«Қорқыт», «Қойлыбайдың қобызы», «Оқжетпестің қиясында» поэмаларындағы этно психологиялық жақтары
Мағжан өлеңдерінде жиі ұшырасатын өлім мен өмір, махаббат, жамандық пен жақсылық, ізгілік пен зұлымдық т. б. мәңгілік тақырыптар проблемасын көтереді.
Мағжан өлеңдерін талдағанда да осы мәселе ерекше ескерілуікерек. Бір есте болатын жәйт , ақын өлеңіндегі интимдік суреттер анайылықты дәріптемейді, қайта адамдық сезімге қарай жол ашады. «Күміс нұрлы Ай. Жұлдыздар .алмас, жібек жел, Сыбырласып жас қайыңдар бұраң бел. «Қан қайнайды . Жас жүрегім ойнайды. Бір сүйейін жақында, жаным , бері » дейтін тіркестерді талдап көрейік.
Мұнда Фрейд ұғымындағы «бейсаналық » күй адамның өзіне сезілмегенмен сыртқа теппей тұрмайды деген ой « мен мұндалап » тұр. Мұнда ғашық жігіттің жан дүнйесіндегі өзгерісін «қан қайнайды» , « жас жүрегім ойнайды» деп беру арқылы , түпсанада тұнып жатқан инстинктік әрекетті ақын шебер бере білген. Ал сен « сүйерсің , мен күйермін , жанармын , Құшақтарсың , мен есімнен танармын» деген жолдарда махаббаттың психикалық мәні, организмнің нейрофизиологиялық әрекетімен және сезімдік әсерімен байланысын табуға болады. Естен тану . адам өмірінде аса қуанышты , қайғылы сәттерде орын алатын стрестік жағдай, ал махаббат сезіміндегші құштарлықтың шарықтау шегі. Адамның мейірін қандыратын махаббат мөлдірлігінің басты шарты. ләззәт, әсіресе төсек ләззәті. Мағжан шығармаларындағы ләззәт ұшқалақ сипатта емес, тереңде, нәзік мәнге ие, «ыстық құшақ , отты сүйіс , балды тіл » . бұл шын сүйіскен жандардың ішкі жанқұштарлығының сыртқа шыққан түрі. Ол саналы түрдегі адамның интеллектік , моральдық принцптері негізінде құрылған махаббат сезімнің қажетттілігін қанағаттандырған түрі.
Махаббат сезімінің алғашқы белгілері . көзбен ұғысу. «Кей уақыт көзіңізге көзім түссе, ойнайды аласұрып неге жаным » дейтін жолдардан көрінеді. Бұл жолдарда инабаттылық ізеттілік бар да, сонымен қатар алай.дүлей ұйытқан сезім, құмарлық ынтығу бар.
Сүйіспеншілік , махаббаттың осындай ізгі сипаттарын бойына жинақтаған адамды Мағжан толық тұлға дейді.Адамның өзін . өзі сүйюі, туысқандарын сүйюі ғана жеткіліксіз, ол адамның құлық сезімнің төмен тұрғандығы, кісі бүкіл адамзатты сүюі қажет дейтін ұлы Абайдың «өзін ғана сүйген адам, өзі үшін оттаған хайуанмен тең» деген пікірмен үндесіп жатыр.
Мағжан аса мән берген эстетикалықт сезімнің түрі . әсемдік, сұлулық сезіміне қатысты. Бұл жөнінде ол: «Сұлулық сезімдері . адамның дұрыс ләззат іздеуіне, сұлу нәрсені сүйюіне, керексіз нәрседен жиренуіне, жақсылыққа ұмтылып, жауыздықтан тиылуына көмек көрсетеді»,. дейді. Ал нағыз махаббат . бұл аса сұлу сезім.
« Жер бетіндегі әсемдік атаулының бәрі әйелге деген сүйіспеншіліктен туады» . М. Горький айтқандай, «әйел адам бойындағы әсемдік. әсем сезімнің кілті».
Мағжан өлеңдерін талдағанда да осы мәселе ерекше ескерілуікерек. Бір есте болатын жәйт , ақын өлеңіндегі интимдік суреттер анайылықты дәріптемейді, қайта адамдық сезімге қарай жол ашады. «Күміс нұрлы Ай. Жұлдыздар .алмас, жібек жел, Сыбырласып жас қайыңдар бұраң бел. «Қан қайнайды . Жас жүрегім ойнайды. Бір сүйейін жақында, жаным , бері » дейтін тіркестерді талдап көрейік.
Мұнда Фрейд ұғымындағы «бейсаналық » күй адамның өзіне сезілмегенмен сыртқа теппей тұрмайды деген ой « мен мұндалап » тұр. Мұнда ғашық жігіттің жан дүнйесіндегі өзгерісін «қан қайнайды» , « жас жүрегім ойнайды» деп беру арқылы , түпсанада тұнып жатқан инстинктік әрекетті ақын шебер бере білген. Ал сен « сүйерсің , мен күйермін , жанармын , Құшақтарсың , мен есімнен танармын» деген жолдарда махаббаттың психикалық мәні, организмнің нейрофизиологиялық әрекетімен және сезімдік әсерімен байланысын табуға болады. Естен тану . адам өмірінде аса қуанышты , қайғылы сәттерде орын алатын стрестік жағдай, ал махаббат сезіміндегші құштарлықтың шарықтау шегі. Адамның мейірін қандыратын махаббат мөлдірлігінің басты шарты. ләззәт, әсіресе төсек ләззәті. Мағжан шығармаларындағы ләззәт ұшқалақ сипатта емес, тереңде, нәзік мәнге ие, «ыстық құшақ , отты сүйіс , балды тіл » . бұл шын сүйіскен жандардың ішкі жанқұштарлығының сыртқа шыққан түрі. Ол саналы түрдегі адамның интеллектік , моральдық принцптері негізінде құрылған махаббат сезімнің қажетттілігін қанағаттандырған түрі.
Махаббат сезімінің алғашқы белгілері . көзбен ұғысу. «Кей уақыт көзіңізге көзім түссе, ойнайды аласұрып неге жаным » дейтін жолдардан көрінеді. Бұл жолдарда инабаттылық ізеттілік бар да, сонымен қатар алай.дүлей ұйытқан сезім, құмарлық ынтығу бар.
Сүйіспеншілік , махаббаттың осындай ізгі сипаттарын бойына жинақтаған адамды Мағжан толық тұлға дейді.Адамның өзін . өзі сүйюі, туысқандарын сүйюі ғана жеткіліксіз, ол адамның құлық сезімнің төмен тұрғандығы, кісі бүкіл адамзатты сүюі қажет дейтін ұлы Абайдың «өзін ғана сүйген адам, өзі үшін оттаған хайуанмен тең» деген пікірмен үндесіп жатыр.
Мағжан аса мән берген эстетикалықт сезімнің түрі . әсемдік, сұлулық сезіміне қатысты. Бұл жөнінде ол: «Сұлулық сезімдері . адамның дұрыс ләззат іздеуіне, сұлу нәрсені сүйюіне, керексіз нәрседен жиренуіне, жақсылыққа ұмтылып, жауыздықтан тиылуына көмек көрсетеді»,. дейді. Ал нағыз махаббат . бұл аса сұлу сезім.
« Жер бетіндегі әсемдік атаулының бәрі әйелге деген сүйіспеншіліктен туады» . М. Горький айтқандай, «әйел адам бойындағы әсемдік. әсем сезімнің кілті».
Мағжан өлеңдерінде жиі ұшырасатын өлім мен өмір, махаббат, жамандық
пен жақсылық, ізгілік пен зұлымдық т. б. мәңгілік тақырыптар проблемасын
көтереді.
Мағжан өлеңдерін талдағанда да осы мәселе ерекше ескерілуікерек.
Бір есте болатын жәйт , ақын өлеңіндегі интимдік суреттер анайылықты
дәріптемейді, қайта адамдық сезімге қарай жол ашады. Күміс нұрлы Ай.
Жұлдыздар –алмас, жібек жел, Сыбырласып жас қайыңдар бұраң бел. Қан
қайнайды . Жас жүрегім ойнайды. Бір сүйейін жақында, жаным , бері дейтін
тіркестерді талдап көрейік.
Мұнда Фрейд ұғымындағы бейсаналық күй адамның өзіне сезілмегенмен
сыртқа теппей тұрмайды деген ой мен мұндалап тұр. Мұнда ғашық жігіттің
жан дүнйесіндегі өзгерісін қан қайнайды , жас жүрегім ойнайды деп
беру арқылы , түпсанада тұнып жатқан инстинктік әрекетті ақын шебер бере
білген. Ал сен сүйерсің , мен күйермін , жанармын , Құшақтарсың , мен
есімнен танармын деген жолдарда махаббаттың психикалық мәні, организмнің
нейрофизиологиялық әрекетімен және сезімдік әсерімен байланысын табуға
болады. Естен тану – адам өмірінде аса қуанышты , қайғылы сәттерде орын
алатын стрестік жағдай, ал махаббат сезіміндегші құштарлықтың шарықтау
шегі. Адамның мейірін қандыратын махаббат мөлдірлігінің басты шарты-
ләззәт, әсіресе төсек ләззәті. Мағжан шығармаларындағы ләззәт ұшқалақ
сипатта емес, тереңде, нәзік мәнге ие, ыстық құшақ , отты сүйіс , балды
тіл - бұл шын сүйіскен жандардың ішкі жанқұштарлығының сыртқа шыққан
түрі. Ол саналы түрдегі адамның интеллектік , моральдық принцптері
негізінде құрылған махаббат сезімнің қажетттілігін қанағаттандырған түрі.
Махаббат сезімінің алғашқы белгілері – көзбен ұғысу. Кей уақыт
көзіңізге көзім түссе, ойнайды аласұрып неге жаным дейтін жолдардан
көрінеді. Бұл жолдарда инабаттылық ізеттілік бар да, сонымен қатар алай-
дүлей ұйытқан сезім, құмарлық ынтығу бар.
Сүйіспеншілік , махаббаттың осындай ізгі сипаттарын бойына жинақтаған
адамды Мағжан толық тұлға дейді.Адамның өзін - өзі сүйюі, туысқандарын
сүйюі ғана жеткіліксіз, ол адамның құлық сезімнің төмен тұрғандығы, кісі
бүкіл адамзатты сүюі қажет дейтін ұлы Абайдың өзін ғана сүйген адам, өзі
үшін оттаған хайуанмен тең деген пікірмен үндесіп жатыр.
Мағжан аса мән берген эстетикалықт сезімнің түрі - әсемдік, сұлулық
сезіміне қатысты. Бұл жөнінде ол: Сұлулық сезімдері - адамның дұрыс
ләззат іздеуіне, сұлу нәрсені сүйюіне, керексіз нәрседен жиренуіне,
жақсылыққа ұмтылып, жауыздықтан тиылуына көмек көрсетеді,- дейді. Ал
нағыз махаббат – бұл аса сұлу сезім.
Жер бетіндегі әсемдік атаулының бәрі әйелге деген сүйіспеншіліктен
туады - М. Горький айтқандай, әйел адам бойындағы әсемдік- әсем
сезімнің кілті.
Мысалы, Мағжанның махаббат тақырыбындағы өлеңдерінің негізгі арқауына
айналған Гүлсім бейнесін елестеткенде есіңе нағыз ботаның көзі дөңгелек,
қара көз, кірпігі ұзын, мөлдірнген әдемі болатындығы ойға оралады. Бота
көз, сиқырлы сөз, ханым Гүлсім, Көктегі күн күлмесін, Гүлсім күлсін !
Гүлсім – күн, көкте ақырын жүзе біледі. Сүйдіріп, күйдіргенін қайдан
білсін.
Мағжанның өзі тыңнан тапқан, сұлу сурет жасаған кездері өте көп. Онда
адамның сыртқы суретін бергелі отырып, ішкі сырын, жан күйін ашатын
бедерлер мол. Мәселен, Шолпы өлеңінде, бір жағы әзіл, бір жағы шын
етіп, ақын киіз үйді айнала жүретін ауыл қыздарының шаштарына таққан шолпы
сылдырының көңіл ынтықтырар әсерін былайша сипаттайды: Сылдыр, сылдыр,
сылдыр, қанымды қайнатты құрғыр. Шық- шық жүрекке тиеді. Күлпара талқан
боп сынғыр,- деп келетін Шолпы өлеңіндегі сылдыр бұлбұлдың сайраған
үніндей қабылдайсың. Бұнда сұлулыққа табыну да, сезім сырының сұлулығына
жан дүниесімен берілу де көрінеді. Сылдыр,сылдыр, сылдыр, Өзекті өртеді
құрғыр. Әдейі іргеден жүреді. Сұлу қыз санадан солғыр. Осы өлең жолдары
дыбысымен, күйімен, ырғағымен қазақ даласын, ондағы тіршіліктіде көзге
елестетеді.
Адам жанының шындығын , сезім сырын бұлайша суреттеу адам
психологиясының қат- қабаттарына әбден жетік Мағжан секілді психолог –
суреткер, ойшыл дарынның қолынан ғана келмек.
I –ші тарау бойынша ой – тұжырым.
Қазақ елінде айрықша із қалдырған , өзіндік үлкен өнер, өрнек тудырған,
терең сырға , ұшқыр қиялға толы өлең дүниесін кейінгі ұрпаққа аман етіп
қалдырған ақын- Мағжан Жұмабаев. Ғасыр басынан-ақ ел жұртына белгілі болған
Мағжан Жұмабаев айдаудан көз ашпайды. Өзі де, өлеңі де қыйынқыстау
тауқыметін көп кешкендіктен де ақын тағдыры бір сыдырғы емес, шытырманды,
соқпақты тіпті аяқ шені трагедиялы десекте болады. Бүгіндері Мағжан есімі
қайта оралып рухани байлық талантты сөздерін , халықтың игілігіне қайтаруға
мүмкіндік туумен қатар асыл мұраларын жан-жақты зерттеуге жол ашылып отыр.
Мағжан щығармалары соның ішінде лирикалық өлеңдері өте терең де шебер
суреткерлікпен жазылған. Ақын әрбір табиғаттың тылсым құбылыстары мен
күйлеріне мән бере оларды өз көңіл-күйімен астарластыра шумақтайды. Сол өзі
өмір сүрген кезеңдей халық тағдырын, халық ансаған бостандық өмірін еш
бұлтарыссыз ашық етіп жеткізумен бірге қара түнек езгі өмірден құтылу үшін
халықты ауызбірлікті, білімді, мәдениетті болуын өлең жолдарымен
жеткізеді. Мағжан Жұмабавтың лирикалық пірі, оқырман сезімінде ойнаңқырық
түсу үшін ғашықтық пен құмарлықты жарыстыра, дәлірек айтсақ астарластыра
жырлаған. Ақын өлеңдерінде махаббатқа соқпай кететін өлең жоқтың қасы.
Анаға сүйіспеншілік, жарға құштарлық, Отанға перезенттік, туған топыраққа
борыштылық сезімдердің бәрі махаббатпен байланысты. Сонымен Мағжан
өлеңдерінде махаббат адамгершілік жақтары ерекше байқалады. Эстетикалық
талғамы, таңдауы мықты осындай өлеңдердің бәрі адамның жаны мен тән
сұлулығын, оның аса көркемдігін, жарасымдығын паш етеді. Мағжан
өлеңдеріне ден қойып оқып, жалпы ауқымына көз жібергенде, аса қалап, сүйіп
жырлаған тақырыбы адам адамның кейбір кездері деп Абай айтқандай,
адамның ойы,ішкі көңіл – күйі екенін ұғымыз. Не жазса да ең алдымен өзи
жүрегіне үңіледі, сол арқылы айналадағы әлемді білуге, өмір шындығын ұғуға
ұмтылғандығын байқаймыз.
2.2. М.Жұмабаевтың педагогика және психология
ғылымының дамуына қосқан ұлесі.
Психология- жан туралы ілім ретінде 1000-нан астам уақыт бұрын Ежелгі
Грек және Шығыс ойшылдарының негізі бойынша философиялық ілім ретінде пайда
болған. Алғаш психикалық жүйеленуі Грек ғалым философы Аристотельдің(б. д.
д. 384-322 ) Жан туралы трактатында психикаға байланысты ой-пікірлердің
айтылуы бұл ғылымның негізінің қолдануының алғашқы жетістігі еді.Кейін келе
Батыс және Шығыс елінде психиканың пайда болуы мен дамуы әр түрлі
пікірлерде , әр түрлі ғылымдармен байланыстырылып қарастырыла бастады. Ал
орта ғасыркезеңінде араб ғалым философтары әл-Фарабидің (870-950) , Ибн
Синааның (980-930) , Ибн Рушдтің зерттеу еңбектері арқылы психика жайындағы
ілім еуропада кең жайылып тарай бастады . Әрбір кезеңнің өзіндік
ерекшеліктері мен ой- пікірлердің қалыптасып дамуына орай психология
ғылымының негізі қалана бастады. X1X ғасырдың аяғында неміс ғалымы В.
Вундтың эксперименті әлемге таралып, психология ғылымының ғылым болып
қалыптасуы мен дамуының негізгі бастауы болды. Сонымен психология ғылымы
өзіндік даму тарихы , зерттеу нысанасы, зерттеу әдістері , түрлі салалары
мен тармақтары бар дербес ғылым ретінде қазірге дейін әртүрлі басқыштардан
өтіп даму үстінде.
Ал қазақ топырағында психология жайлы арнайы еңбек жазбаса да ерте
кезде өмір сүрген Шалкиіз , Қазтуған , Бұхар жыраулардың , А.Құнанбаев ,
Ы.Алтынсарин , Ш.Уалиханов сияқты данышпандардың ,тіпті 30-шы жылдардың
жазықсыз құрбаны болған А.Байтұрсынов , Ж.Аймауытов , М.Жұмабаевтай бір
туар тұлғалардың еңбектерінде –ақ қазақтың өзіндік психологиясы қалана
бастаған. Өз заманының қиыншылығына қарамай , ұлтының болашағы, өскелең
ұрпақтың келешегі үшін төл өлкемізде психология жайлы еңбек жазған Жүсіппек
Аймауытов пен Мағжан Жұмабаев есімдерін ерекше атай кетуімізге әбден
болады.Соның ішінде М.Жұмабаевтың еңбектеріне тоқталатын болсақ, алғаш
қысқа мерзімді курстар үшін дидактика , педагогика әдістемесін оқытуға
ыңғайлы Бастауыш мектептегі ана тілі(1923) , Бастауыш мектептегі ана
тілін оқыту жайында(1922), Обучение грамоте(1926), Букварь для
взрослых(1929)т.б. оқу құралдарын жазып ұсынған еді. Ал ұлы ақынның
Педагогика (Ташкент 1922,Орынбор 1923ж) атты еңбегі қазірге дейін
психология ғылымында маңызын жоймаған өзіндік орны ерекше ғылыми еңбек
болып табылады.
Мағжан Жұмабаевтың Педагогикаеңбегі негізгі он бес бөлімнен тұрады,
басты бірнеше бөлімі ғана педагогика,тәлім –тәрбие жайлы, ал қалған он үш
бөлімі жалпы психология мәселелеріне кеңірек тоқталады.Ол өзінің алғы
сөзінде Алдыма бір кітапты жайып бұрылмастан көшіре бергенім жоқ.
Тәрбие ғалымдарының пікірлерін таңдап алуға ұмтылдым.Шамам келгенше
қазақ жанына қабыстыруға тырыстым дей келе өзінің шетел және орыс
ағартушылары мен педагог-психологтарының еңбектерін оқып, зерттеп өзінің
дүниетанымына сай келетін ін ғана алып, оны қазақ халқының игілігіне
айналдырғанын дәлелдейді.Сол кездегі шетел Грек, Рим ,Батыс Еуропа
педагогикасын жете меңгерумен қатар, орыс педогогтары С.Рубенштейн ,
Скварцов , Смирновтардың педагогикалық еңбектері мен орыс психологтары
И.М.Сеченовтың , И.П.Павловтың және К.Д.Ушинскийдің орыс психологиялық
мектептері ақынның психологиялық көзқарасының қалыптасып, өзіндік ой
түйіндеуіне ерекше әсер етеді.
Өз халқының , өз болашақ ұрпағына шын жан тәнімен күйіне білетін ұлы
ақын қазақ халқының мәдениетін жас ұрпаққа берер тәлім-тәрбиесінің келте
болмауы үшін психология ғылымының ауадай қажет екендігін шын сезінеді.
Сөйтіп , ол Педагогика және психология жайлы жазылған әрбір еңбектерді
қалдырмай әрбір сөзіне дейін мән бере саралап , талдаумен қатар өз ұлтының
және де өзге ұлт ғалымдары мен ақын, жазыушыларының , тіпті ерте заманда
өмір сүрген жыраулардың ой- пікірлерімен салыстыра отырып, жан-жақты
ізденістер арқасында қазақтың болашақ ұрпағы үшін табылмайтын әрі
өшпейтіндей етіп психология ғылымына өз үлесін қосты.
Мағжан Жұмабаевтың Педагогика еңбегінің алғашқы Жалпы педагогика
атты бөліміне қысқаша тоқталатын болсақ , тәрбие деген не? Деген сауалға
анықтама беріп, тәрбиенің түрлеріне , оларды қалай тәрбие қылу керек
екендігі және де балаға тәрбие беруде ата –ананың ролінің әсіресе ана
ролінің бәрінен басым тұратынын ерекше атап өтеді. Ал қазақтың болашақ үміт
артар ұрпағы жас сәбиге тәрбие қылуда қазақ аналарының кейбір кемшіліктері
мен қазақ киіз үйінің бала өміріне кері әсер ететін кейбір жайыттардың бар
екенін еш жасырмастан ашық жазады .Сонымен Мағжанның пайымдауынша бұл
бөлімде ,баланы бесікке салған күннен бастап , тәй-тәй басқан әрбір
қадамына елжірей көз салуы, қайтсе ол нағыз жігіт азамат болады, осы
заманға өркениет өрісіне қол артады деген ата-ана үшін таптырмайтын ерекше
құрал .
Педагогика еңбегінің келесі бөлімдері яғни психологиялық
бөлімдерінде психологияға ерекше мән береді, ол ата-ананың тәрбиесінің
басты парызы баланың жан дүниесін, психикасын , оның дамуы мен өзгеруін
жақсы білуі деп санайды.
М.Жұмабаев Психология ұғымын жан тілі деп аударып , психология жан
туралы пән дей келе Болашақ жанын жақсы тәрбие қылу үшін жанды көзбен
көріп , қолмен ұстамай –ақ оның істерін , көріністерін жақсы тексеру
жетеді дейді. Сонымен қатар психология пәні нені зерттейді, не үшін керек
деген сауалдарға анықтама бере отырып , жан- жақты қамтылып , мына
мәселелерге көңіл аударған Жан көріністері оларды топқа бөлу, үйрену және
бақылау, жүйке жүйесі оның қызметі,ми туралы және т.б.
Жан көріністерін үш топқа бөле отырып қарастырады. Олар : жанның білуі
яғни ақыл көріністері , ішкі сезім көріністері және қайрат көріністері. Бұл
үш топтың арасында берік байлам бар, яғни бір іс істегенде , осы үш топ жан
көріністерінің үшеуі де қатысады. Адам жанының осы көріністерін бақылау
арқылы ғана біле алатынын былай деп дәлелдейді. Адам өз жанының
көріністерін өзі бақыламаса жан көріністерімен таныс болмайды. Сан рет
естігеннен, бір рет көрген аттық дегендей адам баласы күнделікті өміріде
бірін – бірі бақылау арқылы бір адамнан, екінші бір адамның пішінінен,
жүріс тұрысынан, ісінен, сөзінен ол адамның қандай мінез – құлықта екенін
танып білуге болады.
Жан көріністері мен дене көріністері бір – бірімен тығыз байланысты
яғни Дене жанға, жан денеге байлаулы, біреудің біреуінсіз күні қараң.
Ал жан көрінісінің дене көрінісінен айырмашылығы: жан көріністерін үйрену
жолындағы өзін бақылау, жүйке жүйесінің қызметтері, мидың қызметтері
т.с.с. ақыл және ішкі сезімдер арқылы ерекшеленеді.
Ақылы көріністері, яғни жанның білуі деп, оған әсерлеу мен сыртқы
сезім әсерленуілерін, жатқызады. Әрбір дүниені танып біліу үшін ең алдымен
түсіну қажет яғни Мағжанша айтқанда ақиқат дүниенің адам санасында
бейнеленуінің алғашқы баспалдағы әсерлену болып табылады- дейді. Осы
әсерленудің физиологиялық процесін былай деп береді: Сыртқы дүниедегі
бір зат біздің денемізге , яғни нервтің ұшына әсер қылады. Осы әсерді нерв
миға алып барады. Мида осы келген әсерден түйсіну пайда болады. Міне осы
нерв жүйесі алып келген әсерді жанның аңдауы әсерлену деген.
Ал сыртқы сезімдерді көру , есту, иіскеу , тату, сипау, ет сезімдері
деп алты айырыммен анықтап алып , оларды дұрыс жетілдіру тәрбиесіне арнайы
назар аударады. М.Жұмабаевтың пікірінше бұл сезімдердің сау және берік
болуына, оның өткір, дұрыс қалыптасуына тәрбие қылу керек. Бұлардың біреуі
нашар болса жан тұрмысы да түзу болмайтындығын айтады. Осы әр сезімді
психологиялық тұрғыдан қарастыра келіп, ақын олардың әрқайсысына өзінше
анықтама беріп оларды қалай тәрбиелеу жолдарын да айта кетеді.
Сыртқы сезімдер адамның сыртқы дүниені танып білуге жан қызметі үшін
аса қымбат болғандықтан, адамның сезім мүшелері білу , танудың көзі болып
табылады.
Мағжан жан үшін ең қымбат нәрсе –адамның көзі ғана екенін Әдемі түс
, әдемі түр, жаратылыстың сұлу заттары, сұлу көріністері, адамның
әдемілігінен ләззат алуға мүмкіндік туғызатынын , егер адамның есту
сезімі болмаса жанның терең түпкірінде жатқан ыстық сырларды ашып, шешіп
беретін адам сөзінен, әдемі ән , сұлу күйден денені балқытып, ләззат алуға
болмайтындығын , сол сияқты иіскеу сезімінің адамның басқа сезімдерін
оятуға және одан адамның ләззат алуға мүмкіндік жасайтындығын дәлелдейді.
Сыртқы сезім мүшелері арқылы қабылданған сыртқы дүниенің
құбылыстарының дамуына әсер ететін , ойымыздың дұрыс , ашық болуы , ішкі
сезімдердің жанды болуы, алдымен адамның зейініне байланысты -дейді. Бала
зейінді болмаса ешнәрсе үйрене алмайды. Егер жанның осындай қабілетінің
дамуына көңіл аударылмаса , онда ол өзінің маңызын жояды. М.Жұмабаевша
айтқанда абай болмаса, біз сыртқы заттардан әсер алып, олармен таныса
алмаймыз.
Ес дегеніміз- суреттеулерді жанның жоғалтпай сақтай білуі дейді
Мағжан. Ал сақталып тұрған суреттеулерді бұрынғы түрі, бұрынғы ретімен
жанның тірілтіп алып келе білуі еске түсіру деп аталады. Естің өсіп жетіліп
дамуы үшін сыртқы сезімдер мен жаңа білімді бұрыңғы біліммен байлау және
жаңа білімге көбірек көңіл аудару ерекше әсер ететіндігін айтады. Ал егер
бұл шарттар адам бойынан табылмаса, кейбір нәрсені еске түсіру өте қынға
соғады –дейді.
Естің адам жасына байланысты өзгеріске түсетіндігін айта келіп,
әрбір жас кезеңдеріне байланысты естің күшті немесе ұмтылатын кездерін
бөліп көрсетеді. Мәселен, Мағжан Естің аса күшті болатын кезі жеті мен он
бес жас арасы. Ал қартайған шағында ес бірте-бірте сөне бастайды- дейді.
Мағжан адам неғұрлым білімді, тәжірибелі болса, қиялы да сонша бай
болады- дейді. Жанның өзінде бұрыннан бар суреттерден жаңа суреттер жасай
алуы қиял деп аталады. Яғни қиял терең, бай болу үшін суреттеулер көп болу
керек. Бала қиялын тәрбиелеуде Мағжан былайша суреттейді, жаратылыстың
құшағында , меруерт секілденген көк шатырдың астында, хош иісті жасыл
кілем үстінде күнмен бірге күліп , түнмен бірге түнеріп , желмен бірге
жүгіріп , алдындағы малмен бірге өріп, сары сайран далада туып өскен қазақ
баласының қиялы жүйкенің өткір, терең болуы тиіс. Ол үшін баланың қиялын
қалыптастыратын ғылымдармен таныс болуы керек .Яғни әдебиет , тарих ,
жаратылыстану сияқты ғылымдалға қызығушылығын оятып, соларға көбірек назар
аударылу керек.Ал бала фантазиясының өркендеуіне ертегі мен ойыншықтардың
ролінің ерекше ықпал ететінін айтады.
Ойлау – күрделі психологиялық процесс. Ойлау болмаса адам жануар
сияқты, заттарды, көріністерді құр есіне ғана алып, жат бір көрініс ұшыраса
, оны шеше алмайтын , оған түсіне алмайтын бір жан иесі болар еді дейді
Мағжан. Адам баласы ойлау барысында ғана жинаған тәжірибесімен білімінен
бір нәтиже шығарып, келешекті болжауға толық мүмкіндігі болады. Осы ойдың
арқасында адам дүниесінің қыр сырын жақсымен жаманды, шындықпен өтірікті
,залымдық пен мейрімділікті ажыратып өзінше ойланып бар ғылымды меңгерген
толық қолды адам болып қалыптасады. Болашақ ойлауын жақсы жетілдіріп даму
үшін тәрбиеші дұрыс ойлауына көп жұмыс жасауы керек.
Тіл жанның жайын жарыққа шығару жолы дей келе Мағжан Тілсіз,
жүрек түбіндегі бағасыз сезімдер, жұн түкпіріндегі асыл ойлар жарық көрмей,
қор болып қалар еді. Шынымен де ойлап қарасаң алғаш танып біліп оны
көзімізбен көріп, құлағымызбен естіп, есімізде сақтап, әр жақты ой
елегінен өткізген әрбір нәрсемізді жүзеге асырып, игілігімізге пайдалану
үшін тілдің маңызы ерекше зор . Баланың тілін дамыту үшін оны ешқашан
сөзден тимау керектігі, және де өзі теңдес балалармен өзі түсінетін тілде
сөйлесуі өте қажет екенін , тілдің нағыз дұрыс әрі байитын кезі мектепте
болатынын айтады.
Мағжан жан тәрбиесін , ішкі сезім көріністерін былайша сипаттайды:
ішкі сезімдер , сұлулық сезімдер, құлық сезімдері.
Сезім бұл адам баласының өмірінде ерекше рол атқарады. Әрбір
адамның ішкі сезімі сол адамның жанының қандай күйде болуына, оның
біліміне және денесінің қандай болуына байланысты. Мағжан ішкі сезімдерді
екіге бөледі өзімшілдік яғни бұл адамның әлсіздігін немесе күштілігін
көрсететін сезім болғандықтан бұған ұялу, қорқу, батырлық, ашу, жек көру,
тәккәппарлық, күншілдік жатады. Ал басқа адамдар және жаратылыс үшін
болатын ішкі сезімдер көпшілдік ішкі сезімдер деп атап оған достық , ояу
сезімдерін жатқызады.
Осы сезім құбылыстарының барлығына Мағжан қысқаша түсініктеме
береді.
Ұялу сезімі – егерде біз өзіміз қымбат көретін адамдарымыздан
міндегендей бір мін іс істесек, біздің жанымызда ұялу сезімі болады. Жер
жүзінде ұялмайтын адам жоқ. Өлімнен ұят күшті дейді қазақ. Қазақтың
бұрынғы күнде нашар іс істеген адамдарға істеген жазаларының көбісі
ұялту болған.
Қорқу сезімі – адам жанында бір баытсыздық күткенде болады.
Қорқу сезімінің бірнеше басқышы бар. Жеңіл қорқу тынышсыздану деп, қаты
қору үрей ұшу деп аталады. Қиялы бұзылған яки денесі ауру адам қорқақ
болады.
Өзімшілдік ішкі сезімдердің бірі – ашу. Екінші кісі тарапынан
бізге әдейі көлденең тартылған бір бөгетке, кедергіге ұшырасаң біздің
жанымызда ашу сезімі пайда болады. Ашу сезімі адамда екінші бір адамға
қарсы ғана оянады. Ашу ең күшті дәрежесіне, құтыру дәрежесіне жеткенде,
адам ақылынан айрылып, не істегенін білмейді.
Аяу сезімі – аяу сезімі әр адамда болады. Адам бір нәрсені
аялағанда бір мақсұт үшін, яғи сол нәрсені дұрыс болмағандықтан аямайды.
Тек сол нәрсе аяныш көрінсе аяйды. Біркуді біреу аяп, қайғысына
ортасқандай, қуанышына ортақтаспайды. Біреудің қуанышына ортақтасу орнына
адамда күншілдік пайда болады. Бұл жалпы адамзаттың бір төмен, өнімсіз
мінезі.
Достық сезімі – адамда, сол адамның жанына екінші бір адамның жаны
барлық мінездермен үйлесетін болса, сонда болады.
Ішкі сезімдердің біреуі іш пысу яғи зерігу іш пысыру көңілсіз бір
сезім. Іш пысудың жоғарғы дәрежесі, еш нәрсеге қызықпау, еш нәрсеге
ұмтылмау, еш нәрсеге қанағаттанбау дәрежесіндегі іш пысу апатия деп
аталады. Бірінші себебі - іссіздік, екінші себебі - бір түрлілік.
Ішкі сезімдердің адам үшін ең қымбаттысы сұлулық және құлық
сезімдері.
Сұлулық сезімдері адамның дұрыс, сау ләззат ізденуіне, сұлу нәрсені
сүюіне, керексіз нәрседен жиренуіне, жақсылыққа ұмтылып, жамандықтан
тиылуына көп көмек көрсетеді Әр адамның сұлулық сезімдері әр түрлі
нәрседен жиренуіне, жақсылыққа ұмтылып, жамандықтан тиылуына көп көмек
көрсетеді. Әр адамның сұлулық сезімдері әр түрлі нәрседен аямпаз болады.
Біреудің музыкадан, біреудің сұлу суреттен, біреудің поэзиядан . Сондықтан
бала неше түрлі үндерді естісін, неше түрлі сұлу түрлерді, түстерді көрсін
, сұлу сөздер, сұлу өлеңдер жаттасын. Міне осыларды істесе, баланың
сұлыулық сезімдері өркендейді.
Ойдың яки істің ізгі, яки жауыз болуына қарап, сол ойға яки іске
іштей баға бергенде болатын жағымды яки жағымсыз сезімдер құлық сезімдері
деп аталады . Құлық сезімдері жасқа, дұрысын айтқанда білімге қарап, әр
адамда әртүрлі болады. Білім неғұрлым төмен болса, құлық сезімдері де төмен
болады. Адам шын ізгі адам болам десе, халық ісі , халық пайдасы жолында
еңбектенуі қажет.
Мағжан жан көріністерінің үшінші түрін қайрат деп атады. Бір
мақсұтқа жету үшін жанның оңды ұмтылуы қайрат деп аталады. Сермеген қолды
аспандағы айға жеткізбесе де ойланған ойға жеткізетін сол қайрат. Сол
себепті тәрбиеші баланы жан істерін әсіресе қайратқа дұрыс бағындыруға
үйретсін.
Мінез дегеніміз- бір адамның барлық ісін басқа адамдардың істерінен
айыратын сипаты. Ойы бір дәрежеде һәм сезімдері бір қалыпты адамдардың
мінезі әртүрлі болуы мүмкін. Сондықтан мінез ақылға яки сезімге байлаулы
нәрсе емес, қайратқа байлаулы. Мінез адамның жаратылысына қарай тума
болады, һәм басқа сыртқы себептнрмен - тұрмыс түрі, жаратылыс, жолдас,
тәрбие сияқты жүре пайда болады. Тума мінез көбіне тұқым қуалап келеді.
Темперамент әрбір адамның жаратылысы бойынша тума бір түрлі мінезі деп
сипатталады. Темперамент төрт түрлі болады. Олар: Сангвиник, Холерик,
Флегматик, Меланхолик дей келе олардың әрқайсысына өзіндік ерекшеліктеріне
сай анықтама береді. Темпераменттің бұл төрт түрі бір біріне қатыспай таза
күйінде ғана болады деуге болмайды. Көбінесе бұлар бір – біріне аралас
болады.
Темпераменттің анасы жақсы, мысалы жаман, анадай темпераментті ірі адам,
мынадай темпераментті төмен адам дәуге болмайды.
Мағжан Жұмабавтың психолгиялық ой – пікірлерінің негізгі арқауы:
адамның психикалық құбылыстарын тәрбиелеу тұрмыста түйінді мәселелерді шеше
білетін, тұрмыстың тұнғиық теңізінен қалың қайратпен кеше білетін, адалдық
жолға құрбан бола білетін төрт жағы түгел адам етіп шығару. Ол үшін
тәрбиеші бар күшін, бар білімін жұмсап, жалықпай шаршамай үйрете білу
керек.
Адамзат көшінің бір орында қалып қоймай, топтаурын сүрлеуде босқа өмір
сүре бермей, үнемі ілгерілеуге, өзгеруге ұмтылған қасиетін Мағжан былай деп
суреттейді. Адам жаңашыл, жаңа үстіне жаңа тілейді, жаңадан жаңаға құмар
келеді, адам: әсемшіл, әсешіл, әмемнен әсем, сұлудан сұлу таңдайды. Бұл
орайда оның психологиялық көзқарастары әлі де өзіндік мәнін жоймай,
қазіргі кездегі психологиямен үндесіп жатқанын байқауға болады.
13
1.3. М. Жұмабаевтың еңбектеріне сипаттама
Біраз уақыт таса қалған психологизм бағдары қазіргі таңда,
қоғамдық ойдың жаңа белесінде қайда көтеріліп өмірлік эстетикалық мағынада
өрістеуде. Әдебиет, саясат пен ғылым, өнер негізінен табиғат, қоғам жеке
адамдар тіршілігін бақылау, топшылау өзгерту жаңарту ниетін көздегендіктен
де көркем әдебиеттердегі психологизм табиғаты ғылыми, әдеби мәні мол
күрделі мәселе. Көркемөнер яғни көркемдік – ой мен көңілден шынайы әрі
толымды жеке сезімдік әуендерден туындайды. Сондықтан да көркем
шығармалардағы өмір шындығының ең жоғарғысы психология заңдылықтарымен
сабақтас. Яғни автордың рухани дүниесін, жан сырын жеткізу амалы мен
шығармашылыққа деген қабілеттілігі - психологизм. Психологизм әр түрлі
болып келетін, эпос, драма, лирика бірдей тән. Қазіргі таңда қазақ
әдебиетінде психологизм көркемдік шындық принципімен дамумен қатар, қоғом
өмірінің диалектикасын мол сенімділікпен суреттеуде өте зор рөл атқарып
келеді. Сондықтан да психологизм - психологиялық тұрғыдан әдебиеттің яғни
көркөмдік әлемнің көп қырлы әдеби бағыттар мен әдістерге ортақ әрі олардың
негізгі принциптеріне тікелей тәуелді. Сонымен психологизмнің негізгі
қызметі - өмірлік шындық пен көркем шындықтың жанды тамырластығын сақтау.
Әдеби туындылардағы психологизмнің қайнар көзі сан алуан қайшылықтан
тұратындықтан негізгі фольклорлық мұрада жатқанын аңғару қате емес.
Психологизмнің қалыптасуын ХIХ ғасырдағы Тургенев, Бальзак, Флобер, Толстой
есімдерімен байланыстырып қарастырылады.
Қазақ фольклорының өзінде де адам сезімі мен көңіл күйінен хабар
беретін отты жолдар көптеп кездеседі. Мәселен, жыраулар поэзиясында
романтикалық психологизм, ал Абай поэзиясы реалистік психологизмге тұнып
тұр. Абайдан кейінгі суретшілігімен, сезімталдығымен басқалардан ерекше
көзге түсетін Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы реалистік лирикалар автор
жанының жалынды сырлары мен құпияларын айрықша тәкәппар , кешірмес сыншыл,
аямас қатал, айтусыз сезгірлігі ақынның терең психологиялық талдау өнеріне
табан тірейді. Қазақ әдебиетіндегі психологизмнің тарихи даму жолын әлде де
кеңейтіліп зерттеуді қажет етеді.
Көркем прозадағы реалистік шындыққа негізделген психологияның талдау
тәсілі адам характерін жан-жақты ашып, оның жан дүниесінің қырларын толық
қамтуды талап етеді. Осы орайда Мағжан Жұмабаев
Шолпанның кінәсі атты әңгімесінде өз кейіпкерлерінің жеке
тұрмыстағы әдет-дағдыларын нақты бейнелейді. Әңгімедегі Шолпан бейнесі
Сәрсенбай арқылы , көрінісі Нұржанның отбасы арқылы айшықталып, Шолпанның
ақ-қараны ажыратуына ықпал етеді.
Әдебиеттегі психологизмнің негізі кейіпкердің өмірі жолындағы әртүрлі
қарама-қайшылықтардың себебінен туындайды. Бұл әңгімедегі басты қайшылық
Балалы болсам, әдемі өмірім бұзылады-ай деген Шолпанның ойынан басталады.
Бірде Сәрсенбай әңгімесінің арасында жай сөзінің екпінімен Балалы үй-
базар, баласызүй-мазар деген сөз ып-ырас-ау дегенде Шолпанның бойына жаңа
бір ой жарқ ете түсті. Үш
жылдан бері бала болмасын деген тілегінің қате болғанда да есалаң
екендігі, бала болмаса екеуінің өмірінің қу мазарға айналатындығы еді.
Мұндай ойлардың барлығы Шолпанның көз алдына сол сағатта ап-айқын болып
келеді. Сонымен қатар әңгімеде Шолпан , Сәрсенбай бейнелері өздеріне тән
тіршілігінің қарекетімен, сезім толғанысымен, көзге түседі. Оларды көбіне
ішкі монологпен, кейде портреттік мінездеме арқылы сипаттап отырады.
Әңгімедегі Шолпан образы көркемдік тұрғыдан ұтымды да әсерлі шыққан.
Мысалы, Сәрсенбай балалардың тәтті қылықтарын күле сөйлеп, ұзақ әңгіме
айтты. Төсекте жатып ол шын ынтасымен қарқ-қарқ күлгенде Шолпан да бірге
күлді. Бірақ, күлген бұл Шолпанның жаны емес, бет терісі ғана еді. Бұл
жерде Шолпанның сезім әсері, көңіл-күйлері мен психологиялық хал жағдайы
көзге түседі.
Қиналып-күйзелгені Шолпанның жаны емес,бет терісі ғана еді деген
фразадан байқалса, екі ұшты ойдың шырмауында қалмай,өз ішкі сезімін
сездірмейтіндігі Шолпан да бірге күлді деген сөйлемнен байқалады. Осы
қысқаша портреттік мінездемеде М.Жұмабаев адамның тек іс-әрекеті ғана емес,
оған жалғас түрде беріліп отыратын кейіпкердің кескін-келбетіндегі
өзгерістерді де тыс қалдырмаған. Сол себепті де Шолпанның кескіні
психологиялық жағынан сенімді шыққан.
Көркем әдебиетте кейіпкерді сұлу мүсіндеу-өте қиын. Өйіткені, оның
кескіндемесінің сана әлеміне тікелей қатысы бар: жан қозғалысының қараңғы
қалтарыстарын, жүректің нәзік дірілін, бір тоқтамға келе алмай, өзімен-өзі
арпалысып қиналғанын, яғни жан-сезім құбылыстарын сыртқы көріністермен қоса
бейнелеу өте ұтымды. Автор осы тәсілді Шолпан образын сомдағанда шебер
пайдаланады.Бірақ Шолпан оның ойлармен уланып, кірпік қаққысы жоқ. Қыстың
ұзын түні шайтанның шашындай ұзағынан ұзайды.Шолпанның ойлпры да
тереңдегеннен тереңдеп , қарайғаннан қарайды... Күншығыстан ағарып алтын
таң атып келе жатқанда Шолпан болар-болмас күбірлеп Жасаған-ау, бала бере
көр деп жас балаша өксігін баса алмай, жасағаннан бала сұрап жатыр еді.
Бұнда Шолпанның Ойлармен уланып, қарайғаннан қарайды,
Жасағаннан бала сұрап жатыр еді деген сөйлемдерде алай-дүлей боп жатқан
сезім дауын аңғартса, болар болмас күбірлеп, жас балаша өксігін баса
алмай дегендерден Шолпанның бет құбылысын, буырқанған жан дүниесінен хабар
береді.
Сыланған сұлу келіншек алғаш перзент әуресінен қашты, кейін
тәубәсіна келіп, жалбарынып, құдайдан бала сұрады.Бірақ, құдайдың мейірі
қатып қалған ба, қалай, намаз оқып, жастық тартып пірадарың жолға түссе де
, әйелдің тілегін бермейді. Кейіпкерінің күйзелген сәттерін автор еш
бүкпесіз ашық суреттеп көрсетеді.
Жоқ бала болмаудың күлі көкте емес, адамның өзінде шығар...
Шолпанның бұл күнге дейін бала көтермеуі оның шын әйел бола алмағандығынан
шығар. Ерімен жатқанда, барлық қазақ әйелдері сияқты қаннен қаперсіз жай
бір жұмыс істегендей салқын жатуынан шығар. Ерімен қосылғанда, сол қосылу
ісіне жан денесімен беріле білмеуінен, оның құшағының жалыны әлсіз
болғандықтан шығар.
Бұдан әрі Мағжан қысылып-қымтырылмайды, тіке тартады. Осы әрі
тәтті, әрі улы ойлардың билеп алдауымен Сәрсенбайға жатқанда, тіпті екінші
түрлі жата бастады.Денесі өртке, құшағы жалынға, аузы отқа айналады.
Сәрсенбайдың қойнына жата бастағанда мойнына бұғалық түскен киіктің асау
лағындай,өмірінде ер затын бірінші рет көретін он үш жасар қыздай дірілдеп,
күйіп- жанатын болды. Құшағында Сәрсенбайдың қабырғаларын бір-біріне
қабыстырғандай, қысып-қысып құшақтайтын болды. Аузынан Сәрсенбайдың от
жібергендей құшырланып жалындап сүйетін болды.
Кіршіксіз көңілге құрт түсті. Әйел енді тағдырды өзі алдамақ
болды. Мұнда Шолпанның бар қылығы құдайдан перзент сұраған әйелдің ісі ме,
әлде нәпсі қызығын күткен сезімтал жанның құмарлық құшағына ене берген
күнәһар сәті ма? Оған автор анық жауап бермейді.
Күндіз түні көз ілмей жалбарынып жалына сұрайтын жалғыз тілегі бала
үшін Шолпан, қазақ әйелдеріне жат қылықтарға да баруға бел буады. Сөз жоқ,
Сәрсенбай-бедеу. Сондықтан бала жоқ.Бала жоқ болған соң мен бақытсыз... Мен
бақытсыз болғанда,Сәрсенбай бақытты ма? Оның жүрегі жанбай ма? Өзінің екі
өмірді улаушы екенін ойлап, оның жүрегі жанбай ма? Қартайған күнде өмірді
жылытатын от-бала оған керегі жоқ па? Сөз жоқ, мен бақытсыз
болсам,Сәрсенбай да бақытсыз деген ойлар Шолпанды қатты мазалайды. Бұл
бақытсыздықтан құтылу үшін Шолпан Теңізден терең, таудан зор күнә қылып
болса да,бала табуға міндеттімін деген ойға белін бекем буды. Болашақ
балаға ата болуға лайық кім бар? деген сұраққа көп ойлана келіп жаста
болса текті атаның баласы Әзімбайды көңіліне түйеді.
Ақ босағаны арамдықпен былғайтын жігіт қылығын тым жиіркенішті
болмасын дегендей, Мағжан тағы да ақындық суреткерлікке жүгінеді. Түлкі
алған жас тазыдай екі иінінен демін алып,жалма –жан шешініп, Әзімбай
көрпеге кіріп келе жатыр . Байқайсызба,Әзімбайдың қылығы ұябұзар ұрлық
емес,түлкі алған жас тазының қызығы.Мағжан кейіпкерлерін ұға біледі,ақын
кейіпкерлерін аяй біледі. Іле-шала шыншыл реализм де тіпті табиғи
натурализм де бой көрсетіп қалады: Оның іздегені отты, жалынды құшақ
емес,бала.Бала екенін білдірмекші еді,Әзімбайды өз қасіретіне ортақ
қылмақшы еді... Бірақ, Әзімбай еш тыңдаған жоқ. Қоян қуған төбеттей көрпеге
кіргеннен-ақ аласұра бастады. Бірауыз сөзге келместен Шолпанның денесін
умалай бастады. Мағжан шығармасын аяқтарда қою бояудың трагедиялық нотасын
аямайды.Шолпанның қазасы... Тепкілеу, ұрып-соғу, аяғы ауыр ананың ыстық
тәнін тастай сумен қорлау. Бұл сәтте Мағжанша-тура мұңға түгелдей берілмей,
көркемдік тәсіл таба білген.Жан тәсілім етіп жатқан әйел. Бала қайда?Әлгі
неге келіп бір көріп шықпайды- деді де көрпенің бұрышын құшақтағандай
болып, ерні беу-беу деген қимылдан, сұлқ болып тағы талап кетті. Өліп бара
жатыр,ана баласын ойлайды. Әлгі дегені Әзімбай, Әзімбай енді көңілдес
емес.Тән ермегі емес, жүрек қалаулысы. Енді Шолпанның нәрестесінің әкесі.
Өліп бара жатқан әйелдің санасына жастық шоғы орала берді. Шолпы сылдыры,
сүйіп қосылған жары Сәрсенбай тағысын тағы.
Бұл шығарманы оқыған әрбір нәзік жанды оқырман дүниеден түңіліп
немесе өмірге басқалай көзқараспен қарамасын дегендей Мағжан Күнмен
таласа Шолпан да өмірмен қоштасты дейді.Шолпан сөнді. Шолпан батты. Бірақ
күн көтеріліп келе жатқан жоқ па?
Адамның сезім күйін, толғанысын, қуаныш,қайғы қасіретін барлық
қайшылығымен, жандүние диалектикасын ашып беру арқылы жазушы қоғамдық
өмірдің қайшылықтарын, адамгершілік пен қатыгездік қақтығысынан туған
трагедиялық жағдайды әсерлі бейнелейді. Міне , жанры жағынан біз Шолпанның
кінәсын ңгіме қатарына жатқызамыз. Мұндағы бос кейіпкер Шолпан-әр түрлі
сыртқы жағдайлардың және ішкі толғаныстардың нәтижесінде үнемі өзгеріп,
дамып отырған характер. Ал автор сол өзгерістерді жан диалектикасын қырағы
қадағалау жолымен көрсетеді.Шолпан сүйіктісіне қосылады. Ондай бақыт кез-
келген қазақ қызының маңдайына ол кезде біте бермегенін де айта кетеді.
Шолпанның кінәсі әралуан өмір көріністеріне психологиялық талдау жасау
мақсатында өмірдің әрқилы көріністері яғни қуанышы да қайғысы да болатынын
көрсетуге мақсатталған шығарма.
Мағжан Жұмабаевтың көпшілікке танымал шығармаларының бірі Батыр
Баян поэмасы. Қазақ халқының тарихындағы ең ауыр кезеңдері саналатын
жоңғар шапқыншылығы өшпес орын алған, алыстағы қуатты жарылыс тәрізді дақты
оқиға сол кезең суреткерлері үшін заманалық құбылыс болатын. Батыр Баян
поэмасы сол кездің өз көздері куә өзгерістерден тарихи мәні мәңгі
сақталғанын, ащы да болса шындықтан құрылған реалистік туынды.
Арқада жер жетпейді Бурабайға,
Бөленген бұйра сынсың қарағайға...
Қарасаң, жаның шері таралай ма?
Солардың ортасында Бурабай көл.
Мөп-мөлдір дөп-дөңгелек ұқсайды айга.
Бұнда Бурабай көлінің сұлулығымен қатар елдің жан жарасы мен
күйзелістерін сұлу табиғаттың сиқыр күшінен іздейді.
Батыр Баян поэмасындағы ақынның күйзеліс үстіндегі табиғи сезім
күйін шыншылдығы үшін бағалау лазым. Жаңа дүниенің өзі үшін түсініксіз көк
мұнарына көз жіберген ақын көңілге жұбаныш ретінде халқының кешегі аумалы-
төкпелі дәуіріндегі ертегідей ғажап қаһармандық рухына сиынады. Болашақ
күндерден де халық үшін ертегідей бірлік, отандастық ұғымының жоғалмауын
аманат етеді. Көкшетау азаттығы үшін күресе алатын қайсар елдің
бейбітшілігін бейнелесе, батыр Баян-сол халықтың ардагер , аруақты
перзенті, хан Абылайдың байтақ сахара жұртын біріктіруші,зор дауды
бітірістіруші, елдің тәуелсіз дербестігін сақтаушы ретінде сипатталады.
Шығармада ақылды, әділ, дана ханның бейнесі- Баян батыр тұлғасын неғұрлым
айқын аша түсетін маңызды фон.
Кезекті бір жорыққа жиналған кілең алып батырларды дәріптей
өрнектеген автор досына бедел, жауына айбар, әйгілі ханның тек Баянды
күттіріп қоюын ескерумен-ақ бас кейіпкердің ерен тұлғасын асқақ көрсетуге
ұмтылады. Мағжан Баян тұлғасын назардан тыс қалдырмай өте шебер суреттейді.
Жас Баян жауды талай көрмеп пе еді,
Сорғалап сұңқардайын төнбеп пе еді.
Майданда жолбарыстай жалғыз ойнап.
Сол қолға аш бөрідей кірмеп пе еді.
Бұл батырға берген сипат, оның артықша жауынгерлік, азаматтық
қасиетінің және ерік –жігерінің өзгелерден ерекше көзге түсетіндігін
дәлелдегендей.
Әрине, бұл өзге де еңіреген ерлерді жоққа шығару емес. Мәселен,
Жантай батыр өлімін естігенде, көзінен жас тиылмаған Абылайдың лайықты
шағында әрбір сарбазына деген зор үмітті сенімін аңғартатын зерек
психологиялық деталь. Баянның романтикалық кейіпкер дәрежесінде
бейнеленуіне сәйкес бір ұтымды дерек те осы көріністен басталады. Алдағы
талай қиын өмірлік жағдайларда батырға байланысты жолбарыс, көкжал,
арыстан сияқты эпитеттер мен аса сұлу, астарлы теңеулер сан құбылып,
бірін-бірі дамыта түседі. Баянның ата тегі де өте даңқты Ер Көкше, Ер Қосай
атты даңқты батырлар ұрпағы Баянның тағы бір өзгелерден ерекше қасиеті
тосын жағдайлардағы, тосын қимылы мен тез шешім қабылдағыштығы Ауылым
тауып қолды қылған сұлу қалмақ қызын зорлықпен емес жүрек қалауымен алмақ.
Сол сұлу сұлу екен атқан таңдай,
Бір соған бар сұлулық жиналғандай.
Торғын ет , шапақтай бет, тісі меруерт,
Сөздері су сылдырлап құйылғандай
деген жолдарда қалмақ қызының әдемілігін бейнелеу арқылы кейіпкердің
симпатиясын аша түседі.
Марал бар оққа ұшпатын тым сау бірақ, кезеңде кез келсе де
қандай мерген , Қалмақтың қайсар қызы қайрылмаған,Болаттай жасу ер
Баянның айықпас қайғысына айналатын тұтқын аруды Алаштың аруы боп кетсе
дағы,Жанымен өз жұртынан айырмаған деп тәкәппар да әр қасиетін, туған
жеріне, ата-ана өсиетіне қарыздар пәк сезімін объективті ыңғайда шешен
тілмен кестелейді. Елін жерін шапқан, бесіктегі баланы зар жылатқан қос
жауын есті қыз ұната ма ?
Әрине, ондай қиянатқа бара да алмайды. Сол себепті де Батыр Баян
қалмақ қызын қарындас қылуға ерік береді. Бұл жерде Баянның да қалмақ
қызының да өзіндік ұлыстың ерекшеліктері мен сана сезімдері айқын
байқалады. Осы қалмақ қызының сұлулығын, бірбеткейлігін бейнелей отырып
Баянның қайытпас ер және ел жұрты үшін намысты қолдан бермейтін намыскер
ер жүрек батыр екендігін көрсетеді.Әйтседе Баян сезіміндегі ар арпалысы да
шынайы махаббатқа ұласады.Сұлу да сымбатты жас ару жүрегі батырдың
жеткіншек інісі Ноянның ессіз махаббатына селт етпей қалмайды. Жас Ноян
қызды көріп от боп кетті, Көздері қызыл жалын шоқ боп кетті, Жер мен көк
ай, жұлдызды тұман басып. Бір қыздан басқа нәрсе жоқ боп кетті деген
жолдарда автор Ноянның қалмақ қызына деген махаббатын, пәк сезімін,
құмарлығын айқындап өте шеберлікпен бейнелейді.
Екі жастың арасында кенет оянып, бүршік жара бастаған махаббат
шуағы шығармада негізінен портреттік құбылыстарды сипаттау арнасымен
өрістейді. Осы тұстарда әдепті сұлуға сұм сұлу дейтін атақ жиі есіп
келетінін байқаймыз. Сұм сұлудың елін, жерін айтып, Баяннан шығар
қауіпті айтып толғанатын ыстық шері де тартымды, нанымды бедер тапқан. Әрі
аңғал, әрі ғашық жас Ноян қызбен бірге қалмақ жеріне аттануға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
пен жақсылық, ізгілік пен зұлымдық т. б. мәңгілік тақырыптар проблемасын
көтереді.
Мағжан өлеңдерін талдағанда да осы мәселе ерекше ескерілуікерек.
Бір есте болатын жәйт , ақын өлеңіндегі интимдік суреттер анайылықты
дәріптемейді, қайта адамдық сезімге қарай жол ашады. Күміс нұрлы Ай.
Жұлдыздар –алмас, жібек жел, Сыбырласып жас қайыңдар бұраң бел. Қан
қайнайды . Жас жүрегім ойнайды. Бір сүйейін жақында, жаным , бері дейтін
тіркестерді талдап көрейік.
Мұнда Фрейд ұғымындағы бейсаналық күй адамның өзіне сезілмегенмен
сыртқа теппей тұрмайды деген ой мен мұндалап тұр. Мұнда ғашық жігіттің
жан дүнйесіндегі өзгерісін қан қайнайды , жас жүрегім ойнайды деп
беру арқылы , түпсанада тұнып жатқан инстинктік әрекетті ақын шебер бере
білген. Ал сен сүйерсің , мен күйермін , жанармын , Құшақтарсың , мен
есімнен танармын деген жолдарда махаббаттың психикалық мәні, организмнің
нейрофизиологиялық әрекетімен және сезімдік әсерімен байланысын табуға
болады. Естен тану – адам өмірінде аса қуанышты , қайғылы сәттерде орын
алатын стрестік жағдай, ал махаббат сезіміндегші құштарлықтың шарықтау
шегі. Адамның мейірін қандыратын махаббат мөлдірлігінің басты шарты-
ләззәт, әсіресе төсек ләззәті. Мағжан шығармаларындағы ләззәт ұшқалақ
сипатта емес, тереңде, нәзік мәнге ие, ыстық құшақ , отты сүйіс , балды
тіл - бұл шын сүйіскен жандардың ішкі жанқұштарлығының сыртқа шыққан
түрі. Ол саналы түрдегі адамның интеллектік , моральдық принцптері
негізінде құрылған махаббат сезімнің қажетттілігін қанағаттандырған түрі.
Махаббат сезімінің алғашқы белгілері – көзбен ұғысу. Кей уақыт
көзіңізге көзім түссе, ойнайды аласұрып неге жаным дейтін жолдардан
көрінеді. Бұл жолдарда инабаттылық ізеттілік бар да, сонымен қатар алай-
дүлей ұйытқан сезім, құмарлық ынтығу бар.
Сүйіспеншілік , махаббаттың осындай ізгі сипаттарын бойына жинақтаған
адамды Мағжан толық тұлға дейді.Адамның өзін - өзі сүйюі, туысқандарын
сүйюі ғана жеткіліксіз, ол адамның құлық сезімнің төмен тұрғандығы, кісі
бүкіл адамзатты сүюі қажет дейтін ұлы Абайдың өзін ғана сүйген адам, өзі
үшін оттаған хайуанмен тең деген пікірмен үндесіп жатыр.
Мағжан аса мән берген эстетикалықт сезімнің түрі - әсемдік, сұлулық
сезіміне қатысты. Бұл жөнінде ол: Сұлулық сезімдері - адамның дұрыс
ләззат іздеуіне, сұлу нәрсені сүйюіне, керексіз нәрседен жиренуіне,
жақсылыққа ұмтылып, жауыздықтан тиылуына көмек көрсетеді,- дейді. Ал
нағыз махаббат – бұл аса сұлу сезім.
Жер бетіндегі әсемдік атаулының бәрі әйелге деген сүйіспеншіліктен
туады - М. Горький айтқандай, әйел адам бойындағы әсемдік- әсем
сезімнің кілті.
Мысалы, Мағжанның махаббат тақырыбындағы өлеңдерінің негізгі арқауына
айналған Гүлсім бейнесін елестеткенде есіңе нағыз ботаның көзі дөңгелек,
қара көз, кірпігі ұзын, мөлдірнген әдемі болатындығы ойға оралады. Бота
көз, сиқырлы сөз, ханым Гүлсім, Көктегі күн күлмесін, Гүлсім күлсін !
Гүлсім – күн, көкте ақырын жүзе біледі. Сүйдіріп, күйдіргенін қайдан
білсін.
Мағжанның өзі тыңнан тапқан, сұлу сурет жасаған кездері өте көп. Онда
адамның сыртқы суретін бергелі отырып, ішкі сырын, жан күйін ашатын
бедерлер мол. Мәселен, Шолпы өлеңінде, бір жағы әзіл, бір жағы шын
етіп, ақын киіз үйді айнала жүретін ауыл қыздарының шаштарына таққан шолпы
сылдырының көңіл ынтықтырар әсерін былайша сипаттайды: Сылдыр, сылдыр,
сылдыр, қанымды қайнатты құрғыр. Шық- шық жүрекке тиеді. Күлпара талқан
боп сынғыр,- деп келетін Шолпы өлеңіндегі сылдыр бұлбұлдың сайраған
үніндей қабылдайсың. Бұнда сұлулыққа табыну да, сезім сырының сұлулығына
жан дүниесімен берілу де көрінеді. Сылдыр,сылдыр, сылдыр, Өзекті өртеді
құрғыр. Әдейі іргеден жүреді. Сұлу қыз санадан солғыр. Осы өлең жолдары
дыбысымен, күйімен, ырғағымен қазақ даласын, ондағы тіршіліктіде көзге
елестетеді.
Адам жанының шындығын , сезім сырын бұлайша суреттеу адам
психологиясының қат- қабаттарына әбден жетік Мағжан секілді психолог –
суреткер, ойшыл дарынның қолынан ғана келмек.
I –ші тарау бойынша ой – тұжырым.
Қазақ елінде айрықша із қалдырған , өзіндік үлкен өнер, өрнек тудырған,
терең сырға , ұшқыр қиялға толы өлең дүниесін кейінгі ұрпаққа аман етіп
қалдырған ақын- Мағжан Жұмабаев. Ғасыр басынан-ақ ел жұртына белгілі болған
Мағжан Жұмабаев айдаудан көз ашпайды. Өзі де, өлеңі де қыйынқыстау
тауқыметін көп кешкендіктен де ақын тағдыры бір сыдырғы емес, шытырманды,
соқпақты тіпті аяқ шені трагедиялы десекте болады. Бүгіндері Мағжан есімі
қайта оралып рухани байлық талантты сөздерін , халықтың игілігіне қайтаруға
мүмкіндік туумен қатар асыл мұраларын жан-жақты зерттеуге жол ашылып отыр.
Мағжан щығармалары соның ішінде лирикалық өлеңдері өте терең де шебер
суреткерлікпен жазылған. Ақын әрбір табиғаттың тылсым құбылыстары мен
күйлеріне мән бере оларды өз көңіл-күйімен астарластыра шумақтайды. Сол өзі
өмір сүрген кезеңдей халық тағдырын, халық ансаған бостандық өмірін еш
бұлтарыссыз ашық етіп жеткізумен бірге қара түнек езгі өмірден құтылу үшін
халықты ауызбірлікті, білімді, мәдениетті болуын өлең жолдарымен
жеткізеді. Мағжан Жұмабавтың лирикалық пірі, оқырман сезімінде ойнаңқырық
түсу үшін ғашықтық пен құмарлықты жарыстыра, дәлірек айтсақ астарластыра
жырлаған. Ақын өлеңдерінде махаббатқа соқпай кететін өлең жоқтың қасы.
Анаға сүйіспеншілік, жарға құштарлық, Отанға перезенттік, туған топыраққа
борыштылық сезімдердің бәрі махаббатпен байланысты. Сонымен Мағжан
өлеңдерінде махаббат адамгершілік жақтары ерекше байқалады. Эстетикалық
талғамы, таңдауы мықты осындай өлеңдердің бәрі адамның жаны мен тән
сұлулығын, оның аса көркемдігін, жарасымдығын паш етеді. Мағжан
өлеңдеріне ден қойып оқып, жалпы ауқымына көз жібергенде, аса қалап, сүйіп
жырлаған тақырыбы адам адамның кейбір кездері деп Абай айтқандай,
адамның ойы,ішкі көңіл – күйі екенін ұғымыз. Не жазса да ең алдымен өзи
жүрегіне үңіледі, сол арқылы айналадағы әлемді білуге, өмір шындығын ұғуға
ұмтылғандығын байқаймыз.
2.2. М.Жұмабаевтың педагогика және психология
ғылымының дамуына қосқан ұлесі.
Психология- жан туралы ілім ретінде 1000-нан астам уақыт бұрын Ежелгі
Грек және Шығыс ойшылдарының негізі бойынша философиялық ілім ретінде пайда
болған. Алғаш психикалық жүйеленуі Грек ғалым философы Аристотельдің(б. д.
д. 384-322 ) Жан туралы трактатында психикаға байланысты ой-пікірлердің
айтылуы бұл ғылымның негізінің қолдануының алғашқы жетістігі еді.Кейін келе
Батыс және Шығыс елінде психиканың пайда болуы мен дамуы әр түрлі
пікірлерде , әр түрлі ғылымдармен байланыстырылып қарастырыла бастады. Ал
орта ғасыркезеңінде араб ғалым философтары әл-Фарабидің (870-950) , Ибн
Синааның (980-930) , Ибн Рушдтің зерттеу еңбектері арқылы психика жайындағы
ілім еуропада кең жайылып тарай бастады . Әрбір кезеңнің өзіндік
ерекшеліктері мен ой- пікірлердің қалыптасып дамуына орай психология
ғылымының негізі қалана бастады. X1X ғасырдың аяғында неміс ғалымы В.
Вундтың эксперименті әлемге таралып, психология ғылымының ғылым болып
қалыптасуы мен дамуының негізгі бастауы болды. Сонымен психология ғылымы
өзіндік даму тарихы , зерттеу нысанасы, зерттеу әдістері , түрлі салалары
мен тармақтары бар дербес ғылым ретінде қазірге дейін әртүрлі басқыштардан
өтіп даму үстінде.
Ал қазақ топырағында психология жайлы арнайы еңбек жазбаса да ерте
кезде өмір сүрген Шалкиіз , Қазтуған , Бұхар жыраулардың , А.Құнанбаев ,
Ы.Алтынсарин , Ш.Уалиханов сияқты данышпандардың ,тіпті 30-шы жылдардың
жазықсыз құрбаны болған А.Байтұрсынов , Ж.Аймауытов , М.Жұмабаевтай бір
туар тұлғалардың еңбектерінде –ақ қазақтың өзіндік психологиясы қалана
бастаған. Өз заманының қиыншылығына қарамай , ұлтының болашағы, өскелең
ұрпақтың келешегі үшін төл өлкемізде психология жайлы еңбек жазған Жүсіппек
Аймауытов пен Мағжан Жұмабаев есімдерін ерекше атай кетуімізге әбден
болады.Соның ішінде М.Жұмабаевтың еңбектеріне тоқталатын болсақ, алғаш
қысқа мерзімді курстар үшін дидактика , педагогика әдістемесін оқытуға
ыңғайлы Бастауыш мектептегі ана тілі(1923) , Бастауыш мектептегі ана
тілін оқыту жайында(1922), Обучение грамоте(1926), Букварь для
взрослых(1929)т.б. оқу құралдарын жазып ұсынған еді. Ал ұлы ақынның
Педагогика (Ташкент 1922,Орынбор 1923ж) атты еңбегі қазірге дейін
психология ғылымында маңызын жоймаған өзіндік орны ерекше ғылыми еңбек
болып табылады.
Мағжан Жұмабаевтың Педагогикаеңбегі негізгі он бес бөлімнен тұрады,
басты бірнеше бөлімі ғана педагогика,тәлім –тәрбие жайлы, ал қалған он үш
бөлімі жалпы психология мәселелеріне кеңірек тоқталады.Ол өзінің алғы
сөзінде Алдыма бір кітапты жайып бұрылмастан көшіре бергенім жоқ.
Тәрбие ғалымдарының пікірлерін таңдап алуға ұмтылдым.Шамам келгенше
қазақ жанына қабыстыруға тырыстым дей келе өзінің шетел және орыс
ағартушылары мен педагог-психологтарының еңбектерін оқып, зерттеп өзінің
дүниетанымына сай келетін ін ғана алып, оны қазақ халқының игілігіне
айналдырғанын дәлелдейді.Сол кездегі шетел Грек, Рим ,Батыс Еуропа
педагогикасын жете меңгерумен қатар, орыс педогогтары С.Рубенштейн ,
Скварцов , Смирновтардың педагогикалық еңбектері мен орыс психологтары
И.М.Сеченовтың , И.П.Павловтың және К.Д.Ушинскийдің орыс психологиялық
мектептері ақынның психологиялық көзқарасының қалыптасып, өзіндік ой
түйіндеуіне ерекше әсер етеді.
Өз халқының , өз болашақ ұрпағына шын жан тәнімен күйіне білетін ұлы
ақын қазақ халқының мәдениетін жас ұрпаққа берер тәлім-тәрбиесінің келте
болмауы үшін психология ғылымының ауадай қажет екендігін шын сезінеді.
Сөйтіп , ол Педагогика және психология жайлы жазылған әрбір еңбектерді
қалдырмай әрбір сөзіне дейін мән бере саралап , талдаумен қатар өз ұлтының
және де өзге ұлт ғалымдары мен ақын, жазыушыларының , тіпті ерте заманда
өмір сүрген жыраулардың ой- пікірлерімен салыстыра отырып, жан-жақты
ізденістер арқасында қазақтың болашақ ұрпағы үшін табылмайтын әрі
өшпейтіндей етіп психология ғылымына өз үлесін қосты.
Мағжан Жұмабаевтың Педагогика еңбегінің алғашқы Жалпы педагогика
атты бөліміне қысқаша тоқталатын болсақ , тәрбие деген не? Деген сауалға
анықтама беріп, тәрбиенің түрлеріне , оларды қалай тәрбие қылу керек
екендігі және де балаға тәрбие беруде ата –ананың ролінің әсіресе ана
ролінің бәрінен басым тұратынын ерекше атап өтеді. Ал қазақтың болашақ үміт
артар ұрпағы жас сәбиге тәрбие қылуда қазақ аналарының кейбір кемшіліктері
мен қазақ киіз үйінің бала өміріне кері әсер ететін кейбір жайыттардың бар
екенін еш жасырмастан ашық жазады .Сонымен Мағжанның пайымдауынша бұл
бөлімде ,баланы бесікке салған күннен бастап , тәй-тәй басқан әрбір
қадамына елжірей көз салуы, қайтсе ол нағыз жігіт азамат болады, осы
заманға өркениет өрісіне қол артады деген ата-ана үшін таптырмайтын ерекше
құрал .
Педагогика еңбегінің келесі бөлімдері яғни психологиялық
бөлімдерінде психологияға ерекше мән береді, ол ата-ананың тәрбиесінің
басты парызы баланың жан дүниесін, психикасын , оның дамуы мен өзгеруін
жақсы білуі деп санайды.
М.Жұмабаев Психология ұғымын жан тілі деп аударып , психология жан
туралы пән дей келе Болашақ жанын жақсы тәрбие қылу үшін жанды көзбен
көріп , қолмен ұстамай –ақ оның істерін , көріністерін жақсы тексеру
жетеді дейді. Сонымен қатар психология пәні нені зерттейді, не үшін керек
деген сауалдарға анықтама бере отырып , жан- жақты қамтылып , мына
мәселелерге көңіл аударған Жан көріністері оларды топқа бөлу, үйрену және
бақылау, жүйке жүйесі оның қызметі,ми туралы және т.б.
Жан көріністерін үш топқа бөле отырып қарастырады. Олар : жанның білуі
яғни ақыл көріністері , ішкі сезім көріністері және қайрат көріністері. Бұл
үш топтың арасында берік байлам бар, яғни бір іс істегенде , осы үш топ жан
көріністерінің үшеуі де қатысады. Адам жанының осы көріністерін бақылау
арқылы ғана біле алатынын былай деп дәлелдейді. Адам өз жанының
көріністерін өзі бақыламаса жан көріністерімен таныс болмайды. Сан рет
естігеннен, бір рет көрген аттық дегендей адам баласы күнделікті өміріде
бірін – бірі бақылау арқылы бір адамнан, екінші бір адамның пішінінен,
жүріс тұрысынан, ісінен, сөзінен ол адамның қандай мінез – құлықта екенін
танып білуге болады.
Жан көріністері мен дене көріністері бір – бірімен тығыз байланысты
яғни Дене жанға, жан денеге байлаулы, біреудің біреуінсіз күні қараң.
Ал жан көрінісінің дене көрінісінен айырмашылығы: жан көріністерін үйрену
жолындағы өзін бақылау, жүйке жүйесінің қызметтері, мидың қызметтері
т.с.с. ақыл және ішкі сезімдер арқылы ерекшеленеді.
Ақылы көріністері, яғни жанның білуі деп, оған әсерлеу мен сыртқы
сезім әсерленуілерін, жатқызады. Әрбір дүниені танып біліу үшін ең алдымен
түсіну қажет яғни Мағжанша айтқанда ақиқат дүниенің адам санасында
бейнеленуінің алғашқы баспалдағы әсерлену болып табылады- дейді. Осы
әсерленудің физиологиялық процесін былай деп береді: Сыртқы дүниедегі
бір зат біздің денемізге , яғни нервтің ұшына әсер қылады. Осы әсерді нерв
миға алып барады. Мида осы келген әсерден түйсіну пайда болады. Міне осы
нерв жүйесі алып келген әсерді жанның аңдауы әсерлену деген.
Ал сыртқы сезімдерді көру , есту, иіскеу , тату, сипау, ет сезімдері
деп алты айырыммен анықтап алып , оларды дұрыс жетілдіру тәрбиесіне арнайы
назар аударады. М.Жұмабаевтың пікірінше бұл сезімдердің сау және берік
болуына, оның өткір, дұрыс қалыптасуына тәрбие қылу керек. Бұлардың біреуі
нашар болса жан тұрмысы да түзу болмайтындығын айтады. Осы әр сезімді
психологиялық тұрғыдан қарастыра келіп, ақын олардың әрқайсысына өзінше
анықтама беріп оларды қалай тәрбиелеу жолдарын да айта кетеді.
Сыртқы сезімдер адамның сыртқы дүниені танып білуге жан қызметі үшін
аса қымбат болғандықтан, адамның сезім мүшелері білу , танудың көзі болып
табылады.
Мағжан жан үшін ең қымбат нәрсе –адамның көзі ғана екенін Әдемі түс
, әдемі түр, жаратылыстың сұлу заттары, сұлу көріністері, адамның
әдемілігінен ләззат алуға мүмкіндік туғызатынын , егер адамның есту
сезімі болмаса жанның терең түпкірінде жатқан ыстық сырларды ашып, шешіп
беретін адам сөзінен, әдемі ән , сұлу күйден денені балқытып, ләззат алуға
болмайтындығын , сол сияқты иіскеу сезімінің адамның басқа сезімдерін
оятуға және одан адамның ләззат алуға мүмкіндік жасайтындығын дәлелдейді.
Сыртқы сезім мүшелері арқылы қабылданған сыртқы дүниенің
құбылыстарының дамуына әсер ететін , ойымыздың дұрыс , ашық болуы , ішкі
сезімдердің жанды болуы, алдымен адамның зейініне байланысты -дейді. Бала
зейінді болмаса ешнәрсе үйрене алмайды. Егер жанның осындай қабілетінің
дамуына көңіл аударылмаса , онда ол өзінің маңызын жояды. М.Жұмабаевша
айтқанда абай болмаса, біз сыртқы заттардан әсер алып, олармен таныса
алмаймыз.
Ес дегеніміз- суреттеулерді жанның жоғалтпай сақтай білуі дейді
Мағжан. Ал сақталып тұрған суреттеулерді бұрынғы түрі, бұрынғы ретімен
жанның тірілтіп алып келе білуі еске түсіру деп аталады. Естің өсіп жетіліп
дамуы үшін сыртқы сезімдер мен жаңа білімді бұрыңғы біліммен байлау және
жаңа білімге көбірек көңіл аудару ерекше әсер ететіндігін айтады. Ал егер
бұл шарттар адам бойынан табылмаса, кейбір нәрсені еске түсіру өте қынға
соғады –дейді.
Естің адам жасына байланысты өзгеріске түсетіндігін айта келіп,
әрбір жас кезеңдеріне байланысты естің күшті немесе ұмтылатын кездерін
бөліп көрсетеді. Мәселен, Мағжан Естің аса күшті болатын кезі жеті мен он
бес жас арасы. Ал қартайған шағында ес бірте-бірте сөне бастайды- дейді.
Мағжан адам неғұрлым білімді, тәжірибелі болса, қиялы да сонша бай
болады- дейді. Жанның өзінде бұрыннан бар суреттерден жаңа суреттер жасай
алуы қиял деп аталады. Яғни қиял терең, бай болу үшін суреттеулер көп болу
керек. Бала қиялын тәрбиелеуде Мағжан былайша суреттейді, жаратылыстың
құшағында , меруерт секілденген көк шатырдың астында, хош иісті жасыл
кілем үстінде күнмен бірге күліп , түнмен бірге түнеріп , желмен бірге
жүгіріп , алдындағы малмен бірге өріп, сары сайран далада туып өскен қазақ
баласының қиялы жүйкенің өткір, терең болуы тиіс. Ол үшін баланың қиялын
қалыптастыратын ғылымдармен таныс болуы керек .Яғни әдебиет , тарих ,
жаратылыстану сияқты ғылымдалға қызығушылығын оятып, соларға көбірек назар
аударылу керек.Ал бала фантазиясының өркендеуіне ертегі мен ойыншықтардың
ролінің ерекше ықпал ететінін айтады.
Ойлау – күрделі психологиялық процесс. Ойлау болмаса адам жануар
сияқты, заттарды, көріністерді құр есіне ғана алып, жат бір көрініс ұшыраса
, оны шеше алмайтын , оған түсіне алмайтын бір жан иесі болар еді дейді
Мағжан. Адам баласы ойлау барысында ғана жинаған тәжірибесімен білімінен
бір нәтиже шығарып, келешекті болжауға толық мүмкіндігі болады. Осы ойдың
арқасында адам дүниесінің қыр сырын жақсымен жаманды, шындықпен өтірікті
,залымдық пен мейрімділікті ажыратып өзінше ойланып бар ғылымды меңгерген
толық қолды адам болып қалыптасады. Болашақ ойлауын жақсы жетілдіріп даму
үшін тәрбиеші дұрыс ойлауына көп жұмыс жасауы керек.
Тіл жанның жайын жарыққа шығару жолы дей келе Мағжан Тілсіз,
жүрек түбіндегі бағасыз сезімдер, жұн түкпіріндегі асыл ойлар жарық көрмей,
қор болып қалар еді. Шынымен де ойлап қарасаң алғаш танып біліп оны
көзімізбен көріп, құлағымызбен естіп, есімізде сақтап, әр жақты ой
елегінен өткізген әрбір нәрсемізді жүзеге асырып, игілігімізге пайдалану
үшін тілдің маңызы ерекше зор . Баланың тілін дамыту үшін оны ешқашан
сөзден тимау керектігі, және де өзі теңдес балалармен өзі түсінетін тілде
сөйлесуі өте қажет екенін , тілдің нағыз дұрыс әрі байитын кезі мектепте
болатынын айтады.
Мағжан жан тәрбиесін , ішкі сезім көріністерін былайша сипаттайды:
ішкі сезімдер , сұлулық сезімдер, құлық сезімдері.
Сезім бұл адам баласының өмірінде ерекше рол атқарады. Әрбір
адамның ішкі сезімі сол адамның жанының қандай күйде болуына, оның
біліміне және денесінің қандай болуына байланысты. Мағжан ішкі сезімдерді
екіге бөледі өзімшілдік яғни бұл адамның әлсіздігін немесе күштілігін
көрсететін сезім болғандықтан бұған ұялу, қорқу, батырлық, ашу, жек көру,
тәккәппарлық, күншілдік жатады. Ал басқа адамдар және жаратылыс үшін
болатын ішкі сезімдер көпшілдік ішкі сезімдер деп атап оған достық , ояу
сезімдерін жатқызады.
Осы сезім құбылыстарының барлығына Мағжан қысқаша түсініктеме
береді.
Ұялу сезімі – егерде біз өзіміз қымбат көретін адамдарымыздан
міндегендей бір мін іс істесек, біздің жанымызда ұялу сезімі болады. Жер
жүзінде ұялмайтын адам жоқ. Өлімнен ұят күшті дейді қазақ. Қазақтың
бұрынғы күнде нашар іс істеген адамдарға істеген жазаларының көбісі
ұялту болған.
Қорқу сезімі – адам жанында бір баытсыздық күткенде болады.
Қорқу сезімінің бірнеше басқышы бар. Жеңіл қорқу тынышсыздану деп, қаты
қору үрей ұшу деп аталады. Қиялы бұзылған яки денесі ауру адам қорқақ
болады.
Өзімшілдік ішкі сезімдердің бірі – ашу. Екінші кісі тарапынан
бізге әдейі көлденең тартылған бір бөгетке, кедергіге ұшырасаң біздің
жанымызда ашу сезімі пайда болады. Ашу сезімі адамда екінші бір адамға
қарсы ғана оянады. Ашу ең күшті дәрежесіне, құтыру дәрежесіне жеткенде,
адам ақылынан айрылып, не істегенін білмейді.
Аяу сезімі – аяу сезімі әр адамда болады. Адам бір нәрсені
аялағанда бір мақсұт үшін, яғи сол нәрсені дұрыс болмағандықтан аямайды.
Тек сол нәрсе аяныш көрінсе аяйды. Біркуді біреу аяп, қайғысына
ортасқандай, қуанышына ортақтаспайды. Біреудің қуанышына ортақтасу орнына
адамда күншілдік пайда болады. Бұл жалпы адамзаттың бір төмен, өнімсіз
мінезі.
Достық сезімі – адамда, сол адамның жанына екінші бір адамның жаны
барлық мінездермен үйлесетін болса, сонда болады.
Ішкі сезімдердің біреуі іш пысу яғи зерігу іш пысыру көңілсіз бір
сезім. Іш пысудың жоғарғы дәрежесі, еш нәрсеге қызықпау, еш нәрсеге
ұмтылмау, еш нәрсеге қанағаттанбау дәрежесіндегі іш пысу апатия деп
аталады. Бірінші себебі - іссіздік, екінші себебі - бір түрлілік.
Ішкі сезімдердің адам үшін ең қымбаттысы сұлулық және құлық
сезімдері.
Сұлулық сезімдері адамның дұрыс, сау ләззат ізденуіне, сұлу нәрсені
сүюіне, керексіз нәрседен жиренуіне, жақсылыққа ұмтылып, жамандықтан
тиылуына көп көмек көрсетеді Әр адамның сұлулық сезімдері әр түрлі
нәрседен жиренуіне, жақсылыққа ұмтылып, жамандықтан тиылуына көп көмек
көрсетеді. Әр адамның сұлулық сезімдері әр түрлі нәрседен аямпаз болады.
Біреудің музыкадан, біреудің сұлу суреттен, біреудің поэзиядан . Сондықтан
бала неше түрлі үндерді естісін, неше түрлі сұлу түрлерді, түстерді көрсін
, сұлу сөздер, сұлу өлеңдер жаттасын. Міне осыларды істесе, баланың
сұлыулық сезімдері өркендейді.
Ойдың яки істің ізгі, яки жауыз болуына қарап, сол ойға яки іске
іштей баға бергенде болатын жағымды яки жағымсыз сезімдер құлық сезімдері
деп аталады . Құлық сезімдері жасқа, дұрысын айтқанда білімге қарап, әр
адамда әртүрлі болады. Білім неғұрлым төмен болса, құлық сезімдері де төмен
болады. Адам шын ізгі адам болам десе, халық ісі , халық пайдасы жолында
еңбектенуі қажет.
Мағжан жан көріністерінің үшінші түрін қайрат деп атады. Бір
мақсұтқа жету үшін жанның оңды ұмтылуы қайрат деп аталады. Сермеген қолды
аспандағы айға жеткізбесе де ойланған ойға жеткізетін сол қайрат. Сол
себепті тәрбиеші баланы жан істерін әсіресе қайратқа дұрыс бағындыруға
үйретсін.
Мінез дегеніміз- бір адамның барлық ісін басқа адамдардың істерінен
айыратын сипаты. Ойы бір дәрежеде һәм сезімдері бір қалыпты адамдардың
мінезі әртүрлі болуы мүмкін. Сондықтан мінез ақылға яки сезімге байлаулы
нәрсе емес, қайратқа байлаулы. Мінез адамның жаратылысына қарай тума
болады, һәм басқа сыртқы себептнрмен - тұрмыс түрі, жаратылыс, жолдас,
тәрбие сияқты жүре пайда болады. Тума мінез көбіне тұқым қуалап келеді.
Темперамент әрбір адамның жаратылысы бойынша тума бір түрлі мінезі деп
сипатталады. Темперамент төрт түрлі болады. Олар: Сангвиник, Холерик,
Флегматик, Меланхолик дей келе олардың әрқайсысына өзіндік ерекшеліктеріне
сай анықтама береді. Темпераменттің бұл төрт түрі бір біріне қатыспай таза
күйінде ғана болады деуге болмайды. Көбінесе бұлар бір – біріне аралас
болады.
Темпераменттің анасы жақсы, мысалы жаман, анадай темпераментті ірі адам,
мынадай темпераментті төмен адам дәуге болмайды.
Мағжан Жұмабавтың психолгиялық ой – пікірлерінің негізгі арқауы:
адамның психикалық құбылыстарын тәрбиелеу тұрмыста түйінді мәселелерді шеше
білетін, тұрмыстың тұнғиық теңізінен қалың қайратпен кеше білетін, адалдық
жолға құрбан бола білетін төрт жағы түгел адам етіп шығару. Ол үшін
тәрбиеші бар күшін, бар білімін жұмсап, жалықпай шаршамай үйрете білу
керек.
Адамзат көшінің бір орында қалып қоймай, топтаурын сүрлеуде босқа өмір
сүре бермей, үнемі ілгерілеуге, өзгеруге ұмтылған қасиетін Мағжан былай деп
суреттейді. Адам жаңашыл, жаңа үстіне жаңа тілейді, жаңадан жаңаға құмар
келеді, адам: әсемшіл, әсешіл, әмемнен әсем, сұлудан сұлу таңдайды. Бұл
орайда оның психологиялық көзқарастары әлі де өзіндік мәнін жоймай,
қазіргі кездегі психологиямен үндесіп жатқанын байқауға болады.
13
1.3. М. Жұмабаевтың еңбектеріне сипаттама
Біраз уақыт таса қалған психологизм бағдары қазіргі таңда,
қоғамдық ойдың жаңа белесінде қайда көтеріліп өмірлік эстетикалық мағынада
өрістеуде. Әдебиет, саясат пен ғылым, өнер негізінен табиғат, қоғам жеке
адамдар тіршілігін бақылау, топшылау өзгерту жаңарту ниетін көздегендіктен
де көркем әдебиеттердегі психологизм табиғаты ғылыми, әдеби мәні мол
күрделі мәселе. Көркемөнер яғни көркемдік – ой мен көңілден шынайы әрі
толымды жеке сезімдік әуендерден туындайды. Сондықтан да көркем
шығармалардағы өмір шындығының ең жоғарғысы психология заңдылықтарымен
сабақтас. Яғни автордың рухани дүниесін, жан сырын жеткізу амалы мен
шығармашылыққа деген қабілеттілігі - психологизм. Психологизм әр түрлі
болып келетін, эпос, драма, лирика бірдей тән. Қазіргі таңда қазақ
әдебиетінде психологизм көркемдік шындық принципімен дамумен қатар, қоғом
өмірінің диалектикасын мол сенімділікпен суреттеуде өте зор рөл атқарып
келеді. Сондықтан да психологизм - психологиялық тұрғыдан әдебиеттің яғни
көркөмдік әлемнің көп қырлы әдеби бағыттар мен әдістерге ортақ әрі олардың
негізгі принциптеріне тікелей тәуелді. Сонымен психологизмнің негізгі
қызметі - өмірлік шындық пен көркем шындықтың жанды тамырластығын сақтау.
Әдеби туындылардағы психологизмнің қайнар көзі сан алуан қайшылықтан
тұратындықтан негізгі фольклорлық мұрада жатқанын аңғару қате емес.
Психологизмнің қалыптасуын ХIХ ғасырдағы Тургенев, Бальзак, Флобер, Толстой
есімдерімен байланыстырып қарастырылады.
Қазақ фольклорының өзінде де адам сезімі мен көңіл күйінен хабар
беретін отты жолдар көптеп кездеседі. Мәселен, жыраулар поэзиясында
романтикалық психологизм, ал Абай поэзиясы реалистік психологизмге тұнып
тұр. Абайдан кейінгі суретшілігімен, сезімталдығымен басқалардан ерекше
көзге түсетін Мағжан Жұмабаев поэзиясындағы реалистік лирикалар автор
жанының жалынды сырлары мен құпияларын айрықша тәкәппар , кешірмес сыншыл,
аямас қатал, айтусыз сезгірлігі ақынның терең психологиялық талдау өнеріне
табан тірейді. Қазақ әдебиетіндегі психологизмнің тарихи даму жолын әлде де
кеңейтіліп зерттеуді қажет етеді.
Көркем прозадағы реалистік шындыққа негізделген психологияның талдау
тәсілі адам характерін жан-жақты ашып, оның жан дүниесінің қырларын толық
қамтуды талап етеді. Осы орайда Мағжан Жұмабаев
Шолпанның кінәсі атты әңгімесінде өз кейіпкерлерінің жеке
тұрмыстағы әдет-дағдыларын нақты бейнелейді. Әңгімедегі Шолпан бейнесі
Сәрсенбай арқылы , көрінісі Нұржанның отбасы арқылы айшықталып, Шолпанның
ақ-қараны ажыратуына ықпал етеді.
Әдебиеттегі психологизмнің негізі кейіпкердің өмірі жолындағы әртүрлі
қарама-қайшылықтардың себебінен туындайды. Бұл әңгімедегі басты қайшылық
Балалы болсам, әдемі өмірім бұзылады-ай деген Шолпанның ойынан басталады.
Бірде Сәрсенбай әңгімесінің арасында жай сөзінің екпінімен Балалы үй-
базар, баласызүй-мазар деген сөз ып-ырас-ау дегенде Шолпанның бойына жаңа
бір ой жарқ ете түсті. Үш
жылдан бері бала болмасын деген тілегінің қате болғанда да есалаң
екендігі, бала болмаса екеуінің өмірінің қу мазарға айналатындығы еді.
Мұндай ойлардың барлығы Шолпанның көз алдына сол сағатта ап-айқын болып
келеді. Сонымен қатар әңгімеде Шолпан , Сәрсенбай бейнелері өздеріне тән
тіршілігінің қарекетімен, сезім толғанысымен, көзге түседі. Оларды көбіне
ішкі монологпен, кейде портреттік мінездеме арқылы сипаттап отырады.
Әңгімедегі Шолпан образы көркемдік тұрғыдан ұтымды да әсерлі шыққан.
Мысалы, Сәрсенбай балалардың тәтті қылықтарын күле сөйлеп, ұзақ әңгіме
айтты. Төсекте жатып ол шын ынтасымен қарқ-қарқ күлгенде Шолпан да бірге
күлді. Бірақ, күлген бұл Шолпанның жаны емес, бет терісі ғана еді. Бұл
жерде Шолпанның сезім әсері, көңіл-күйлері мен психологиялық хал жағдайы
көзге түседі.
Қиналып-күйзелгені Шолпанның жаны емес,бет терісі ғана еді деген
фразадан байқалса, екі ұшты ойдың шырмауында қалмай,өз ішкі сезімін
сездірмейтіндігі Шолпан да бірге күлді деген сөйлемнен байқалады. Осы
қысқаша портреттік мінездемеде М.Жұмабаев адамның тек іс-әрекеті ғана емес,
оған жалғас түрде беріліп отыратын кейіпкердің кескін-келбетіндегі
өзгерістерді де тыс қалдырмаған. Сол себепті де Шолпанның кескіні
психологиялық жағынан сенімді шыққан.
Көркем әдебиетте кейіпкерді сұлу мүсіндеу-өте қиын. Өйіткені, оның
кескіндемесінің сана әлеміне тікелей қатысы бар: жан қозғалысының қараңғы
қалтарыстарын, жүректің нәзік дірілін, бір тоқтамға келе алмай, өзімен-өзі
арпалысып қиналғанын, яғни жан-сезім құбылыстарын сыртқы көріністермен қоса
бейнелеу өте ұтымды. Автор осы тәсілді Шолпан образын сомдағанда шебер
пайдаланады.Бірақ Шолпан оның ойлармен уланып, кірпік қаққысы жоқ. Қыстың
ұзын түні шайтанның шашындай ұзағынан ұзайды.Шолпанның ойлпры да
тереңдегеннен тереңдеп , қарайғаннан қарайды... Күншығыстан ағарып алтын
таң атып келе жатқанда Шолпан болар-болмас күбірлеп Жасаған-ау, бала бере
көр деп жас балаша өксігін баса алмай, жасағаннан бала сұрап жатыр еді.
Бұнда Шолпанның Ойлармен уланып, қарайғаннан қарайды,
Жасағаннан бала сұрап жатыр еді деген сөйлемдерде алай-дүлей боп жатқан
сезім дауын аңғартса, болар болмас күбірлеп, жас балаша өксігін баса
алмай дегендерден Шолпанның бет құбылысын, буырқанған жан дүниесінен хабар
береді.
Сыланған сұлу келіншек алғаш перзент әуресінен қашты, кейін
тәубәсіна келіп, жалбарынып, құдайдан бала сұрады.Бірақ, құдайдың мейірі
қатып қалған ба, қалай, намаз оқып, жастық тартып пірадарың жолға түссе де
, әйелдің тілегін бермейді. Кейіпкерінің күйзелген сәттерін автор еш
бүкпесіз ашық суреттеп көрсетеді.
Жоқ бала болмаудың күлі көкте емес, адамның өзінде шығар...
Шолпанның бұл күнге дейін бала көтермеуі оның шын әйел бола алмағандығынан
шығар. Ерімен жатқанда, барлық қазақ әйелдері сияқты қаннен қаперсіз жай
бір жұмыс істегендей салқын жатуынан шығар. Ерімен қосылғанда, сол қосылу
ісіне жан денесімен беріле білмеуінен, оның құшағының жалыны әлсіз
болғандықтан шығар.
Бұдан әрі Мағжан қысылып-қымтырылмайды, тіке тартады. Осы әрі
тәтті, әрі улы ойлардың билеп алдауымен Сәрсенбайға жатқанда, тіпті екінші
түрлі жата бастады.Денесі өртке, құшағы жалынға, аузы отқа айналады.
Сәрсенбайдың қойнына жата бастағанда мойнына бұғалық түскен киіктің асау
лағындай,өмірінде ер затын бірінші рет көретін он үш жасар қыздай дірілдеп,
күйіп- жанатын болды. Құшағында Сәрсенбайдың қабырғаларын бір-біріне
қабыстырғандай, қысып-қысып құшақтайтын болды. Аузынан Сәрсенбайдың от
жібергендей құшырланып жалындап сүйетін болды.
Кіршіксіз көңілге құрт түсті. Әйел енді тағдырды өзі алдамақ
болды. Мұнда Шолпанның бар қылығы құдайдан перзент сұраған әйелдің ісі ме,
әлде нәпсі қызығын күткен сезімтал жанның құмарлық құшағына ене берген
күнәһар сәті ма? Оған автор анық жауап бермейді.
Күндіз түні көз ілмей жалбарынып жалына сұрайтын жалғыз тілегі бала
үшін Шолпан, қазақ әйелдеріне жат қылықтарға да баруға бел буады. Сөз жоқ,
Сәрсенбай-бедеу. Сондықтан бала жоқ.Бала жоқ болған соң мен бақытсыз... Мен
бақытсыз болғанда,Сәрсенбай бақытты ма? Оның жүрегі жанбай ма? Өзінің екі
өмірді улаушы екенін ойлап, оның жүрегі жанбай ма? Қартайған күнде өмірді
жылытатын от-бала оған керегі жоқ па? Сөз жоқ, мен бақытсыз
болсам,Сәрсенбай да бақытсыз деген ойлар Шолпанды қатты мазалайды. Бұл
бақытсыздықтан құтылу үшін Шолпан Теңізден терең, таудан зор күнә қылып
болса да,бала табуға міндеттімін деген ойға белін бекем буды. Болашақ
балаға ата болуға лайық кім бар? деген сұраққа көп ойлана келіп жаста
болса текті атаның баласы Әзімбайды көңіліне түйеді.
Ақ босағаны арамдықпен былғайтын жігіт қылығын тым жиіркенішті
болмасын дегендей, Мағжан тағы да ақындық суреткерлікке жүгінеді. Түлкі
алған жас тазыдай екі иінінен демін алып,жалма –жан шешініп, Әзімбай
көрпеге кіріп келе жатыр . Байқайсызба,Әзімбайдың қылығы ұябұзар ұрлық
емес,түлкі алған жас тазының қызығы.Мағжан кейіпкерлерін ұға біледі,ақын
кейіпкерлерін аяй біледі. Іле-шала шыншыл реализм де тіпті табиғи
натурализм де бой көрсетіп қалады: Оның іздегені отты, жалынды құшақ
емес,бала.Бала екенін білдірмекші еді,Әзімбайды өз қасіретіне ортақ
қылмақшы еді... Бірақ, Әзімбай еш тыңдаған жоқ. Қоян қуған төбеттей көрпеге
кіргеннен-ақ аласұра бастады. Бірауыз сөзге келместен Шолпанның денесін
умалай бастады. Мағжан шығармасын аяқтарда қою бояудың трагедиялық нотасын
аямайды.Шолпанның қазасы... Тепкілеу, ұрып-соғу, аяғы ауыр ананың ыстық
тәнін тастай сумен қорлау. Бұл сәтте Мағжанша-тура мұңға түгелдей берілмей,
көркемдік тәсіл таба білген.Жан тәсілім етіп жатқан әйел. Бала қайда?Әлгі
неге келіп бір көріп шықпайды- деді де көрпенің бұрышын құшақтағандай
болып, ерні беу-беу деген қимылдан, сұлқ болып тағы талап кетті. Өліп бара
жатыр,ана баласын ойлайды. Әлгі дегені Әзімбай, Әзімбай енді көңілдес
емес.Тән ермегі емес, жүрек қалаулысы. Енді Шолпанның нәрестесінің әкесі.
Өліп бара жатқан әйелдің санасына жастық шоғы орала берді. Шолпы сылдыры,
сүйіп қосылған жары Сәрсенбай тағысын тағы.
Бұл шығарманы оқыған әрбір нәзік жанды оқырман дүниеден түңіліп
немесе өмірге басқалай көзқараспен қарамасын дегендей Мағжан Күнмен
таласа Шолпан да өмірмен қоштасты дейді.Шолпан сөнді. Шолпан батты. Бірақ
күн көтеріліп келе жатқан жоқ па?
Адамның сезім күйін, толғанысын, қуаныш,қайғы қасіретін барлық
қайшылығымен, жандүние диалектикасын ашып беру арқылы жазушы қоғамдық
өмірдің қайшылықтарын, адамгершілік пен қатыгездік қақтығысынан туған
трагедиялық жағдайды әсерлі бейнелейді. Міне , жанры жағынан біз Шолпанның
кінәсын ңгіме қатарына жатқызамыз. Мұндағы бос кейіпкер Шолпан-әр түрлі
сыртқы жағдайлардың және ішкі толғаныстардың нәтижесінде үнемі өзгеріп,
дамып отырған характер. Ал автор сол өзгерістерді жан диалектикасын қырағы
қадағалау жолымен көрсетеді.Шолпан сүйіктісіне қосылады. Ондай бақыт кез-
келген қазақ қызының маңдайына ол кезде біте бермегенін де айта кетеді.
Шолпанның кінәсі әралуан өмір көріністеріне психологиялық талдау жасау
мақсатында өмірдің әрқилы көріністері яғни қуанышы да қайғысы да болатынын
көрсетуге мақсатталған шығарма.
Мағжан Жұмабаевтың көпшілікке танымал шығармаларының бірі Батыр
Баян поэмасы. Қазақ халқының тарихындағы ең ауыр кезеңдері саналатын
жоңғар шапқыншылығы өшпес орын алған, алыстағы қуатты жарылыс тәрізді дақты
оқиға сол кезең суреткерлері үшін заманалық құбылыс болатын. Батыр Баян
поэмасы сол кездің өз көздері куә өзгерістерден тарихи мәні мәңгі
сақталғанын, ащы да болса шындықтан құрылған реалистік туынды.
Арқада жер жетпейді Бурабайға,
Бөленген бұйра сынсың қарағайға...
Қарасаң, жаның шері таралай ма?
Солардың ортасында Бурабай көл.
Мөп-мөлдір дөп-дөңгелек ұқсайды айга.
Бұнда Бурабай көлінің сұлулығымен қатар елдің жан жарасы мен
күйзелістерін сұлу табиғаттың сиқыр күшінен іздейді.
Батыр Баян поэмасындағы ақынның күйзеліс үстіндегі табиғи сезім
күйін шыншылдығы үшін бағалау лазым. Жаңа дүниенің өзі үшін түсініксіз көк
мұнарына көз жіберген ақын көңілге жұбаныш ретінде халқының кешегі аумалы-
төкпелі дәуіріндегі ертегідей ғажап қаһармандық рухына сиынады. Болашақ
күндерден де халық үшін ертегідей бірлік, отандастық ұғымының жоғалмауын
аманат етеді. Көкшетау азаттығы үшін күресе алатын қайсар елдің
бейбітшілігін бейнелесе, батыр Баян-сол халықтың ардагер , аруақты
перзенті, хан Абылайдың байтақ сахара жұртын біріктіруші,зор дауды
бітірістіруші, елдің тәуелсіз дербестігін сақтаушы ретінде сипатталады.
Шығармада ақылды, әділ, дана ханның бейнесі- Баян батыр тұлғасын неғұрлым
айқын аша түсетін маңызды фон.
Кезекті бір жорыққа жиналған кілең алып батырларды дәріптей
өрнектеген автор досына бедел, жауына айбар, әйгілі ханның тек Баянды
күттіріп қоюын ескерумен-ақ бас кейіпкердің ерен тұлғасын асқақ көрсетуге
ұмтылады. Мағжан Баян тұлғасын назардан тыс қалдырмай өте шебер суреттейді.
Жас Баян жауды талай көрмеп пе еді,
Сорғалап сұңқардайын төнбеп пе еді.
Майданда жолбарыстай жалғыз ойнап.
Сол қолға аш бөрідей кірмеп пе еді.
Бұл батырға берген сипат, оның артықша жауынгерлік, азаматтық
қасиетінің және ерік –жігерінің өзгелерден ерекше көзге түсетіндігін
дәлелдегендей.
Әрине, бұл өзге де еңіреген ерлерді жоққа шығару емес. Мәселен,
Жантай батыр өлімін естігенде, көзінен жас тиылмаған Абылайдың лайықты
шағында әрбір сарбазына деген зор үмітті сенімін аңғартатын зерек
психологиялық деталь. Баянның романтикалық кейіпкер дәрежесінде
бейнеленуіне сәйкес бір ұтымды дерек те осы көріністен басталады. Алдағы
талай қиын өмірлік жағдайларда батырға байланысты жолбарыс, көкжал,
арыстан сияқты эпитеттер мен аса сұлу, астарлы теңеулер сан құбылып,
бірін-бірі дамыта түседі. Баянның ата тегі де өте даңқты Ер Көкше, Ер Қосай
атты даңқты батырлар ұрпағы Баянның тағы бір өзгелерден ерекше қасиеті
тосын жағдайлардағы, тосын қимылы мен тез шешім қабылдағыштығы Ауылым
тауып қолды қылған сұлу қалмақ қызын зорлықпен емес жүрек қалауымен алмақ.
Сол сұлу сұлу екен атқан таңдай,
Бір соған бар сұлулық жиналғандай.
Торғын ет , шапақтай бет, тісі меруерт,
Сөздері су сылдырлап құйылғандай
деген жолдарда қалмақ қызының әдемілігін бейнелеу арқылы кейіпкердің
симпатиясын аша түседі.
Марал бар оққа ұшпатын тым сау бірақ, кезеңде кез келсе де
қандай мерген , Қалмақтың қайсар қызы қайрылмаған,Болаттай жасу ер
Баянның айықпас қайғысына айналатын тұтқын аруды Алаштың аруы боп кетсе
дағы,Жанымен өз жұртынан айырмаған деп тәкәппар да әр қасиетін, туған
жеріне, ата-ана өсиетіне қарыздар пәк сезімін объективті ыңғайда шешен
тілмен кестелейді. Елін жерін шапқан, бесіктегі баланы зар жылатқан қос
жауын есті қыз ұната ма ?
Әрине, ондай қиянатқа бара да алмайды. Сол себепті де Батыр Баян
қалмақ қызын қарындас қылуға ерік береді. Бұл жерде Баянның да қалмақ
қызының да өзіндік ұлыстың ерекшеліктері мен сана сезімдері айқын
байқалады. Осы қалмақ қызының сұлулығын, бірбеткейлігін бейнелей отырып
Баянның қайытпас ер және ел жұрты үшін намысты қолдан бермейтін намыскер
ер жүрек батыр екендігін көрсетеді.Әйтседе Баян сезіміндегі ар арпалысы да
шынайы махаббатқа ұласады.Сұлу да сымбатты жас ару жүрегі батырдың
жеткіншек інісі Ноянның ессіз махаббатына селт етпей қалмайды. Жас Ноян
қызды көріп от боп кетті, Көздері қызыл жалын шоқ боп кетті, Жер мен көк
ай, жұлдызды тұман басып. Бір қыздан басқа нәрсе жоқ боп кетті деген
жолдарда автор Ноянның қалмақ қызына деген махаббатын, пәк сезімін,
құмарлығын айқындап өте шеберлікпен бейнелейді.
Екі жастың арасында кенет оянып, бүршік жара бастаған махаббат
шуағы шығармада негізінен портреттік құбылыстарды сипаттау арнасымен
өрістейді. Осы тұстарда әдепті сұлуға сұм сұлу дейтін атақ жиі есіп
келетінін байқаймыз. Сұм сұлудың елін, жерін айтып, Баяннан шығар
қауіпті айтып толғанатын ыстық шері де тартымды, нанымды бедер тапқан. Әрі
аңғал, әрі ғашық жас Ноян қызбен бірге қалмақ жеріне аттануға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz