аралдай аузын ашады, Аяғын топ-топ басады. Бір төбенің тозаның,
Бір төбеге қосады. Жаңбырдай тері сіркіреп, Жауған күндей күркіреп, Қор
суындай тосады. Құлан мен құлжаның, Ұзатпай алдын тосады. Көл құтан мен
Қарабай көтеріліп ұшқанда, Белінен кесе басады - дейді. Қазақ
тұлпарларының әуел бастан халқымыздың санасына, дүниетанымына етене жақын
болғандығын дәлелдейтін рухани мұраларды және қазақ халық әдебиетіндегі
жылқы малының орны жөнінде Қ.Жұмалиев, Р.Бердібаев, Ә.Қоңыратбаев,
М.Ғабдуллин, Н.Келімбетов, А.Қыраубаева, С.Мұқанов, Т.Сыдықов, Ә.Марғұлан,
С.Қондыбай А.Тоқтабай т.б. зерттеушілеріміздің еңбектерінен кездестіре
аламыз.
Қобыланды Қазанды жеңіп, ат көтінен түсіріп өлтіреді. Содан кейін
Қазанның ішінде дайындалып тұрған қалың қолмен жалғыз соғысып, қырып жеңіп
шығады. Қазан қасына Қият қолы келген соң, біржолата шауып, шаншып олжалап
алып болған соң батырлар қайта қайтады. Жолшыбай Қобыланды мен Қарашаш
көбікті деген халық жылқысын ала кеткен болады. Далада жатқан қалың жылқыны
алдарына салып айдап жөнелгенде, жылқыда да көбікті батырдың Тарлан ат
деген аты болады. Сол жауды сезіп, қалаға қашып келеді. Көбікті жау
келгенін біліп, атына мініп қуады. Бұл келген уақытта Қобыланды бір жайлы
жерге келіп, ұйықтап жатқан болады. Көбікті ұйықтап жатқан Қараман мен
Қобыландыны байлап алып зынданға салып тастайды. Көбіктінің Қарлыға деген
қызы екі батырды босатып алып солармен қашпақшы болып, әуелі екеуінің
батырлығын, сынамақ болады. Қобыланды еліңді қырып, шауып кетемін дейді қыз
батырға ыза болып, зынданнан ықтиярымен шықпаған соң, айламен шығармақшы
болып, Тайбурылдың тіліне қыл бұрау салып, қинап, шыңғыртады, батыр жаны
ашып, долданып зынданнан атып шығып келіп қызды ертіп алып, Қараман үшеуі
көбіктінің жылқысын тағы алып жөнеледі. [16 62-63]
Тайбурыл туралы көзқарас, ой-пікірлер өте көп. Ғалым А.Тоқтабай,
Тайбурыл тұлпар жайлы: Тайбурыл ХІҮ-ХҮ ғасырларда өмір сүрген Қобыланды
батырдың аты. Халық арасында Қобыландының осы халық арасында Қобыландының
осы тұлпардың иесі болуын былайша сөз етеді: Бірде Қобыландының әкесі
ұлына: Жақында кер бие құлындайды. Ат сенің сенімді тұлпарың болады, -
дейді.
Құлын дүниеге келген соң, оның бар мехнатын батырдың жұбайы – Құртқа өз
мойнына алады. Құртқа құлынды қырық күн құлықтың сүтімен (бір-ақ рет
құлындаған бие), келесі қырық күнді қысырдың сүтімен (екі жыл қатарынан сүт
беретін бие) асыраған. Осы кезде Тайбурылда қажырлы күш пен темір бұлшық
еттер пайда болып, келесі тоқсан күнде мықты болсын деп, оның азығына әр
түрлі емдік шөптерді қосады. Жылқыны арнайы киіз үйде ұстаған. Тек екі рет:
таң алды мен күн батарда оған күн сәулесін түсірген. Қобыландының
жолдастары өз ара күңкілдеп: осы Құртқа құлынды неге батырдан жасырады,
неге көрсетпейді. Шамасы бір жақын жігітіне даярлап жүрген болар деседі.
Бұл сөздерге Қобыланды ашуланады да Құртқадан құлынды алады, ерсіз,
жүгенсіз мінеді. Сонда құлын Қобыландыны ала жөнеледі, теңізден аттап
өтеді. Бірақ алдындағы бір төрт көлден секіре алмайды. Қобыланды құлынға
ашуланып қайтып келеді. Сонда Құртқа айтады: Құлында әлі кемшілік бар,
алты жасқа дейін өзім баптап өсірейін, - дейді. Осылай оны алты жасқа
келгенше мәпелеп енді жылқыны еркіне жіберген кезінде күннің көзін ешқашан
көрмеген Тайбурылдың көзі жайнап, көкке шапшыған.
Тайбурыл батырмен бірге талай жорықтарға қатысып, Қазан қаласының
маңындағы шайқаста Тайбурыл қорған қабырғасынан секіріп өтіп, Қобыланды
ерлікпен жауды қырады, - дейді. [99. 15]
Сондай-ақ, арғымақ ат адамға тән қасиеттермен көрінеді. Батыр
жараланған болса, оны соғыс алаңынан алып шығып, тістерімен абайлап жерге
қояды. Шапқан кезде батырдың құлап қалмауын ойлайды. Егер батыр алға қарай
құлайын деп бара жатса мойын, артқа құлайын деп бара жатса құрығын көтеріп,
оған кедергі жасаған. Жаралы батыр үшін жылап, құстарға немесе басқа да
жануарларға пәлекетті елге білдірулерін жалынып сұрайды. Батыр өлетін
жағдайда болса, оның жанынан еш кетпеген. Жаралы батырды жеу үшін
әрекеттенген жыртқыш аңдарды жабайы құстарды қуып, жаралы немесе өлген
батырдың денесін еліне апаруға әрекеттенеді. Қобыланды батыр жырында
Қобыландының аты Тайбурылдың жаралы батыр Қобыландыны сыртқы жаулардан
қорғау жолындағы күресі, тамаша суреттелген. Жаулар Тайбурылды ұстап,
елдеріне әкетуге әрекеттенсе де оған қолдары жетпейді. Тайбурыл
Қобыландымен сөйлесіп, оны қалай да дұшпаннан құтқару үшін әрекет жасайды.
Қысқасы, тұлпар да батырмен егіз иесімен жаны біртұтас болып бейнеленеді.
Эпостарда тұлпар өз дәуірінің маңызды байланыс және қатынас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz