Сезікті ретінде ұстаудың процессуалдық тәртібі
Кіріспе
I. Тарау. Сезіктінің ұғымы және сезікті ретінде ұстаудың негіздері
1.1. Сезіктінің ұғымы
1.2. Сезіктіні ұстаудың негіздері
II. Тарау. Сезікті ретінде ұстаудың процессуалдық тәртібі
2.1. Сезікті ретінде ұстаудың рәсімделуі
2.2. Сезіктіні жеке тінту тәртібі
2.3 Сезіктінің уақытша ұсталатын жері
III. Тарау. Сезіктінің құқықтары және оларды қамтамасыз ету
3.1. Сезіктінің құқықтары
3.2. Сезіктінің құқықтарын қамтамасыз етудегі прокурорлық қадағалаудың орны
Қорытынды
Қолданылған нормативтік құқықтық актілер тізімі
I. Тарау. Сезіктінің ұғымы және сезікті ретінде ұстаудың негіздері
1.1. Сезіктінің ұғымы
1.2. Сезіктіні ұстаудың негіздері
II. Тарау. Сезікті ретінде ұстаудың процессуалдық тәртібі
2.1. Сезікті ретінде ұстаудың рәсімделуі
2.2. Сезіктіні жеке тінту тәртібі
2.3 Сезіктінің уақытша ұсталатын жері
III. Тарау. Сезіктінің құқықтары және оларды қамтамасыз ету
3.1. Сезіктінің құқықтары
3.2. Сезіктінің құқықтарын қамтамасыз етудегі прокурорлық қадағалаудың орны
Қорытынды
Қолданылған нормативтік құқықтық актілер тізімі
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қазақ Гуманитарлық Заң Университеті Алматы Заң Академиясы
Қылмыстық іс жүргізу және Криминалистика кафедрасы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
I. Тарау. Сезіктінің ұғымы және сезікті ретінде ұстаудың негіздері 7
1.1. Сезіктінің ұғымы 7
1.2. Сезіктіні ұстаудың негіздері 14
II. Тарау. Сезікті ретінде ұстаудың процессуалдық тәртібі 22
2.1. Сезікті ретінде ұстаудың рәсімделуі 22
2.2. Сезіктіні жеке тінту тәртібі 30
2.3 Сезіктінің уақытша ұсталатын жері 36
III. Тарау. Сезіктінің құқықтары және оларды қамтамасыз ету 43
3.1. Сезіктінің құқықтары 43
3.2. Сезіктінің құқықтарын қамтамасыз етудегі прокурорлық қадағалаудың
орны 55
Қорытынды 60
Қолданылған нормативтік құқықтық актілер тізімі 64
Кіріспе
Қылмыстық іс жүргізу құқығының субьектілерінің бірі - сезікті болып
табылады. Сезікті қылмыстық іс әрекетті жасады деп күдік тудырған, күмән
келтірген жеке тұлға. Осы сезіктінің қылмыстық іс жүргізудегі құқықтық
жағдайларының негізі Қазақстан Республикасының Қылмыстық Іс Жүргізу
Кодексінде тікелей бекітілген. Сондықтан да қылмыстық іс жүргізудегі өте
маңызды субьекті болып танылады. Сезіктінің қылмыстық іс бойынша заңда
көрсетілген негіздерде құқықтық реттеу өте маңызды болып саналады. Бұл
жердегі басты мәселе сезіктіні ұстау сәтінен басталады. Соның ішінде,
құқықтық құрал арасында, заңда көрсетілген құқық қорғау органдарының
қылмыстық сот ісін жүргізудегі жұмыстарының ішіндегі - сезіктіні ұстау
үлкен орын алады. Бұл тиімді шара, сезіктінің қылмысқа қатысы бар ма және
оған жаза ретінде қамауға алатындығын көрсететін өте маңызды жағдай.
Сезіктіні уақытында ұстау оған алдын ала тергеуден қашуын және қылмыстық
істің шындығын ашуға қарсы келуінен, қылмысты әрі қарай жалғастыруын
тоқтатуына себеп болады.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінде көрсетілген тәртіптер мен негіздерді
сақтай отырып сезіктінің конституциялық құқықтарымен бостандықтарын заңды
түрде рәсімдеу басты мәселе болып саналады. Бұл жердегі сезіктіні ұстау
тікелей жеке адамның құқығына қол сұғушылыққа жатады, осыған байланысты
бұл шара өте қатаң түрде тексеріледі. Жалпы Адам құқығы Халықаралық
декларациясында ешкім қамауға, ұстауға немесе қуылуға алына алмайды, -
деп айтылған[1].
Бұл қылмыстық әрекет бойынша ең алдымен сезікті деп тану мәселесін жан-
жақты қарастырып заңда көрсетілген тәртіптерде прокурордан санкцияны алу
негіздері мен дәлелді қаулы шығару кезеңінен басталады. Осы сәттен
бастап қылмыстық іс бойынша іс қозғалып тергеу әрекеттерінің
процессі жүргізіледі. Сезікті деп тану қаулысынан бастап сезіктінің
қылмыстық іс жүргізу заңында көрсетілген құқықтар мен міндеттерді қатаң
түрде сақтау басшылыққа алынады. Бұл жұмыстың негізгі мақсаты қылмыстық іс
бойынша сезіктінің құқықтық мәртебесін жан-жақты, заңды тәртіптер мен
негіздерде реттелуін талқылау болып танылады. Осындай мақсатты жүзеге асыру
үшін жұмыстың мазмұнын қылмыстық істер жүргізу субъектілері мен іске
қатысушылардың қылмыстық іс бойынша заңдарда бекітілген құқықтары мен
міндеттері ашып көрсетуден бастауды негіз етіп отырмын. Сондықтан да
сезікті қылмыстық іс жүргізу субъектілерінің екінші топ субъектілеріне,
яғни қылмыстық іс бойынша өз мүддесін қорғап түсуші тұлғалардың бірі болып
танылады. Осының әсерінен құқық қорғау органы заңда бекітілген сезіктіні
ұстау процедурасын құқықтық тәртіптер мен негіздерде ұстауды іс бойынша
субъектінің маңыздылығын айқындайды. Осындай ұстау процедурасын заңды түрде
жүргізілу тәртіптерін, негіздерін прокурордың берген санкциясы негізінде
бекітіледі, ал кейбір жағдайда кезек күттірмейтін мән-жағдайлар бойынша
прокурордың тиісті санкциясынсыз сезіктіні ұстау орын алады. Дегенмен,
бұндай процедура жиырма төрт сағаттан кешіктірілмей прокурорға хабарлануы
тиіс. Осындай тәжірибе барысында туындайтын бірнеше келеңсіз оқиғаларды
болдырмас үшін және олардың заңды түрде жүргізілуі үшін сезіктіні ұстау
тәртіптері жан-жақты талдау негізінде қарастырылады.
Теоретикалық талдауда және тәжірибелік қолдануда ұстау нормасын
саралау барысында бірнеше қарама-қайшылықтар туындайды. Сезіктіні ұстау мен
тұлғаны ұстау екі үлкен мағынаны білдіреді. Себебі, сезіктіні ұстау оның
қылмысқа қатыстылығын анықтау және оны қамауға алу түріндегі бұлтартпау
шарасын қолдану туралы мәселені шешу мақсатында қолданылытын іс жүргізудегі
мәжбүрлеу шарасы. Бұндай ұстау негіздері қылмыстық істер жүргізу кодексінің
132-бабының 2-ші тармағында көрсетілген жағдайларды жүргізіледі.
Сонымен қатар сезіктінің тұрақты жері болмағанда және сезіктінің жеке
басы анықталмаған жағдайларда ұсталады. Бұл кезеңде, заңды түрде іске
қатысушы сезікті ретінде құқықтық дәлелді қаулы толық қабылданбаған.
Сондықтан да, алдымен тұлғаны ұстау жүргізіліп құқықтық негізде
дәлелденгеннен кейін сезіктіні ұстау ретінде қарастырылады.
Қылмыс жасады деп сезік келтірген адамды ұстау тәртібі деп аталатын
бапқа тоқтала кетелік. Ұсталған адамды анықтау не тергеу органына
әкелгеннен кейін үш сағаттан аспайтын мерзімде тергеуші немесе анықтаушы
ұстаудың негіздері мен дәлелдері, жері мен уақыты (сағаты, минутын көрсете
отырып), жеке тінтудің нәтижелері, сондай-ақ хаттама жасалған уақыт
көрсетілген хаттама жасайды. Хаттамамен ұсталған адамды таныстырады, бұл
ретте оған Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 68 — бабында көзделген сезік
келтірген адамның құқықтары, соның ішінде оның қорғаушы шақыру және оның
қатысуымен жауап беру құқығы түсіндіріліп, бұлар хаттамада көрсетіледі.
Ұстау хаттамасына оны жасаған адам мен ұсталған адам қол қояды.
Жоғарыда көрсетілген негіздер мен алдыма қойған мақсаттарды жан-жақты
ашып көрсету үшін бұл жұмыстың мазмұнын үш тараудан құрастырдым. Соның
бірінші тарауында сезіктінің ұғымын, оны ұстаудың негіздерін заңды түрде
тәртіптерін айқындап ашып, екінші тарауында сезікті ретінде ұстаудың
процессуалдық құқықтық тәртібі мен негіздерінің реттелуін, оның ішінде
ұсталудың рәсімделуі мен жеке тінту тәртібі қарастырылады. Сонымен қатар,
сезіктінің уақытша ұсталатын жерінің заңда көрсетілген тәртіптерінің
негіздері айқындалады. Үшінші тарауында сезіктінің құқықтары мен
міндеттерінің қорғалу кепілдігі көрсетіледі.
Мен бұл жұмысымды жазу барысында көптеген ғалымдардың еңбектері мен
мақалаларын пайдалана отырып, қазіргі таңдағы заңдар мен нормативтік
құқықтық актілерді басшылыққа алдым. Мәселен, Б.Қ. Төлеубекованың,
В.И.Силвесторовтың, Н.А.Власованың, еңбегін және көптеген заңгер
ғалымдардың еңбектерін, мақалаларын пайдаландым.
I. Тарау. Сезіктінің ұғымы және сезікті ретінде ұстаудың негіздері
1.1. Сезіктінің ұғымы
Сезіктінің процессуалдық тұлғасы қылмыстық сот ісін жүргізуде
анағұрлым күрделі болып табылады.
Сезікті дегеніміз, Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 68 бабында
көрсетілген, ол — тергеуші, анықтаушы қылмыс жасады деп күмән келтірілгені
хабарлап, өзіне қатысты қылмыстық іс қозғалған не ұстау жүзеге асырылған,
не айып тағылғанға дейін жолын кесу шарасы қолданылған адам. Яғни: 1)
оған қатысты іс қозғалған; 2) қылмыс жасады деген күдікпен ұсталған адамды;
3) айыптау табыс етілгенге дейін бұлтартпау шаралары қолданылатын адамды
білдіреді. Сонымен бірге сезікті дегеніміз — қылмыстық іс жүргізу құқықтық
қатынастарының бірден - бір қатысушы, оның мәртебесі — адамды күдікті деп
тану туралы қаулы шығарудың салдарынан емес, осы адамға процессуалдық
мәжбүрлеу шараларын қолдану нәтижесінде немесе қылмыс жасады деп
күдіктенуге байланысты оған қарсы қылмыстық іс қозғау нәтижесінде
белгіленеді.
Сезіктінің процесте пайда болуының заң белгілеген негіздері оның әрбір
қылмысгық іс тікелей қозғалған сәттен бастап қатысуын жоққа шығарады.
Сонымен бірге нақты адамға қатысты қылмыстық істің қозғалуы оны, сөз
жоқ, сезіктінің жағдайына қояды[2].
Сезіктінің процессуалдық жағдайы істе жеке мүддесінің болуына
байланысты. Бұл орайда адамдардың жеке және заңды мүдделері барлық уақытта
бірдей сәйкес келе бермейді. Сезікті - өзінің құқықтары мен мүдделерін
қорғайтын процеске қатысушылардың тізбесін ашатын маңызды процессуалдық
тұлғалардың бірі. Сезіктінің мүдделерін қорғаудың іс жүргізушілік нысандары
әр қилы.
Айыптау табыс етілгенге дейін сезіктіні ұстау жүзеге асырылған немесе
оған бұлтартпау шараларын қолдану кезінде ол қорғаушымен қамтамасыз етілуге
тиіс, әрі алғашқы жауап алу жүргізілгенге дейін қорғаушымен оңаша және
құпия түрде кездесуге құқығы болуға тиіс. Қорғаушының болмауы ұсталған
адамға қандай да бір айғақ бермеуге мүмкіндік береді. Қорғаушының болуы
ұсталған адамға алғашқы жауап өткізілгенге дейін-ақ өзі үшін анағұрлым
тиімді бағыт ұстануына мүмкіндік береді.
Алғашқы жауап алғаннан кейін сезікті мүмкін болатын тәсілмен (телефон
арқылы, басқа да белгілі бір байланыс арналары бойынша) өзінің ұсталғандығы
және тұрғылықты орны туралы хабарлауға құқылы.
Сезіктінің жағдайы ұстаудың шекті мерзімі — жетпіс екі сағатты сақтау
туралы заң талабымен күшейе түседі. Сезіктіге бұлтартпау шараларын
қолданған жағдайларда адам сезікті жағдайында он тәуліктен астам бола
алмайды. Аталған мерзімдердің аяқталуы төмендегі шаралардың бірін қолдануды
талап етеді:
сезіктіні қамаудан босату;
таңдап алынған бұлтартпау шараларын жоққа шығару;
адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту.
Сезіктінің процессуалдық мәніне қатысты ғылымда оны іс жүргізушілікті
реттеудің аяқталмағандығы және қарама-қайшылығы сияқты фактіні танудан
басқа біріңғай пікір жоқ. Төмендегідей екі түрлі көзқарас анағұрлым кең
тараған.
1. Бірінші көзқарасқа сәйкес айыптау табыс етілгенге дейін ұсталған
немесе бұлтартпау шаралары таңдап алынған адам емес, сондай-ақ іс
жүргізушілік мәжбірлеудің кез келген шаралары (тінту, почта-телеграф хат-
хабарларына тыйым салу, айдап жеткізу және т.б.) қолданылатын адам, не
сезікті ретінде жауапқа шақырылған адам сезікті деп танылады. Сезіктінің
процессуалдық жағдайын осылайша түсінуді жақтаушылар (С.Бекешко, Э.
Боровский, Е.А. Матвиенко) бұрын қолданылып келген Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің нұсқауларын жалған түсінудің жолына түсті, бұрынғы Қылмыстық іс
жүргізу кодексінде адамды сезікті деп тану үшін негізсіз кең ауқымды
түсінік береді. Атап айтқанда, С. Бекешко сезікті дегеніміз - қылмыстың
жасалуына ықтимал кінәлі, қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін қамтамасыз
ету қажеттілігіне байланысты іс жүргізушілік мәжбірлеу шараларын қолдану
жолымен процесске тартылған немесе сезікті ретінде жауап беруге шақырылған
адам деп атап көрсетеді .
Егер мұндай көзқарас бұрын қолданылып келген қылмыстық іс жүргізу
заңдарын қате түсіндіруді білдірсе және қабылдау мүмкін болмаса, онда
екінші көзқарас процесске қатысушылардың категориясын теориялық —
құқықтық талдауға байланысты және оның бойында қаралып отырған проблемаға
доктриналық көзқарастың элементтері бар[3]. 2. В. М. Савицкий және Л.Д.
Кокорев бастаған бір топ ғалымдар сезікті ретінде қылмыстық іс қозғалған
кез келген адамды тануды ұсынады.
Идея назар аударуға және қылмыстық іс жүргізу заңдарына қабылдауға
тұрады, өйткені:
- айып тағылғанға дейін қылмыстық іс қозғалған адам (ұстау орын
алмаған жағдайда) бұрынғы қылмыстық іс жүргізу кодексінде ешбір
белгіленбеген, яки оның құқықтық мәртебесі айқындалмаған (басқаша
айтқанда құқыктары мен міндеттері жоқ); адам заң құкыктары
белгіленген мен міндеттерінің жиынтығы нәтижесінде ғана құқықтық
қатынастардың қатысушысы бола алатын белгілі, ал олардың болмауы
тергеу мүдделі болып отырған адамға қатысты қылмыстық ізге түсуді
бастау іс жүзінде мүмкін еместігін білдіреді; - мұндай адамның
құқықтық мәртебесінің белгісіздігі жағдайында Қазақстан
Республикасының Конституциясы және өзге де заңдары белгілеген
азаматтардың заңды мүдделері мен құықтарын бұзуға жәрдемдесетін
жағдай туындайды. Сонымен, қылмыс жасауы ықтимал адамнан іс жүзінде
айып тағылғанға дейін куәгерден жауап алу ережелері бойынша жауап
алынады, мұның өзі оның ақиқат айғақ беру міндетін білдіреді,
керісінше жағдайда қасақана жалған айғақтар бергені үшін заң бойынша
қылмыстық жауапкершілік туындауы тиіс. Егер кейін осы адамға айып
тағылса, онда жауап беру оның құқығына айналады. Бұл жерде іс
жүргізу құқығының ішкі қисынын дөрекі түрде бұзу басталады. Мәселе
мынада, құқықтарды іске асырмау мен міндетерді орындаудың салдары әр
түрлі тәртіптегі құбылыстар. Алғашқы жағдайда процессуалдық
перспектива өзгереді, ал екінші жағдайда іс жүргізушілік және
материалдық санкциялар қолданылуы мүмкін; - қылмыстық іс қозғалған
адамды терминология тұрғысынан айқындау процессуалдық құқықтық
қатынастарға қатысушы ретінде оның құқықтыры мен міндеттерін
белгілеу қажеттігін заң шығарушының алдына қояды.
Қылмыстық іс қозғаған адамды терминологиялық тұрғыдан өзгеше
белгілеу ұсынысы әдебиетте кездеседі. Мәселен, М. П. Шешуков мұндай,.
адамды күдік тағылған адам деп атауды ұсынады[4]. Осы арқылы сотқа
дейінгі кезеңдерде прцессуалдық мағынадағы белгілі бір жеке тұлға мынадай
түрде езгеріске түсуі мүмкін: қылмыстық іс қозғалған сәттен бастап ол күдік
тағылған болып саналады, айып тағылғаннан кейін айыпталушы болады. Күдік
тағылған сезіктіге айналмайды. М.П. Шешуков ұсынысының тартымдылығына
қарамастан оның кемшілігі де бар. Терминдердің фонетикалық үндестігі әр
түрлі процессуалдық тұлғалардың мәртебелерінің айырмашылықтарын белгілеуде
елеулі қиындықтар туындайды.
Осы айтылғандар В.М. Савицкийдің және оның ізбасарларының көзқарасы
бойынша сезіктінің және қылмыстық іс қозғалған адамның процессуалдық
жағдайлары теңдестіріледі.
Жоғарыда айтылған көзқарастарды талдай отырып, осы уақытқа дейінгі
қолданып келген қылмыстық іс жүргізу кодексі бойынша сезіктінің
прцессуалдық құқықтық мәртебесінің ерекшеліктері мынадай:
1) қылмыстық — прцессуалдық қатынастардың қатысушысы ретінде
сезікті мынадай жағдайлар болғанда ғана пайда болады:
а) қылмыстық іс жүргізу кодексінің 109 — бабының тәртібімен адамды
ұстауды жүргізу;
ә) қылмыстық іс жүргізу кодексінің 65 - бабының тәртібімен айыптау
тағылғанға дейін бұлтартпау шараларын таңдау;
2) адам сезікті жағдайында қатаң түрде шектелген мерзімде болуы
мүмкін:
а) 72 сағатқа дейін — ұсталған сәтінен бастап күзетпен қамауға
алынғанға не босатылғанға дейін;
ә) он тәулікке дейін — күзетпен қамауға алынған сәттен бастап айып
тағылғанға дейін;
3) сезіктіге заңда көзделген кез келген бұлтартпау шаралары таңдап
алынуы мүмкін;
4) сезікті елеулі құқықтары бар процестің белсенді қатысушысы болып
табылса.
Мынаны есте ұстау керек. Адамның сезікті ретінде болуының мерзімі 10
тәулік деп белгіленген. Сонымен бірге Қылмыстық іс жүргізу Кодексінің 65
және 109 - баптарының тікелей мағынасынан адамның сезікті ретінде болуының
мерзімі отыз тәулікке тең деген ұғым туындайды. Тап осы мағына Қылмыстық іс
жүргізу Кодексінің 380 - бабының 7 - тармағында қаланған, онда былай деп
жазылған, үкімді шығарған кезде оның қорытынды бөлігінде егер үкімнің
қаулысына дейін сотталған адам қамауда болса, алдын ала қамауда ұстау
мерзімі есепке алынады.
Заңның адамның қамауда болуына ерекше назар аударуы, түсінуге де
мүмкіндік береді. Бұл орайда ұстаудың мәні (азаматтың заңды құқықтарын
шектеу) және адамды қамауға алу сәйкес келіп тұр. Сондықтан, бостандықтан
іс жүзінде шектеу отырғызу мерзімін белгілеген кезде негізге алынады.
Осыған байланысты М. С. Строгович әділетті түрде былай деп атап өтті:
Сезікті ұсталған уақыт бұлтартпау шаралары болып табылатын қамауға алынған
мерзімге есептелуге тиіс деп тану қажет, олай болса адам айыпталушы ретінде
жауапқа тартылғанға дейін бар болғаны әрі кеткенде 10 тәулік қамауда болуы
мүмкін[5].
Сезіктінің құқықтары жекелеген ерекшеліктерді есептемегенде
айыпталушының құқықтарына сәйкес келеді (Қылмыстық іс жүргізу Кодексінің 22
- бабы). Сезікті:
- қандай қылмыс жасағанына байланысты өзіне күдік таңылғандығын
білуге;
- дәлелдер келтіруге;
- қалау - тілектерін мәлімдеуге және анықтаушының, тергеушінің,
прокурордың іс - қимылы мен шешімдеріне шағымдар айтуына;
- ана тілінде әңгімелесуге және аудармашының қызметтерін пайдалануға;
- анықтаушыға, тергеушіге, аудармашыға, сарапшыға, маманға қарсылық
білдіруін мәлімдеуге;
- жекелеген тергеу іс - қимылын жүргізуге қатысуға;
- өзіне ұстау хаттамасын немесе күзетпен қамауға алу түрінде
бұлтартпау шараларын қолдану туралы қаулыны жариялаған сәттен бастап
қорғаушы көмегін пайдалануға құқығы бар.
1.2. Сезіктіні ұстаудың негіздері
Сезіктіні ұстау тәртібінің заңдылығы 1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап
күшіне енген Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 4 -
бөлімі 17 - тарауында нақты айтылған.
Қылмыс жасады деп сезік келтірілген адамды ұстау - оның қылмысқа
қатыстылығын анықтау және оған қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасын
қолдану туралы мәселені шешу мақсатында қолданылатын іс жүргізулік
мәжбүрлеу шарасы[6].
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 132 - бабы бойынша көрсетілгендей,
қылмыстық ізге түсуді жүзеге асырушы орган мына негіздердің бірі болған
жағдайда:
1) ол адам қылмыс жасау кезінде немесе тікелей оны жасағаннан кейін
ұсталғанда;
2) көрген адамдар, оның ішінде жәбірленушілер қылмыс жасаушы
ретінде ол адамды тура көрсетсе;
3) ол адамда немесе оның киімінде, өзінде немесе оның тұратын
үйінде қылмыстың анық ізі табылған кезде;
4) жедел іздестіру қызметінің заңға сәйкес алынған материалында ол
адамға қатысты ол жасаған немесе дайындап жатқан ауыр немесе аса ауыр
қылмыс туралы анық деректер болған кезде бас бостандығынан айыру түрінде
жаза қолданылуы мүмкін болатын қылмыс жасағандығына күдік келтірген адамды
ұстауға құқылы.
Адамның қылмыс жасағандығына сезіктенуге негіз беретін өзге де
деректер болған кезде ол адам жасырынуға әрекет жасаған не оның тұрақты
тұратын жері болмаған, немесе сезіктінің жеке басы анықталмаған жағдайларда
ғана ұсталады.
Ал кейбір заңи әдебиеттердегі көзқарастар мен негіздерге зер салар
болсақ. Сезіктіні ұстау қылмыс жасады деп сезік келтірілген адамды қысқа
мерзімді қамауға алудан тұратын қылмыстық іс жүргізу шарасы ретінде
сипатталады.
Заң әдебиеттерінде сезіктіні ұстаудың негізгі мәні жайында өзге де
көзқарастар кездеседі. Олардың бірі: сезіктіні ұстау — адамды бостандығынан
қысқа мерзімге айыратын және дәлелдемелерді жинауға бағытталған тергеу
әрекеттерінен тұратын іс жүргізушілік мәжбүрлеу шарасы[7]. Мұндай
түсініктеме бірқатар келіспеушіліктерді туғызады.
Сезіктіні ұстау — тергеу әрекеті деген көзқарас оның қылмыстық іс
жүргізу заңында қылмыс оқиғасы орнын қарау, тінту, алу, беттестіру, сұрау
алу секілді қылмыс іздерін анықтау және бекітуге бағытталған негізгі тергеу
әрекеттерінің қатарына қосылуына байланысты негізделеді. Дегенмен,
Қылмыстық іс жүргізу кодексінде бекітілген аталған әрекеттердің жүргізілуі
тәртібіне талдау жасай отырып, олардың ерекшелігін байқауға болады.
Қарау, тінту, алу, беттестіру және жауап алу өзінің заңи құрылымы
бойынша қылмыстық мән — жайы туралы дәлелдемелер алуға бағытталса,
сезіктіні ұстау қылмыстық іс жүргізудегі бұлтартпау (немесе мәжбүрлеу)
шарасы болып табылады. Бұл жағдай, әсіресе, Қылмыс жасаған деп сезік
келтірілген немесе айыпталушы тұлғаларды қарауылмен ұстау заңның мәтінінен
жақсы байқалады. Ұстау дәлелдеме жинаудың әдісі ретінде сипатталуы үшін,
онда қылмыстық іс - жүргізу заңымен бекітілген тергеушімен жүргізілетін
іздеу, тану және бекіту әрекеттері жүргізу арқылы іздердің белгілі бір
ерекшеліктеріне сәйкес іздеу, алу және ондағы дәлелдемелік ақпаратты
бекітуге бейімделген әрекеттерден тұруы тиіс[8]. Дегенмен, ұстау өздігінен
іздеу, тану, бекіту әрекеттерін қамтымайды.
Ішкі істер бөлімінің қызметкерлері тұлғаны қылмыс жасады деп ойласа,
оны жақын маңдағы орналасқан қызмет бөліміне апарады не болғаны жайында
қылмыстық — процессуалдық сұрақтарды шешу үшін[9].
Қылмыс болған жерде тергеу көп жағдайларда дұрыс болмайды. Техникалық
құралдардың жоқтығынан сол жерден ақпарат алу үшін картотекадан, тез талдау
(анализ) жүргізу үшін және басқа да тексеру әрекеттерін жасауға тиімді
емес. Одан басқа сезікті деген немесе басқа да адамдарды пайдалана отырып
өкімет басшыларына қарсы тексеру акцияларын жүргізілуі мүмкін..
Тұлғаны полиция қызмет бөлімшесіне орналастыру мына әрекеттерден
тұрады: жеткізілу негіздерін анықтау; тұлғаны қызмет бөлімшесіне жеткізу.
Осы әрекеттерді жасаған уақытта Ішкі Істер бөлімінің қызметкерлері өте
жинақы, сақ, шешім қабылдағыш, шыдамдылық, уақиғаны тез түсініп және қатаң
түрде заңда бекітілген тәртіптер мен негіздерді басшылыққа алып жұмыс
жүргізуі тиіс.
Жеткізілу негіздерін анықтағаннан кейін, тұлғаның қылмыс жасағанына
көз жеткеннен кейін оны басып алады. Бұл жерде әр - түрлі жағдайлар
кездеседі:
егер, нақты тұлғаны қылмыс жасағаны үшін, қылмыстық істің талдау
нәтижесінен немесе басқа да ақпараттардан көріп ұстаса;
аяқ асты табылған қоғамға қауіпті әрекеттерден көрінсе.
Жәбірленушінің, сондай - ақ өзге де кез келген азаматтың жаңа қол
сұғушылық жасау мүмкіндігінің жолын кесу мақсатымен қылмыс жасаған адамды
ұстауға құқығы бар.Ұсталған адамға ол қарсылық көрсеткен кезде дене күші
мен басқа да құралдар қолданыла алады. Егер ұсталған адамда қару немесе
езге де қауіпті заттар немесе қылмыстық іс үшін мәні бар заттар бар деп
ұйғаруға негіз болса, оны ұстаған азамат ұсталушының киімін тексеруге және
құқық қорғау органдарына немесе өзге де мемлекеттік өкімет органдарына беру
үшін ондағы заттарды алуға құқылы.
Егер ұстаған кезден бастап жетпіс екі сағат ішінде қамауға алуды
қолдану туралы прокурор санкцияландырған қаулы келіп түспесе, ұстау орнының
бастығы ұсталушының өзінің қаулысымен бірден босатады және ол туралы іс
жүргізіп жатқан адамға және прокурорға хабарлайды. Ұстау орнының бастығы
бұл талапты орындамаған жағдайда заңмен бегіленгендей жауапты болады. Яғни
жетпіс екі сағат ішінде сезіктіге қатысты қылмыстық іс жүргізу кодексінде
белгіленген тәртіппен қамауға алу жөніндегі бұлтартпау шарасы таңдалуға
тиіс немесе ол босатуға жатады екен. Ұсталған адамды босату кезінде оған
оны кім ұстағандығы, ұстаудың негізі, орны және уақыты, босатудың негізі
мен уақыты көрсетілген анықтама беріледі.
Қылмыс жасады деп сезік келтірген адамды ұстау тәртібі деп аталатын
бапқа тоқтала кетелік. Ұсталған адамды анықтау не тергеу органына
әкелгеннен кейін үш сағаттан аспайтын мерзімде тергеуші немесе анықтаушы
ұстаудың негіздері мен дәлелдері, жері мен уақыты (сағаты, минутын көрсете
отырып), жеке тінтудің нәтижелері, сондай — ақ хаттама жасалған уақыт
көрсетілген хаттама жасайды. Хаттамамен ұсталған адамды таныстырады, бұл
ретте оған Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 68 - бабында көзделген сезік
келтірген адамның құқықтары, соның ішінде оның қорғаушы шақыру және оның
қатысуымен жауап беру құқығы түсіндіріліп, бұлар хаттамада көрсетіледі.
Ұстау хаттамасына оны жасаған адам мен ұсталған адам қол қояды. Анықтаушы
мен тергеуші ұстау хаттамасы жасалған сәттен бастап он екі сағаттың ішінде
прокурорға ұстау туралы жазбаша хабарлауға міндетті.
Енді әлгінде айтқан осы Кодекстің 68 - бабының кейбір боліктеріне
тоқтала кеткеннің артықтығы жоқ деп ойлаймыз. Айталық, оның 2 – ші
бөлігінде сезікті ұсталған немесе оған айып тағылғанға дейін бұлтартпау
шаралары қолданылған жағдайда ұсталған немесе бұлтартпау шаралары
қолданылған кезден бастап жиырма төрт сағаттан кешіктірілмей, өзі таңдаған
немесе қорғаушымен тағайындалған алғашқы жауап алғанға дейін оңаша және
құпия жолығу құқығы қамтамасыз етіле отырып, жауап алуына тиіс екендігі
айтылған. Ұсталған сезікті алғашқы жауап алу аяқталғаннан кейін телефон
арқылы немесе өзге де тәсілмен дереу өзінің тұрған жеріне немесе жұмыс
орнына өзінің ұсталғандығы және ұсталып отырған жері туралы хабарлауға
құқылы. Ал анықтаушы мен тергеуші өз кезегінде, аталған Кодекстің 138 —
бабына сәйкес, он екі сағаттың ішінде оның отбасының кәмелетке толған
мүшелерінің біреуіне, ал олар болмаған жағдайларда - басқа туыстарына
немесе жақын адамдарына сезіктінің ұсталғандығы және оның қай жерде
екендігі туралы хабарлауға немесе мұндай хабарлау мүмкіндігін сезіктінің
немесе айыпталушының өзіне беруге міндетті.
Осы баптың 3-ші бөлігіне орай істің ерекше сипаты талап ететін айрықша
жағдайлар кезінде тергеудің бастапқы кезеңінің құпиясын сақтауды тиісінше
қамтамасыз ету мақсатында прокурордың, оның орынбасарының санкциясымен
көрсетілген адамдарға хабарлау, сезікті кәмелетке толмаған болып табылған
жағдайды қоспағанда, ұстау кезінен жетпіс екі сағат бойы жүргізілуі мүмкін.
Демек құқық қорғау органдарының сезіктіні ұстағаны жөнінде көрсетілген
уақытқа дейін хабарламай тұра тұруына құқықтары бар.
Сезіктінің құқығы туралы айтылған 68 - баптың 3 - ші бөлігінде былай
делінген: Қылмыстық ізге түсу органның:
1) ұсталған адамды - жетпіс екі сағаттан артық;
2) жолын кесу шарасы қолданылған адамды — сезіктіге бұлтартпау шарасын
таңдау туралы қаулы жарияланған сәттен бастап он тәуліктен артық сезікті
адам жағдайында ұстауға құқығы жоқ. Сезіктінің қылмыстық іс жүргізу
құқығында бекітілген мынадай құқықтарға ие бола алады. Сезікті үшін күдік
келтіргенін білуге және өзіне қарсы қылмыстық іс қозғалғандығы туралы
қаулының көшірмесін не ұстау хаттамасының немесе бұлтартпау шарасын қолдану
туралы қаулының көшірмесін алуға; өзіне қарсы күдікке байланысты
түсініктеме мен жауап беруге, түсініктеме мен жауап беруден бас тартуға;
дәлел ұсынуға; өтініш пен қарсылық мәлімдеуге; ана тілінде немесе өзі
білетін тілде айғақ пен түсініктеме беруге; аудармашының ақысыз көмегін
пайдалануға; өзінің қатысуымен жүргізілетін тергеу әрекеттерінің
хаттамаларымен танысуға және хаттамаларға ескерту беруге; тергеуші немесе
анықтаушының рұқсатымен оның өтініші немесе қоғаушының не заңды өкілінің
өтініші бойынша жүргізілетін тергеу әрекеттеріне қатысуға; соттың,
прокурордың, тергеушінің және анықтаушының іс- әрекеті мен шешіміне шағым
беруге; оның өтініші бойынша қорғаушының қатысуымен жауап алынушы болуға
құқылы.
Сезікті деп ұсталған азаматтардың өз құқығын білмеуі немесе одан
мүлдем бейхабар болуы кей жағдайларда анықтау мен тергеу органдары
тарапынан заңсыздықтарға әкеп соқтыратындығы өмірде аз кездеспейді.
Қылмыстық іс жүргізу құқығында бекітілген негіздер бойынша егер ол
қылмыс жасағаны үшін сезікті деп танылса, ұсталған тұлғаның қылмысқа қатысы
барын анықтау және оған алдын ала кесу шарасын қолдану негізінде
жүргізіледі.
Сезіктіні ұстаудың мақсатына анықтама беруге кей авторлар басқаша
көптеген толықтырулар келтіріп жатады. Мысалға, А.И. Трусов, ұстаудың
мақсатына, ұсталған тұлғаның қылмысқа қатысы барын анықтау және оған алдын
ала кесу шарасын қолданып қамауға алудан басқа, тағы да оның жеке басын
анықтауды қосады[10]. В.С. Чистякова - сезіктіге қылмысты жалғастыруына,
тергеуден және соттан қашуына, шындықты ашуға қарсы әрекеттерді қосады.
Мұндай көзқарастар, біздің ойымызша, онша дұрыс емес. Тұлғаның жеке
басымен танысу, ұсталған тұлғаның қылмысқа қатысы барын ашудың құрамы
сияқты және соттан қашуына, шындықты ашуға қарсы әрекеттер, бұл дәлірек
айтқанда ұстаудың есебі сияқты, мұндай ойларды ұстаудың әдісіне жатқызамыз.
Құқық қорғау тәжірибесінде сезіктіні ұстау мақсатына басқаша да
пікірлер бар, күнделікті өмірде көрсетілгендей, мысалға сезіктіні ұстау
мақсаты - одан жауап алу, қылмыс жасағаны үшін мойындату, көмектесуге қарсы
болу деп түсінеді.
II. Тарау. Сезікті ретінде ұстаудың процессуалдық тәртібі
2.1. Сезікті ретінде ұстаудың рәсімделуі
Қазақстан Республикасының Конституциясында адам өмірінің қауіпсіздігін
және жеке әрбір тұлғаның құқықтық тұрғыдан қорғауды қамтамасыз ету баса
айтылған. Егер бұл тақырыпты кеңейтіп айтар болсақ кінәліні тұтқындау мен
қамауға алу тек заңда көрсетілген белгіленген жағдайда ғана прокурордың
немесе соттың санкциясымен жүзеге асырылады. Онсыз ешкім адамның жеке
басының құқығын шектеуге құқықты емес. Мұндай жолсыздық болған жағдайда
жәбірленуші өзінің кұқығын қорғап, сотқа шағымдануына әбден болады. Ал,
құқық қорғау органы сезікті деген адамды прокурордың санкциясынсыз жетпіс
екі сағаттан аспайтын мерзімге қамауға алып, сөздеріне қажетті мәліметті
анықтағаннан соң босатуы керек. Алайда, соңғы уақытта алдын ала тергеу
кезінде сезікті адамды заңсыз ұстау мен қамауға алу жиілей түскен.
Күнделікті шығып жатқан ақпарат құралдары мен басылымдардан осындай
заңсыздықтар жөніндегі көңіл қынжылтатын мақалаларды жиі оқимыз. Бұған қоса
Қазақстан Республикасының Ішкі істер Министрлігі мен Қазақстан
Республикасының Бас прокуратурасының құқықтық статистика және ақпарат
орталығындағы мәліметтерге зер салсақ, азаматтардың прокуратура органдарына
берілген арыз - шағымдарында негізсіз қылмыстық жауаптылыққа тарту және
заңсыз ұстау, бұлтартпау шарасын қолдану кезінде заңның өрескел бұзылуы
туралы айтылған деректер көп кездеседі. Құқық қорғау органдары мұндай
келеңсіз іс -әрекеттердің кебісін тиісті заң нормасына сай,
арызданушылардың талабын қанағаттандыра отырып шешкені дұрыс-ақ.
Бұл тақырыптағы терең зерттеуді қажет ететін проблеманың бірі
-қылмыстық іс жүргізудегі сезікті адамның қылмыстық іс-әрекетке
қатыстылығын заңдылық тұрғыдан дұрыс анықтау дер едім. Бұл мәселенің
мәнісіне тереңірек ой жүгіртсек, жеке азаматты қылмыс жасауға сезікті
ретінде жауапқа тартуда адамның болашақ тағдырын шешетін, сонымен қатар
қоғамдағы қылмыстық процессуалдық қатынастардың дамуында, әрбір жасалынған
қылмыстың объективтік, субъективтік жағындағы факторлардың алар орны ерекше
болмақ.
Қылмыстық іске тергеу жүргізу тәжірибесін зерттеген кезде сезікті
тұлғаны қылмысқа тартуда оның құқықтық жағынан алар орны дұрыс анықталмаса,
сезіктінің субъективтік құқықтарының кепілдігі толық сақталмау салаларына
әкеп соғады. Мұндай қиындық тудыратын тұжырымдардың теориялық тұрғыдан
толық ашылмауы қазір көптеген проблемаларды туғызып отыр.
Сезікті адамға алдын ала тергеу жүргізгенде оның құқықтық орнын
анықтауды мынандай он түрлі теориялық және тәжірбиелік талдауға сүйенген
қажет деп ойлаймын.
1. Менің ойымша, сезікті адамның процессуалдық орны құқықтық мәртебені
сақтайтын белгілердің бір бөлігі ретінде сезікті адамға қатысты қылмыстық
ізге түсу басталған кездегі процессте көрініс табуы керек. Жалпы алғанда
сезікті адамның процеске қатысуы және қылмыстық процессуалдық құқықтық
қатынасқа түсуі, сот өндірісінде дұрыс шешілетін нақты құқықтардан тұруы
қажет.
Бұл құқықтағы қорғану құралдарының негізгі белгілеріне: сезікті
адамның түсінігі, жалпы құқықтары мен негізгі құқықтары, заңдылық мүдделері
және міндеттері, құқықтық кепілдіктері жатады.
2. Сезікті адамды тергеу барысында заңмен қатаң белгіленген шектен
асып кетпеуі естен шығармау керек. Сезікті адамды ұстаған кезде немесе
бұлтартпау шарасына тартқанда немқұрайлыққа жол берілмеуі тиіс. Сондай-ақ,
тәжірибеде қылмыстық іске қатысты сезіктілер немесе мәртебесі
анықталмағандар сезікті деп танылуы үшін заң кепілдік берген әрекеттерді
жүзеге асыруға мүмкіндік алулары қажет.
3. Ендігі бір айта кететін ой, сезікті адамның процессуалдық орнын
анықтағанда заңдылықты реттеудегі тепе - теңдіктің дамуы мен құқықтық
міндеттердің жүйесіне назар аудару керек. Өйткені сезікті адамға қатысты
процессуалдық міндеттер жүктейтін Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс
жүргізу Кодексінің 68-бабындағы құқықтар мен міндеттерді бір нормаға
келтіріп, нақты реттеу аса қажет нәрсе. Бұл тұрғыда өз басым сезікті
адамның процессуалдық мынадай құқықтарын:
- сезікті адамның жалпы құқықтары, оның арнайы процессуалдық
мәртебесіне сезікті деп танылғанда қолданылатын құқықтар;
- арнайы құқықтары - тұлғаны процеске сезікті ретінде тарту
ерекшелігі немесе өзге де ерекшеліктер бойынша;
- сезікті адамның нақты бір тергеу әрекеттерінде ие болатын
құқықтары,-деп дәрежелеуі дұрыс болар еді.
4. Сезікті адамның міндеттерін дәрежелеу және қолдану негіздері
бойынша Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу Кодексінің 68-бабына
9 - бөлікті қосу керек[11].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу Кодексінің тергеуші
тергеу жүргізгенде сезікті адамның жеке өмірі, жыныстық айырмашылығы мен
ерекшелігі туралы ақпаратты негізсіз таратпауды міндетіне алу нормасымен
толықтыру.
Сезікті адамның жауабының белгісі болып, дәлелдеу заты екенін
растайтын мән - жайлар ғана кіреді. Бұл ретте сезікті адамның жауабының
заттық белгісінің негізіне процессуалдық мәжбүрлеудің бір ғана түрін таңдау
әрекеттері болмауы керек. Ол дәлелдеу заты болатын бірнеше әрекеттерден
тұруы тиіс. Мұндай әрекеттердің қатарына, сезікті адамның қылмыстық оқиғаға
байланысты әрекеттері, оған қоса алдын — ала тергеу кезіндегі әрекеттер де
жатады. Сондықтан Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу Кодексінің
119 - бабының 2 - бөлігі мынандай редакцияда: Сезікті өзіне қарсы құрылған
(сформулированного) сезікке қарсы және өзіне белгілі басқа да мән - жайлар
туралы айғақ беруге құқылы, - деп жазылғаны жөн болар еді.
7. Барлық тұлғаларға, соның ішінде сезікті адамның қылмыстық
процестегі заңдылық мүдделері мен құқықтық кепілдің ішінде процессуалдық
нысан ерекше орын алады. Ондағы бұлтартпау шарасын қолдану туралы қаулы -
соның көрінісі. Ол қаулының процессуалдық нысаны дұрыс сақталды ма, жоқ па,
соны нақты білуге негіз болады.
8. Сезіктіні ұстау жүзеге асырылған сәттен бастап прокурорға
хабарлануы керек деген түсінікке, өз басым, келісе қоймаймын. Мұндай
шапшаңдық прокурордың қадағалаудағы тез жүзеге асыруына мүмкіндік береді
деген болжам асығыстыққа, ал асығыстық қателікке ұрындыруы ықтимал. Менің
ойымша, сезіктіні ұстау жүзеге асырылған соң анықтау органына 12 сағат
ішінде хабарлануы керек. Ал бұл уақытқа дейінгі ұстаудағы мезгіл заңмен
анықталмаған кеңістік ретінде есептеледі. Прокурор хабарламаны
қабылдағаннан кейін ғана 48 — сағаттың ішінде ұстаудың заңдылығын
тексереді. Қалай десекте ұстау уақыты нақты анықталуы тиіс. Егер ұстау
туралы қаулының көшірмесі өз кезегінде прокурорға тапсырылса, ол
прокурордың қадағалауды нақты жүзеге асыруына мүмкіндік береді. Сонымен
бірге прокурор қысқа мерзімде қаулының көшірмесін алып үлгірсе, сезіктіні
ұстау туралы көп ақпарат жинауға мүмкіндік туады. Сондай - ақ бұл тергеу
әрекеттерінің прцессуалдық дұрыстығын тексеруге де мүмкіндік береді.
9. Менің ойымша, анықтау органы сезікті адамды ұстағанда және сезік
келтіретін жағдайларды тексеру кезінде, бұлтартпау шарасы ретінде қамауға
алуға шешкен кезде прокурордың тікелей жауап алуын тәжірибеге енгізу
ешқандай артықшылық етпейді. Бұған қоса қылмыстык сот өндірісінде кәмелетке
толмағандардан және денсаулығы нашар психикалық кемшіліктері бар адамдардан
жауап алуды міндеттеу де шарт. Мұндай жауап алудың нәтижесінде прокурор
сезіктіні ұстаудың негізін, ұстау қандай жағдайда жүзеге асырылғанын,
ұстаудың неден туындағанын ой қорытындысынан өткізіп, сезікті адамның
жауапкершілігін анықтайды.
10. Қылмыстың жасалуына сезіктілер мен айыпталушыларды күзетте
ұстаудың тәртібі мен шарттары туралы заңның 5 - бабында азаматты күзетте
ұстаудың негізі - хаттама делінген. Бұл тергеушілердің құқығын бұзады.
Хаттама бойынша сезіктіні үш күн ұстауға ғана мүмкіндік бар. Ал хаттама
анықтау органы мен тергеу кезінде тергеушіге сезіктіні үш күн ұстауға негіз
болып табылмайды. Сондықтан заңдылық тұрғыдан мұндай қиыспайтын мән -
жайларды бір ізге түсіру де өзекті мәселе дер едім. Сезіктіні қылмыстық іс
жүргізу заңында көрсетілген негіздерде ұстау жүргізілгендігін құқықтық
тәртіпте міндетті түрде рәсімделеді. Бұл рәсімделу тергеуші немесе
анықтаушының шығарған дәлелді қаулысы мен хаттама толтыру арқылы
жүргізіледі. Бұл хаттаманың толтырылу тәртіптері төмендегі негіздерде
жазылады.
Хаттаманы тергеуші жазады, сезіктіні қылмыс жасады деп шешсе.
Тергеушінің жазбаша тапсырмасы бойынша немесе полиция бастығы оралымды
кезекші жасайды.
Хаттамада негіздер және себептер, күні және сағаты, жылы және айы,
ұсталған жері, сезіктінің түсініктемесі, хаттама жазылған уақыты
көрсетіледі. Практикада оның мазмұнына басқа да осы сияқты құжаттарға
реквизиттар кіреді - хаттама жазған тұлғаның аты -жөні хаттама жазылған
жер, лауазымы, атағы, сезіктінің- аты - жөні, жері, жылы және туған күні,
жұмыс орны, лауазымы, тұратын жері. Одан басқа, хаттамада басқа да
әрекеттер, мысалға, сезіктіні ұстау үшін қолданылған әр түрлі әрекеттер
көрсетіледі: құқығын түсіндіру, қорғаушы алғысы келетіндігін[12].
Хаттамада толтырған адамның және сезіктінің қолы қойылады. Соңғысы
хаттамамен танысып, оған оның құқықтары және не үшін ұсталғаны
түсіндіріледі, бұл жөнінде де хаттамада көрсетіледі.
Сезіктіні ұстау кезеңдері мен тәсілдері әртүрлі нысандарда
жүргізілетіндігін төмендегі жағдайлар бойынша талдауымызға болады.
Бірінші жағдайда алдын ала басып алу негіздеріне байланысты құжаттар
дайындалып (сезіктіні ұстау қаулы шығарылады), ішкі істер қызметкерлерінің
басшылығымен алдын ала топ ұйымдастырылады. Бұл топ дайындық барысында:
сезіктінің жеке басын айқындайтын мәліметтермен танысып; басып алу болады
деген жерді бақылап, басып алу жоспары жасалады[13].
Нақты жағдайға байланысты жедел іздестіру шараларын жүргізу арқылы,
мәселен сұрау салу, тексеру жүргізілу нәтижелері бойынша сезіктіні тұрған
жерде ұстап басып алу, жұмысында, көшеде жүргізіледі. Сезіктіге қаулыны
көрсетіп, ұсталғаны жайында түсіндіріліп, қамауға алынады. Егер сезікті
қоғамдық ортаға қауіпті екендігі айқындалса, онда оның не үшін
ұсталғандығын хабарламауға болады. Бұл жағдайда сезіктіні ұстау қаулысы
көрсетілмейді. Тұлғаны полиция бөлімшесіне түрлі жағдайларды қолдану
арқылы, әртүрлі құқық бұзушылықтың негізін немесе қоғамдық тәртіпті
бұзудың, құжаттарының дұрыс емес екендігін және тағы да басқа жағдайларды
айтып алып кету керек.
Басып алудың ерекшелігі екінші жағдайда, басып алу жағдайы аяқ
астынан, қоғамға қауіпті әрекеттерінің нәтижелерінен көрінсе, бұл жағдайда
алдын ала ішкі істер қызметкерлерінің жоспар құрып дайындалуға, қажетті
топтар құруға және құралдарды бейімдеуге мүмкіндік жоқ уақыттарда
сезіктіге, оның жағдайына, қару-жарақтары бар ма, жоқ па екенін абайлап
қарап, қорғану шараларына дайын болу керек.
Мұндай жағдайда жан-жақты болу қажет, сезікті қарсы шығуы немесе бірге
қатысқандар болуы, қарулы қарсылықтар да болуы мүмкін. Бірлескен тұлғаларды
ұстау үшін, алдын ала оралымды кезекшімен хабарласуы керек, жақын жерде
орналасқан полиция қызметкерлерімен және егер болса, азаматтардың көмегін
сұрауға болады. Осы әрекеттерді қолға алмаса, онда сезіктілер қашып кетуі,
қарсылық көрсетуі немесе аса қауіпті әрекеттер жасауы мүмкін.
Мысалға, қылмыстық іздестіру бөлімінің жедел уәкіл қызметкері түннің
ортасында бір үйдің ішінде нашақорлар ұйымын қолға түсіреді, бір топ таныс
тұлғалар арасында бұрын сотталғандар, еш жерде жұмыс істемейтіндер. Олардың
сау емес екендігін көріп тұрып, көмек көрсетуге ешкімді шақырмай, сол жерде
тергеу жасамақшы болды. Қару-жарақтары болған нашақорлар капитанға қарсы
шықты, айуандық жолмен ұрып - соғып, өлікті өзеннің жағалауына апарып,
топыраққа көміп тастады.
Басып алу туралы және азаматты полицияға жеткізуге шешім кабылданса,
алдымен көрсететін әрекеттеріне көз жүргізіп, ұстау туралы жоспар жасап алу
арқылы ыңғайлы уақытты белгілеп алуы керек. Ұстау, мүмкіндік болғанша
көпшілк ортада емес жерде және қалалық аялдамадан қашық жерде жүргізілуі
қажет. Полиция қызметкерлері асықпай баяу, сезіктіге байқатпай, жақындап
тоқтау керек екендігі туралы бұйрық беріп, өзінің ұсталғаны жайлы хабарлауы
тиіс.
2.2. Сезіктіні жеке тінту тәртібі
Ұстауды жүзеге асырған адам ұсталған адамда қару бар деп ұйғаруға
негіз болған не ол өзінің қылмыс жасағандығын айғақтайтын дәлелдемелерден
құтылуға тырысқан жағдайларда немесе өзге де қажетті жағдайларда көзделген
ережелерді сақтай отырып, ұсталған адамға дереу жеке тінту жүргізуге
құқылы[14].
Тінту іс үшін маңызы бар заттарды немесе құжаттарды табу және алу
мақсатында жүргізіледі. Тінту жүргізуге аталған заттардың немесе
кұжаттардың белгілі бір үй — жайда немесе өзге орында, не нақты адамда
болуы мүмкін деп болжауға жеткізілікті деректердің болуы негіз болып
табылады. Тінту іздестіріліп жатқан адамдарды немесе мәйіттерді табу үшін
де жүргізілуі мүмкін.
Тінту тергеушінің дәлелді қаулысы бойынша жүргізеді. Тінту жүргізу
туралы, сондай-ақ мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын өзге құпияны
қамтитын құжаттарды алу туралы қаулыға прокурор немесе оның орынбасары
санкция беруге тиіс.
Айрықша жағдайларда, іздестіріліп жатқан және алып қоюға жататын
объект оны табуды ұзаққа созудан жоғалуы, бүлінуі немесе қылмыстық мақсатта
пайдаланылуы мүмкін болғанда тінту прокурордың санкциясынсыз, бірақ
жүргізілген тінту туралы кейін жиырма төрт сағат ішінде оған хабарлау
арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Аталған хабарламаны алғаннан кейін прокурор
жүргізілген тінтудің заңдылығын тексереді және оның заңды немесе заңсыз
екені туралы қаулы шығарады. Жүргізілген тінтудің заңсыз екені туралы шешім
қабылданған жағдайда бұл әрекет іс бойынша дәлел ретінде жіберілмейді.
Тінту куәгерлердің қатысуымен, ал қажет болған жағдайда маманның және
аудармашының қатысуымен жүргізіледі.
Тінту жүргізу басталар алдында тергеуші сезіктіге оларды жүргізу
туралы қаулыны көрсетуге міндетті. Тінтуге кіріскенде тергеуші іс үшін
маңызды болуы мүмкін, алынуға жататын заттар мен құжаттарды ерікті түрде
беруді ұсынады. Егер олар ерікті түрде берілсе және алынуға жататын заттар
мен құжаттардың жасырылғанына күмандануға негіздер болмаса, тергеуші одан
әрі іздеу жүргізбеуге құқылы. Егер жабық үй -жайлар мен қоймалардың иесі
оларды ерікті түрде ашудан бас тартса, тінту жүргізген кезде олар ашылуы
мүмкін. Бұл ретте есік құлыптарын және басқа заттарды қажетсіз білдіруге
жол берілмеуге тиіс. Тергеуші тінту кезінде сол үй-жайда тұрып жатқан
адамның немесе баска адамдардың жеке өмірінің аныкталған мән - жайлардың
жария етілмеуіне шаралар қолдануға міндетті. Тергеуші тінту жүргізіліп
жатқан үй-жайды немесе орында тұрған адамдарға және осы үй-жайға немесе
орынға келген адамдарға тінту аяқталғанға дейін ол жерден кетуге, сондай-ақ
бір-бірімен немесе өзге адамдармен сөйлесуге тыйым салуға құқылы. Тінту
жүргізілген кезде тергеуші іске қатысты болуы мүмкін заттар мен құжаттарды
олардың іске қатыстылығына қарамастан алынуға тиіс.
Алынатын заттар мен құжаттар куәгерлерге және қатысып отырған басқа да
адамдарға көрсетіледі, буып - түйіледі және тінту жүргізілген жерде мөрмен
бекітіледі және куәгерлер мен бұған қатысып отырған басқа адамдардың қол
қоюымен куәләндырылады.
Ұстауды жүзеге асырған адам ұсталған адамда қару бар деп ұйғаруға
негіз болған не ол өзінің қылмыс жасағандығын айғақтайтын дәлелдемелерден
қүтылуға тырысқан жағдайларда немесе өзге де қажетті жағдайларда ұсталған
адамға дереу жеке тінту жүргізуге құқылы.
Тергеуші тінтілетін адамның денесінен, оның киімімен және бойындағы
заттардан заттар мен құжаттарды табу мақсатында жеке адамды тінтуге құқылы.
Жеке адамды тінтуді тінту жүргізілетін адаммен жынысы бір адам және сол
жыныстығы куәгерлер мен мамандардың қатысуымен жүргізеді.
Жеке тінту арнайы қаулы шығармай және прокурордың санкциясынсыз,
мынадай жағдайларда, егер:
үй-жайдағы немесе тінту жүргізіліп жатқан өзге орындағы адам іс үшін
маңызы болуы мүмкін құжаттарды немесе заттарды өз бойында жасырып отыр деп
пайымдауға жеткілікті негіздер болса;
ол адам ұсталса немесе күзетпен қамауға алынса жүргізіледі.
Бұл жағдайда жеке адамды тінту куәгерлер жоқ болса да жүргізіледі.
Тінту жүргізетін адам хаттама жасайды. Хаттамада заттар немесе
құжаттар қай жерде және қандай жағдайда табылғаны, олардың ерікті түрде
берілгені немесе мәжбүрлеп алынғаны көрсетілуге тиіс. Барлық алынған заттар
хаттамада саны, мөлшері, салмағы, өзіндік белгілері және мүмкіндігінше
бағасы дәл көрсетіле отырып жазылуға тиіс. Егер тінту жүргізген кезде
алынуға жататын заттарды немесе құжаттарды жою немесе жасыру әрекеттері
жасалған болса, бұл хаттамада қолданған шаралар көрсетіле отырып жазылуға
тиіс.
Тінту хаттамасының көшірмесі олар жүргізілген адамға не оның кәмелетке
толған отбасы мүшесіне, ал олар болмаған жағдайда тұрғын үй пайдалану
ұйымының немесе жергілікті атқарушы органның өкіліне олардан қолхат алынып
тапсырылады.
Сезіктіні жеке тінту ұстау жүргізіліп, дәлелді қаулы шыққаннан кейін
арнайы уақытша ұстау изоляторының ішкі тәртіп ережелеріне, Қылмыс жасағаны
үшін сезікті деп танылған тұлғалар мен айыпталушыларды қамауда ұстау
туралы заңға сәйкес сезіктінің заттарын қарау және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ Гуманитарлық Заң Университеті Алматы Заң Академиясы
Қылмыстық іс жүргізу және Криминалистика кафедрасы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
I. Тарау. Сезіктінің ұғымы және сезікті ретінде ұстаудың негіздері 7
1.1. Сезіктінің ұғымы 7
1.2. Сезіктіні ұстаудың негіздері 14
II. Тарау. Сезікті ретінде ұстаудың процессуалдық тәртібі 22
2.1. Сезікті ретінде ұстаудың рәсімделуі 22
2.2. Сезіктіні жеке тінту тәртібі 30
2.3 Сезіктінің уақытша ұсталатын жері 36
III. Тарау. Сезіктінің құқықтары және оларды қамтамасыз ету 43
3.1. Сезіктінің құқықтары 43
3.2. Сезіктінің құқықтарын қамтамасыз етудегі прокурорлық қадағалаудың
орны 55
Қорытынды 60
Қолданылған нормативтік құқықтық актілер тізімі 64
Кіріспе
Қылмыстық іс жүргізу құқығының субьектілерінің бірі - сезікті болып
табылады. Сезікті қылмыстық іс әрекетті жасады деп күдік тудырған, күмән
келтірген жеке тұлға. Осы сезіктінің қылмыстық іс жүргізудегі құқықтық
жағдайларының негізі Қазақстан Республикасының Қылмыстық Іс Жүргізу
Кодексінде тікелей бекітілген. Сондықтан да қылмыстық іс жүргізудегі өте
маңызды субьекті болып танылады. Сезіктінің қылмыстық іс бойынша заңда
көрсетілген негіздерде құқықтық реттеу өте маңызды болып саналады. Бұл
жердегі басты мәселе сезіктіні ұстау сәтінен басталады. Соның ішінде,
құқықтық құрал арасында, заңда көрсетілген құқық қорғау органдарының
қылмыстық сот ісін жүргізудегі жұмыстарының ішіндегі - сезіктіні ұстау
үлкен орын алады. Бұл тиімді шара, сезіктінің қылмысқа қатысы бар ма және
оған жаза ретінде қамауға алатындығын көрсететін өте маңызды жағдай.
Сезіктіні уақытында ұстау оған алдын ала тергеуден қашуын және қылмыстық
істің шындығын ашуға қарсы келуінен, қылмысты әрі қарай жалғастыруын
тоқтатуына себеп болады.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінде көрсетілген тәртіптер мен негіздерді
сақтай отырып сезіктінің конституциялық құқықтарымен бостандықтарын заңды
түрде рәсімдеу басты мәселе болып саналады. Бұл жердегі сезіктіні ұстау
тікелей жеке адамның құқығына қол сұғушылыққа жатады, осыған байланысты
бұл шара өте қатаң түрде тексеріледі. Жалпы Адам құқығы Халықаралық
декларациясында ешкім қамауға, ұстауға немесе қуылуға алына алмайды, -
деп айтылған[1].
Бұл қылмыстық әрекет бойынша ең алдымен сезікті деп тану мәселесін жан-
жақты қарастырып заңда көрсетілген тәртіптерде прокурордан санкцияны алу
негіздері мен дәлелді қаулы шығару кезеңінен басталады. Осы сәттен
бастап қылмыстық іс бойынша іс қозғалып тергеу әрекеттерінің
процессі жүргізіледі. Сезікті деп тану қаулысынан бастап сезіктінің
қылмыстық іс жүргізу заңында көрсетілген құқықтар мен міндеттерді қатаң
түрде сақтау басшылыққа алынады. Бұл жұмыстың негізгі мақсаты қылмыстық іс
бойынша сезіктінің құқықтық мәртебесін жан-жақты, заңды тәртіптер мен
негіздерде реттелуін талқылау болып танылады. Осындай мақсатты жүзеге асыру
үшін жұмыстың мазмұнын қылмыстық істер жүргізу субъектілері мен іске
қатысушылардың қылмыстық іс бойынша заңдарда бекітілген құқықтары мен
міндеттері ашып көрсетуден бастауды негіз етіп отырмын. Сондықтан да
сезікті қылмыстық іс жүргізу субъектілерінің екінші топ субъектілеріне,
яғни қылмыстық іс бойынша өз мүддесін қорғап түсуші тұлғалардың бірі болып
танылады. Осының әсерінен құқық қорғау органы заңда бекітілген сезіктіні
ұстау процедурасын құқықтық тәртіптер мен негіздерде ұстауды іс бойынша
субъектінің маңыздылығын айқындайды. Осындай ұстау процедурасын заңды түрде
жүргізілу тәртіптерін, негіздерін прокурордың берген санкциясы негізінде
бекітіледі, ал кейбір жағдайда кезек күттірмейтін мән-жағдайлар бойынша
прокурордың тиісті санкциясынсыз сезіктіні ұстау орын алады. Дегенмен,
бұндай процедура жиырма төрт сағаттан кешіктірілмей прокурорға хабарлануы
тиіс. Осындай тәжірибе барысында туындайтын бірнеше келеңсіз оқиғаларды
болдырмас үшін және олардың заңды түрде жүргізілуі үшін сезіктіні ұстау
тәртіптері жан-жақты талдау негізінде қарастырылады.
Теоретикалық талдауда және тәжірибелік қолдануда ұстау нормасын
саралау барысында бірнеше қарама-қайшылықтар туындайды. Сезіктіні ұстау мен
тұлғаны ұстау екі үлкен мағынаны білдіреді. Себебі, сезіктіні ұстау оның
қылмысқа қатыстылығын анықтау және оны қамауға алу түріндегі бұлтартпау
шарасын қолдану туралы мәселені шешу мақсатында қолданылытын іс жүргізудегі
мәжбүрлеу шарасы. Бұндай ұстау негіздері қылмыстық істер жүргізу кодексінің
132-бабының 2-ші тармағында көрсетілген жағдайларды жүргізіледі.
Сонымен қатар сезіктінің тұрақты жері болмағанда және сезіктінің жеке
басы анықталмаған жағдайларда ұсталады. Бұл кезеңде, заңды түрде іске
қатысушы сезікті ретінде құқықтық дәлелді қаулы толық қабылданбаған.
Сондықтан да, алдымен тұлғаны ұстау жүргізіліп құқықтық негізде
дәлелденгеннен кейін сезіктіні ұстау ретінде қарастырылады.
Қылмыс жасады деп сезік келтірген адамды ұстау тәртібі деп аталатын
бапқа тоқтала кетелік. Ұсталған адамды анықтау не тергеу органына
әкелгеннен кейін үш сағаттан аспайтын мерзімде тергеуші немесе анықтаушы
ұстаудың негіздері мен дәлелдері, жері мен уақыты (сағаты, минутын көрсете
отырып), жеке тінтудің нәтижелері, сондай-ақ хаттама жасалған уақыт
көрсетілген хаттама жасайды. Хаттамамен ұсталған адамды таныстырады, бұл
ретте оған Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 68 — бабында көзделген сезік
келтірген адамның құқықтары, соның ішінде оның қорғаушы шақыру және оның
қатысуымен жауап беру құқығы түсіндіріліп, бұлар хаттамада көрсетіледі.
Ұстау хаттамасына оны жасаған адам мен ұсталған адам қол қояды.
Жоғарыда көрсетілген негіздер мен алдыма қойған мақсаттарды жан-жақты
ашып көрсету үшін бұл жұмыстың мазмұнын үш тараудан құрастырдым. Соның
бірінші тарауында сезіктінің ұғымын, оны ұстаудың негіздерін заңды түрде
тәртіптерін айқындап ашып, екінші тарауында сезікті ретінде ұстаудың
процессуалдық құқықтық тәртібі мен негіздерінің реттелуін, оның ішінде
ұсталудың рәсімделуі мен жеке тінту тәртібі қарастырылады. Сонымен қатар,
сезіктінің уақытша ұсталатын жерінің заңда көрсетілген тәртіптерінің
негіздері айқындалады. Үшінші тарауында сезіктінің құқықтары мен
міндеттерінің қорғалу кепілдігі көрсетіледі.
Мен бұл жұмысымды жазу барысында көптеген ғалымдардың еңбектері мен
мақалаларын пайдалана отырып, қазіргі таңдағы заңдар мен нормативтік
құқықтық актілерді басшылыққа алдым. Мәселен, Б.Қ. Төлеубекованың,
В.И.Силвесторовтың, Н.А.Власованың, еңбегін және көптеген заңгер
ғалымдардың еңбектерін, мақалаларын пайдаландым.
I. Тарау. Сезіктінің ұғымы және сезікті ретінде ұстаудың негіздері
1.1. Сезіктінің ұғымы
Сезіктінің процессуалдық тұлғасы қылмыстық сот ісін жүргізуде
анағұрлым күрделі болып табылады.
Сезікті дегеніміз, Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 68 бабында
көрсетілген, ол — тергеуші, анықтаушы қылмыс жасады деп күмән келтірілгені
хабарлап, өзіне қатысты қылмыстық іс қозғалған не ұстау жүзеге асырылған,
не айып тағылғанға дейін жолын кесу шарасы қолданылған адам. Яғни: 1)
оған қатысты іс қозғалған; 2) қылмыс жасады деген күдікпен ұсталған адамды;
3) айыптау табыс етілгенге дейін бұлтартпау шаралары қолданылатын адамды
білдіреді. Сонымен бірге сезікті дегеніміз — қылмыстық іс жүргізу құқықтық
қатынастарының бірден - бір қатысушы, оның мәртебесі — адамды күдікті деп
тану туралы қаулы шығарудың салдарынан емес, осы адамға процессуалдық
мәжбүрлеу шараларын қолдану нәтижесінде немесе қылмыс жасады деп
күдіктенуге байланысты оған қарсы қылмыстық іс қозғау нәтижесінде
белгіленеді.
Сезіктінің процесте пайда болуының заң белгілеген негіздері оның әрбір
қылмысгық іс тікелей қозғалған сәттен бастап қатысуын жоққа шығарады.
Сонымен бірге нақты адамға қатысты қылмыстық істің қозғалуы оны, сөз
жоқ, сезіктінің жағдайына қояды[2].
Сезіктінің процессуалдық жағдайы істе жеке мүддесінің болуына
байланысты. Бұл орайда адамдардың жеке және заңды мүдделері барлық уақытта
бірдей сәйкес келе бермейді. Сезікті - өзінің құқықтары мен мүдделерін
қорғайтын процеске қатысушылардың тізбесін ашатын маңызды процессуалдық
тұлғалардың бірі. Сезіктінің мүдделерін қорғаудың іс жүргізушілік нысандары
әр қилы.
Айыптау табыс етілгенге дейін сезіктіні ұстау жүзеге асырылған немесе
оған бұлтартпау шараларын қолдану кезінде ол қорғаушымен қамтамасыз етілуге
тиіс, әрі алғашқы жауап алу жүргізілгенге дейін қорғаушымен оңаша және
құпия түрде кездесуге құқығы болуға тиіс. Қорғаушының болмауы ұсталған
адамға қандай да бір айғақ бермеуге мүмкіндік береді. Қорғаушының болуы
ұсталған адамға алғашқы жауап өткізілгенге дейін-ақ өзі үшін анағұрлым
тиімді бағыт ұстануына мүмкіндік береді.
Алғашқы жауап алғаннан кейін сезікті мүмкін болатын тәсілмен (телефон
арқылы, басқа да белгілі бір байланыс арналары бойынша) өзінің ұсталғандығы
және тұрғылықты орны туралы хабарлауға құқылы.
Сезіктінің жағдайы ұстаудың шекті мерзімі — жетпіс екі сағатты сақтау
туралы заң талабымен күшейе түседі. Сезіктіге бұлтартпау шараларын
қолданған жағдайларда адам сезікті жағдайында он тәуліктен астам бола
алмайды. Аталған мерзімдердің аяқталуы төмендегі шаралардың бірін қолдануды
талап етеді:
сезіктіні қамаудан босату;
таңдап алынған бұлтартпау шараларын жоққа шығару;
адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту.
Сезіктінің процессуалдық мәніне қатысты ғылымда оны іс жүргізушілікті
реттеудің аяқталмағандығы және қарама-қайшылығы сияқты фактіні танудан
басқа біріңғай пікір жоқ. Төмендегідей екі түрлі көзқарас анағұрлым кең
тараған.
1. Бірінші көзқарасқа сәйкес айыптау табыс етілгенге дейін ұсталған
немесе бұлтартпау шаралары таңдап алынған адам емес, сондай-ақ іс
жүргізушілік мәжбірлеудің кез келген шаралары (тінту, почта-телеграф хат-
хабарларына тыйым салу, айдап жеткізу және т.б.) қолданылатын адам, не
сезікті ретінде жауапқа шақырылған адам сезікті деп танылады. Сезіктінің
процессуалдық жағдайын осылайша түсінуді жақтаушылар (С.Бекешко, Э.
Боровский, Е.А. Матвиенко) бұрын қолданылып келген Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің нұсқауларын жалған түсінудің жолына түсті, бұрынғы Қылмыстық іс
жүргізу кодексінде адамды сезікті деп тану үшін негізсіз кең ауқымды
түсінік береді. Атап айтқанда, С. Бекешко сезікті дегеніміз - қылмыстың
жасалуына ықтимал кінәлі, қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін қамтамасыз
ету қажеттілігіне байланысты іс жүргізушілік мәжбірлеу шараларын қолдану
жолымен процесске тартылған немесе сезікті ретінде жауап беруге шақырылған
адам деп атап көрсетеді .
Егер мұндай көзқарас бұрын қолданылып келген қылмыстық іс жүргізу
заңдарын қате түсіндіруді білдірсе және қабылдау мүмкін болмаса, онда
екінші көзқарас процесске қатысушылардың категориясын теориялық —
құқықтық талдауға байланысты және оның бойында қаралып отырған проблемаға
доктриналық көзқарастың элементтері бар[3]. 2. В. М. Савицкий және Л.Д.
Кокорев бастаған бір топ ғалымдар сезікті ретінде қылмыстық іс қозғалған
кез келген адамды тануды ұсынады.
Идея назар аударуға және қылмыстық іс жүргізу заңдарына қабылдауға
тұрады, өйткені:
- айып тағылғанға дейін қылмыстық іс қозғалған адам (ұстау орын
алмаған жағдайда) бұрынғы қылмыстық іс жүргізу кодексінде ешбір
белгіленбеген, яки оның құқықтық мәртебесі айқындалмаған (басқаша
айтқанда құқыктары мен міндеттері жоқ); адам заң құкыктары
белгіленген мен міндеттерінің жиынтығы нәтижесінде ғана құқықтық
қатынастардың қатысушысы бола алатын белгілі, ал олардың болмауы
тергеу мүдделі болып отырған адамға қатысты қылмыстық ізге түсуді
бастау іс жүзінде мүмкін еместігін білдіреді; - мұндай адамның
құқықтық мәртебесінің белгісіздігі жағдайында Қазақстан
Республикасының Конституциясы және өзге де заңдары белгілеген
азаматтардың заңды мүдделері мен құықтарын бұзуға жәрдемдесетін
жағдай туындайды. Сонымен, қылмыс жасауы ықтимал адамнан іс жүзінде
айып тағылғанға дейін куәгерден жауап алу ережелері бойынша жауап
алынады, мұның өзі оның ақиқат айғақ беру міндетін білдіреді,
керісінше жағдайда қасақана жалған айғақтар бергені үшін заң бойынша
қылмыстық жауапкершілік туындауы тиіс. Егер кейін осы адамға айып
тағылса, онда жауап беру оның құқығына айналады. Бұл жерде іс
жүргізу құқығының ішкі қисынын дөрекі түрде бұзу басталады. Мәселе
мынада, құқықтарды іске асырмау мен міндетерді орындаудың салдары әр
түрлі тәртіптегі құбылыстар. Алғашқы жағдайда процессуалдық
перспектива өзгереді, ал екінші жағдайда іс жүргізушілік және
материалдық санкциялар қолданылуы мүмкін; - қылмыстық іс қозғалған
адамды терминология тұрғысынан айқындау процессуалдық құқықтық
қатынастарға қатысушы ретінде оның құқықтыры мен міндеттерін
белгілеу қажеттігін заң шығарушының алдына қояды.
Қылмыстық іс қозғаған адамды терминологиялық тұрғыдан өзгеше
белгілеу ұсынысы әдебиетте кездеседі. Мәселен, М. П. Шешуков мұндай,.
адамды күдік тағылған адам деп атауды ұсынады[4]. Осы арқылы сотқа
дейінгі кезеңдерде прцессуалдық мағынадағы белгілі бір жеке тұлға мынадай
түрде езгеріске түсуі мүмкін: қылмыстық іс қозғалған сәттен бастап ол күдік
тағылған болып саналады, айып тағылғаннан кейін айыпталушы болады. Күдік
тағылған сезіктіге айналмайды. М.П. Шешуков ұсынысының тартымдылығына
қарамастан оның кемшілігі де бар. Терминдердің фонетикалық үндестігі әр
түрлі процессуалдық тұлғалардың мәртебелерінің айырмашылықтарын белгілеуде
елеулі қиындықтар туындайды.
Осы айтылғандар В.М. Савицкийдің және оның ізбасарларының көзқарасы
бойынша сезіктінің және қылмыстық іс қозғалған адамның процессуалдық
жағдайлары теңдестіріледі.
Жоғарыда айтылған көзқарастарды талдай отырып, осы уақытқа дейінгі
қолданып келген қылмыстық іс жүргізу кодексі бойынша сезіктінің
прцессуалдық құқықтық мәртебесінің ерекшеліктері мынадай:
1) қылмыстық — прцессуалдық қатынастардың қатысушысы ретінде
сезікті мынадай жағдайлар болғанда ғана пайда болады:
а) қылмыстық іс жүргізу кодексінің 109 — бабының тәртібімен адамды
ұстауды жүргізу;
ә) қылмыстық іс жүргізу кодексінің 65 - бабының тәртібімен айыптау
тағылғанға дейін бұлтартпау шараларын таңдау;
2) адам сезікті жағдайында қатаң түрде шектелген мерзімде болуы
мүмкін:
а) 72 сағатқа дейін — ұсталған сәтінен бастап күзетпен қамауға
алынғанға не босатылғанға дейін;
ә) он тәулікке дейін — күзетпен қамауға алынған сәттен бастап айып
тағылғанға дейін;
3) сезіктіге заңда көзделген кез келген бұлтартпау шаралары таңдап
алынуы мүмкін;
4) сезікті елеулі құқықтары бар процестің белсенді қатысушысы болып
табылса.
Мынаны есте ұстау керек. Адамның сезікті ретінде болуының мерзімі 10
тәулік деп белгіленген. Сонымен бірге Қылмыстық іс жүргізу Кодексінің 65
және 109 - баптарының тікелей мағынасынан адамның сезікті ретінде болуының
мерзімі отыз тәулікке тең деген ұғым туындайды. Тап осы мағына Қылмыстық іс
жүргізу Кодексінің 380 - бабының 7 - тармағында қаланған, онда былай деп
жазылған, үкімді шығарған кезде оның қорытынды бөлігінде егер үкімнің
қаулысына дейін сотталған адам қамауда болса, алдын ала қамауда ұстау
мерзімі есепке алынады.
Заңның адамның қамауда болуына ерекше назар аударуы, түсінуге де
мүмкіндік береді. Бұл орайда ұстаудың мәні (азаматтың заңды құқықтарын
шектеу) және адамды қамауға алу сәйкес келіп тұр. Сондықтан, бостандықтан
іс жүзінде шектеу отырғызу мерзімін белгілеген кезде негізге алынады.
Осыған байланысты М. С. Строгович әділетті түрде былай деп атап өтті:
Сезікті ұсталған уақыт бұлтартпау шаралары болып табылатын қамауға алынған
мерзімге есептелуге тиіс деп тану қажет, олай болса адам айыпталушы ретінде
жауапқа тартылғанға дейін бар болғаны әрі кеткенде 10 тәулік қамауда болуы
мүмкін[5].
Сезіктінің құқықтары жекелеген ерекшеліктерді есептемегенде
айыпталушының құқықтарына сәйкес келеді (Қылмыстық іс жүргізу Кодексінің 22
- бабы). Сезікті:
- қандай қылмыс жасағанына байланысты өзіне күдік таңылғандығын
білуге;
- дәлелдер келтіруге;
- қалау - тілектерін мәлімдеуге және анықтаушының, тергеушінің,
прокурордың іс - қимылы мен шешімдеріне шағымдар айтуына;
- ана тілінде әңгімелесуге және аудармашының қызметтерін пайдалануға;
- анықтаушыға, тергеушіге, аудармашыға, сарапшыға, маманға қарсылық
білдіруін мәлімдеуге;
- жекелеген тергеу іс - қимылын жүргізуге қатысуға;
- өзіне ұстау хаттамасын немесе күзетпен қамауға алу түрінде
бұлтартпау шараларын қолдану туралы қаулыны жариялаған сәттен бастап
қорғаушы көмегін пайдалануға құқығы бар.
1.2. Сезіктіні ұстаудың негіздері
Сезіктіні ұстау тәртібінің заңдылығы 1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап
күшіне енген Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 4 -
бөлімі 17 - тарауында нақты айтылған.
Қылмыс жасады деп сезік келтірілген адамды ұстау - оның қылмысқа
қатыстылығын анықтау және оған қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасын
қолдану туралы мәселені шешу мақсатында қолданылатын іс жүргізулік
мәжбүрлеу шарасы[6].
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 132 - бабы бойынша көрсетілгендей,
қылмыстық ізге түсуді жүзеге асырушы орган мына негіздердің бірі болған
жағдайда:
1) ол адам қылмыс жасау кезінде немесе тікелей оны жасағаннан кейін
ұсталғанда;
2) көрген адамдар, оның ішінде жәбірленушілер қылмыс жасаушы
ретінде ол адамды тура көрсетсе;
3) ол адамда немесе оның киімінде, өзінде немесе оның тұратын
үйінде қылмыстың анық ізі табылған кезде;
4) жедел іздестіру қызметінің заңға сәйкес алынған материалында ол
адамға қатысты ол жасаған немесе дайындап жатқан ауыр немесе аса ауыр
қылмыс туралы анық деректер болған кезде бас бостандығынан айыру түрінде
жаза қолданылуы мүмкін болатын қылмыс жасағандығына күдік келтірген адамды
ұстауға құқылы.
Адамның қылмыс жасағандығына сезіктенуге негіз беретін өзге де
деректер болған кезде ол адам жасырынуға әрекет жасаған не оның тұрақты
тұратын жері болмаған, немесе сезіктінің жеке басы анықталмаған жағдайларда
ғана ұсталады.
Ал кейбір заңи әдебиеттердегі көзқарастар мен негіздерге зер салар
болсақ. Сезіктіні ұстау қылмыс жасады деп сезік келтірілген адамды қысқа
мерзімді қамауға алудан тұратын қылмыстық іс жүргізу шарасы ретінде
сипатталады.
Заң әдебиеттерінде сезіктіні ұстаудың негізгі мәні жайында өзге де
көзқарастар кездеседі. Олардың бірі: сезіктіні ұстау — адамды бостандығынан
қысқа мерзімге айыратын және дәлелдемелерді жинауға бағытталған тергеу
әрекеттерінен тұратын іс жүргізушілік мәжбүрлеу шарасы[7]. Мұндай
түсініктеме бірқатар келіспеушіліктерді туғызады.
Сезіктіні ұстау — тергеу әрекеті деген көзқарас оның қылмыстық іс
жүргізу заңында қылмыс оқиғасы орнын қарау, тінту, алу, беттестіру, сұрау
алу секілді қылмыс іздерін анықтау және бекітуге бағытталған негізгі тергеу
әрекеттерінің қатарына қосылуына байланысты негізделеді. Дегенмен,
Қылмыстық іс жүргізу кодексінде бекітілген аталған әрекеттердің жүргізілуі
тәртібіне талдау жасай отырып, олардың ерекшелігін байқауға болады.
Қарау, тінту, алу, беттестіру және жауап алу өзінің заңи құрылымы
бойынша қылмыстық мән — жайы туралы дәлелдемелер алуға бағытталса,
сезіктіні ұстау қылмыстық іс жүргізудегі бұлтартпау (немесе мәжбүрлеу)
шарасы болып табылады. Бұл жағдай, әсіресе, Қылмыс жасаған деп сезік
келтірілген немесе айыпталушы тұлғаларды қарауылмен ұстау заңның мәтінінен
жақсы байқалады. Ұстау дәлелдеме жинаудың әдісі ретінде сипатталуы үшін,
онда қылмыстық іс - жүргізу заңымен бекітілген тергеушімен жүргізілетін
іздеу, тану және бекіту әрекеттері жүргізу арқылы іздердің белгілі бір
ерекшеліктеріне сәйкес іздеу, алу және ондағы дәлелдемелік ақпаратты
бекітуге бейімделген әрекеттерден тұруы тиіс[8]. Дегенмен, ұстау өздігінен
іздеу, тану, бекіту әрекеттерін қамтымайды.
Ішкі істер бөлімінің қызметкерлері тұлғаны қылмыс жасады деп ойласа,
оны жақын маңдағы орналасқан қызмет бөліміне апарады не болғаны жайында
қылмыстық — процессуалдық сұрақтарды шешу үшін[9].
Қылмыс болған жерде тергеу көп жағдайларда дұрыс болмайды. Техникалық
құралдардың жоқтығынан сол жерден ақпарат алу үшін картотекадан, тез талдау
(анализ) жүргізу үшін және басқа да тексеру әрекеттерін жасауға тиімді
емес. Одан басқа сезікті деген немесе басқа да адамдарды пайдалана отырып
өкімет басшыларына қарсы тексеру акцияларын жүргізілуі мүмкін..
Тұлғаны полиция қызмет бөлімшесіне орналастыру мына әрекеттерден
тұрады: жеткізілу негіздерін анықтау; тұлғаны қызмет бөлімшесіне жеткізу.
Осы әрекеттерді жасаған уақытта Ішкі Істер бөлімінің қызметкерлері өте
жинақы, сақ, шешім қабылдағыш, шыдамдылық, уақиғаны тез түсініп және қатаң
түрде заңда бекітілген тәртіптер мен негіздерді басшылыққа алып жұмыс
жүргізуі тиіс.
Жеткізілу негіздерін анықтағаннан кейін, тұлғаның қылмыс жасағанына
көз жеткеннен кейін оны басып алады. Бұл жерде әр - түрлі жағдайлар
кездеседі:
егер, нақты тұлғаны қылмыс жасағаны үшін, қылмыстық істің талдау
нәтижесінен немесе басқа да ақпараттардан көріп ұстаса;
аяқ асты табылған қоғамға қауіпті әрекеттерден көрінсе.
Жәбірленушінің, сондай - ақ өзге де кез келген азаматтың жаңа қол
сұғушылық жасау мүмкіндігінің жолын кесу мақсатымен қылмыс жасаған адамды
ұстауға құқығы бар.Ұсталған адамға ол қарсылық көрсеткен кезде дене күші
мен басқа да құралдар қолданыла алады. Егер ұсталған адамда қару немесе
езге де қауіпті заттар немесе қылмыстық іс үшін мәні бар заттар бар деп
ұйғаруға негіз болса, оны ұстаған азамат ұсталушының киімін тексеруге және
құқық қорғау органдарына немесе өзге де мемлекеттік өкімет органдарына беру
үшін ондағы заттарды алуға құқылы.
Егер ұстаған кезден бастап жетпіс екі сағат ішінде қамауға алуды
қолдану туралы прокурор санкцияландырған қаулы келіп түспесе, ұстау орнының
бастығы ұсталушының өзінің қаулысымен бірден босатады және ол туралы іс
жүргізіп жатқан адамға және прокурорға хабарлайды. Ұстау орнының бастығы
бұл талапты орындамаған жағдайда заңмен бегіленгендей жауапты болады. Яғни
жетпіс екі сағат ішінде сезіктіге қатысты қылмыстық іс жүргізу кодексінде
белгіленген тәртіппен қамауға алу жөніндегі бұлтартпау шарасы таңдалуға
тиіс немесе ол босатуға жатады екен. Ұсталған адамды босату кезінде оған
оны кім ұстағандығы, ұстаудың негізі, орны және уақыты, босатудың негізі
мен уақыты көрсетілген анықтама беріледі.
Қылмыс жасады деп сезік келтірген адамды ұстау тәртібі деп аталатын
бапқа тоқтала кетелік. Ұсталған адамды анықтау не тергеу органына
әкелгеннен кейін үш сағаттан аспайтын мерзімде тергеуші немесе анықтаушы
ұстаудың негіздері мен дәлелдері, жері мен уақыты (сағаты, минутын көрсете
отырып), жеке тінтудің нәтижелері, сондай — ақ хаттама жасалған уақыт
көрсетілген хаттама жасайды. Хаттамамен ұсталған адамды таныстырады, бұл
ретте оған Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 68 - бабында көзделген сезік
келтірген адамның құқықтары, соның ішінде оның қорғаушы шақыру және оның
қатысуымен жауап беру құқығы түсіндіріліп, бұлар хаттамада көрсетіледі.
Ұстау хаттамасына оны жасаған адам мен ұсталған адам қол қояды. Анықтаушы
мен тергеуші ұстау хаттамасы жасалған сәттен бастап он екі сағаттың ішінде
прокурорға ұстау туралы жазбаша хабарлауға міндетті.
Енді әлгінде айтқан осы Кодекстің 68 - бабының кейбір боліктеріне
тоқтала кеткеннің артықтығы жоқ деп ойлаймыз. Айталық, оның 2 – ші
бөлігінде сезікті ұсталған немесе оған айып тағылғанға дейін бұлтартпау
шаралары қолданылған жағдайда ұсталған немесе бұлтартпау шаралары
қолданылған кезден бастап жиырма төрт сағаттан кешіктірілмей, өзі таңдаған
немесе қорғаушымен тағайындалған алғашқы жауап алғанға дейін оңаша және
құпия жолығу құқығы қамтамасыз етіле отырып, жауап алуына тиіс екендігі
айтылған. Ұсталған сезікті алғашқы жауап алу аяқталғаннан кейін телефон
арқылы немесе өзге де тәсілмен дереу өзінің тұрған жеріне немесе жұмыс
орнына өзінің ұсталғандығы және ұсталып отырған жері туралы хабарлауға
құқылы. Ал анықтаушы мен тергеуші өз кезегінде, аталған Кодекстің 138 —
бабына сәйкес, он екі сағаттың ішінде оның отбасының кәмелетке толған
мүшелерінің біреуіне, ал олар болмаған жағдайларда - басқа туыстарына
немесе жақын адамдарына сезіктінің ұсталғандығы және оның қай жерде
екендігі туралы хабарлауға немесе мұндай хабарлау мүмкіндігін сезіктінің
немесе айыпталушының өзіне беруге міндетті.
Осы баптың 3-ші бөлігіне орай істің ерекше сипаты талап ететін айрықша
жағдайлар кезінде тергеудің бастапқы кезеңінің құпиясын сақтауды тиісінше
қамтамасыз ету мақсатында прокурордың, оның орынбасарының санкциясымен
көрсетілген адамдарға хабарлау, сезікті кәмелетке толмаған болып табылған
жағдайды қоспағанда, ұстау кезінен жетпіс екі сағат бойы жүргізілуі мүмкін.
Демек құқық қорғау органдарының сезіктіні ұстағаны жөнінде көрсетілген
уақытқа дейін хабарламай тұра тұруына құқықтары бар.
Сезіктінің құқығы туралы айтылған 68 - баптың 3 - ші бөлігінде былай
делінген: Қылмыстық ізге түсу органның:
1) ұсталған адамды - жетпіс екі сағаттан артық;
2) жолын кесу шарасы қолданылған адамды — сезіктіге бұлтартпау шарасын
таңдау туралы қаулы жарияланған сәттен бастап он тәуліктен артық сезікті
адам жағдайында ұстауға құқығы жоқ. Сезіктінің қылмыстық іс жүргізу
құқығында бекітілген мынадай құқықтарға ие бола алады. Сезікті үшін күдік
келтіргенін білуге және өзіне қарсы қылмыстық іс қозғалғандығы туралы
қаулының көшірмесін не ұстау хаттамасының немесе бұлтартпау шарасын қолдану
туралы қаулының көшірмесін алуға; өзіне қарсы күдікке байланысты
түсініктеме мен жауап беруге, түсініктеме мен жауап беруден бас тартуға;
дәлел ұсынуға; өтініш пен қарсылық мәлімдеуге; ана тілінде немесе өзі
білетін тілде айғақ пен түсініктеме беруге; аудармашының ақысыз көмегін
пайдалануға; өзінің қатысуымен жүргізілетін тергеу әрекеттерінің
хаттамаларымен танысуға және хаттамаларға ескерту беруге; тергеуші немесе
анықтаушының рұқсатымен оның өтініші немесе қоғаушының не заңды өкілінің
өтініші бойынша жүргізілетін тергеу әрекеттеріне қатысуға; соттың,
прокурордың, тергеушінің және анықтаушының іс- әрекеті мен шешіміне шағым
беруге; оның өтініші бойынша қорғаушының қатысуымен жауап алынушы болуға
құқылы.
Сезікті деп ұсталған азаматтардың өз құқығын білмеуі немесе одан
мүлдем бейхабар болуы кей жағдайларда анықтау мен тергеу органдары
тарапынан заңсыздықтарға әкеп соқтыратындығы өмірде аз кездеспейді.
Қылмыстық іс жүргізу құқығында бекітілген негіздер бойынша егер ол
қылмыс жасағаны үшін сезікті деп танылса, ұсталған тұлғаның қылмысқа қатысы
барын анықтау және оған алдын ала кесу шарасын қолдану негізінде
жүргізіледі.
Сезіктіні ұстаудың мақсатына анықтама беруге кей авторлар басқаша
көптеген толықтырулар келтіріп жатады. Мысалға, А.И. Трусов, ұстаудың
мақсатына, ұсталған тұлғаның қылмысқа қатысы барын анықтау және оған алдын
ала кесу шарасын қолданып қамауға алудан басқа, тағы да оның жеке басын
анықтауды қосады[10]. В.С. Чистякова - сезіктіге қылмысты жалғастыруына,
тергеуден және соттан қашуына, шындықты ашуға қарсы әрекеттерді қосады.
Мұндай көзқарастар, біздің ойымызша, онша дұрыс емес. Тұлғаның жеке
басымен танысу, ұсталған тұлғаның қылмысқа қатысы барын ашудың құрамы
сияқты және соттан қашуына, шындықты ашуға қарсы әрекеттер, бұл дәлірек
айтқанда ұстаудың есебі сияқты, мұндай ойларды ұстаудың әдісіне жатқызамыз.
Құқық қорғау тәжірибесінде сезіктіні ұстау мақсатына басқаша да
пікірлер бар, күнделікті өмірде көрсетілгендей, мысалға сезіктіні ұстау
мақсаты - одан жауап алу, қылмыс жасағаны үшін мойындату, көмектесуге қарсы
болу деп түсінеді.
II. Тарау. Сезікті ретінде ұстаудың процессуалдық тәртібі
2.1. Сезікті ретінде ұстаудың рәсімделуі
Қазақстан Республикасының Конституциясында адам өмірінің қауіпсіздігін
және жеке әрбір тұлғаның құқықтық тұрғыдан қорғауды қамтамасыз ету баса
айтылған. Егер бұл тақырыпты кеңейтіп айтар болсақ кінәліні тұтқындау мен
қамауға алу тек заңда көрсетілген белгіленген жағдайда ғана прокурордың
немесе соттың санкциясымен жүзеге асырылады. Онсыз ешкім адамның жеке
басының құқығын шектеуге құқықты емес. Мұндай жолсыздық болған жағдайда
жәбірленуші өзінің кұқығын қорғап, сотқа шағымдануына әбден болады. Ал,
құқық қорғау органы сезікті деген адамды прокурордың санкциясынсыз жетпіс
екі сағаттан аспайтын мерзімге қамауға алып, сөздеріне қажетті мәліметті
анықтағаннан соң босатуы керек. Алайда, соңғы уақытта алдын ала тергеу
кезінде сезікті адамды заңсыз ұстау мен қамауға алу жиілей түскен.
Күнделікті шығып жатқан ақпарат құралдары мен басылымдардан осындай
заңсыздықтар жөніндегі көңіл қынжылтатын мақалаларды жиі оқимыз. Бұған қоса
Қазақстан Республикасының Ішкі істер Министрлігі мен Қазақстан
Республикасының Бас прокуратурасының құқықтық статистика және ақпарат
орталығындағы мәліметтерге зер салсақ, азаматтардың прокуратура органдарына
берілген арыз - шағымдарында негізсіз қылмыстық жауаптылыққа тарту және
заңсыз ұстау, бұлтартпау шарасын қолдану кезінде заңның өрескел бұзылуы
туралы айтылған деректер көп кездеседі. Құқық қорғау органдары мұндай
келеңсіз іс -әрекеттердің кебісін тиісті заң нормасына сай,
арызданушылардың талабын қанағаттандыра отырып шешкені дұрыс-ақ.
Бұл тақырыптағы терең зерттеуді қажет ететін проблеманың бірі
-қылмыстық іс жүргізудегі сезікті адамның қылмыстық іс-әрекетке
қатыстылығын заңдылық тұрғыдан дұрыс анықтау дер едім. Бұл мәселенің
мәнісіне тереңірек ой жүгіртсек, жеке азаматты қылмыс жасауға сезікті
ретінде жауапқа тартуда адамның болашақ тағдырын шешетін, сонымен қатар
қоғамдағы қылмыстық процессуалдық қатынастардың дамуында, әрбір жасалынған
қылмыстың объективтік, субъективтік жағындағы факторлардың алар орны ерекше
болмақ.
Қылмыстық іске тергеу жүргізу тәжірибесін зерттеген кезде сезікті
тұлғаны қылмысқа тартуда оның құқықтық жағынан алар орны дұрыс анықталмаса,
сезіктінің субъективтік құқықтарының кепілдігі толық сақталмау салаларына
әкеп соғады. Мұндай қиындық тудыратын тұжырымдардың теориялық тұрғыдан
толық ашылмауы қазір көптеген проблемаларды туғызып отыр.
Сезікті адамға алдын ала тергеу жүргізгенде оның құқықтық орнын
анықтауды мынандай он түрлі теориялық және тәжірбиелік талдауға сүйенген
қажет деп ойлаймын.
1. Менің ойымша, сезікті адамның процессуалдық орны құқықтық мәртебені
сақтайтын белгілердің бір бөлігі ретінде сезікті адамға қатысты қылмыстық
ізге түсу басталған кездегі процессте көрініс табуы керек. Жалпы алғанда
сезікті адамның процеске қатысуы және қылмыстық процессуалдық құқықтық
қатынасқа түсуі, сот өндірісінде дұрыс шешілетін нақты құқықтардан тұруы
қажет.
Бұл құқықтағы қорғану құралдарының негізгі белгілеріне: сезікті
адамның түсінігі, жалпы құқықтары мен негізгі құқықтары, заңдылық мүдделері
және міндеттері, құқықтық кепілдіктері жатады.
2. Сезікті адамды тергеу барысында заңмен қатаң белгіленген шектен
асып кетпеуі естен шығармау керек. Сезікті адамды ұстаған кезде немесе
бұлтартпау шарасына тартқанда немқұрайлыққа жол берілмеуі тиіс. Сондай-ақ,
тәжірибеде қылмыстық іске қатысты сезіктілер немесе мәртебесі
анықталмағандар сезікті деп танылуы үшін заң кепілдік берген әрекеттерді
жүзеге асыруға мүмкіндік алулары қажет.
3. Ендігі бір айта кететін ой, сезікті адамның процессуалдық орнын
анықтағанда заңдылықты реттеудегі тепе - теңдіктің дамуы мен құқықтық
міндеттердің жүйесіне назар аудару керек. Өйткені сезікті адамға қатысты
процессуалдық міндеттер жүктейтін Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс
жүргізу Кодексінің 68-бабындағы құқықтар мен міндеттерді бір нормаға
келтіріп, нақты реттеу аса қажет нәрсе. Бұл тұрғыда өз басым сезікті
адамның процессуалдық мынадай құқықтарын:
- сезікті адамның жалпы құқықтары, оның арнайы процессуалдық
мәртебесіне сезікті деп танылғанда қолданылатын құқықтар;
- арнайы құқықтары - тұлғаны процеске сезікті ретінде тарту
ерекшелігі немесе өзге де ерекшеліктер бойынша;
- сезікті адамның нақты бір тергеу әрекеттерінде ие болатын
құқықтары,-деп дәрежелеуі дұрыс болар еді.
4. Сезікті адамның міндеттерін дәрежелеу және қолдану негіздері
бойынша Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу Кодексінің 68-бабына
9 - бөлікті қосу керек[11].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу Кодексінің тергеуші
тергеу жүргізгенде сезікті адамның жеке өмірі, жыныстық айырмашылығы мен
ерекшелігі туралы ақпаратты негізсіз таратпауды міндетіне алу нормасымен
толықтыру.
Сезікті адамның жауабының белгісі болып, дәлелдеу заты екенін
растайтын мән - жайлар ғана кіреді. Бұл ретте сезікті адамның жауабының
заттық белгісінің негізіне процессуалдық мәжбүрлеудің бір ғана түрін таңдау
әрекеттері болмауы керек. Ол дәлелдеу заты болатын бірнеше әрекеттерден
тұруы тиіс. Мұндай әрекеттердің қатарына, сезікті адамның қылмыстық оқиғаға
байланысты әрекеттері, оған қоса алдын — ала тергеу кезіндегі әрекеттер де
жатады. Сондықтан Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу Кодексінің
119 - бабының 2 - бөлігі мынандай редакцияда: Сезікті өзіне қарсы құрылған
(сформулированного) сезікке қарсы және өзіне белгілі басқа да мән - жайлар
туралы айғақ беруге құқылы, - деп жазылғаны жөн болар еді.
7. Барлық тұлғаларға, соның ішінде сезікті адамның қылмыстық
процестегі заңдылық мүдделері мен құқықтық кепілдің ішінде процессуалдық
нысан ерекше орын алады. Ондағы бұлтартпау шарасын қолдану туралы қаулы -
соның көрінісі. Ол қаулының процессуалдық нысаны дұрыс сақталды ма, жоқ па,
соны нақты білуге негіз болады.
8. Сезіктіні ұстау жүзеге асырылған сәттен бастап прокурорға
хабарлануы керек деген түсінікке, өз басым, келісе қоймаймын. Мұндай
шапшаңдық прокурордың қадағалаудағы тез жүзеге асыруына мүмкіндік береді
деген болжам асығыстыққа, ал асығыстық қателікке ұрындыруы ықтимал. Менің
ойымша, сезіктіні ұстау жүзеге асырылған соң анықтау органына 12 сағат
ішінде хабарлануы керек. Ал бұл уақытқа дейінгі ұстаудағы мезгіл заңмен
анықталмаған кеңістік ретінде есептеледі. Прокурор хабарламаны
қабылдағаннан кейін ғана 48 — сағаттың ішінде ұстаудың заңдылығын
тексереді. Қалай десекте ұстау уақыты нақты анықталуы тиіс. Егер ұстау
туралы қаулының көшірмесі өз кезегінде прокурорға тапсырылса, ол
прокурордың қадағалауды нақты жүзеге асыруына мүмкіндік береді. Сонымен
бірге прокурор қысқа мерзімде қаулының көшірмесін алып үлгірсе, сезіктіні
ұстау туралы көп ақпарат жинауға мүмкіндік туады. Сондай - ақ бұл тергеу
әрекеттерінің прцессуалдық дұрыстығын тексеруге де мүмкіндік береді.
9. Менің ойымша, анықтау органы сезікті адамды ұстағанда және сезік
келтіретін жағдайларды тексеру кезінде, бұлтартпау шарасы ретінде қамауға
алуға шешкен кезде прокурордың тікелей жауап алуын тәжірибеге енгізу
ешқандай артықшылық етпейді. Бұған қоса қылмыстык сот өндірісінде кәмелетке
толмағандардан және денсаулығы нашар психикалық кемшіліктері бар адамдардан
жауап алуды міндеттеу де шарт. Мұндай жауап алудың нәтижесінде прокурор
сезіктіні ұстаудың негізін, ұстау қандай жағдайда жүзеге асырылғанын,
ұстаудың неден туындағанын ой қорытындысынан өткізіп, сезікті адамның
жауапкершілігін анықтайды.
10. Қылмыстың жасалуына сезіктілер мен айыпталушыларды күзетте
ұстаудың тәртібі мен шарттары туралы заңның 5 - бабында азаматты күзетте
ұстаудың негізі - хаттама делінген. Бұл тергеушілердің құқығын бұзады.
Хаттама бойынша сезіктіні үш күн ұстауға ғана мүмкіндік бар. Ал хаттама
анықтау органы мен тергеу кезінде тергеушіге сезіктіні үш күн ұстауға негіз
болып табылмайды. Сондықтан заңдылық тұрғыдан мұндай қиыспайтын мән -
жайларды бір ізге түсіру де өзекті мәселе дер едім. Сезіктіні қылмыстық іс
жүргізу заңында көрсетілген негіздерде ұстау жүргізілгендігін құқықтық
тәртіпте міндетті түрде рәсімделеді. Бұл рәсімделу тергеуші немесе
анықтаушының шығарған дәлелді қаулысы мен хаттама толтыру арқылы
жүргізіледі. Бұл хаттаманың толтырылу тәртіптері төмендегі негіздерде
жазылады.
Хаттаманы тергеуші жазады, сезіктіні қылмыс жасады деп шешсе.
Тергеушінің жазбаша тапсырмасы бойынша немесе полиция бастығы оралымды
кезекші жасайды.
Хаттамада негіздер және себептер, күні және сағаты, жылы және айы,
ұсталған жері, сезіктінің түсініктемесі, хаттама жазылған уақыты
көрсетіледі. Практикада оның мазмұнына басқа да осы сияқты құжаттарға
реквизиттар кіреді - хаттама жазған тұлғаның аты -жөні хаттама жазылған
жер, лауазымы, атағы, сезіктінің- аты - жөні, жері, жылы және туған күні,
жұмыс орны, лауазымы, тұратын жері. Одан басқа, хаттамада басқа да
әрекеттер, мысалға, сезіктіні ұстау үшін қолданылған әр түрлі әрекеттер
көрсетіледі: құқығын түсіндіру, қорғаушы алғысы келетіндігін[12].
Хаттамада толтырған адамның және сезіктінің қолы қойылады. Соңғысы
хаттамамен танысып, оған оның құқықтары және не үшін ұсталғаны
түсіндіріледі, бұл жөнінде де хаттамада көрсетіледі.
Сезіктіні ұстау кезеңдері мен тәсілдері әртүрлі нысандарда
жүргізілетіндігін төмендегі жағдайлар бойынша талдауымызға болады.
Бірінші жағдайда алдын ала басып алу негіздеріне байланысты құжаттар
дайындалып (сезіктіні ұстау қаулы шығарылады), ішкі істер қызметкерлерінің
басшылығымен алдын ала топ ұйымдастырылады. Бұл топ дайындық барысында:
сезіктінің жеке басын айқындайтын мәліметтермен танысып; басып алу болады
деген жерді бақылап, басып алу жоспары жасалады[13].
Нақты жағдайға байланысты жедел іздестіру шараларын жүргізу арқылы,
мәселен сұрау салу, тексеру жүргізілу нәтижелері бойынша сезіктіні тұрған
жерде ұстап басып алу, жұмысында, көшеде жүргізіледі. Сезіктіге қаулыны
көрсетіп, ұсталғаны жайында түсіндіріліп, қамауға алынады. Егер сезікті
қоғамдық ортаға қауіпті екендігі айқындалса, онда оның не үшін
ұсталғандығын хабарламауға болады. Бұл жағдайда сезіктіні ұстау қаулысы
көрсетілмейді. Тұлғаны полиция бөлімшесіне түрлі жағдайларды қолдану
арқылы, әртүрлі құқық бұзушылықтың негізін немесе қоғамдық тәртіпті
бұзудың, құжаттарының дұрыс емес екендігін және тағы да басқа жағдайларды
айтып алып кету керек.
Басып алудың ерекшелігі екінші жағдайда, басып алу жағдайы аяқ
астынан, қоғамға қауіпті әрекеттерінің нәтижелерінен көрінсе, бұл жағдайда
алдын ала ішкі істер қызметкерлерінің жоспар құрып дайындалуға, қажетті
топтар құруға және құралдарды бейімдеуге мүмкіндік жоқ уақыттарда
сезіктіге, оның жағдайына, қару-жарақтары бар ма, жоқ па екенін абайлап
қарап, қорғану шараларына дайын болу керек.
Мұндай жағдайда жан-жақты болу қажет, сезікті қарсы шығуы немесе бірге
қатысқандар болуы, қарулы қарсылықтар да болуы мүмкін. Бірлескен тұлғаларды
ұстау үшін, алдын ала оралымды кезекшімен хабарласуы керек, жақын жерде
орналасқан полиция қызметкерлерімен және егер болса, азаматтардың көмегін
сұрауға болады. Осы әрекеттерді қолға алмаса, онда сезіктілер қашып кетуі,
қарсылық көрсетуі немесе аса қауіпті әрекеттер жасауы мүмкін.
Мысалға, қылмыстық іздестіру бөлімінің жедел уәкіл қызметкері түннің
ортасында бір үйдің ішінде нашақорлар ұйымын қолға түсіреді, бір топ таныс
тұлғалар арасында бұрын сотталғандар, еш жерде жұмыс істемейтіндер. Олардың
сау емес екендігін көріп тұрып, көмек көрсетуге ешкімді шақырмай, сол жерде
тергеу жасамақшы болды. Қару-жарақтары болған нашақорлар капитанға қарсы
шықты, айуандық жолмен ұрып - соғып, өлікті өзеннің жағалауына апарып,
топыраққа көміп тастады.
Басып алу туралы және азаматты полицияға жеткізуге шешім кабылданса,
алдымен көрсететін әрекеттеріне көз жүргізіп, ұстау туралы жоспар жасап алу
арқылы ыңғайлы уақытты белгілеп алуы керек. Ұстау, мүмкіндік болғанша
көпшілк ортада емес жерде және қалалық аялдамадан қашық жерде жүргізілуі
қажет. Полиция қызметкерлері асықпай баяу, сезіктіге байқатпай, жақындап
тоқтау керек екендігі туралы бұйрық беріп, өзінің ұсталғаны жайлы хабарлауы
тиіс.
2.2. Сезіктіні жеке тінту тәртібі
Ұстауды жүзеге асырған адам ұсталған адамда қару бар деп ұйғаруға
негіз болған не ол өзінің қылмыс жасағандығын айғақтайтын дәлелдемелерден
құтылуға тырысқан жағдайларда немесе өзге де қажетті жағдайларда көзделген
ережелерді сақтай отырып, ұсталған адамға дереу жеке тінту жүргізуге
құқылы[14].
Тінту іс үшін маңызы бар заттарды немесе құжаттарды табу және алу
мақсатында жүргізіледі. Тінту жүргізуге аталған заттардың немесе
кұжаттардың белгілі бір үй — жайда немесе өзге орында, не нақты адамда
болуы мүмкін деп болжауға жеткізілікті деректердің болуы негіз болып
табылады. Тінту іздестіріліп жатқан адамдарды немесе мәйіттерді табу үшін
де жүргізілуі мүмкін.
Тінту тергеушінің дәлелді қаулысы бойынша жүргізеді. Тінту жүргізу
туралы, сондай-ақ мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын өзге құпияны
қамтитын құжаттарды алу туралы қаулыға прокурор немесе оның орынбасары
санкция беруге тиіс.
Айрықша жағдайларда, іздестіріліп жатқан және алып қоюға жататын
объект оны табуды ұзаққа созудан жоғалуы, бүлінуі немесе қылмыстық мақсатта
пайдаланылуы мүмкін болғанда тінту прокурордың санкциясынсыз, бірақ
жүргізілген тінту туралы кейін жиырма төрт сағат ішінде оған хабарлау
арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Аталған хабарламаны алғаннан кейін прокурор
жүргізілген тінтудің заңдылығын тексереді және оның заңды немесе заңсыз
екені туралы қаулы шығарады. Жүргізілген тінтудің заңсыз екені туралы шешім
қабылданған жағдайда бұл әрекет іс бойынша дәлел ретінде жіберілмейді.
Тінту куәгерлердің қатысуымен, ал қажет болған жағдайда маманның және
аудармашының қатысуымен жүргізіледі.
Тінту жүргізу басталар алдында тергеуші сезіктіге оларды жүргізу
туралы қаулыны көрсетуге міндетті. Тінтуге кіріскенде тергеуші іс үшін
маңызды болуы мүмкін, алынуға жататын заттар мен құжаттарды ерікті түрде
беруді ұсынады. Егер олар ерікті түрде берілсе және алынуға жататын заттар
мен құжаттардың жасырылғанына күмандануға негіздер болмаса, тергеуші одан
әрі іздеу жүргізбеуге құқылы. Егер жабық үй -жайлар мен қоймалардың иесі
оларды ерікті түрде ашудан бас тартса, тінту жүргізген кезде олар ашылуы
мүмкін. Бұл ретте есік құлыптарын және басқа заттарды қажетсіз білдіруге
жол берілмеуге тиіс. Тергеуші тінту кезінде сол үй-жайда тұрып жатқан
адамның немесе баска адамдардың жеке өмірінің аныкталған мән - жайлардың
жария етілмеуіне шаралар қолдануға міндетті. Тергеуші тінту жүргізіліп
жатқан үй-жайды немесе орында тұрған адамдарға және осы үй-жайға немесе
орынға келген адамдарға тінту аяқталғанға дейін ол жерден кетуге, сондай-ақ
бір-бірімен немесе өзге адамдармен сөйлесуге тыйым салуға құқылы. Тінту
жүргізілген кезде тергеуші іске қатысты болуы мүмкін заттар мен құжаттарды
олардың іске қатыстылығына қарамастан алынуға тиіс.
Алынатын заттар мен құжаттар куәгерлерге және қатысып отырған басқа да
адамдарға көрсетіледі, буып - түйіледі және тінту жүргізілген жерде мөрмен
бекітіледі және куәгерлер мен бұған қатысып отырған басқа адамдардың қол
қоюымен куәләндырылады.
Ұстауды жүзеге асырған адам ұсталған адамда қару бар деп ұйғаруға
негіз болған не ол өзінің қылмыс жасағандығын айғақтайтын дәлелдемелерден
қүтылуға тырысқан жағдайларда немесе өзге де қажетті жағдайларда ұсталған
адамға дереу жеке тінту жүргізуге құқылы.
Тергеуші тінтілетін адамның денесінен, оның киімімен және бойындағы
заттардан заттар мен құжаттарды табу мақсатында жеке адамды тінтуге құқылы.
Жеке адамды тінтуді тінту жүргізілетін адаммен жынысы бір адам және сол
жыныстығы куәгерлер мен мамандардың қатысуымен жүргізеді.
Жеке тінту арнайы қаулы шығармай және прокурордың санкциясынсыз,
мынадай жағдайларда, егер:
үй-жайдағы немесе тінту жүргізіліп жатқан өзге орындағы адам іс үшін
маңызы болуы мүмкін құжаттарды немесе заттарды өз бойында жасырып отыр деп
пайымдауға жеткілікті негіздер болса;
ол адам ұсталса немесе күзетпен қамауға алынса жүргізіледі.
Бұл жағдайда жеке адамды тінту куәгерлер жоқ болса да жүргізіледі.
Тінту жүргізетін адам хаттама жасайды. Хаттамада заттар немесе
құжаттар қай жерде және қандай жағдайда табылғаны, олардың ерікті түрде
берілгені немесе мәжбүрлеп алынғаны көрсетілуге тиіс. Барлық алынған заттар
хаттамада саны, мөлшері, салмағы, өзіндік белгілері және мүмкіндігінше
бағасы дәл көрсетіле отырып жазылуға тиіс. Егер тінту жүргізген кезде
алынуға жататын заттарды немесе құжаттарды жою немесе жасыру әрекеттері
жасалған болса, бұл хаттамада қолданған шаралар көрсетіле отырып жазылуға
тиіс.
Тінту хаттамасының көшірмесі олар жүргізілген адамға не оның кәмелетке
толған отбасы мүшесіне, ал олар болмаған жағдайда тұрғын үй пайдалану
ұйымының немесе жергілікті атқарушы органның өкіліне олардан қолхат алынып
тапсырылады.
Сезіктіні жеке тінту ұстау жүргізіліп, дәлелді қаулы шыққаннан кейін
арнайы уақытша ұстау изоляторының ішкі тәртіп ережелеріне, Қылмыс жасағаны
үшін сезікті деп танылған тұлғалар мен айыпталушыларды қамауда ұстау
туралы заңға сәйкес сезіктінің заттарын қарау және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz