ХХ ғ. аяғы және ХХІ ғ. басындағы жаңа геосаясат және иран ұстанымы
КІРІСПЕ
ЖАҢА ӘЛЕМДІК ГЕОСАЯСАТ ЖӘНЕ ИРАН ФАКТОРЫ
1.1 Жаңа әлемдік тәртіп мәселесі. Қауіпсіздік факторы
1.2 Иранның атом жобасы
1.3 Иранның қазіргі кездегі ядролық саясаты және жетекші мемлекеттердің саяси ұстанымдары
ХХ Ғ. АЯҒЫ ЖӘНЕ ХХІ Ғ. БАСЫНДАҒЫ ЖАҢА ГЕОСАЯСАТ ЖӘНЕ ИРАН ҰСТАНЫМЫ
2.1 Халықаралық қатнастардағы аймақтық және мұнай саясатындағы Иран
2.2 Каспий мәселесі ИИР сыртқы саясаты
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ЖАҢА ӘЛЕМДІК ГЕОСАЯСАТ ЖӘНЕ ИРАН ФАКТОРЫ
1.1 Жаңа әлемдік тәртіп мәселесі. Қауіпсіздік факторы
1.2 Иранның атом жобасы
1.3 Иранның қазіргі кездегі ядролық саясаты және жетекші мемлекеттердің саяси ұстанымдары
ХХ Ғ. АЯҒЫ ЖӘНЕ ХХІ Ғ. БАСЫНДАҒЫ ЖАҢА ГЕОСАЯСАТ ЖӘНЕ ИРАН ҰСТАНЫМЫ
2.1 Халықаралық қатнастардағы аймақтық және мұнай саясатындағы Иран
2.2 Каспий мәселесі ИИР сыртқы саясаты
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Ислам әлемдік діндердің ішіндегі қуаттысы болып саналады. Өйткені
ислам діні мұсылмандық Шығыста қашанда діни доктрина мен әлеуметтік ұйым
ретінде Европадағы христиан дінінен өзгеше рөл атқарады. Христиан діні
өзінің халықты толық билеген заманында болсын, катаң қудалау мен
өркениеттің кұлдыраған жылдарында болсын еш уақытта зайырлы билікті толық
ығыстырып шығармаған болатын. Ал ислам діні болса, мұсылман қоғамының
барлык салаларында орын тапты, ол экономикалык қатынастар сипатын анықтады,
саяси әкімшілік бағыт пен мұсылмандардың әлеуметтік құрылымын, мәдениеті
мен тұрмыстық қатынастарын белгіледі. Ислам елдерінің рухани өмірі исламның
бақылауында болуымен қатар сырткы қалыбы тәрізді ішкі негізі де исламдык
сипат алып, ислам шеңберінде дамыды.
2003 ж. қыркүйек айында Астана каласында өткен Әлемдік және дәстүрлі-
ұлттык діндер съезінің ашылу рәсімінде Н.Э. Назарбаев дін жайлы өз пікірін
былай баяндайды: Дін - ғаламдану дәуіріне дейінгі әлемге гуманизм мен
мәдени тілдесуге әкелетін жалғыз ауқымды кұбылыс. Рухани байлықтан өзге;
дін халықаралық әріптестіктің әрекетті институты болып табылады. Бұл
этнодіндік сипаттағы локалды және аймактық шиеленістердің ұлғайған бүгінгі
күні өте манызды [1]
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Халықаралық қатнастардағы Иран
факторы екі анықтаушы фактор-ислам және иран ядролық қаруы әсеріне
байланысты болды. Бүл екі фактор бір бірімен тығыз байланысты болып
отырды. Сондыктан диплом жұмысында халықаралық қатнастардағы Иран
факторының пайда болуының маңызы такырыбы жеке зеррттелді.
"Персия" журналының бас редакторы Мехди Санои былай деп жазды: "Иран
халқы өздерінің ежелгі дәстүрін жалғастырушы жақын, туыс ілім ретінде ислам
дінін қабыл алды. Сол уақыттан бастап ирандықтардың барлық ғылыми, мәдени
жетістіктері ислам атымен, ислам игілігі үшін жасалынды оның ары қарай
гүлденіп, таралуынына мүмкіндік туғызды. Осы кезеңнен бастан Иранды
исламсыз, исламды Ирансыз қарастыру мүмкін емес".
1979 ж. Иранда жеңіске жеткен Ислам ревюлюциясы, қазіргі заманның
маңызды оқиғаларының бірі болғаны даусыз. Имам Хомейни басшылығымен жүзеге
асқан бұл төңікеріс ислам өркениетінің тағы бір жеңісі болды. Иран коғамы
бұрынғы революциялык қозғалыстардың тәжірибесін талдап-зерітеуден кейін
батыстық ұлтшылдық пен шығыстық социализм негізімен терең таныстықтан соң,
өз мемлекетіне қолайлы ерекше даму жолын таңдап алды. Бұл революцияның
тамыры исламнан нәр алды, сондықтан ол дінді қайта жаңарту, қоғамда діни
бағыттағы билік орнату мақсатымен жүзеге асырылды.
Диплом жұмысының өзектілігі.
Иран елінін геосаясат пен ислам әлемінде алатын орны ерекше.
Еліміздің сан саясат құрсауынан босап, тәуелсіздікке нық кадам басқан
бүгінгі кезеңінде егеменді республика ретінде әлем халықтарымен тән
дәрежелі катынаста болу үшін сол халықтардың тарихымен,
мәдениетімен, рухани дүниесімен таныс болу абзал. Қазақстан үшін осындай
елдің бірі, ислам әлемінде маңызды мемлекет саналатын – Исламдық Иран
Республикасы. Кезінде артта қалған, дамушы саналатын алып Иран елі бүгінде
біз үшін үш мың жылдық көне тарихы бар, мәдени, рухани тамырлас ел болып
саналады.
- Одан өзге Иран елі мен Орта Азия халықтары тарихы мен мәдениеті
түйісетін нүктелер біршама. Орта Азия мен Иран арасындағы катынас ислам,
тіпті христиан діні пайда болуына дейінгі кезеңге жататынын дәлелдей отырып
Мехди Санои былай деп жазады: "Үлы Жібек жолы бүкіл Орта Азия жерінде,
әсіресе Бұхара мен Қаішар арасындағы қапаларда ирандық мәдениет, өмір мен
тілдің дамуына ықпал етті. Нәтижесінде иран мәдениеті Мауренахрдың Иранға
енген кезеңінде де, одан бөлініп шыққан кезеңінде де Орта Азия халықтарын
өмірлерінде көрініс тапты деп пайымдауға болады. [2] Ирандық-
исламдық мектептен шыққан ортақ ғалымдар мен ақындардың есімдерін
атамағанның өзінде, ирандық стильде оңтүстік Қазақстан архитектурасында
орын алған ұлы суфист Қожа Ахмед Яссауи және басқа да ондаған кесенелер,
ертеде ата-бабаларымыздын "Шаннама", "Лейлі-Мәжнүннен" үзінділер оқуы,
тіпті қазақ тіліне енген парсы сөздері - иран мәдениетінің казақ халқына
қаншалықты ықпал еткендігінін дәлелі. Такырыпты зерттеу өз кезегінде
Қазақстан тарихында да маңызды орын алатын ислам дінінің шығуы мен
таралуы, исламның мемлекеттегі рөлі жайлы мағлүмат береді. Бұл өте маңызды.
Еліміздің президенті Н.Ә. Назарбаев Сауд Арабиясына барған сапарында:
"Ислам киелі орындарын барып көру менің осы заманғы үрдістерде діннің
алатын орны мен қызметі жайындағы көзкарасымды өзгертуге мәжбүр етті" -
деген болатын.
Бүгінгі күнде Иранның халықаралық қатнастардағы орнын, даму
ерекшеліктерін түсіну үшін де зерттеу жүмысының көмегі бар.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны халықаралық қатнастардағы Иран факторы
және қазіргі Орталық Азиядағы Иранның ролін зерттеу
Диплом тақырыбын зерттеудегі басты мақсат тақырып аукымына сай
қазіргі геосаяси жағдайдағы ИИР ролін және аймақтық қауіпсіздіктегі орнын
анықтау болып табылады.
Осы мақсаттарды жүзеге асыруда төмендегідей міндеттерді шешу алға
қойылды
• 20-ғасырың аяғымен 21 ғасырдың басындағы геосаяси жағдайды сараптау
және ондағы Иран факторын қажете тоқталу
• Аймақтық қатнастардағы пайда болған жаңа проблемаларды шешудеге ИИР
ролін айқындау
Диплом жұмысының деректік негізі. Ғылыми жұмыстың деректік негізі
тақырып жағынан топтастырылды. Диссертация Иранда есімдері белгілі, беделді
исламтанушы, тарихшы, философ ғалымдарының еңбектері толықтырылды. Олардың
қатарында Мұхаммад Хосейн Табатабаи, Сейд Хосейн Джафари, Абдолрафих
Хакиқат, Абдолла Рози, Мұхаммад Зейн Омели, Мұхаммад Хосейн Мозафар, Содек
Айневанд, Абуфазл Шукури т.б
Дипломатиялық құжаттар деректердің ерекше тобын құрады. Оның ішінде
ИИР мен ҚР арасындағы өзара келісім шарттарды да атап өткен дұрыс.
Диплом жұмысын жазуда мерзімді баспасөз бетіндегі материалдар да
пайдаланылды. Шығыс елдерінің өткені мен бүгінгі тыныс тіршілігінен хабар
беретін Новое время" (1989-1991 жж.), "Азия и Африка сегодня" (1992-2002
жж.), "Восток" (бұрынғы "Народы Азии и Африки'') (1986 ж.), "Центральная
Азия и Кавказ" (2000 ж.), "Мировая экономика и международные отношения"
(2004 ж.), "Қазақ тарихы" (2000 ж.), "Қаз МУ хабаршысы" (1999-2002
жж.), ''Континент" (2000 ж.) басылымдарынан мағлұмат алынды.
Академиялық деректер, мемуарлық әдебиеттер және деректер ретінде
Н.Назарбаевтың "Ғасырлар тоғысында", Аятолла Хомейнидің "Исламдык билік" [1
1] енбектері, Сейед Мохаммад Хатамидің "Авторитаризм билігіндегі дәстүр мен
ой" кітабы, ислам әлеміндегі қазіргі көзқарастар ағымын сараптап, әсіресе
бұл ағымдардың Ирандағы ислам революциясына арақатынасынан хабар беретін
"Боран алдындағы қорқыныш" және ирандық-мұсылмандық және батыстық
өркениеттердің бір-біріне ықпалы мәселеріне арналған "Ислам, сұхбат және
азаматтық қоғам еңбсктері, М. Санаи естеліктері, одан басқа Имам Хомейнидің
өлеңдер жинағы. Омар Хайам рубаяттары, Низами дастаны, Хафиз газалдары,
Сағди шығармалары да дерек ретінде пайдаланылды.
Диплом такырыбының зерттелу дәрежесі. ИИР халықаралық қатнастардағы
ролін дұрыс анықтау үшін, Иранның тарихына байланысты еңбектерді бірінші
атау қажет. Олардың ішінде В.В. Бартольд, В. Ирзинг, О.Г. Большаков, Д.
Еремеев, Г.Э. Грюнебаум, Е.А. Беляев, Р. Дозие, И. Крачковский, Соловьев,
Ю. Скайлер, И.П. Остраумов, А. Крымский, X. Абдалати еңбектерін атауға
болады.
Ресейлік шығыстанушы В.В. Бартолд Иранның Орталық Азиядағы роліне
көңіл бөлген болса, Е.А Беляев араб әлеміндегі Иранның роліне байланысты
жазған.
Шетелдік зерттеушілердің қатарында Иран тарихына байланысты Густав
Зедмундты, еңбектерін ерекше атаған жөн.
Қазақстандық зерттеушілерінің қатарында Ислам мәселелерін зерттеуге.
М. Үсенова мен С. Үсеновтарды атауға болады. Қазақстан халқын Құран, ислам
діні қағидалары, мұсылмандык дәстүрмен терең таныстырған жеке тұлға ретінде
- Халифа Алтай Ғақыпұлның есімін атауға болады. Сонымен бірге М.Қ
Әбусейтова, О.И. Жигалина, К.К. Қожахметов, А. Чупековтарды атауға болады.
Диплом жұмысының методологиялық негізі мен әдістері.
Зерттеу барысында жаңа бағыттағы ғьлыми ой-пікірлер мен тұжырымдар,
жаңа тарихи тұрғыдан жазылған көзқарастар басшылыққа алынды.
Дипломдық зерттеудің методологиялык және теориялык негізін
диалектикалық даму заңдылықтары мен өркениеттілік, салыстырмалық, талдау,
жинақтау және қорыту, жүйелік әдістері арқылы бердік.Сонымен қатар тарихи
ұстанымдармен концептуалдық ережелер, танымдык теория негіздері алынды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан
тұрады.
ЖАҢА ӘЛЕМДІК ГЕОСАЯСАТ ЖӘНЕ ИРАН ФАКТОРЫ
1. Жаңа әлемдік тәртіп мәселесі. Қауіпсіздік факторы
Б
үгінгі таңда басты зерттелетін нәрселердін бірі, ол қауіпсіздік ұғымының
әртүрлі аспектілерінің карастырылуы. Қазір көптеген гуманитарлық ғьлымдарда
басты талқыланатын нәрселердің бірі ол жеке тұлға, қоғам және мемлекеттің
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі. Халықаралық қатынастар мен
саясаттанудың теориясы бекітілмесе, қазіргі халықаралық саясат жағдайда
кез-келген мемлекеттің болашақ дамуына, ғаламдану процесі өзіндік септігін
тигізеді. Бұл үлттық қауіпсіздік пен ұлттық мүдденің жеке аспектілерінің
дұрыс зерттелуі үшін қажет. Біздің еліміз саяси және экономикалық ғаламдану
үрдісі туғызатын теріс, келеңсіз салдарды азайту немесе мүлдем жою
қабілеттілігіне үйреніп ие болуы керек. Қазақстан өзінің әлемдік
шаруашылықта орнын алу үшін экономикалық бәсекелестік қабілеттілігін арту
кажет. Қазақстан өзінің бәсекелестік артықшылықтарын дүниежүзі
шаруашылығында ебін тауып пайдалану ұлттық қауіпсіздікті камтамасыз етуде
себепкер. Біздің пікірімізше, мемлекеттік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің
басты аспектілерінің бірі, ол - кадр даярлау проблемасы мен олардың тепе-
тең жағдайда жетілдіруі мен сақталуы. Қазақстан Республикасының 1998 жылдың
маусым айының 26 күні қабылданған "Ұлттық қаупсіздік туралы" заңында осы
проблема айтылып кеткен. [3]
Біздің пайымдауымызша, кез-келген мемлекеттін ұлттык қауіпсіздігінің
қамтамасыз етілуі халықаралык кауіпсіздікпен және әлемдік қауіпсіздікпен
өзара тығыз байланыста. Теориялык мағынадалттык. аймактык және халыкаралык
қауіпсіздікті бір-бірінен жеңіл айыруға болса тәжірибе жүзінде олардың
күрделі диалектикалық өзара тәуелділігін көріп байқауға болады. Қазіргі
жағдайда ұлттық (сыртқы) қауісіздікті тиімді түрде тек аймақтық деңгейде
ғана, біздің ойымызша, камтамасыз етуге болады. Бүгін ұлттық қауіпсіздіктің
кез-келген жүйесі ұлттық ұйымшылдыққа негізделу кажет. Қауіпсіздік ұғымы
мазмұның түрлі аспектілерін белгілейтін көптеген анықтамалар бар. Мысалы,
қауіпсіздікті қоғамның, халықтың, мемлекеттің, дүниежүзі қауымдастығының
қауіп-катерлерді айкындау, алдын алу, әлсірету, тойтарыс беру қызметі деп
түсінуге болады. Қауіп-қатерлерді алдын-алу қажеттілігі олардың кез-келген
саяси субъектісін талқандау оның рухани құндылықтарына салмақты зиян
келтіруі мүмкіндігінен туады. Қазақстандық зерттеуші М .Лаумулиннің
пікірінше, кауіпсіздікті мемлекеттің конституциялық құрылымын, мемлекеттік
егемендігін, тәулсіздігі мен территориялық біртұтатыстығын қамтамасыз
ететін халықаралық және ішкі қоғамдық катынастар. [4]
Осы себепте А.Уольферс, Б.Бьюкен және Р.Кеохэн сияқты батыс
зерттеушілерінің теориялық ғылыми еңбектерін атап кету қажет. Олардың
ғылыми еңбектерінде қауіпсіздік проблемаларының концептуалдық негізде
зерделенуі орын алды.
Мысалы, либералдык ағымының өкілдері кооперативті қауіпсіздіктің
халықаралық институттардың аса кажетті болғандықтан кауіпсіздік
қоғамдастығының кен кұрамына көңіл бөлуде. Аталмыш қауіпсіздік
қоғамдастығына мүше болуға келетін мүдделі елдерге қандайда бір себептермен
шектеу койылмайды.[5]
Ұлттық қауіпсіздіктің әртүрлі аспектілерін камтамасыз етуі әр уақытта
көкейтесті мәселе. Ішкі саясат, көп мөлшердегі мемлекеттің географиялық
жағдайымен, әлеуметтік-экономикалық дамудың деңгейімен және коғамдық-саяси
жағдаймен, тарихи және мәдени дәстүрмен, ұлттық егемендігін камтамасыз
етілуімен және мемлекеттің ұлттық мүддесімен анықталады. Кең көлемдегі
өзіндік зерттеу нәтижелері мен қауіпсіздіктің категориялык белгілері басты
үш кұрамды бөліктен тұрады: ұлттық, аймақтық және дүниежүзілік. Бұл үш
құрамның байланыстылығы айқын және олардың қазіргі әлемде қауіпсіздік
түсінігіне қайшылығы жоқ. Көптеген зерттеушілердің көзқарасы бойынша,
ұлттық қауіпсіздік басты ұлт позицияның негізі болып табылады. Олар - жеке
тұлғаның қауіпсіздігі, қоғамдық қауіпсіздік және мемлекеттік қауіпсіздік
негіздері. Бұлар, яғни жеке тұлғаның, қоғамның және мемлекеттің
қажеттіліктері елдің ұлттық мүдделері ретінде ғана қарастырылса олар
мемлекеттік саясат деңгейіне дейін көтеріле алады. Бұрынғы Кеңес Одағының
кезінде ұлттық қауіпсіздік ұғымы саясаттану ғылымында өз дәрежесінде
қолданылмады. Кеңес заманындағы кең қолданылып түсіндірілген мемлекеттік
қауіпсіздік ұғымы көптеген себептермен қолданыстардан шығарылуда. Бүгін
ұлттық қауіпсіздік термині көптеген жаңа терминдермен бірге пайдалынылады,
және экономикалық қауіпсіздік, экологиялық қауіпсіздік, демографиялық
қауіпсіздік, ақпараттық қауіпсіздік, және тағы да басқа терминдермен жиі
ауыстырылуда. [6]
Кеңес Одағы заман кезінде геосаясат ғылымының тағдыры онша мәз
болған жоқ. Оның қауіпсіздікті зерттеу мәселесіне жақын болғанымен тек 20-
ғасырдың 90-ші жылдарынан бастап түрлі геосаяси факторларды қарастыратын
ғылыми еңбектер жарық көруді бастады. Геосаясат-мемлекеттердің кеңістік пен
территориялық ерекшліктерін, тарихи оқиғаларды бағалайтын және әлемдік
саясатта орын алатын түрлі факторларды қарастыратын ғылым.
Қоғамдық ғылымдарда қолданылып жүрген геосаясат үғымы көптеген
кауіпсіздіктерді қамтамасыз етуге қолайлы.
Қазірде бұрынғыша, табиғат әсерінен және географиялык себептерден
туындайтын мәселелерді шешуге жол іздеу геосаясат ғылымының негізін
құрайды. Классикалық геосаясат негізін қалаушылар Р. Челлен, Н.Спайкмен,
К.Хауэсхоффер, Х.Маккиндер және А.Мэхэн табиғи және географиялық
факторларды ескере отырып, әскери және саяси каутіздікті қамтамасыз ететін
тұжырымдамаларға тірелді. [7]
Ұжымдық қауітісіздік термині 1922 жылдан бастап халықаралық
катынастар тәжірибесіне Ұлттар Лигасы қызметі шеңбері қолдануынан кірді.
Ұжымдық қауіпсіздік Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысына сай халықаралық
бейбітшілік пен қаупсіздікті сақтауға және басқыншылық (агрессия) шараларын
алдын алуға бағытталған бірлескен әрекеттер жүйесі болып табылады. Ұжымдық
қауіпсіздік қағидасы БҰҰ-ның Жарғысымен бірге көптеген басқа көпжақты
халықаралық келісім-шарттарда (мысалы, 1975 жылғы Хельсинки қорытынды акті)
бекіттілген. Ұжымдық қауіпсіздік жүйесін екі негізгі белгілер сипаттайды.
Қатысушы-мемлекеттер барлық өздерінің арасындағы туған дау-дамай,
шиеленістерді бейбіт жол арқылы шешу, басқа елге қарсы күшті пайдалануға
тыйым салу, халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікке төнген қауіп-
катерлерді өзара ынтымақтастық арқылы азайту не болдырғызбау сияқты
міндеттемелерді алу бірінші белгі болып табылады.[8] Ал екінші белгі ол
қатысушы мемлекеттердің ұйымдық бірлігі, яғни олардың үкіметаралық
үйлестіру органдарын кұруы мен келіссөздер жүргізілетін кездесулерді
тұрақты негізде өткізіп іске асыру процесі болып келеді. Халықаралық құқық
әдебиет көздерінде түрлі авторлар ұжымдық қауіпсіздік жүйесін екі түрге
бөледі: жалпыға ортақ (әмбебап) және аймақтық қауіпсіздік қамтамысыз ету
жүйесі. Жалпыға ортақ (әмбебап) қауіпсіздік қамтамасыз ету жүйесі Біріккен
Ұлттар Ұйымы шеңберінде құрылып, қалыптасып кызмет етеді.
Американдық зерттеуші Б.Бьюзанның есімі халықаралық қатынастар теория
ғылымына кешенді қауіпсіздік деген терминді еңгізгені арқылы кең танымалы
болды. Кешенді қауіпсіздік атты ұғымды ол географиялық тұрғыдан өз-өзіне
жақын және олардың ұлттық қауіпсіздік мүдделері бір-бірінен жеке
қарастыруға болмайтын мемлекеттер кұрастыратын бөлек топты түсінеді.
Б.Бьюзан кешенді қауіпсіздікті айыратын төрт факторлар тобын қарастырады.
Бірінші топқа ол елдердің кеңістік және географиялық жақындығын анықтайтын
факторлар жиытнтығы жатқызады. Екінші топқа ол мемлекеттерді өзара
қауіпсіздікті қамтамасыз ету негізінде жақыңдастыратын және байланыстыратын
факторларды кіргізеді. Факторлардың үшінші тобы мемлекеттер арасындағы күш,
қуат негізінде кұрастырылған және сол мемлекеттердің ұлттық мүдделері бір-
бірімен өріліп байланысқан екіжақты немесе көпжақты қарым-катынастар. Ал
соңғы төртінші топқа кіретін факторлар: мемлекетаралық қатынастарда
туындайтын қолдау, түсіністік, күдіктену, қаймығу сияқты қарым-қатынастар
жиыны.
Ұлттық мүдде категориясын зерттеуінің арқасында саяси реализм
мектебінің жақтаушылары ғылыми дәйектемелер келтіріп халықаралық қатынастар
теориясын жеке ғылым ретінде қалыптасуының негізін қалады. Қазіргі кезде
саяси реализм ағымының көптеген позициялары өзекті екендігін көрсетіп
халықаралық қатынастар ғылымының басты және құрама бөлігі екенін дәлелдеп
айкындады. Саяси реализм мектебінің негізін қалаушылардың бірі Ганс
Моргентаудың ойынша, белгілі бір мемлекеттің ұлттық мүдделері оның
географиялык орналасуына және сол елдің саяси, экономикалық, мәдени даму
жолының ерекшеліктеріне негізделу қажет, Оның пікірінше, мүдде деп аталатын
ұғым ұлттық және қоғамдық екі ірі топқа бөлінуі ықтимал. Яғни қоғамдық
мүдде мемлекеттің ішкі саяси саласына жатады, ал ұлттық мүдде түсінігі
мемлекеттің сыртқы саясатына және жалпы алғанда халықаралық қатынастардың
түрлі аспектілеріне қатысты болып келеді. Мемлекетаралық қатынастарды егжей-
тегжейлі қарастырып, Г.Моргентаудың келетін қорытынды ойы, ол ұлттық
мүддені мемлекеттің бірден-бір үзілді-кесілді саяси бағыты, ойланып
толғанудың бірден-бір қағидасы ретінде тануы[9].
Ұлттық қауіпсіздіктің түрлі аспектілерінің зерттелуі кезінде ұлттық
мүдделер түсінігіне жиі назар аударылады. Айта кететін жайт ол ұлттық
қауіпсіздік тұжырымдамасын анықтау кезінде ұлттық мүдделер түсінігі
міндетті түрде қарастырылады. Ұлттық қауіпсіздік тұжырымдамасын
қалыптастыру кезінде көптеген жағдайларда бірінші белгілі бір елдің ұлттық
мүдделері анықталады, сосын бар және келешекте пайда болуы мүмкін қауіп-
катерлер белгіленеді, ал ең аяғында сол елдің ұлттық қауіпсіздік саясаты
анықталуға түсіп іріктеленеді. Кейде арнайы әдебиетте ұлттық қауіпсіздікті
анықтауда алдын ала белгілеу тәсілі кездеседі. Осы тәсіл бойынша, кез-
келген ұлттық қауіпсіздік сол елдің, ұлттық мүдделерінің қорғалған
жағдайына тікелей байланысты да, содан туындайды да. Осындай аталмыш тәсіл
Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік туралы Заңында қолданылған.
Ұлттық мүдденің күре тамыры негізгі (базалық) мүдде ұғымы болып табылады.
Негізгі мүддеге конституциялық құрылымының бекемдігі, ұлттық тәуелсіздік,
территориялық тұтастық және тағы да басқа солар сияқты бөлімдер жатады.
Әдебиеттерде ұлттық мүдденің салаларын ашуда өте көп анықтамалар кездеседі.
Ұлттық мүддені зерттеушілердің пікірінше, бұл халықтың талабы, ұлттық
саясаттың канағаттануы мен және оның дәйекті жүзеге асуы және елдің дамуы,
Ұлттық мүдделер мәселесін зерттеушілер оның көптеген жікгеу,
топтастыруларын ұсынады.[10] Ұлттық мүдделердің сұрыпталуын бірнеше
негіздерде жасауға болады: күрделілігі бойынша, ұзақтылығы бойынша,
көлемділігі бойынша және т.б. Ұлттық мүдделердің маңыздылығына сай олар
қарапайым (жай) мүдделер, маңызды мүдделер, өте маңызды мүдделерге
сұрыпталуы мүмкін. Ұзақтылығы бойынша ұлттық мүдделер қысқа мерзімді, орта
мерзімді және ұзақ мерзімді мүдделерге бөлінеді. Кейбір ұлттық мүдделер
жуық арада орындалса, ал басқа ұлттық мүдделер қалыптасатын жағдайға
байланысты тек алды болашақта ғана жүзеге асырылады.
Мемлекеттік тұрғыдан қарағанда, өте маңызды мүдделерге мемлекеттің
тұтастығы мен елдің тұтастығын жатқызуға болады. Халықаралық кұқық,
негізінде басқа елдермен қарым-қатынасты дамытуда Қазақстан Республикасы
мүддесін сақтай отырып қайшылықтырға жол бермеу; егер қайшылық туындаса,
шешуте қарулы күш жұмсауын жеткізбеу; ұжымдық қауіпсіздік пен ұлттық
қауіпсіздікті күш жұмсамау арқылы қуаттау; азаматтық бейбітшілік пен
келісімді сақтау; экономикалық даму тұрақтылығын және республиканың ғылыми-
техникалық күш-қуатын арттыруды қамтамасыз ету; азаматтырдың саяси
бостандығы мен құқығын сақтауды қамтамасыз ететін демократиялық
институттарды дамыту; Қазақстан Республикасының азаматының шет елдерде
болғандағы қауіпсіздігін қамтамасыз ету; қоғам өмірінде экологиялық
шарттардың бұзылмауын қолдауы керек. Халықаралық жалпы кұқыктың нормалары
мен қағидалары әлемдік және аймақтық деңгейде халықаралқ қауіпсіздікті
қамтамасыз етуде себепкер. Халықаралык қауіпсіздікті қамтамасыз ету құқығы
(халықаралық қауіпсіздік құқығы) халықаралық құқықтың жаңа, жуырда
калыптасқан саласы болып табылады. Халықаралық құқық мамандары
жауапкершілік институтын төте тесетін институтты ретінде, халықаралық
келісім-шарттар құқығын өзекті, орталық саласы ретінде тани отырып
халықаралық қауіпсіздік құқығын халықарылық жалпықұқықтық кешенді саласы
ретінде қарастырады. Оған себеп болатыны ол халықаралық қауіпсіздікті
реттейтін құқықтық қағидалар мен нормалар халықаралық жалпы кұкық мамандары
көптеген көршілес салаларымен институттардың кұқықтық нормаларымсн өзара
тығыз байланыста сабақтасады. Халықаралық құқыққа тән баршаға белгілі,
танылған қағидалардан тысқары халықаралық қауіпсіздік құкықтың өзіндік
салалық кағидалары да бар. Мәселен, басқа мемлекеттердің қауіпсіздігіне
зиян келтірмеу және халықаралық кауіпсіздіктің бөлінбейтінділігі
халықаралық қауіпсіздік кұқықтың салалық кағидаларының біріне жатады. Өзге
мемлекеттердің қауіпсіздігіне зиян келтірмеу қағидасы ол белгілі бір
мемлекет өзінің сыртқы саясатын жүзеге асыруда (ең әуелі әскери және саяси
бағыттарда) басқа елдердің қауіпсіздігіне қатер төндірмеу кажеттілігі және
сол мемлекеттермен тату, ізгі тілекті карым-катынастар ұстану керектілігін
анықтайды. Халықаралык қауіпсіздік құқығына тән тағы да тең және біртектілі
қауіпсіздік қағидасы бар. Бұл кағиданы Кеңес Одағымен АҚШ алпауыт
мемдекеттер бір-бірімен теке тірес, ядролық соғыс төңірегіндегі болған
кайшылық кезең жағдайында қалыптасқан нормалар құрастырады. Өзінің жалғасып
келе жатқан даму сатысында халықаралык құқық шеңберінде халыкаралық
қауіпсіздікті қамтамасыз ететін едәуір тәсілдер мен құралдар қалыптасып
келеді. Олардың катарына карусыздану; мемлекетаралық дауларды бейбіт жол
арқылы шешу кұралдары; жеке жер-аймактарды (территорияларды)
бейтараптандыру (нейтрализация) мен демилитаризация; бейбітшілік, татулық
зоналарын құру; бейтараптық саясатты ұстану мен әскери одақтарға қосылмау;
халықаралық шиеленіс жағдайларды азайту шаралары секілді кұралдар жатады.
2. Иранның атом жобасы
Әлем назарындағы қазiргi басты проблеманың бiрi. Атом энергиясы
жөнiндегi халықаралық агенттiк (МАГАТЭ) жүргiзген келiссөздер нәтижесiз
аяқталды. 4 ақпанда Иран президентi Махмуд Ахмад Нежад МАГАТЭ
сарапшыларымен санаспайтынын мәлiмдедi. Ендi Иран мәселесi БҰҰ-ның
Қауiпсiздiк кеңесiнде қаралады. Ал Иран алған бетiнен қайтар емес. Бұл
Каспий аймағындағы жағдайды күрделендiре түстi. Батыс елдерi Иранға соғыс
ашса, Қазақстан қайтпек? Иран атомы Қазақстанға қауiптi ме? Қалай болғанда
бұл сұрақ талқылауды қажет етедi.
Нью-Йорктегi Еуразия тобының президентi Йан Бреммердiң пiкiрiнше, АҚШ
пен Израиль Иранға 2007 жылдың басына қарай шабуыл жасайды. Және ол бұл
болжамының iске асатынына 60 процент сенiмдi. Себебi, АҚШ Иран проблемасын
дипломатиялық жолмен шешуге бейiм. Тiптi, толықтай экономикалық оқшаулауға
әзiрге қарсы. Мәселенi келiссөздермен шеше алмаса ғана қару қолдануы
мүмкiн.
Иранға тек екi-үш жылдан кейiн ғана шабуыл жасалады деген
болжам—алдарқату. Халықаралық қауiпсiздiк жөнiндегi институттың сарапшысы
Макс Фитцпатрик Иранның атом жобасына қатысты нысандарын бомбалайтын уақыт
тiптi жақындап қалғанын айтады. Оның ойынша, Иран бес жылдан кейiн ғана
ядролық қару жасай алады. Бiрақ, уранды байытудың технологиясын 6-12 айдың
iшiнде игеруi мүмкiн. Израиль Иран уранды байыту технологиясына қол
жеткiзсе, оның бетiн берi қайтару мүмкiн болмай қалады деп санайды. Оның
үстiне Иранның кейбiр басшылары Израильға жаулығын ашық айтып, жер бетiнен
жою туралы мәлiмдеме жасаған болатын. Сондықтан, Макс Фитцпатрик Израильдiң
жақында Иранға әуеден әскери соққы беретiнiне шүбә келтiрмейдi. [11]
Израиль мұндай әскери операцияны бiрiншi рет жасайын деп отырған жоқ.
Ертеректе де Иранды бiр рет бомбалаған. Тәуекелдi бағалау институтының
директоры Досым Сәтбаевтын айтуынша, Иранға жасалғалы жатқан әскери
операцияның жоспары әлдеқашан дайын. Тек бұған қанша елдiң және қандай
әскери базаның құрамалары қатысатыны көпшiлiкке белгiсiз.
Иранның атом жобасына қатысты нысандары зымырандармен атқыланып,
соңынан ұшақтардан бомбаланып, жермен-жексен етiледi. Өйткенi, Иранды
экономикалық жағынан оқшаулау арқылы қорқыту бекер — онсыз да ел
экономикалық эмбарго жағдайында өмiр сүрiп келедi. МАГАТЭ шеңберiнде
жүргiзiлген келiссөздер нәтиже бермедi. Егер Иран мәселесi БҰҰ-ның
Қауiпсiздiк кеңсесiнде талқыланатын болса, Қытай мен Ресей қия тартатыны
анық болып отыр. Бұл процедуралардың бәрi уақытты созбақтатып жiбередi.
Батыс елдерiнiң барлау қызметiнiң мәлiметiнше, Иранда қазiр бiр тоннадан
астам жүктi 1200 шақырымға дейiн алып ұшатын зымырандар бар. Тек жетпей
тұрғаны – ядролық заряд. Сондықтан Иранға қарсы әскери жорық осы көктемде
басталады дейдi саясаттанушы Д.Сәтбаев.
Иран жорығына Израиль мен АҚШ-тың тiкелей қатысатыны анық. Францияның
президентi Жак Ширак терроршыларға көмек көрсетiп отырған елдерге тiптi
ядролық қару қолдануға шейiн баратынын айтты. Сарапшылардың барлығы бұл
сөздiң Иранға қаратып айтылғанына шүбә келтiрмейдi. Германия басшылығы да
Иран атомына қатысты қатаң позиция ұстанып отыр. Егер Еуропаның бұл екi елi
Иран жорығына аттанса, Англия мен Италия да қарап қалмайды.
Батыс елдерi Иран жорығын бастаса, оның қандай қалалары бомбаланады?
АҚШ-тың Сыртқы саясат кеңесiнiң вице-президентi осыдан бiр жыл бұрын
“Руский курьер” газетiне берген сұхбатында Иранда бес ядролық орталықтың
барын айтқан болатын. Олар: Фас, Караджа, Некк, Исфаһан және Арак қалалары.
Жалпы Иран атом жобасына қатысты нысандардың саны 20-ға жуық. Әуе шабуылы
осы қалаларға жасалуы мүмкiн.
Саясаттанушы Д.Сәтбаевтың ойынша, Иранға шабуыл жасау үшiн батыс
елдерi Қазақстаннан көмек сұрамайды, көршi Ирак жерiнен, Парсы
шығанағындағы әскери кемелерден, тiптi Израильдан тiкелей соққы бере алады.
Иранға қарсы соғыс басталса, оның Каспий маңы мемлекеттерiне қаупi бар
ма? деген сұраққа сарапшылардың көбi тiкелей әсерi болмайды деген
сыңайлы жауап бередi. Өйткенi, соғыс қимылдары Иран жерiнiң iшкерi жағында,
елдiң оңтүстiгiне таман жүргiзiледi.
Осы тұста одақтастар әскерiнiң Иракқа басып кiрер алдындағы ахуалды
еске түсiрейiк. Ол кезде Каспий жағалауындағы мемлекеттер бiраз қобалжыған-
ды: ашынған Саддам әскерi жан-жақты бас-көз жоқ атқылауы мүмкiн немесе
одақтастар әскерiнiң қаңғыған зымыраны өтiп кетуi кәдiк деп. Осыған орай
әуе қорғанысы саласын бiршама күшейткенi де белгiлi. Ал Иран Ирак емес,
Каспийдiң арғы бетiнде жатыр, көршi ел. АҚШ әскерилерiнiң көмегiмен соңғы
жылдары Әзiрбайжан өзiнiң териториясына әуе кеңiстiгiн бақылайтын екi радар
стансасын орналастырды. Оның бiрi – Дағыстанмен шекаралас жақта болса,
екiншiсi – Иран жағында. Сондай-ақ осыдан екi жыл бұрын АҚШ, Қазақстан және
Әзiрбайжан Каспийдi қорғау бағдарламасын жасаған болатын. Бұған Ресей
қарсы. Осыған орай америкалық сарапшы Илан Берман былай деген едi:
Каспийдi қорғау деген дәл мағынасындағы әскери блок емес, бастама екенiн
қайталап айтам. Және ол бастама тiптi де Ресейге қарсы бағытталып отырған
жоқ. Қайта оңтүстiгi мен Еуропаны Иран қаупiнен қорғау үшiн Ресей неге
Каспийде бiрiккен әуе шабуылынан қорғаныс (ПРО) жүйесiн құруға
атсалыспасқа?.
Осыған қарап Каспий маңында жағдайдың асқынып келе жатқанын байқауға
болады. Каспий екiншi Балқан болады деген сәуегейлiк те бұған дейiн
айтылған.
Егер батыс елдерi әскери соққы берсе, ашынған Иран қарап қалмайды. АҚШ
және оның одақтастарының жақын маңдағы әскери базаларын, Парсы
шығанағындағы кемелердi, Израильдi атқылауы мүмкiн. Иранда ондай зымырандар
бар. Солтүстiк Кореяның технологиясы бойынша жасалған Шахаб-3 зымыраны
1300 шақырымға дейiн ұшады. Әрине, жоғарыда аталған нысаналар қашықта, әрi
әуе қорғанысы күштi, аса бiр зақым келтiре қоймайды. Мұндай жағдайда оқиға
қалай өрбидi? Ашынған Иран кек қайтару үшiн Каспий теңiзiндегi және оның
маңындағы мұнай өндiрушi батыс компанияларын зымырандармен атқылауы мүмкiн
бе? Мен осы сұрақты өткен аптада Иран Ислам республикасының Қазақстандағы
Төтенше және өкiлеттi елшiсi Рамин Мехманпараст мырзаға қойдым. Екi ел
арасындағы тарихи тамырластық пен мәдени жақындық және Иранның атом жобасы
бейбiт мақсаттарды көздейтiнi жөнiнде ұзақ сонар әңгiме айтқан елшi Иран
елiнiң ондай шалт қимылға бармайтынына — Каспийде жұмыс iстеп жатқан мұнай
компанияларын атқыламайтынына сендiрдi. Мұнай мен газ түбi таусылады.
Болашақтың энергиясы – атом. Басқа елдер атом энергиясын игерiп жатыр.
Иранға неге болмайды?! деп ренiшiн бiлдiрдi елшi.
Саясаттанушы Шәрiпбек Әмiрбектiң пiкiрiнше, Иран саясатының түбi
белгiсiз. Каспийдегi мұнай компанияларының нысандарын атқылауға Иранның
күшi жетедi және психологиялық жағынан дайын. Сондықтан, алдын-ала сақтық
шараларын жасап, қамданып отыру еш артық болмайды дейдi Ш.Әмiрбек. Теңiздi
жағалай отырған бес ел—Қазақстан, Әзiрбайжан, Түркiменстан, Ресей және Иран
Каспийдi қалай бөлу туралы әлi бiр тоқтамға келген жоқ. Осы мәселе
бойынша Ашхабадта өткен 1-саммитiнде бес ел бес жаққа тартып, мәмiлеге келе
алмады—бiрде бiр құжатқа қол қойылмады. Сол жолы Түркiменстан президентi
Сапармұрат Ниязов Каспийден қан иiсi шығады деген едi. 2005 жылы
Тегеранда жоспарланған 2-саммит әлi күнге өткен жоқ, қашан өтетiнi тағы
белгiсiз. өйткенi, Каспийдiң құқықтық статусын талқылауға ешкiм ынта
танытпай отыр, Ашхабад саммитiнен кейiн бәрiнiң бетi қайтып қалды. Бiрiншi
саммиттен кейiн бес елдiң арнайы құрылған комиссиялары, Сыртқы iстер
министрлiктерi ара-тұра кеңескен болды. Теңiздiң биоресурстарын қорғау,
гидрометрология бойынша келiссөздер жасалып, бiрлi-жарым құжатқа қол
қойылғаны болмаса, мардымды ештеңе өнбедi. Мамандардың айтуынша, мұның
бәрiне Иран кiнәлi — Каспийдi теңдей бөлемiз деп қасарысып, көнбей отыр.
Иран қазiр Каспийдегi әскери флотын күшейтiп жатыр. Араз-Алов-Шарг
кешініндегi оқиғадан кейiн Әзiрбайжан да АҚШ-пен әскери саладағы
ынтымақтастықты жиiлеттi. Текетiреске жақын бұл жайттың бәрi Каспийдiң
құқықтық статусының шешiлмеуiнен туындап отыр.
Каспий статусының Иран атом жобасына тiкелей қатысы болмаса да, Иранды
батыс елдерi бомбалаған жағдайда бұл кикiлжiңнiң теңiз жағасындағы басқа
төрт елге әсерi болады. Олар бұл қақтығыстан бейтарап қала алмайды.
Саясаттанушы Әзiмбай Ғали АҚШ бастаған елдер бiрiгiп Иранға қысым көрсете
бастаса, Қазақстан АҚШ-тың бұл мүддесiн түсiнуi керек деп санайды. Оның
пiкiрiнше, орайы кеп тұрғанда Иранға ядролық қару жасатпау, қайта тұқыртып
әскери және экономикалық жағынан әлсiрете түсу – Әзiрбайжан мен
Түрiкменстанның болсын, Қазақстанның болсын стратегиялық мүддесiне сай.
Азия құрлығының бiрнеше елiнде елшi болған кәсiби дипломат Болатхан
Тайжанның ойынша, Иран атомының Қазақстанға қаупi жоқ. Оның пiкiрi Иранның
Қазақстандағы елшiсi Рамин Мехманпарасттың ойымен сабақтас: “Бiрiншiден,
Иран атомы бейбiт мақсаттарды көздейдi, екiншiден, Иранда ядролық қару
болғаны мұсылман елдерiнiң әлемдiк қауымдастық алдындағы беделiн арттыра
түседi”.
Б.Тайжанның пiкiрi – қазiргi қазақ қоғамындағы ойдың жиынтығы: “Иран –
мұсылман ел. Қазақстан да мұсылман ел. АҚШ Иранға бекер шүйлiгiп жүр”.
Журналист Бақытжан Қосбармақов қазақ қоғамындағы Иранға қатысты пiкiрдi
“ада-күде өзгерту керек” деп санайды. Иран Ресеймен бiрге Орталық Азия мен
Кавказ елдерiн екi өкпесiнен қысып тұр. Бұрын да солай болған, қазiр де
солай. Сонымен қатар, “Ядролық қаруға қолы жетсе, маңайындағы елдерге
қысымды тiптi күшейтуi әбден мүмкiн” дейдi Б.Қосбармақов. Ол өзiнiң “Иран
факторы” деген мақаласында Орталық Азия елдерiнiң, оның iшiнде Қазақстан да
бар, бағын байлап отырған “қара құлып” деп атады.
Қазір әлемдік бұқаралық - ақпарат құралдары Иран мәселесі жөнінде
толассыз хабарлар беруде. Өйткені ультраконсерватор Ахмади Нежад билікке
келгелі Иранның сыртқы саясатында үлкен өзгерістер басталып кеткені
белгілі. Осының алдында ғана бұрынғы президент Мохамад Хатами: Біз
атом саласын қайтадан қолға алуға тиіспіз. Әрине, ол бейбіт мақсатта керек.
Сондықтан Иран өз мүддесі үшін өзгелердің алдында жалпақ шешей бола
алмайды деп кесіп айтқаны бар. [12] Ал Ахмади Нежад Иранның
атом саласына деген мүддесін толық қуаттап, оны
түпкілікті жүзеге асыратынын танытты.Иран басшылығының бұл
мәлімдемесіне АҚШ пен Батыс келісе қояр ма екен? Өйткені бұдан біраз
бұрын Ақ үй мен Израиль Иранның Натанцада уран байытумен айналысқанын
дәлелдеуге тырысқан. 2003 жылы осы атом кешенінен шетелдік бақылаушылар
байытылған уранның ізін тапқанды. Тіпті одан ядролық қаруға қажетті
бөлшектер де алуға болатынын дәлелдеді. МАГАТЭ - нің екі жылдық
тексерісінің арқасында Иран қажетті құрал – жабдықтарды Пәкстаннан сатып
алғаны белгілі болды. Иранмен атом саласына байланысты келіссөз жүргізіп
келген Еуропалық үштік, яғни Ұлыбритания, Франция және Германия Ахмади
Нежадпен әзірге дос та, жау да емес. Дегенмен Ақ үй басшысы Буштың
Иранға қарсы күш көрсету қимылын онша қолдай бер-мейтіндер. Өткенде Буш
Иранға қарсы Мемлекеттердің қауіпсіздігі және адамдардың азат
қоғамда өмір сүруі үшін амалсыз күш көрсетуге тура келеді деп
мәлімдеген бар. Бұл жөнінде Иран Сыртқы істер министрлігінің өкілі Хамид
Реза Ассефи: АҚШ президентінің мәлімдемесі шындыққа жанаса қоюы екі
талай. Осы мәлімдеме арқылы Буш америкалықтардың соғысқа деген көңіл –
күйін байқағысы келген дейді. Десек те, жақында Пентагон өкілі полковник
Свитсер бір әскери басылымға АҚШ Каспий сақшысы атты әскери бөлімге
130 миллион доллар қаржы бөліп қойғанын, ол әскери бөлімдер Баку –
Жейхан мұнай құбырын қорғау үшін Иранның солтүстік көршісі Әзірбайжанда
орналасатынын айтқан. Бұл жөнінде батыс сарапшылары: АҚШ Иранға
Ирактағыдай тікелей келіп тисе қоймайды. Оған себеп-салдар да жоқ.
Мәселе Каспий сақшысына келіп тіреліп тұр . Баку – Жейхан мұнай
құбырын қорғамақ ниетте құрылған бұл әскери бөлімдер Каспий бойын
қадағалайтыны мәлім. Ал Каспийде Иранның үлкен мүддесі бар. Оны Иран кез
келгенге ұстатып жібере қоймайды. АҚШ Иран жанжалы осы аймақта
бұрқ ете түсуі әбден ықтимал . Себебі Вашингтон Каспий
сақшысы аталатын әскери бөлімдерді босқа жарақтандырып жатқан жоқ
деген байлам жасауда. Қалай айтсақ та, АҚШ пен Иран арасында бір
қақтығыстың жақындап келе жатқанын аңғаруға болатындай.
Жақында ел телеарнасынан Иран қорғаныс министрі Али Шамхани
баллистикалық зымыран үшін қатты жанар- жағармаймен жұмыс істейтін
двигательді сынақты сәтті өткізгенін хабарлады. Иранның Шахаб-3 атты
баллистикалық зымыранының ұшу қашықтығы кем дегенде екі мың шақырымға жетіп
жығыладығ Бұл – Израиль мен сол аймақтағы АҚШ әскери базаларын демде тас-
талқан етуге болады деген сөз. Содан болар, сынақтың сәтті өткенін ести
салы - сымен, алғашқы болып Израиль Иранның баллистикалық зымыран
саласын жедел дамытуды қолғаалғанына қарсылығын білдірді. Сондай-ақ Иран
зымыранының алыс қашықтыққа ұша бастауы Израиль
экономикасына салмақ сала бастаған секілді. [13] Оны Израильдің Израиль
эйркрафт индастриз атты ұшақ компаниясы америкалық Боинг фирмасымен
бірігіп, құны 1 миллиард доллар болатын, биік қашықтықтан Шахаб-3-атып
түсіру үшін Жебе атты зымыранға қарсы жүйені жасауға кіріскенінен
көруге болады. Дегенмен батыстың осы салада жұмыс істейтін мамандары:
Двигателді зертханада сынау бар да, оны зымыранға орнатып сынау бар.
Демек, оның қаншалықты сәтті болғанын, тек зымыранға орнатылған нақты
сынақта ғана айтуға болады десе,Ресей геосаяси мәселелер академиясының
вице-президенті, генерал-полковник Леонид Ивашов: Иранның қатты жанар
– жағар-маймен ұшатын зымыранды сынауға мүмкіндігі жеткілікті. Мен
ол елдің қорғаныс саласына байланысты көптеген мекемелерінде
болғанмын. Иран әскери техника саласында әлдеқайда алға дамып кеткен ел.
Соның ішінде зымыран өндірісі дегенді айтады.Сондай-ақ ол Тегеранның
Мәскеу мен әскери сала бойынша өте жақсы қарым – қатынаста екенін де
жасырмады. Соңғы жылдары Иранды тұқыртып алу үшін АҚШ пен Батыс ислам
елі атом қаруын жасауға көшті деп біраз дау – дамай
көтерген-ді. Тіпті көп ұзамай ислам атом бомбасы батыс елдерінің басына
әңгіртаяқ ойнатады деп те соқты. Содан болар, халықаралық МАГАТЭ
ұйымның өкілдері Иранның атомға қатысты-ау деген өндіріс орындарын
тексеріп те көрді. Ал Иран болса, атом стансасын тек бейбіт мақсатта
қолданатынын айтудан танбады. АҚШ Иранға атом стансасын салуға көмек
беріп отырған Ресейге ол елмен атом саласында қарым-қатынасын тоқтатуын
да сұраған болатын. Десек те, Иранға АҚШ пен батыс сырттай қоқан – лоқы
жасағанымен, тікелей келіп, Ирактағыдай әскери қимыл - көрсетуге бата
қоймайды. Себебі Иранның экономикасы да, әскери қуаты да әлемде жақсы
дамыған елдерге жатады. Сондақтан ол оңай шағыла қоятын жаңғақ емес. Иран
Ислам Республикасының экс-президенті , белгілі саясаткер Хашеми
Рафсанжани : Иран зымыран саласын жетілдіріп, оның дәлдігіне назар
аудара бастауы, өзге бір елге қауіп төндіру емес. Осы аймақтағы ең
бірінші қарсыласымыз Израильде өз зымыран жүйесін жетілдіруге көшті .
Біздікі соған жауап ретінде дейді алайда батыстың бірқатар сарапшылары
мәселе, АҚШ пен Иранның соңғы кезде ядролық қаруға байланысты теке
тіресінде емес, мәселе, Каспий бассейніндегі орасан зор көмірсутегіне
ие болуға деген бәсекелестікте жатыр дегенді алға тартады. Дегенмен осы
сөзде шындық жатқан секілді. Өйткені Иран Каспий жағалауында жатқан
беделдің бірі болғанымен, Каспийді бөліске салуға келгенде,
өзгелерімен ымыраға келе алмай отырған ел. Себебі Каспий Парсы шығанағынан
кейінгі әлем бойынша мұнай-газ қоры жағынан екінші орында тұр. Ал бұл
жерде аймақтағы бес елмен қатар, АҚШ-тың да стратегиялық мүддесі ба р .
Парсы шығанағындай жанжал Каспий бойында да туып кетуі мүмкін.
Өйткені бұл жерде қуатты елдердің мүддесі тоқайласып жатыр деген пікір
де жоқ емес. Бір ескере кететін жайт, осыдан бірер жыл бұрын Иран
Әзірбайжан мен теңіздегі даулы мұнай көзіне байланысты әскери қақтығысқа
бара жаздағаны бар. Бұл ай-мақтағы өзіне тиесілі үлесті қорғау ниетте
Ресеймен қатар Қазақстан да әскери күштерін шоғырландырып, күшейту
үстінде. Бұл жағынан келгенде, Иранның орта қашықтыққа ұшатын зымырандарын
сынап, әскери сапқа қоя бастауы жөн де секілді. Мәселе, Израильге не
болмаса мұхиттың ар жағында жатқан АҚШ-қа ядролық соққы беруде
емес, мәселе, Каспийдегі өз үлесін, дипломатия іске аспаған кезде күшпен
болса да қорғауда жатса керек.
1.3 Иранның қазіргі кездегі ядролық саясаты және жетекші
мемлекеттердің саяси ұстанымдары
Ресми билік маусымдық сайлауда жеңіске жеткен Махмуд Ахменижадтың
қолына өтіп, ол соңғы 20 жылдағы шейіттік діни басқармаға жатпайтын алғашқы
президент болды. Алайда, оның ультраконсервативтік және иконді емес позиция
ұстауы мүмкін деген қорқыныш – оның президент постындағы бірінші күні
дәлелденді. Ол оның елі ядролық бағдарламаны жалғастыратының айтты. Иранның
рухани лидері Хаменейден және бұрынғы президент Мохаммад Хатамидің қолымен
24-маусымдағы сайлауда жеңіске жеткендігі туралы құжатты алғаннан кейін,
Иранның жаңа лидері әлем жаппай жою қаруысыз болу керектігін, осындай
қаруларды жою керектігін айтты. Алайда ол осыдан кейін оның елі саяси,
ғылыми және технологиялық жағынан озып отырған ұлт жағынан дискриминацияны
жүргізбейтіндігін айтып, (ДНЯО-ның) мүшесі ретінде байытылған уранды АЭС
үшін қолдануға толық құқылығын айтты. Иранның өкілі Сирус Насери Иранның
ядролық проблема бойынша Еуропалық Одақ мемлекеттері жағынан алдын-ала
шарттар мен келісім процессі өзара сыйластық жағдайында өтетін болса,
келісімге келуіне дайындығын айтты.[14]
Жанармай үшін уранның құрамы 4% уран-235 изотолы, ал қару үшін – 90%
керек бұндай байыту үшін жүздеген мың есе көп центрифугалар қажет. Сонымен
қоса, көптеген уақыт, шикізат керек, ал ол қазіргі Иранда бар.
Қалай болмасын, Иранның ядролық бағдарламасын шеңберіндегі жүргізіліп
жатқан жұмысқа халықаралық қауымдастық қатарында Иранға қарсылармен қатар,
оларға оппозиция да бар. Дәстүрлі қолдайтын Ресей мен Қытайдан басқа,
елеулі роль атқаратын үлкен дамушы елдер – ОАР, Бразилия және Аргентина
сынды елдер бар.
МАГАТЭ-нің куәландыруларында осы елдердің делегациялары Иранға деген
қатаң қимылдар оларды енжер қылдырмайтындығы туралы айтты. Франция,
Германия және Ұлыбритания сынды мемлекеттер Тегеранмен келісімге отыру
арқылы, атом бомбасын жасау үшін Иранды байыту жөніндегі процедураларды
жанартпау үшін аятолларды көндіруді көздейді. Өзінің шешуші сөзіне Хаменей:
Барлық тәкапар мемлекеттер, әсіресе Ұлы шайтан (АҚШ) бізді ешкім бопсалай
аямайтынын ұқсын. Сөзден іске көшті: инаугурациядан кейін бірәр
соғыстардан кейін Иран үкіметінің өнімі өзінің Исфахандағы ядролық
артылықтағы барлық пломбаларды бұзатындығын айтты. Осы қадам, сол кезде
Брюссельден келген хаттама бойынша 2 жыл бойы жалғасқан келіссөздерді
бұзатын болды, ал Венадан атом энегиясы бойынша халықаралық агенттік
(МАГАТЭ) вето шешімін жариялап, халықаралық қоғамдастық Ирандық еуропалық
объектілерге бақылау үшін қоятын құрылғыларды қоюға бірнеше күн керек
екенін айтты. Кофи Аннон мұндай шешімдерді қабылдаудан бас тартуды сұрады.
Қалай болғанда да сейсенбі күні Исфандағы орталықта МАГАТЭ инстпекторының
қатысуымен қондырғылардан пломбалар алды. Әдейі шақырылған журналистердің
көзінше жұмысшылар өндіріс сызбасына Иран рудасын концентраты – сары кекті
септі. Осылайша Иран 2004ж Ұлыбритания, Германия, Франциямен келіссөздер
негізінде тоқтатылған ядролық бағдарламаның жұмысын жаңартты. Осындай
Еуропалық және АҚШ үшін күтпеген қадамға Иран 30парақтық Еуропалық
Одақпен ықпалдастық жөніндегі құжатты жойғаннан кейін жасады. Бұл қадам ЕО
кешігуінен емес (ЕО өз ұсыныстары пакетін 4 күнге кегіктірген), көбіне осы
ұсыныстардың мазмұнынан болыу мүмкін. Бұл құжатта Тегеранның ядролық
энергияны бейбіт мақсатта қолдануда құқығы сақталатындығы, ЕО сауда
келісімін тездетуге жету, ядролық жанармайдын Ресеймен Еуропадан
жеткізілуіне кепіл берілетіні, Иранды Орталық Азиядан Еуропаға көмірсутек
шикізатын жеткізуге басты транзиттік пункке айналдыру. Екінші болжам
Иранның вице-президенті және атом энергиясы бойынша Ұйымның басшысы Голама
Реза Агазаденің сөзі дәлелдейтін, яғни ол ЕО шарттары көрсетілген құжат
Ирак жағының абыройын түсіретіндей болды.
Вице – президенттің айтуынша Исфаханда жұмыстың тоқтауы саяси қадам
болды және Иран мен еуропалық үштік (Ұлыбритания, Франция, Германия)
келіссөз процессі кезінде өзара сенімділік атмосферасын туғызу мақсатында
жасалған, алайда Еуропалық Одақ жағынан осы күнге дейінгі конструктивті
ұсыныстар болған жоқ.
Ислам Республикасындағы ядролық қызмет қозғалысы және басқа да бейбіт
атомдық технологияны алғысы келетін мемлекеттер үшін көрсететін үлгі бола
алады, сондықтан Иранның өзінің заңды құқығын қорғауы мүдделі елдердің
мүдделес болады, - деді Агазаде.
Еуроүштік Тегеранның бұндай қимылдарына бірден көңіл аударып,
сейсенбі күні Венада МАГАТЭ басшыларының Кеңесінің отырысын өткізді. Үш
Еуропалық елдің қорқытуынша Ирандық ядролық досье БҰҰ-ның қауіпсіздік
кеңесіне берілуі мүмкін, ал БҰҰ-ның Иранға қарсы санкция қабылдау құқығы
бар. Бұл істі БҰҰ-ның ҚК беруге заңды негіз жоқ, себебі Иран ядролық қаруды
таратылмауы келісімнің мүшесі ретінде ядролық арсеналын энергия саласында
қолдануға құқығы бар. АР айтуы бойынша, АҚШ президенті Дж.Буш Тегеранның
Иранның ядролық бағдарламасына байланысты келіссөз процесін жаңартуға дайын
екенін естігенде скептицизммен қабылдаған.
Өзінің ранчосында демалып жатқан Буш бұндай Тегеранның ниетін
жағдайдың позитивті дамуы деп есептеп, егер Иран 2004ж қарашасындағы
Париждік келісімшарттың шеңберінде өз міндеттерін орындамаса, БҰҰ-ның
қауіпсіздігін Кеңесі арқылы экономикалық санкциялар салатынын айтты.
Эмбаргоның еңгізуімен, Иран мұнайға жоғары бағамен қорғалған, бұл дамыған
өндірісті елдерге одан да көп шығын әкеледі.
Сондықтан, батыстың мемлекеттеріне бірік пен шешімділікті сақтаудан
басқа амал қалмады. Осы ирандық ядролық кризистің ұшығуна байланысты
мұнайдың бағасы үлкен қарқынмен өсіп, барреліне 64$ құрап отыр. Көптеген
аналитиктер ирандық досьенің БҰҰ-ның ҚК өткізуге туралы ойдан қашқақтайды
себебі ол кезде мұнай нарығының қолдан болатыны қорқынышты жайт. [15]
Ұлыбританияның үкіметі Иранның уранды байыту бағдарламасы шенберіндегі
жұмысын жаңарту жөнінде терең ойлап, бұл проблеманы ЕО шешу жолын
бұзғандығы ретінде қабылдайтынын айтқан. Францияның СІМ Иран өз іс-әрекеті
арқылы халықаралық қауымдастықта ауыр дағдарыс тудырып отырғандығын
айтты. Бірақ, егер ЕО пен АҚШ тарапынан сын тоқтамаса және әрі қарай дами
берсе, жаңа жанжал тууы мүмкін, бірақ бұл басқа ядролық орталық –
Натанзанның ашылуы мүмкін. Бұл үшін ирандықтарға осы қалада заводтың
жұмысын бастау үшін белгілі дәрежеде газ қажет. Иранның мұндай жағдайға
баруы халықаралық дағдарысты тудырады. Себебі АҚШ, ЕО және БҰҰ тарапынан
Иранмен қауіп және ұсыныстар ойындары ғана жүргізіліп жатқан жоқ, сонымен
қатар өздерінің ұсыныстарын да көрсеткен. Бұл жерде мәселе жұмыс орындары
мен бомба арасындағы таңдау болып отыр. Басқа сөзбен айтқанда, Иранға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ислам әлемдік діндердің ішіндегі қуаттысы болып саналады. Өйткені
ислам діні мұсылмандық Шығыста қашанда діни доктрина мен әлеуметтік ұйым
ретінде Европадағы христиан дінінен өзгеше рөл атқарады. Христиан діні
өзінің халықты толық билеген заманында болсын, катаң қудалау мен
өркениеттің кұлдыраған жылдарында болсын еш уақытта зайырлы билікті толық
ығыстырып шығармаған болатын. Ал ислам діні болса, мұсылман қоғамының
барлык салаларында орын тапты, ол экономикалык қатынастар сипатын анықтады,
саяси әкімшілік бағыт пен мұсылмандардың әлеуметтік құрылымын, мәдениеті
мен тұрмыстық қатынастарын белгіледі. Ислам елдерінің рухани өмірі исламның
бақылауында болуымен қатар сырткы қалыбы тәрізді ішкі негізі де исламдык
сипат алып, ислам шеңберінде дамыды.
2003 ж. қыркүйек айында Астана каласында өткен Әлемдік және дәстүрлі-
ұлттык діндер съезінің ашылу рәсімінде Н.Э. Назарбаев дін жайлы өз пікірін
былай баяндайды: Дін - ғаламдану дәуіріне дейінгі әлемге гуманизм мен
мәдени тілдесуге әкелетін жалғыз ауқымды кұбылыс. Рухани байлықтан өзге;
дін халықаралық әріптестіктің әрекетті институты болып табылады. Бұл
этнодіндік сипаттағы локалды және аймактық шиеленістердің ұлғайған бүгінгі
күні өте манызды [1]
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы. Халықаралық қатнастардағы Иран
факторы екі анықтаушы фактор-ислам және иран ядролық қаруы әсеріне
байланысты болды. Бүл екі фактор бір бірімен тығыз байланысты болып
отырды. Сондыктан диплом жұмысында халықаралық қатнастардағы Иран
факторының пайда болуының маңызы такырыбы жеке зеррттелді.
"Персия" журналының бас редакторы Мехди Санои былай деп жазды: "Иран
халқы өздерінің ежелгі дәстүрін жалғастырушы жақын, туыс ілім ретінде ислам
дінін қабыл алды. Сол уақыттан бастап ирандықтардың барлық ғылыми, мәдени
жетістіктері ислам атымен, ислам игілігі үшін жасалынды оның ары қарай
гүлденіп, таралуынына мүмкіндік туғызды. Осы кезеңнен бастан Иранды
исламсыз, исламды Ирансыз қарастыру мүмкін емес".
1979 ж. Иранда жеңіске жеткен Ислам ревюлюциясы, қазіргі заманның
маңызды оқиғаларының бірі болғаны даусыз. Имам Хомейни басшылығымен жүзеге
асқан бұл төңікеріс ислам өркениетінің тағы бір жеңісі болды. Иран коғамы
бұрынғы революциялык қозғалыстардың тәжірибесін талдап-зерітеуден кейін
батыстық ұлтшылдық пен шығыстық социализм негізімен терең таныстықтан соң,
өз мемлекетіне қолайлы ерекше даму жолын таңдап алды. Бұл революцияның
тамыры исламнан нәр алды, сондықтан ол дінді қайта жаңарту, қоғамда діни
бағыттағы билік орнату мақсатымен жүзеге асырылды.
Диплом жұмысының өзектілігі.
Иран елінін геосаясат пен ислам әлемінде алатын орны ерекше.
Еліміздің сан саясат құрсауынан босап, тәуелсіздікке нық кадам басқан
бүгінгі кезеңінде егеменді республика ретінде әлем халықтарымен тән
дәрежелі катынаста болу үшін сол халықтардың тарихымен,
мәдениетімен, рухани дүниесімен таныс болу абзал. Қазақстан үшін осындай
елдің бірі, ислам әлемінде маңызды мемлекет саналатын – Исламдық Иран
Республикасы. Кезінде артта қалған, дамушы саналатын алып Иран елі бүгінде
біз үшін үш мың жылдық көне тарихы бар, мәдени, рухани тамырлас ел болып
саналады.
- Одан өзге Иран елі мен Орта Азия халықтары тарихы мен мәдениеті
түйісетін нүктелер біршама. Орта Азия мен Иран арасындағы катынас ислам,
тіпті христиан діні пайда болуына дейінгі кезеңге жататынын дәлелдей отырып
Мехди Санои былай деп жазады: "Үлы Жібек жолы бүкіл Орта Азия жерінде,
әсіресе Бұхара мен Қаішар арасындағы қапаларда ирандық мәдениет, өмір мен
тілдің дамуына ықпал етті. Нәтижесінде иран мәдениеті Мауренахрдың Иранға
енген кезеңінде де, одан бөлініп шыққан кезеңінде де Орта Азия халықтарын
өмірлерінде көрініс тапты деп пайымдауға болады. [2] Ирандық-
исламдық мектептен шыққан ортақ ғалымдар мен ақындардың есімдерін
атамағанның өзінде, ирандық стильде оңтүстік Қазақстан архитектурасында
орын алған ұлы суфист Қожа Ахмед Яссауи және басқа да ондаған кесенелер,
ертеде ата-бабаларымыздын "Шаннама", "Лейлі-Мәжнүннен" үзінділер оқуы,
тіпті қазақ тіліне енген парсы сөздері - иран мәдениетінің казақ халқына
қаншалықты ықпал еткендігінін дәлелі. Такырыпты зерттеу өз кезегінде
Қазақстан тарихында да маңызды орын алатын ислам дінінің шығуы мен
таралуы, исламның мемлекеттегі рөлі жайлы мағлүмат береді. Бұл өте маңызды.
Еліміздің президенті Н.Ә. Назарбаев Сауд Арабиясына барған сапарында:
"Ислам киелі орындарын барып көру менің осы заманғы үрдістерде діннің
алатын орны мен қызметі жайындағы көзкарасымды өзгертуге мәжбүр етті" -
деген болатын.
Бүгінгі күнде Иранның халықаралық қатнастардағы орнын, даму
ерекшеліктерін түсіну үшін де зерттеу жүмысының көмегі бар.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны халықаралық қатнастардағы Иран факторы
және қазіргі Орталық Азиядағы Иранның ролін зерттеу
Диплом тақырыбын зерттеудегі басты мақсат тақырып аукымына сай
қазіргі геосаяси жағдайдағы ИИР ролін және аймақтық қауіпсіздіктегі орнын
анықтау болып табылады.
Осы мақсаттарды жүзеге асыруда төмендегідей міндеттерді шешу алға
қойылды
• 20-ғасырың аяғымен 21 ғасырдың басындағы геосаяси жағдайды сараптау
және ондағы Иран факторын қажете тоқталу
• Аймақтық қатнастардағы пайда болған жаңа проблемаларды шешудеге ИИР
ролін айқындау
Диплом жұмысының деректік негізі. Ғылыми жұмыстың деректік негізі
тақырып жағынан топтастырылды. Диссертация Иранда есімдері белгілі, беделді
исламтанушы, тарихшы, философ ғалымдарының еңбектері толықтырылды. Олардың
қатарында Мұхаммад Хосейн Табатабаи, Сейд Хосейн Джафари, Абдолрафих
Хакиқат, Абдолла Рози, Мұхаммад Зейн Омели, Мұхаммад Хосейн Мозафар, Содек
Айневанд, Абуфазл Шукури т.б
Дипломатиялық құжаттар деректердің ерекше тобын құрады. Оның ішінде
ИИР мен ҚР арасындағы өзара келісім шарттарды да атап өткен дұрыс.
Диплом жұмысын жазуда мерзімді баспасөз бетіндегі материалдар да
пайдаланылды. Шығыс елдерінің өткені мен бүгінгі тыныс тіршілігінен хабар
беретін Новое время" (1989-1991 жж.), "Азия и Африка сегодня" (1992-2002
жж.), "Восток" (бұрынғы "Народы Азии и Африки'') (1986 ж.), "Центральная
Азия и Кавказ" (2000 ж.), "Мировая экономика и международные отношения"
(2004 ж.), "Қазақ тарихы" (2000 ж.), "Қаз МУ хабаршысы" (1999-2002
жж.), ''Континент" (2000 ж.) басылымдарынан мағлұмат алынды.
Академиялық деректер, мемуарлық әдебиеттер және деректер ретінде
Н.Назарбаевтың "Ғасырлар тоғысында", Аятолла Хомейнидің "Исламдык билік" [1
1] енбектері, Сейед Мохаммад Хатамидің "Авторитаризм билігіндегі дәстүр мен
ой" кітабы, ислам әлеміндегі қазіргі көзқарастар ағымын сараптап, әсіресе
бұл ағымдардың Ирандағы ислам революциясына арақатынасынан хабар беретін
"Боран алдындағы қорқыныш" және ирандық-мұсылмандық және батыстық
өркениеттердің бір-біріне ықпалы мәселеріне арналған "Ислам, сұхбат және
азаматтық қоғам еңбсктері, М. Санаи естеліктері, одан басқа Имам Хомейнидің
өлеңдер жинағы. Омар Хайам рубаяттары, Низами дастаны, Хафиз газалдары,
Сағди шығармалары да дерек ретінде пайдаланылды.
Диплом такырыбының зерттелу дәрежесі. ИИР халықаралық қатнастардағы
ролін дұрыс анықтау үшін, Иранның тарихына байланысты еңбектерді бірінші
атау қажет. Олардың ішінде В.В. Бартольд, В. Ирзинг, О.Г. Большаков, Д.
Еремеев, Г.Э. Грюнебаум, Е.А. Беляев, Р. Дозие, И. Крачковский, Соловьев,
Ю. Скайлер, И.П. Остраумов, А. Крымский, X. Абдалати еңбектерін атауға
болады.
Ресейлік шығыстанушы В.В. Бартолд Иранның Орталық Азиядағы роліне
көңіл бөлген болса, Е.А Беляев араб әлеміндегі Иранның роліне байланысты
жазған.
Шетелдік зерттеушілердің қатарында Иран тарихына байланысты Густав
Зедмундты, еңбектерін ерекше атаған жөн.
Қазақстандық зерттеушілерінің қатарында Ислам мәселелерін зерттеуге.
М. Үсенова мен С. Үсеновтарды атауға болады. Қазақстан халқын Құран, ислам
діні қағидалары, мұсылмандык дәстүрмен терең таныстырған жеке тұлға ретінде
- Халифа Алтай Ғақыпұлның есімін атауға болады. Сонымен бірге М.Қ
Әбусейтова, О.И. Жигалина, К.К. Қожахметов, А. Чупековтарды атауға болады.
Диплом жұмысының методологиялық негізі мен әдістері.
Зерттеу барысында жаңа бағыттағы ғьлыми ой-пікірлер мен тұжырымдар,
жаңа тарихи тұрғыдан жазылған көзқарастар басшылыққа алынды.
Дипломдық зерттеудің методологиялык және теориялык негізін
диалектикалық даму заңдылықтары мен өркениеттілік, салыстырмалық, талдау,
жинақтау және қорыту, жүйелік әдістері арқылы бердік.Сонымен қатар тарихи
ұстанымдармен концептуалдық ережелер, танымдык теория негіздері алынды.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан
тұрады.
ЖАҢА ӘЛЕМДІК ГЕОСАЯСАТ ЖӘНЕ ИРАН ФАКТОРЫ
1. Жаңа әлемдік тәртіп мәселесі. Қауіпсіздік факторы
Б
үгінгі таңда басты зерттелетін нәрселердін бірі, ол қауіпсіздік ұғымының
әртүрлі аспектілерінің карастырылуы. Қазір көптеген гуманитарлық ғьлымдарда
басты талқыланатын нәрселердің бірі ол жеке тұлға, қоғам және мемлекеттің
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі. Халықаралық қатынастар мен
саясаттанудың теориясы бекітілмесе, қазіргі халықаралық саясат жағдайда
кез-келген мемлекеттің болашақ дамуына, ғаламдану процесі өзіндік септігін
тигізеді. Бұл үлттық қауіпсіздік пен ұлттық мүдденің жеке аспектілерінің
дұрыс зерттелуі үшін қажет. Біздің еліміз саяси және экономикалық ғаламдану
үрдісі туғызатын теріс, келеңсіз салдарды азайту немесе мүлдем жою
қабілеттілігіне үйреніп ие болуы керек. Қазақстан өзінің әлемдік
шаруашылықта орнын алу үшін экономикалық бәсекелестік қабілеттілігін арту
кажет. Қазақстан өзінің бәсекелестік артықшылықтарын дүниежүзі
шаруашылығында ебін тауып пайдалану ұлттық қауіпсіздікті камтамасыз етуде
себепкер. Біздің пікірімізше, мемлекеттік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің
басты аспектілерінің бірі, ол - кадр даярлау проблемасы мен олардың тепе-
тең жағдайда жетілдіруі мен сақталуы. Қазақстан Республикасының 1998 жылдың
маусым айының 26 күні қабылданған "Ұлттық қаупсіздік туралы" заңында осы
проблема айтылып кеткен. [3]
Біздің пайымдауымызша, кез-келген мемлекеттін ұлттык қауіпсіздігінің
қамтамасыз етілуі халықаралык кауіпсіздікпен және әлемдік қауіпсіздікпен
өзара тығыз байланыста. Теориялык мағынадалттык. аймактык және халыкаралык
қауіпсіздікті бір-бірінен жеңіл айыруға болса тәжірибе жүзінде олардың
күрделі диалектикалық өзара тәуелділігін көріп байқауға болады. Қазіргі
жағдайда ұлттық (сыртқы) қауісіздікті тиімді түрде тек аймақтық деңгейде
ғана, біздің ойымызша, камтамасыз етуге болады. Бүгін ұлттық қауіпсіздіктің
кез-келген жүйесі ұлттық ұйымшылдыққа негізделу кажет. Қауіпсіздік ұғымы
мазмұның түрлі аспектілерін белгілейтін көптеген анықтамалар бар. Мысалы,
қауіпсіздікті қоғамның, халықтың, мемлекеттің, дүниежүзі қауымдастығының
қауіп-катерлерді айкындау, алдын алу, әлсірету, тойтарыс беру қызметі деп
түсінуге болады. Қауіп-қатерлерді алдын-алу қажеттілігі олардың кез-келген
саяси субъектісін талқандау оның рухани құндылықтарына салмақты зиян
келтіруі мүмкіндігінен туады. Қазақстандық зерттеуші М .Лаумулиннің
пікірінше, кауіпсіздікті мемлекеттің конституциялық құрылымын, мемлекеттік
егемендігін, тәулсіздігі мен территориялық біртұтатыстығын қамтамасыз
ететін халықаралық және ішкі қоғамдық катынастар. [4]
Осы себепте А.Уольферс, Б.Бьюкен және Р.Кеохэн сияқты батыс
зерттеушілерінің теориялық ғылыми еңбектерін атап кету қажет. Олардың
ғылыми еңбектерінде қауіпсіздік проблемаларының концептуалдық негізде
зерделенуі орын алды.
Мысалы, либералдык ағымының өкілдері кооперативті қауіпсіздіктің
халықаралық институттардың аса кажетті болғандықтан кауіпсіздік
қоғамдастығының кен кұрамына көңіл бөлуде. Аталмыш қауіпсіздік
қоғамдастығына мүше болуға келетін мүдделі елдерге қандайда бір себептермен
шектеу койылмайды.[5]
Ұлттық қауіпсіздіктің әртүрлі аспектілерін камтамасыз етуі әр уақытта
көкейтесті мәселе. Ішкі саясат, көп мөлшердегі мемлекеттің географиялық
жағдайымен, әлеуметтік-экономикалық дамудың деңгейімен және коғамдық-саяси
жағдаймен, тарихи және мәдени дәстүрмен, ұлттық егемендігін камтамасыз
етілуімен және мемлекеттің ұлттық мүддесімен анықталады. Кең көлемдегі
өзіндік зерттеу нәтижелері мен қауіпсіздіктің категориялык белгілері басты
үш кұрамды бөліктен тұрады: ұлттық, аймақтық және дүниежүзілік. Бұл үш
құрамның байланыстылығы айқын және олардың қазіргі әлемде қауіпсіздік
түсінігіне қайшылығы жоқ. Көптеген зерттеушілердің көзқарасы бойынша,
ұлттық қауіпсіздік басты ұлт позицияның негізі болып табылады. Олар - жеке
тұлғаның қауіпсіздігі, қоғамдық қауіпсіздік және мемлекеттік қауіпсіздік
негіздері. Бұлар, яғни жеке тұлғаның, қоғамның және мемлекеттің
қажеттіліктері елдің ұлттық мүдделері ретінде ғана қарастырылса олар
мемлекеттік саясат деңгейіне дейін көтеріле алады. Бұрынғы Кеңес Одағының
кезінде ұлттық қауіпсіздік ұғымы саясаттану ғылымында өз дәрежесінде
қолданылмады. Кеңес заманындағы кең қолданылып түсіндірілген мемлекеттік
қауіпсіздік ұғымы көптеген себептермен қолданыстардан шығарылуда. Бүгін
ұлттық қауіпсіздік термині көптеген жаңа терминдермен бірге пайдалынылады,
және экономикалық қауіпсіздік, экологиялық қауіпсіздік, демографиялық
қауіпсіздік, ақпараттық қауіпсіздік, және тағы да басқа терминдермен жиі
ауыстырылуда. [6]
Кеңес Одағы заман кезінде геосаясат ғылымының тағдыры онша мәз
болған жоқ. Оның қауіпсіздікті зерттеу мәселесіне жақын болғанымен тек 20-
ғасырдың 90-ші жылдарынан бастап түрлі геосаяси факторларды қарастыратын
ғылыми еңбектер жарық көруді бастады. Геосаясат-мемлекеттердің кеңістік пен
территориялық ерекшліктерін, тарихи оқиғаларды бағалайтын және әлемдік
саясатта орын алатын түрлі факторларды қарастыратын ғылым.
Қоғамдық ғылымдарда қолданылып жүрген геосаясат үғымы көптеген
кауіпсіздіктерді қамтамасыз етуге қолайлы.
Қазірде бұрынғыша, табиғат әсерінен және географиялык себептерден
туындайтын мәселелерді шешуге жол іздеу геосаясат ғылымының негізін
құрайды. Классикалық геосаясат негізін қалаушылар Р. Челлен, Н.Спайкмен,
К.Хауэсхоффер, Х.Маккиндер және А.Мэхэн табиғи және географиялық
факторларды ескере отырып, әскери және саяси каутіздікті қамтамасыз ететін
тұжырымдамаларға тірелді. [7]
Ұжымдық қауітісіздік термині 1922 жылдан бастап халықаралық
катынастар тәжірибесіне Ұлттар Лигасы қызметі шеңбері қолдануынан кірді.
Ұжымдық қауіпсіздік Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысына сай халықаралық
бейбітшілік пен қаупсіздікті сақтауға және басқыншылық (агрессия) шараларын
алдын алуға бағытталған бірлескен әрекеттер жүйесі болып табылады. Ұжымдық
қауіпсіздік қағидасы БҰҰ-ның Жарғысымен бірге көптеген басқа көпжақты
халықаралық келісім-шарттарда (мысалы, 1975 жылғы Хельсинки қорытынды акті)
бекіттілген. Ұжымдық қауіпсіздік жүйесін екі негізгі белгілер сипаттайды.
Қатысушы-мемлекеттер барлық өздерінің арасындағы туған дау-дамай,
шиеленістерді бейбіт жол арқылы шешу, басқа елге қарсы күшті пайдалануға
тыйым салу, халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікке төнген қауіп-
катерлерді өзара ынтымақтастық арқылы азайту не болдырғызбау сияқты
міндеттемелерді алу бірінші белгі болып табылады.[8] Ал екінші белгі ол
қатысушы мемлекеттердің ұйымдық бірлігі, яғни олардың үкіметаралық
үйлестіру органдарын кұруы мен келіссөздер жүргізілетін кездесулерді
тұрақты негізде өткізіп іске асыру процесі болып келеді. Халықаралық құқық
әдебиет көздерінде түрлі авторлар ұжымдық қауіпсіздік жүйесін екі түрге
бөледі: жалпыға ортақ (әмбебап) және аймақтық қауіпсіздік қамтамысыз ету
жүйесі. Жалпыға ортақ (әмбебап) қауіпсіздік қамтамасыз ету жүйесі Біріккен
Ұлттар Ұйымы шеңберінде құрылып, қалыптасып кызмет етеді.
Американдық зерттеуші Б.Бьюзанның есімі халықаралық қатынастар теория
ғылымына кешенді қауіпсіздік деген терминді еңгізгені арқылы кең танымалы
болды. Кешенді қауіпсіздік атты ұғымды ол географиялық тұрғыдан өз-өзіне
жақын және олардың ұлттық қауіпсіздік мүдделері бір-бірінен жеке
қарастыруға болмайтын мемлекеттер кұрастыратын бөлек топты түсінеді.
Б.Бьюзан кешенді қауіпсіздікті айыратын төрт факторлар тобын қарастырады.
Бірінші топқа ол елдердің кеңістік және географиялық жақындығын анықтайтын
факторлар жиытнтығы жатқызады. Екінші топқа ол мемлекеттерді өзара
қауіпсіздікті қамтамасыз ету негізінде жақыңдастыратын және байланыстыратын
факторларды кіргізеді. Факторлардың үшінші тобы мемлекеттер арасындағы күш,
қуат негізінде кұрастырылған және сол мемлекеттердің ұлттық мүдделері бір-
бірімен өріліп байланысқан екіжақты немесе көпжақты қарым-катынастар. Ал
соңғы төртінші топқа кіретін факторлар: мемлекетаралық қатынастарда
туындайтын қолдау, түсіністік, күдіктену, қаймығу сияқты қарым-қатынастар
жиыны.
Ұлттық мүдде категориясын зерттеуінің арқасында саяси реализм
мектебінің жақтаушылары ғылыми дәйектемелер келтіріп халықаралық қатынастар
теориясын жеке ғылым ретінде қалыптасуының негізін қалады. Қазіргі кезде
саяси реализм ағымының көптеген позициялары өзекті екендігін көрсетіп
халықаралық қатынастар ғылымының басты және құрама бөлігі екенін дәлелдеп
айкындады. Саяси реализм мектебінің негізін қалаушылардың бірі Ганс
Моргентаудың ойынша, белгілі бір мемлекеттің ұлттық мүдделері оның
географиялык орналасуына және сол елдің саяси, экономикалық, мәдени даму
жолының ерекшеліктеріне негізделу қажет, Оның пікірінше, мүдде деп аталатын
ұғым ұлттық және қоғамдық екі ірі топқа бөлінуі ықтимал. Яғни қоғамдық
мүдде мемлекеттің ішкі саяси саласына жатады, ал ұлттық мүдде түсінігі
мемлекеттің сыртқы саясатына және жалпы алғанда халықаралық қатынастардың
түрлі аспектілеріне қатысты болып келеді. Мемлекетаралық қатынастарды егжей-
тегжейлі қарастырып, Г.Моргентаудың келетін қорытынды ойы, ол ұлттық
мүддені мемлекеттің бірден-бір үзілді-кесілді саяси бағыты, ойланып
толғанудың бірден-бір қағидасы ретінде тануы[9].
Ұлттық қауіпсіздіктің түрлі аспектілерінің зерттелуі кезінде ұлттық
мүдделер түсінігіне жиі назар аударылады. Айта кететін жайт ол ұлттық
қауіпсіздік тұжырымдамасын анықтау кезінде ұлттық мүдделер түсінігі
міндетті түрде қарастырылады. Ұлттық қауіпсіздік тұжырымдамасын
қалыптастыру кезінде көптеген жағдайларда бірінші белгілі бір елдің ұлттық
мүдделері анықталады, сосын бар және келешекте пайда болуы мүмкін қауіп-
катерлер белгіленеді, ал ең аяғында сол елдің ұлттық қауіпсіздік саясаты
анықталуға түсіп іріктеленеді. Кейде арнайы әдебиетте ұлттық қауіпсіздікті
анықтауда алдын ала белгілеу тәсілі кездеседі. Осы тәсіл бойынша, кез-
келген ұлттық қауіпсіздік сол елдің, ұлттық мүдделерінің қорғалған
жағдайына тікелей байланысты да, содан туындайды да. Осындай аталмыш тәсіл
Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік туралы Заңында қолданылған.
Ұлттық мүдденің күре тамыры негізгі (базалық) мүдде ұғымы болып табылады.
Негізгі мүддеге конституциялық құрылымының бекемдігі, ұлттық тәуелсіздік,
территориялық тұтастық және тағы да басқа солар сияқты бөлімдер жатады.
Әдебиеттерде ұлттық мүдденің салаларын ашуда өте көп анықтамалар кездеседі.
Ұлттық мүддені зерттеушілердің пікірінше, бұл халықтың талабы, ұлттық
саясаттың канағаттануы мен және оның дәйекті жүзеге асуы және елдің дамуы,
Ұлттық мүдделер мәселесін зерттеушілер оның көптеген жікгеу,
топтастыруларын ұсынады.[10] Ұлттық мүдделердің сұрыпталуын бірнеше
негіздерде жасауға болады: күрделілігі бойынша, ұзақтылығы бойынша,
көлемділігі бойынша және т.б. Ұлттық мүдделердің маңыздылығына сай олар
қарапайым (жай) мүдделер, маңызды мүдделер, өте маңызды мүдделерге
сұрыпталуы мүмкін. Ұзақтылығы бойынша ұлттық мүдделер қысқа мерзімді, орта
мерзімді және ұзақ мерзімді мүдделерге бөлінеді. Кейбір ұлттық мүдделер
жуық арада орындалса, ал басқа ұлттық мүдделер қалыптасатын жағдайға
байланысты тек алды болашақта ғана жүзеге асырылады.
Мемлекеттік тұрғыдан қарағанда, өте маңызды мүдделерге мемлекеттің
тұтастығы мен елдің тұтастығын жатқызуға болады. Халықаралық кұқық,
негізінде басқа елдермен қарым-қатынасты дамытуда Қазақстан Республикасы
мүддесін сақтай отырып қайшылықтырға жол бермеу; егер қайшылық туындаса,
шешуте қарулы күш жұмсауын жеткізбеу; ұжымдық қауіпсіздік пен ұлттық
қауіпсіздікті күш жұмсамау арқылы қуаттау; азаматтық бейбітшілік пен
келісімді сақтау; экономикалық даму тұрақтылығын және республиканың ғылыми-
техникалық күш-қуатын арттыруды қамтамасыз ету; азаматтырдың саяси
бостандығы мен құқығын сақтауды қамтамасыз ететін демократиялық
институттарды дамыту; Қазақстан Республикасының азаматының шет елдерде
болғандағы қауіпсіздігін қамтамасыз ету; қоғам өмірінде экологиялық
шарттардың бұзылмауын қолдауы керек. Халықаралық жалпы кұқыктың нормалары
мен қағидалары әлемдік және аймақтық деңгейде халықаралқ қауіпсіздікті
қамтамасыз етуде себепкер. Халықаралык қауіпсіздікті қамтамасыз ету құқығы
(халықаралық қауіпсіздік құқығы) халықаралық құқықтың жаңа, жуырда
калыптасқан саласы болып табылады. Халықаралық құқық мамандары
жауапкершілік институтын төте тесетін институтты ретінде, халықаралық
келісім-шарттар құқығын өзекті, орталық саласы ретінде тани отырып
халықаралық қауіпсіздік құқығын халықарылық жалпықұқықтық кешенді саласы
ретінде қарастырады. Оған себеп болатыны ол халықаралық қауіпсіздікті
реттейтін құқықтық қағидалар мен нормалар халықаралық жалпы кұкық мамандары
көптеген көршілес салаларымен институттардың кұқықтық нормаларымсн өзара
тығыз байланыста сабақтасады. Халықаралық құқыққа тән баршаға белгілі,
танылған қағидалардан тысқары халықаралық қауіпсіздік құкықтың өзіндік
салалық кағидалары да бар. Мәселен, басқа мемлекеттердің қауіпсіздігіне
зиян келтірмеу және халықаралық кауіпсіздіктің бөлінбейтінділігі
халықаралық қауіпсіздік кұқықтың салалық кағидаларының біріне жатады. Өзге
мемлекеттердің қауіпсіздігіне зиян келтірмеу қағидасы ол белгілі бір
мемлекет өзінің сыртқы саясатын жүзеге асыруда (ең әуелі әскери және саяси
бағыттарда) басқа елдердің қауіпсіздігіне қатер төндірмеу кажеттілігі және
сол мемлекеттермен тату, ізгі тілекті карым-катынастар ұстану керектілігін
анықтайды. Халықаралык қауіпсіздік құқығына тән тағы да тең және біртектілі
қауіпсіздік қағидасы бар. Бұл кағиданы Кеңес Одағымен АҚШ алпауыт
мемдекеттер бір-бірімен теке тірес, ядролық соғыс төңірегіндегі болған
кайшылық кезең жағдайында қалыптасқан нормалар құрастырады. Өзінің жалғасып
келе жатқан даму сатысында халықаралык құқық шеңберінде халыкаралық
қауіпсіздікті қамтамасыз ететін едәуір тәсілдер мен құралдар қалыптасып
келеді. Олардың катарына карусыздану; мемлекетаралық дауларды бейбіт жол
арқылы шешу кұралдары; жеке жер-аймактарды (территорияларды)
бейтараптандыру (нейтрализация) мен демилитаризация; бейбітшілік, татулық
зоналарын құру; бейтараптық саясатты ұстану мен әскери одақтарға қосылмау;
халықаралық шиеленіс жағдайларды азайту шаралары секілді кұралдар жатады.
2. Иранның атом жобасы
Әлем назарындағы қазiргi басты проблеманың бiрi. Атом энергиясы
жөнiндегi халықаралық агенттiк (МАГАТЭ) жүргiзген келiссөздер нәтижесiз
аяқталды. 4 ақпанда Иран президентi Махмуд Ахмад Нежад МАГАТЭ
сарапшыларымен санаспайтынын мәлiмдедi. Ендi Иран мәселесi БҰҰ-ның
Қауiпсiздiк кеңесiнде қаралады. Ал Иран алған бетiнен қайтар емес. Бұл
Каспий аймағындағы жағдайды күрделендiре түстi. Батыс елдерi Иранға соғыс
ашса, Қазақстан қайтпек? Иран атомы Қазақстанға қауiптi ме? Қалай болғанда
бұл сұрақ талқылауды қажет етедi.
Нью-Йорктегi Еуразия тобының президентi Йан Бреммердiң пiкiрiнше, АҚШ
пен Израиль Иранға 2007 жылдың басына қарай шабуыл жасайды. Және ол бұл
болжамының iске асатынына 60 процент сенiмдi. Себебi, АҚШ Иран проблемасын
дипломатиялық жолмен шешуге бейiм. Тiптi, толықтай экономикалық оқшаулауға
әзiрге қарсы. Мәселенi келiссөздермен шеше алмаса ғана қару қолдануы
мүмкiн.
Иранға тек екi-үш жылдан кейiн ғана шабуыл жасалады деген
болжам—алдарқату. Халықаралық қауiпсiздiк жөнiндегi институттың сарапшысы
Макс Фитцпатрик Иранның атом жобасына қатысты нысандарын бомбалайтын уақыт
тiптi жақындап қалғанын айтады. Оның ойынша, Иран бес жылдан кейiн ғана
ядролық қару жасай алады. Бiрақ, уранды байытудың технологиясын 6-12 айдың
iшiнде игеруi мүмкiн. Израиль Иран уранды байыту технологиясына қол
жеткiзсе, оның бетiн берi қайтару мүмкiн болмай қалады деп санайды. Оның
үстiне Иранның кейбiр басшылары Израильға жаулығын ашық айтып, жер бетiнен
жою туралы мәлiмдеме жасаған болатын. Сондықтан, Макс Фитцпатрик Израильдiң
жақында Иранға әуеден әскери соққы беретiнiне шүбә келтiрмейдi. [11]
Израиль мұндай әскери операцияны бiрiншi рет жасайын деп отырған жоқ.
Ертеректе де Иранды бiр рет бомбалаған. Тәуекелдi бағалау институтының
директоры Досым Сәтбаевтын айтуынша, Иранға жасалғалы жатқан әскери
операцияның жоспары әлдеқашан дайын. Тек бұған қанша елдiң және қандай
әскери базаның құрамалары қатысатыны көпшiлiкке белгiсiз.
Иранның атом жобасына қатысты нысандары зымырандармен атқыланып,
соңынан ұшақтардан бомбаланып, жермен-жексен етiледi. Өйткенi, Иранды
экономикалық жағынан оқшаулау арқылы қорқыту бекер — онсыз да ел
экономикалық эмбарго жағдайында өмiр сүрiп келедi. МАГАТЭ шеңберiнде
жүргiзiлген келiссөздер нәтиже бермедi. Егер Иран мәселесi БҰҰ-ның
Қауiпсiздiк кеңсесiнде талқыланатын болса, Қытай мен Ресей қия тартатыны
анық болып отыр. Бұл процедуралардың бәрi уақытты созбақтатып жiбередi.
Батыс елдерiнiң барлау қызметiнiң мәлiметiнше, Иранда қазiр бiр тоннадан
астам жүктi 1200 шақырымға дейiн алып ұшатын зымырандар бар. Тек жетпей
тұрғаны – ядролық заряд. Сондықтан Иранға қарсы әскери жорық осы көктемде
басталады дейдi саясаттанушы Д.Сәтбаев.
Иран жорығына Израиль мен АҚШ-тың тiкелей қатысатыны анық. Францияның
президентi Жак Ширак терроршыларға көмек көрсетiп отырған елдерге тiптi
ядролық қару қолдануға шейiн баратынын айтты. Сарапшылардың барлығы бұл
сөздiң Иранға қаратып айтылғанына шүбә келтiрмейдi. Германия басшылығы да
Иран атомына қатысты қатаң позиция ұстанып отыр. Егер Еуропаның бұл екi елi
Иран жорығына аттанса, Англия мен Италия да қарап қалмайды.
Батыс елдерi Иран жорығын бастаса, оның қандай қалалары бомбаланады?
АҚШ-тың Сыртқы саясат кеңесiнiң вице-президентi осыдан бiр жыл бұрын
“Руский курьер” газетiне берген сұхбатында Иранда бес ядролық орталықтың
барын айтқан болатын. Олар: Фас, Караджа, Некк, Исфаһан және Арак қалалары.
Жалпы Иран атом жобасына қатысты нысандардың саны 20-ға жуық. Әуе шабуылы
осы қалаларға жасалуы мүмкiн.
Саясаттанушы Д.Сәтбаевтың ойынша, Иранға шабуыл жасау үшiн батыс
елдерi Қазақстаннан көмек сұрамайды, көршi Ирак жерiнен, Парсы
шығанағындағы әскери кемелерден, тiптi Израильдан тiкелей соққы бере алады.
Иранға қарсы соғыс басталса, оның Каспий маңы мемлекеттерiне қаупi бар
ма? деген сұраққа сарапшылардың көбi тiкелей әсерi болмайды деген
сыңайлы жауап бередi. Өйткенi, соғыс қимылдары Иран жерiнiң iшкерi жағында,
елдiң оңтүстiгiне таман жүргiзiледi.
Осы тұста одақтастар әскерiнiң Иракқа басып кiрер алдындағы ахуалды
еске түсiрейiк. Ол кезде Каспий жағалауындағы мемлекеттер бiраз қобалжыған-
ды: ашынған Саддам әскерi жан-жақты бас-көз жоқ атқылауы мүмкiн немесе
одақтастар әскерiнiң қаңғыған зымыраны өтiп кетуi кәдiк деп. Осыған орай
әуе қорғанысы саласын бiршама күшейткенi де белгiлi. Ал Иран Ирак емес,
Каспийдiң арғы бетiнде жатыр, көршi ел. АҚШ әскерилерiнiң көмегiмен соңғы
жылдары Әзiрбайжан өзiнiң териториясына әуе кеңiстiгiн бақылайтын екi радар
стансасын орналастырды. Оның бiрi – Дағыстанмен шекаралас жақта болса,
екiншiсi – Иран жағында. Сондай-ақ осыдан екi жыл бұрын АҚШ, Қазақстан және
Әзiрбайжан Каспийдi қорғау бағдарламасын жасаған болатын. Бұған Ресей
қарсы. Осыған орай америкалық сарапшы Илан Берман былай деген едi:
Каспийдi қорғау деген дәл мағынасындағы әскери блок емес, бастама екенiн
қайталап айтам. Және ол бастама тiптi де Ресейге қарсы бағытталып отырған
жоқ. Қайта оңтүстiгi мен Еуропаны Иран қаупiнен қорғау үшiн Ресей неге
Каспийде бiрiккен әуе шабуылынан қорғаныс (ПРО) жүйесiн құруға
атсалыспасқа?.
Осыған қарап Каспий маңында жағдайдың асқынып келе жатқанын байқауға
болады. Каспий екiншi Балқан болады деген сәуегейлiк те бұған дейiн
айтылған.
Егер батыс елдерi әскери соққы берсе, ашынған Иран қарап қалмайды. АҚШ
және оның одақтастарының жақын маңдағы әскери базаларын, Парсы
шығанағындағы кемелердi, Израильдi атқылауы мүмкiн. Иранда ондай зымырандар
бар. Солтүстiк Кореяның технологиясы бойынша жасалған Шахаб-3 зымыраны
1300 шақырымға дейiн ұшады. Әрине, жоғарыда аталған нысаналар қашықта, әрi
әуе қорғанысы күштi, аса бiр зақым келтiре қоймайды. Мұндай жағдайда оқиға
қалай өрбидi? Ашынған Иран кек қайтару үшiн Каспий теңiзiндегi және оның
маңындағы мұнай өндiрушi батыс компанияларын зымырандармен атқылауы мүмкiн
бе? Мен осы сұрақты өткен аптада Иран Ислам республикасының Қазақстандағы
Төтенше және өкiлеттi елшiсi Рамин Мехманпараст мырзаға қойдым. Екi ел
арасындағы тарихи тамырластық пен мәдени жақындық және Иранның атом жобасы
бейбiт мақсаттарды көздейтiнi жөнiнде ұзақ сонар әңгiме айтқан елшi Иран
елiнiң ондай шалт қимылға бармайтынына — Каспийде жұмыс iстеп жатқан мұнай
компанияларын атқыламайтынына сендiрдi. Мұнай мен газ түбi таусылады.
Болашақтың энергиясы – атом. Басқа елдер атом энергиясын игерiп жатыр.
Иранға неге болмайды?! деп ренiшiн бiлдiрдi елшi.
Саясаттанушы Шәрiпбек Әмiрбектiң пiкiрiнше, Иран саясатының түбi
белгiсiз. Каспийдегi мұнай компанияларының нысандарын атқылауға Иранның
күшi жетедi және психологиялық жағынан дайын. Сондықтан, алдын-ала сақтық
шараларын жасап, қамданып отыру еш артық болмайды дейдi Ш.Әмiрбек. Теңiздi
жағалай отырған бес ел—Қазақстан, Әзiрбайжан, Түркiменстан, Ресей және Иран
Каспийдi қалай бөлу туралы әлi бiр тоқтамға келген жоқ. Осы мәселе
бойынша Ашхабадта өткен 1-саммитiнде бес ел бес жаққа тартып, мәмiлеге келе
алмады—бiрде бiр құжатқа қол қойылмады. Сол жолы Түркiменстан президентi
Сапармұрат Ниязов Каспийден қан иiсi шығады деген едi. 2005 жылы
Тегеранда жоспарланған 2-саммит әлi күнге өткен жоқ, қашан өтетiнi тағы
белгiсiз. өйткенi, Каспийдiң құқықтық статусын талқылауға ешкiм ынта
танытпай отыр, Ашхабад саммитiнен кейiн бәрiнiң бетi қайтып қалды. Бiрiншi
саммиттен кейiн бес елдiң арнайы құрылған комиссиялары, Сыртқы iстер
министрлiктерi ара-тұра кеңескен болды. Теңiздiң биоресурстарын қорғау,
гидрометрология бойынша келiссөздер жасалып, бiрлi-жарым құжатқа қол
қойылғаны болмаса, мардымды ештеңе өнбедi. Мамандардың айтуынша, мұның
бәрiне Иран кiнәлi — Каспийдi теңдей бөлемiз деп қасарысып, көнбей отыр.
Иран қазiр Каспийдегi әскери флотын күшейтiп жатыр. Араз-Алов-Шарг
кешініндегi оқиғадан кейiн Әзiрбайжан да АҚШ-пен әскери саладағы
ынтымақтастықты жиiлеттi. Текетiреске жақын бұл жайттың бәрi Каспийдiң
құқықтық статусының шешiлмеуiнен туындап отыр.
Каспий статусының Иран атом жобасына тiкелей қатысы болмаса да, Иранды
батыс елдерi бомбалаған жағдайда бұл кикiлжiңнiң теңiз жағасындағы басқа
төрт елге әсерi болады. Олар бұл қақтығыстан бейтарап қала алмайды.
Саясаттанушы Әзiмбай Ғали АҚШ бастаған елдер бiрiгiп Иранға қысым көрсете
бастаса, Қазақстан АҚШ-тың бұл мүддесiн түсiнуi керек деп санайды. Оның
пiкiрiнше, орайы кеп тұрғанда Иранға ядролық қару жасатпау, қайта тұқыртып
әскери және экономикалық жағынан әлсiрете түсу – Әзiрбайжан мен
Түрiкменстанның болсын, Қазақстанның болсын стратегиялық мүддесiне сай.
Азия құрлығының бiрнеше елiнде елшi болған кәсiби дипломат Болатхан
Тайжанның ойынша, Иран атомының Қазақстанға қаупi жоқ. Оның пiкiрi Иранның
Қазақстандағы елшiсi Рамин Мехманпарасттың ойымен сабақтас: “Бiрiншiден,
Иран атомы бейбiт мақсаттарды көздейдi, екiншiден, Иранда ядролық қару
болғаны мұсылман елдерiнiң әлемдiк қауымдастық алдындағы беделiн арттыра
түседi”.
Б.Тайжанның пiкiрi – қазiргi қазақ қоғамындағы ойдың жиынтығы: “Иран –
мұсылман ел. Қазақстан да мұсылман ел. АҚШ Иранға бекер шүйлiгiп жүр”.
Журналист Бақытжан Қосбармақов қазақ қоғамындағы Иранға қатысты пiкiрдi
“ада-күде өзгерту керек” деп санайды. Иран Ресеймен бiрге Орталық Азия мен
Кавказ елдерiн екi өкпесiнен қысып тұр. Бұрын да солай болған, қазiр де
солай. Сонымен қатар, “Ядролық қаруға қолы жетсе, маңайындағы елдерге
қысымды тiптi күшейтуi әбден мүмкiн” дейдi Б.Қосбармақов. Ол өзiнiң “Иран
факторы” деген мақаласында Орталық Азия елдерiнiң, оның iшiнде Қазақстан да
бар, бағын байлап отырған “қара құлып” деп атады.
Қазір әлемдік бұқаралық - ақпарат құралдары Иран мәселесі жөнінде
толассыз хабарлар беруде. Өйткені ультраконсерватор Ахмади Нежад билікке
келгелі Иранның сыртқы саясатында үлкен өзгерістер басталып кеткені
белгілі. Осының алдында ғана бұрынғы президент Мохамад Хатами: Біз
атом саласын қайтадан қолға алуға тиіспіз. Әрине, ол бейбіт мақсатта керек.
Сондықтан Иран өз мүддесі үшін өзгелердің алдында жалпақ шешей бола
алмайды деп кесіп айтқаны бар. [12] Ал Ахмади Нежад Иранның
атом саласына деген мүддесін толық қуаттап, оны
түпкілікті жүзеге асыратынын танытты.Иран басшылығының бұл
мәлімдемесіне АҚШ пен Батыс келісе қояр ма екен? Өйткені бұдан біраз
бұрын Ақ үй мен Израиль Иранның Натанцада уран байытумен айналысқанын
дәлелдеуге тырысқан. 2003 жылы осы атом кешенінен шетелдік бақылаушылар
байытылған уранның ізін тапқанды. Тіпті одан ядролық қаруға қажетті
бөлшектер де алуға болатынын дәлелдеді. МАГАТЭ - нің екі жылдық
тексерісінің арқасында Иран қажетті құрал – жабдықтарды Пәкстаннан сатып
алғаны белгілі болды. Иранмен атом саласына байланысты келіссөз жүргізіп
келген Еуропалық үштік, яғни Ұлыбритания, Франция және Германия Ахмади
Нежадпен әзірге дос та, жау да емес. Дегенмен Ақ үй басшысы Буштың
Иранға қарсы күш көрсету қимылын онша қолдай бер-мейтіндер. Өткенде Буш
Иранға қарсы Мемлекеттердің қауіпсіздігі және адамдардың азат
қоғамда өмір сүруі үшін амалсыз күш көрсетуге тура келеді деп
мәлімдеген бар. Бұл жөнінде Иран Сыртқы істер министрлігінің өкілі Хамид
Реза Ассефи: АҚШ президентінің мәлімдемесі шындыққа жанаса қоюы екі
талай. Осы мәлімдеме арқылы Буш америкалықтардың соғысқа деген көңіл –
күйін байқағысы келген дейді. Десек те, жақында Пентагон өкілі полковник
Свитсер бір әскери басылымға АҚШ Каспий сақшысы атты әскери бөлімге
130 миллион доллар қаржы бөліп қойғанын, ол әскери бөлімдер Баку –
Жейхан мұнай құбырын қорғау үшін Иранның солтүстік көршісі Әзірбайжанда
орналасатынын айтқан. Бұл жөнінде батыс сарапшылары: АҚШ Иранға
Ирактағыдай тікелей келіп тисе қоймайды. Оған себеп-салдар да жоқ.
Мәселе Каспий сақшысына келіп тіреліп тұр . Баку – Жейхан мұнай
құбырын қорғамақ ниетте құрылған бұл әскери бөлімдер Каспий бойын
қадағалайтыны мәлім. Ал Каспийде Иранның үлкен мүддесі бар. Оны Иран кез
келгенге ұстатып жібере қоймайды. АҚШ Иран жанжалы осы аймақта
бұрқ ете түсуі әбден ықтимал . Себебі Вашингтон Каспий
сақшысы аталатын әскери бөлімдерді босқа жарақтандырып жатқан жоқ
деген байлам жасауда. Қалай айтсақ та, АҚШ пен Иран арасында бір
қақтығыстың жақындап келе жатқанын аңғаруға болатындай.
Жақында ел телеарнасынан Иран қорғаныс министрі Али Шамхани
баллистикалық зымыран үшін қатты жанар- жағармаймен жұмыс істейтін
двигательді сынақты сәтті өткізгенін хабарлады. Иранның Шахаб-3 атты
баллистикалық зымыранының ұшу қашықтығы кем дегенде екі мың шақырымға жетіп
жығыладығ Бұл – Израиль мен сол аймақтағы АҚШ әскери базаларын демде тас-
талқан етуге болады деген сөз. Содан болар, сынақтың сәтті өткенін ести
салы - сымен, алғашқы болып Израиль Иранның баллистикалық зымыран
саласын жедел дамытуды қолғаалғанына қарсылығын білдірді. Сондай-ақ Иран
зымыранының алыс қашықтыққа ұша бастауы Израиль
экономикасына салмақ сала бастаған секілді. [13] Оны Израильдің Израиль
эйркрафт индастриз атты ұшақ компаниясы америкалық Боинг фирмасымен
бірігіп, құны 1 миллиард доллар болатын, биік қашықтықтан Шахаб-3-атып
түсіру үшін Жебе атты зымыранға қарсы жүйені жасауға кіріскенінен
көруге болады. Дегенмен батыстың осы салада жұмыс істейтін мамандары:
Двигателді зертханада сынау бар да, оны зымыранға орнатып сынау бар.
Демек, оның қаншалықты сәтті болғанын, тек зымыранға орнатылған нақты
сынақта ғана айтуға болады десе,Ресей геосаяси мәселелер академиясының
вице-президенті, генерал-полковник Леонид Ивашов: Иранның қатты жанар
– жағар-маймен ұшатын зымыранды сынауға мүмкіндігі жеткілікті. Мен
ол елдің қорғаныс саласына байланысты көптеген мекемелерінде
болғанмын. Иран әскери техника саласында әлдеқайда алға дамып кеткен ел.
Соның ішінде зымыран өндірісі дегенді айтады.Сондай-ақ ол Тегеранның
Мәскеу мен әскери сала бойынша өте жақсы қарым – қатынаста екенін де
жасырмады. Соңғы жылдары Иранды тұқыртып алу үшін АҚШ пен Батыс ислам
елі атом қаруын жасауға көшті деп біраз дау – дамай
көтерген-ді. Тіпті көп ұзамай ислам атом бомбасы батыс елдерінің басына
әңгіртаяқ ойнатады деп те соқты. Содан болар, халықаралық МАГАТЭ
ұйымның өкілдері Иранның атомға қатысты-ау деген өндіріс орындарын
тексеріп те көрді. Ал Иран болса, атом стансасын тек бейбіт мақсатта
қолданатынын айтудан танбады. АҚШ Иранға атом стансасын салуға көмек
беріп отырған Ресейге ол елмен атом саласында қарым-қатынасын тоқтатуын
да сұраған болатын. Десек те, Иранға АҚШ пен батыс сырттай қоқан – лоқы
жасағанымен, тікелей келіп, Ирактағыдай әскери қимыл - көрсетуге бата
қоймайды. Себебі Иранның экономикасы да, әскери қуаты да әлемде жақсы
дамыған елдерге жатады. Сондақтан ол оңай шағыла қоятын жаңғақ емес. Иран
Ислам Республикасының экс-президенті , белгілі саясаткер Хашеми
Рафсанжани : Иран зымыран саласын жетілдіріп, оның дәлдігіне назар
аудара бастауы, өзге бір елге қауіп төндіру емес. Осы аймақтағы ең
бірінші қарсыласымыз Израильде өз зымыран жүйесін жетілдіруге көшті .
Біздікі соған жауап ретінде дейді алайда батыстың бірқатар сарапшылары
мәселе, АҚШ пен Иранның соңғы кезде ядролық қаруға байланысты теке
тіресінде емес, мәселе, Каспий бассейніндегі орасан зор көмірсутегіне
ие болуға деген бәсекелестікте жатыр дегенді алға тартады. Дегенмен осы
сөзде шындық жатқан секілді. Өйткені Иран Каспий жағалауында жатқан
беделдің бірі болғанымен, Каспийді бөліске салуға келгенде,
өзгелерімен ымыраға келе алмай отырған ел. Себебі Каспий Парсы шығанағынан
кейінгі әлем бойынша мұнай-газ қоры жағынан екінші орында тұр. Ал бұл
жерде аймақтағы бес елмен қатар, АҚШ-тың да стратегиялық мүддесі ба р .
Парсы шығанағындай жанжал Каспий бойында да туып кетуі мүмкін.
Өйткені бұл жерде қуатты елдердің мүддесі тоқайласып жатыр деген пікір
де жоқ емес. Бір ескере кететін жайт, осыдан бірер жыл бұрын Иран
Әзірбайжан мен теңіздегі даулы мұнай көзіне байланысты әскери қақтығысқа
бара жаздағаны бар. Бұл ай-мақтағы өзіне тиесілі үлесті қорғау ниетте
Ресеймен қатар Қазақстан да әскери күштерін шоғырландырып, күшейту
үстінде. Бұл жағынан келгенде, Иранның орта қашықтыққа ұшатын зымырандарын
сынап, әскери сапқа қоя бастауы жөн де секілді. Мәселе, Израильге не
болмаса мұхиттың ар жағында жатқан АҚШ-қа ядролық соққы беруде
емес, мәселе, Каспийдегі өз үлесін, дипломатия іске аспаған кезде күшпен
болса да қорғауда жатса керек.
1.3 Иранның қазіргі кездегі ядролық саясаты және жетекші
мемлекеттердің саяси ұстанымдары
Ресми билік маусымдық сайлауда жеңіске жеткен Махмуд Ахменижадтың
қолына өтіп, ол соңғы 20 жылдағы шейіттік діни басқармаға жатпайтын алғашқы
президент болды. Алайда, оның ультраконсервативтік және иконді емес позиция
ұстауы мүмкін деген қорқыныш – оның президент постындағы бірінші күні
дәлелденді. Ол оның елі ядролық бағдарламаны жалғастыратының айтты. Иранның
рухани лидері Хаменейден және бұрынғы президент Мохаммад Хатамидің қолымен
24-маусымдағы сайлауда жеңіске жеткендігі туралы құжатты алғаннан кейін,
Иранның жаңа лидері әлем жаппай жою қаруысыз болу керектігін, осындай
қаруларды жою керектігін айтты. Алайда ол осыдан кейін оның елі саяси,
ғылыми және технологиялық жағынан озып отырған ұлт жағынан дискриминацияны
жүргізбейтіндігін айтып, (ДНЯО-ның) мүшесі ретінде байытылған уранды АЭС
үшін қолдануға толық құқылығын айтты. Иранның өкілі Сирус Насери Иранның
ядролық проблема бойынша Еуропалық Одақ мемлекеттері жағынан алдын-ала
шарттар мен келісім процессі өзара сыйластық жағдайында өтетін болса,
келісімге келуіне дайындығын айтты.[14]
Жанармай үшін уранның құрамы 4% уран-235 изотолы, ал қару үшін – 90%
керек бұндай байыту үшін жүздеген мың есе көп центрифугалар қажет. Сонымен
қоса, көптеген уақыт, шикізат керек, ал ол қазіргі Иранда бар.
Қалай болмасын, Иранның ядролық бағдарламасын шеңберіндегі жүргізіліп
жатқан жұмысқа халықаралық қауымдастық қатарында Иранға қарсылармен қатар,
оларға оппозиция да бар. Дәстүрлі қолдайтын Ресей мен Қытайдан басқа,
елеулі роль атқаратын үлкен дамушы елдер – ОАР, Бразилия және Аргентина
сынды елдер бар.
МАГАТЭ-нің куәландыруларында осы елдердің делегациялары Иранға деген
қатаң қимылдар оларды енжер қылдырмайтындығы туралы айтты. Франция,
Германия және Ұлыбритания сынды мемлекеттер Тегеранмен келісімге отыру
арқылы, атом бомбасын жасау үшін Иранды байыту жөніндегі процедураларды
жанартпау үшін аятолларды көндіруді көздейді. Өзінің шешуші сөзіне Хаменей:
Барлық тәкапар мемлекеттер, әсіресе Ұлы шайтан (АҚШ) бізді ешкім бопсалай
аямайтынын ұқсын. Сөзден іске көшті: инаугурациядан кейін бірәр
соғыстардан кейін Иран үкіметінің өнімі өзінің Исфахандағы ядролық
артылықтағы барлық пломбаларды бұзатындығын айтты. Осы қадам, сол кезде
Брюссельден келген хаттама бойынша 2 жыл бойы жалғасқан келіссөздерді
бұзатын болды, ал Венадан атом энегиясы бойынша халықаралық агенттік
(МАГАТЭ) вето шешімін жариялап, халықаралық қоғамдастық Ирандық еуропалық
объектілерге бақылау үшін қоятын құрылғыларды қоюға бірнеше күн керек
екенін айтты. Кофи Аннон мұндай шешімдерді қабылдаудан бас тартуды сұрады.
Қалай болғанда да сейсенбі күні Исфандағы орталықта МАГАТЭ инстпекторының
қатысуымен қондырғылардан пломбалар алды. Әдейі шақырылған журналистердің
көзінше жұмысшылар өндіріс сызбасына Иран рудасын концентраты – сары кекті
септі. Осылайша Иран 2004ж Ұлыбритания, Германия, Франциямен келіссөздер
негізінде тоқтатылған ядролық бағдарламаның жұмысын жаңартты. Осындай
Еуропалық және АҚШ үшін күтпеген қадамға Иран 30парақтық Еуропалық
Одақпен ықпалдастық жөніндегі құжатты жойғаннан кейін жасады. Бұл қадам ЕО
кешігуінен емес (ЕО өз ұсыныстары пакетін 4 күнге кегіктірген), көбіне осы
ұсыныстардың мазмұнынан болыу мүмкін. Бұл құжатта Тегеранның ядролық
энергияны бейбіт мақсатта қолдануда құқығы сақталатындығы, ЕО сауда
келісімін тездетуге жету, ядролық жанармайдын Ресеймен Еуропадан
жеткізілуіне кепіл берілетіні, Иранды Орталық Азиядан Еуропаға көмірсутек
шикізатын жеткізуге басты транзиттік пункке айналдыру. Екінші болжам
Иранның вице-президенті және атом энергиясы бойынша Ұйымның басшысы Голама
Реза Агазаденің сөзі дәлелдейтін, яғни ол ЕО шарттары көрсетілген құжат
Ирак жағының абыройын түсіретіндей болды.
Вице – президенттің айтуынша Исфаханда жұмыстың тоқтауы саяси қадам
болды және Иран мен еуропалық үштік (Ұлыбритания, Франция, Германия)
келіссөз процессі кезінде өзара сенімділік атмосферасын туғызу мақсатында
жасалған, алайда Еуропалық Одақ жағынан осы күнге дейінгі конструктивті
ұсыныстар болған жоқ.
Ислам Республикасындағы ядролық қызмет қозғалысы және басқа да бейбіт
атомдық технологияны алғысы келетін мемлекеттер үшін көрсететін үлгі бола
алады, сондықтан Иранның өзінің заңды құқығын қорғауы мүдделі елдердің
мүдделес болады, - деді Агазаде.
Еуроүштік Тегеранның бұндай қимылдарына бірден көңіл аударып,
сейсенбі күні Венада МАГАТЭ басшыларының Кеңесінің отырысын өткізді. Үш
Еуропалық елдің қорқытуынша Ирандық ядролық досье БҰҰ-ның қауіпсіздік
кеңесіне берілуі мүмкін, ал БҰҰ-ның Иранға қарсы санкция қабылдау құқығы
бар. Бұл істі БҰҰ-ның ҚК беруге заңды негіз жоқ, себебі Иран ядролық қаруды
таратылмауы келісімнің мүшесі ретінде ядролық арсеналын энергия саласында
қолдануға құқығы бар. АР айтуы бойынша, АҚШ президенті Дж.Буш Тегеранның
Иранның ядролық бағдарламасына байланысты келіссөз процесін жаңартуға дайын
екенін естігенде скептицизммен қабылдаған.
Өзінің ранчосында демалып жатқан Буш бұндай Тегеранның ниетін
жағдайдың позитивті дамуы деп есептеп, егер Иран 2004ж қарашасындағы
Париждік келісімшарттың шеңберінде өз міндеттерін орындамаса, БҰҰ-ның
қауіпсіздігін Кеңесі арқылы экономикалық санкциялар салатынын айтты.
Эмбаргоның еңгізуімен, Иран мұнайға жоғары бағамен қорғалған, бұл дамыған
өндірісті елдерге одан да көп шығын әкеледі.
Сондықтан, батыстың мемлекеттеріне бірік пен шешімділікті сақтаудан
басқа амал қалмады. Осы ирандық ядролық кризистің ұшығуна байланысты
мұнайдың бағасы үлкен қарқынмен өсіп, барреліне 64$ құрап отыр. Көптеген
аналитиктер ирандық досьенің БҰҰ-ның ҚК өткізуге туралы ойдан қашқақтайды
себебі ол кезде мұнай нарығының қолдан болатыны қорқынышты жайт. [15]
Ұлыбританияның үкіметі Иранның уранды байыту бағдарламасы шенберіндегі
жұмысын жаңарту жөнінде терең ойлап, бұл проблеманы ЕО шешу жолын
бұзғандығы ретінде қабылдайтынын айтқан. Францияның СІМ Иран өз іс-әрекеті
арқылы халықаралық қауымдастықта ауыр дағдарыс тудырып отырғандығын
айтты. Бірақ, егер ЕО пен АҚШ тарапынан сын тоқтамаса және әрі қарай дами
берсе, жаңа жанжал тууы мүмкін, бірақ бұл басқа ядролық орталық –
Натанзанның ашылуы мүмкін. Бұл үшін ирандықтарға осы қалада заводтың
жұмысын бастау үшін белгілі дәрежеде газ қажет. Иранның мұндай жағдайға
баруы халықаралық дағдарысты тудырады. Себебі АҚШ, ЕО және БҰҰ тарапынан
Иранмен қауіп және ұсыныстар ойындары ғана жүргізіліп жатқан жоқ, сонымен
қатар өздерінің ұсыныстарын да көрсеткен. Бұл жерде мәселе жұмыс орындары
мен бомба арасындағы таңдау болып отыр. Басқа сөзбен айтқанда, Иранға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz