Сырдария өзенінің гидроэкологиялық жағдайы

Жоспар

1 АУДАННЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Сырдария аймағының географиялық орны
1.2 Ауданның зерттелу тарихы
1.3 Гидрографиясы
1.4 Сырдария аңғары
1.5 Сырдария өзенінің арнасы
1.6 Агроклиматтық жағдайының ерекшеліктері
1.7 Топырақ жамылғысының сипаттамасы
1.8 Өсімдік жамылғысы

2 СУ РЕСУРСТАРЫН ПАЙДАЛАНУ
2.1 Жерді егіншілікке пайдалану
2.2 Суармалы жерлер
2.3 Табиғи шабындықтар мен жайылымдар
2.4 Өсімдік жамылғысын және суармалы егістікті қорғау

3 СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІНІҢ ГИДРОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ

4 ӨЗЕННІҢ НЕГІЗГІ МЕТЕОРОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАЛАРЫН ЕСЕПТЕУ
4.1 Сырдария өзенінің метеорологиялық жағдайлары
4.2 Өзеннің гидрологиялық сипаттамалары және оларды есептеу

ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Пән: География
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

1 АУДАННЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ
ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ

1.1 Сырдария аймағының географиялық орны

Сырдария ойысының аккумулятивті жазықтары солтүстік-шығысында Қаратау
жотасымен, оңтүстік-батысында Орталық Қызылқұм көтерілімдерімен шектеседі.
Ал, оңтсүтік-шығысында Қазақстан территориясынан тыс Тянь-Шанға дейін
созылып, солтүстігінде және солтүстік-батысында солтүстік Арал маңы қабатты
жазықтарымен және Арал теңізінің шығыс жағалауымен көмкеріледі.
Қазақстанның оңтүстігінде 1938 жылы құрылған Қызылорда облысы Сырдария
өзенінің төменгі ағысында оның екі жағасын ала орналасқан. Жер көлемі
жағынан республикадағы ірі облыстардың бірі болып саналады. Қызылорда
облысының аумағы 228,1 мың шаршы шақырым. Мұнда республикадағы халықтың 3,9
%-і тұрады. Бір шаршы шақырым жерге 2,7 адамнан келеді.
Тұран ойпатының жазықтау келген кең алқабын алып жатқан зерттеліп
отырған территорияның басым көпшілігі Сырдария, Сарысу және Шу өзендерінің
ертедегі атырау жазығы болып табылады. Тарихтан мәлім, бұрын арғы дәуірде
қазіргі Сырдарияның атырауы мен Арал теңізінің жерінде біріне-бірі тіркес
жатқан екі үлкен қазан шұңқыр болған. Сонау Тянь-Шань тауынан басталып,
Ферғана даласында түйісетін кішігірім өзендерден басын алып, батысқа
Қызылорда шұңқырына құйған. Ол кезде Сырдария суы мол, ірі өзен болса
керек. Өйткені, Шу мен Сарысу өзендері Сырдарияның арнасына құйылған екен.
Ұзақ шөлде талай жердің қыртысын қақ жарып, екі жиегін опыра құлатып,
жұлқына ағатын асау өзен орасан көп құм-лайды ала келген.
Ғылыми деректерге жүгінсек, бұл шұңқыр 56 мың жылда сумен келген
шөгіндімен толып, осы заманға геоморфологиялық аймақ қалыптасқан делінеді.
Сол геоморфологиялық аймақ солтүстік-шығысында Қаратау, батысында Қызылқұм
биігінің жақын жатқан тар аралығынан басталып, батысқа қарай кең жайылып
жатыр. Оны Сырдария ойысы деп атайды. Ойпаттың ең терең жері Тартоғай
стансасы тұсынан басталады да, Қызылорда арқылы Тереңөзекке дейін созылып,
онан оңтүстік-батысқа қарай бұрылып, Жаңадарияның арнасын бойлап жатыр.
Шұңқырлардың табанынан санағанда жиналған шөгінді үш қабаттан тұрады.
Төменгі бірінші қабаттың қалыңдығы 7 метрден аспайтын майда тас аралас құм
мен саздан тұрады. Қызылорда қаласы мен Тереңөзектің тұрған жеріндегі
екінші қабаттың қалыңдығы 60-80 метр болатын үрінді құмның қалыңдығы шетке
қарай жұқара береді де, Шірік Рабаттың тұсында 30-45 метр болса, шығыс Арал
өңірінде 6-20 метрден аспайды. Бұл екінші қабат осы өлкені ең алғаш
мекендеген Келтеминар тайпасының атымен аталады. Ең үстіңгі, яғни, төменнен
санағанда үшінші қабаттың қалыңдығы 1-5 метр, кей жерлерде 9 метрге дейін
болатын саз, құмшық және құм аралас шөгіндіден тұрады. Бұл қабатқа біздің
дәуірге дейін осы өңірді мекендеген Яқсарт (немесе Масығұрт) тайпасының аты
берілген.
Жазықтың ең биік нүктелері Тартоғай тұсында 140-151 метр, Жосалы
тұсында 100 метр, ал Аралдың шығыс жағасында 55 метрден аспайды. Сонда
Сырдың атырауы теңіз бағытымен баяу ылдилап, көлбеу жатқан жазық дала.
Жазық бетінде әр жерде жатаған жусан өскен шағыл құм төбелер мен жал-жал
бұйрат құмдар. Кейде жазық бетінде жалғыз-жарым төбелер кездеседі, мысалы,
Аққыр, Қарақ, Жосалы, Көксеңгір. Олардың биіктігі 60-80 метрге дейін
барады. Бітім-бейнесі ешнәрсеге ұқсамайтын сол шоқылардың баурайы Тікжар
болып келеді.
Арналар арасындағы кеңістіктің бет бедерінің өзіне тән ерекшелігі бар.
Мұнда теңіздің толқыны тәрізді бұйраттанып жатқан ауқымы әртүрлі су
айрықтары, айнала атшаптырым жиегі түйе-тайлы ойпаттар. Дария тасығанда бұл
ой-шұңқырлардың бәрі сумен толып, бүкіл атырауда жүздеген көлдер пайда
болатын. Олар – Қаракөл, Көксу, Ақсай, т.б. Айнала егістік, шабындық
жерлерді су басып, ыза көтеріліп кетпес үшін жегін тоғандап қойған Далакөл,
Жандыкөл, құм төбелерінің ара-арасындағы ой жерлерді ащы көлдер Сыр
аңғарының келбетіне осы өлкеге тән ерекшелік берді. Кезінде бұл өлкеде
көлдердің көп болған себебі Сырдария 2002 мың шақырымнан ұзақ жолында
өзінің арнасында ағып келіп, осы даланың шетіне жеткенде арнасында симай
жазық даланы жаппай қамтып, бірнеше тарауға бөліп ағатын болған. Баяғы
заманда Қызылқұмды кемерлеп, Ескідариялық, оның солтүстік-шығыс жағынан
Іңкәрдария, даланың орта тұсында Қуаңдария, одан оңға таман Жаңадария,
сосын негізгі арна Сырдария болып теңізге құйған. Қазір олардың көпшілігі
кеуіп, құрғақ арналары ғана қалған.

1.2 Ауданның зерттелу тарихы

Оңтүстік Қазақстан жазықтарын жүйелі түрде көптеген ғалымдар зерттеді.
Н.А.Северцов, И.В.Мушкетов және Л.С.Берг еңбектерінде жазықтардың шығу тегі
геологиялық құрылымы туралы ғана емес, осы ауданның рельеф динамикасы
туралы да жазылды. Аралдың шығыс жағалауы мен Жаңадария құрғақ арнасында
болған Н.А.Северцов теңіз деңгейінің төмен түсуі жөнінде ой қозғаған. И.В.
Мушкетов “Түркістан” монографиясында Қызылқұмды толық сипаттады. Аталған
ауданға алғаш рет құрылған Түркістан картасында үштік кезеңнен кейінгі
шөгінділер көрсетілген.
19-ғасырдың соңында жел құмды ой жерден құмды қырқаларға үю арқылы
шөл бедерін тегістемейді, керісінше тілімдейді деген пікір айтқан. Бұл
аймақтың бедер тарихы туралы маңызды мағлұматтар Л.С.Бергтің “Арал теңізі”
атты үлкен монографиясында келтіріледі. Көбіне ол бірнеше зерттеушілердің
кең Арал-Каспий алабы бар деген идеясын жоққа шығара отырып, ежелгі Арал
шөгінділерінің шектеулі тарағанын айтады. 1910-12 жылдары С.С.Неуструев
Сырдарияның төменгі ағысымен Солтүстік Қызылқұм топырағын және оның
астындағы жыныстарды зерттеп, оның жағалауындағы аллювийлік жазықтардың
жастығын бірнеше мақалаларында жариялады. Оның ойы бойынша ескі өзендердің
ұшырылған, өзгеріске ұшыраған шөгінділері болып табылатын Қызылқұм
құмдарының шығу тегі болып табылатын гипотеза жасады. Сонымен бірге ол
ауданда кең тараған сортаңдар мен тақырлардың түзілгені туралы айтты.
Оңтүстік Қазақстан жазықтарын жоспарлы түрде геологиялық зерттеу өлкенің
шаруашылыққа негізделуімен байланысты, Қазан төңкерісінен кейін басталды.
1927-28 жылдары И.П.Герасимов пен П.К.Чехаев Солтүстік Қызылқұмдағы
Сырдарияның сол жағалауын өзеннің әртүрлі террасаларына сәйкес 3
геоморфологиялық бөлікке бөлді. 1930 жылдың басында Б.А.Петрушевский алғаш
рет Сырдарияның төменгі ағысындағы шөгінді жыныстардың құрылымын анықтады.
Сырдария аңғарымен жазық рельефін және соған қатыстыларды сипаттады.
И.П.Герасимовтың “Тұранның беткі жазығының қазіргі дамуының негізгі
белгілері” монографиясында ТҰран рельефінің даму тарихын және шөлдің
қазіргі геологиялық динамикасын қарастырды. Автордың айтуынша Тұранның
плиоценнен кейінгі климаты жалпы түрде аридті және экстра аридті сипатқа ие
болды және климаттың ылғалдануына қарай ауытқуы аридті режим аясынан
шықпады.
1951 жылы Н.Ф.Фединнің “Сырдария өзенінің төменгі ағысы террасаларының
абсолютті жасы туралы” (“Об абсолютном возрасте террас низовии р.
Сырдарьи”) мақаласы жарық көрді. Абсолютті жасы бойынша мәліметтер терраса
үстінде таралған археологиялық ескерткіштер арқылы алынған.
1954 жылы Н.Н.Костенко “Сырдария өзені террасаларының жасы туралы” (К
вопросу о возрасте террас р.Сырдарьи) мақаласында өзеннің төменгі
террасаларын өзбек геологтарының мәліметтері бойынша голоцен, төменгі
төрттік, орта төрттік кезеңге сәйкес Сырдариялық, шөлейттік және
қызылқұмдық кешендердің аллювийлік шөгінділерінен құралған Ташкент
ауданымен салыстырады.

1.3 Гидрографиясы

Сырдария өзені Қазақстаннан тыс Ферғана аңғарынан Нарын және Қарадария
өзендерінің қосылуынан бастау алады. Басталған жерден сағаға дейін жалпы
ұзындығы 2212 км. Қазақстан Республикасы аумағында өзен жоғарғы бөлігінде
үш сағаны (Келес, Күрік-Келес және Арыс өзендері) қабылдайды. Әрі қарай
өзеннің су келмейтін бөлігі аймақпен ағып отырып, сағалық облыспен үлкен
атырау қалыптастырып, Арал теңізіне құяды.
Сырдария алабының жоғарғы бөлігінде бірнеше үлкен су қоймалары
салынған, олардың ішіндегі ең бастысы Тоқтағұл су қоймасы, Нарын
(Қырғызстан) өзені ағындысының көпжылдық реттеушісі болып табылады.
Қазақстан Республикасының энергетикасы мен ирригациясы үшін пайдалы көлемі
4.2км³ Шардара су қоймасы пайдаланылады.
Сырдария алабында ауылшаруашылық мәдениетін суару үшін ирригациялық
каналдар қамтылған үлкен жүйе бар. Сырдарияға және оның сағаларына, ескі
арналары, ағынсыз көлдер және рельефтің төмендеу жерлеріне коллекторлы-
кәрізді ағындыны жіберетін коллектор жүйесі де дамыған. Арал теңізі бұрын
ішкі материктік ең ірі су қоймасы болған, ал қазіргі кезде прогрессивті
кебу мен тұзданудың салдарынан ең қолайсыз жағдайда. Арал теңізінің 1961
жылы орташа деңгейі 53 метр болған. Соңғы 35 жылда оның тереңдігі 16 метрге
азайды. Қазіргі кезде Арал теңізі екі бөлікке бөлінеді: оңтүстікте Үлкен
теңіз және солтүстікте Кіші теңіз. Квазистационды режиммен салыстырғанда
теңіздің тұздылығы үш есе өсті.
Сырдария өзенінің Тартоғай стансасынан Қазалыға дейінгі бөлігінде
салалар жоқ. Қозғалу барысында сағаға қарай жайылымның тереңдеуі азаяды
және ол қоршаған жазықтыққа кірігіп кетеді. Жергілікті жердің көрсеткіштері
өзеннен оңға және солға қарай алыстап азаяды. Берік жағалаудың болмауы
салдарынан және кіші биіктіктен өзен өзінің арнасын ауыстырып, жағаларды
бұзып төмен жерлерді су басады, ескі арна өзеннен өз тасындылары арқасында
бөлініп, таяз сулы көл түріне ауысады.
Сырдария өзенінің су алуы он төрт ірі каналдармен, сонымен қатар
орташа жылдық су өтімі 1990 жылы шамамен 100 м³с болатын тасынды
құрылғылармен жүреді.
Қызылорда қаласынан 12 км жоғары Қызылорда су көтеру бөгені жұмыс
істейді. Ол суды каналдарға жүйелі түрде бөлуді қамтамасыз етеді. Су өткізу
қабілеті 220 м³с солжағалық канал Сырдарияның сол жағалауын, бөгеннен
Жусалы бекетіне дейінгі аумақты суару үшін арналған. Сол жақтан шығатын су
өткізу қабілеті 50 м³с Жаңадария каналы Қызылқұмның құмдарында
жайылымдарды суару үшін пайдаланылады.
Сырдариядан Түмен-Арық бекетінен Жусалы бекетіне дейінгі бөлікте көп
тармақтар бөлініп шығады, өз кезегінде олар тармақтарға бөлінеді, кей
жерлерде судың жайылуынан көлдер мен батпақ қалыптасады. Тармақтың бір
бөлігі ұзындығы мен кескіні жөнінен жоғарғы көрсеткіштерге ие. Олардың көп
бөлігі құмдарда жоғалып кетеді, бұрынғы уақытта Арал теңізіне жететіндері
де болған. Ұзындығы 170 км болып табылатын Қараөзек тармағы ең ұзын болып
саналады. Бұл тармақ көптеген кіші тармақшаларға бөлініп, Жусалы бекетінің
жанында қайтадан Сырдарияға құяды. Кейінгі жылдары Қараөзектің сағасы
ауданында су көп тұрып қалады да, Сырдарияға жетпейді.
Жаңа-Дария – Сырдария арнасының сол жағалық ең ірісі, оның ұзындығы
600 км астам. Жаңа-Дария арнасы гидроторабымен жоғарыдан басталады және
оңтүстік пен оңтүстік-батысқа қарай Өзбекстан шекарасына дейін өтеді. Жаңа-
Дариядан 210 км батысқа қарай Қуаңдария тармағы кетеді (ұзындығы 480 км).
Жаңа-Дария және Қуаңдария өзендері тікелей байланысты жоғалтқан соң ұзақ
уақыт бойы ірі су тасу кезеңдерінде ғана суланған. Қызылорда бөгеті мен
Жаңа-Дария каналы салынғаннан кейін өзеннен 50мс суды суару мақсатында алу
мүмкіндігі туды. Қуаңдарияға су жеткізу және оның жағалауында орналасқан
жайылымдарды суландыру үшін негізінен Қызылорданың солжағалық қашыртқы
сулар алқабы пайдаланылады.
Сырдарияның төменгі ағысында бұл тармақтардың маңызы зор, себебі олар
суландыру көзі болып табылады және ұсақ ирригациялық жүйелердің көп
мөлшерін қоректендіреді. Жусалы селосынан төмен Қазалы қаласына дейін
Сырдария құмды-шөлді кеңістіктен тармақтарсыз өтеді.
1970 жылы Қазалы қ. жоғары Қазалы гидроторабы пайдалануға беріледі.
Оның жоғарғы бьефінен алынған сумен оңжағалық және солжағалық алқабтарды
суару жүзеге асырылады.

1.4 Сырдария аңғары

Сырдария Қазақстан жеріне Шардара суқоймасының оңтүстігінен кіреді
және солтүстік және солтүстік-батыс бағытта Арал теңізіне қарай 1000
шақырымнан артық созылады. Ол кең Сырдария аккумулятивті жазықтары және
Шығыс Арал ойысын кесіп өтеді. Сырдарияның қазіргі арнасы Сырдария
синеклизасы бойымен емес, оның Қаратау көтерілімін жанай, синеклизаның
солтүстік-шығыс бортымен өтеді. Өзеннің оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа
қарай ауыспалылығы төрттік кезеңде ойыстың оңтүстік-батыс бөлігінің
біртіндеп көтерілуімен түсіндіріледі. Бұл орын ауыстыру оң жағасына
қарағандасол жағалауы енді болып келетін Сырдария террасасының орналасуынан
айқын көрінеді.
Өзен аңғары өзінің жолында өзінің морфологиялық пішініне көп әсер
ететін ірі жеке құрылымдарды басып өтеді. Аңғардың енді бөліктері
синклинальды құрылымдарға, ал жіңішке, тар бөліктері антиклинальды
құрылымдарға тура келеді. Бұлардың кезектесіп келуі анық көрінетін
құрылымға жағдай жасаса, жаңа және қазіргі тектоникалық қарқындылық жеке
учаскелер морфологиясының қарама-қарсылығын күшейтті.
Сипатталып отырған территорияда Сырдария аңғары төмен және анық
көрінбейтін жағалаулы және гидрографиялық тордың көп өзгергендігіне куә
болатын көп тармақты болып келеді. Геоморфологиялық белгілері бойынша оны
негізгі 3 учаскеге бөлуге болады: 1) Шардара суқоймасынан Жаңақорған
кентіне дейін; 2) Жаңақорған кентінен Жосалы кентіне дейін; 3) Жосалы
кентінен Арал теңізіне дейін.
Бірінші бөлігінде Сырдария Жуғаш ойысының біршама терең бөлігін және
Арыс ойысының оңтүстік-батыс шетін, Қаратау жотасының пролювийлік
шөгінділерін кесіп өтеді. Өзен суында жинақталған материалдар мен
аллювийдің тұрақты жиналы аңғар түбінің көлденең қимасының дөңес болуына
әкелді. Аран айналасындағы жазықтарға қарағанда біршама гипсометриялық
биіктікте. Өзеннің екі жағасында да арна бойы жалдар кездеседі. Олар басым
ірі құмды материалдардан түзілген.
Жаңақорғаннан Жосалыға дейінгі бөлігінде Сырдария төменгі төрттік
кезеңінің кең аллювийлік-атыраулық жазығын кесіп өтеді. Арна біршама иреңі
бар көп меандрлы бола түседі. Жағалаулық территория жыл сайын су астында
қалады. Қайрақты және Шардара суқоймаларын салғанға дейін аумақты су басу
60 км-ге дейін созылған (Федорович 1969). Тасқын нәтижесінде кішігірім
көлшіктері мен батпақтанған жерлері бар жайылма құрылады.
Жосалы кентінен төмен өзен аңғары сипаты шұғыл өзгереді. Бұл жерде
өзен палеоген және бор жыныстарынан құрылған төменгі Сырдария күмбезін
кесіп өтеді. Осы арқылы Сырдария өзінің бағытын солтүстік-батыстан батысқа
қарай өзгертеді. Оның аңғары жіңішке, арнасы салыстырмалы тура. Аңғар ені
үш шақырымға дейін созылады. Түпкі жағалау мұнда биіктігі 15-20 метрлік
кемерді құрайды. Қазалыдан батысқа қарай Сырдария аңғары қазіргі атырау
аймағына кіреді. Бұл жерлерде терраса жоқ, өзен жағалаумен бірдей ағады.
Палеогеннің түпкі жыныстары онша терең емес, кейде жер бетіне шығып қалады.
Аллювийлік шөгінділер аз кездеседі, арагідік байқалмайды да. Бұл учаскенің
жастығын білдіреді. Мұнда сәл ертерек көп тармақтар мен батпақты ойыстар
болған. Қазіргі уақытта Арал теңізі деңгейінің төмендеуіне байланысты
Сырдария атырауы құрғап қалды десе де болады. Тармақтарының көбі сусыз
қалды.

1.5 Сырдария өзенінің арнасы

Өзен арнасы жер бетіндегі аса енді емес, ұзына бойы ирелеңдеп созылып
жатқан жалпы еңістігі өзеннің бастауынан сағасына қарай бағытталған ойыс
түрінде көрініс беретін бедер пішіні. Аңғар су ағындарының эрозиялық
әрекеті нәтижесінде қалыптасқан.
Арна - өзен суы үнемі үздіксіз ағатын аңғар табанының ең тереңделген
бөлігі. Сырдария өзенінің негізгі арнасы Қызылорда қаласынан Қараөзек
стансасына дейін орташа ені 300 метр (тасқын кезінде 735 метрге жетеді),
орташа тереңдігі 3,85 метр, ал осы учаскедегі ең терең жері 12,5 метр.
Арнаның кеңейген тұстары орташа және максимальды тереңдігі аз өзен
қайраңдарына, ал тар тұсы керісінше біршама терең жерлерге сәйкес келеді.
Сырдария арнасының гидравликалық есептеулері өзеннің тереңдеп аға
алмайтынын және егер оның шығыны жыл бойы өзгермесе, ол тұрақты меандрлы
болатынын көрсетеді. Бірақ, шығынның тез өзгеру әсерінен жеке меандрлар бір-
бірімен жақындайды және тасқын кезінде су мойнақтардан құйылады да,
меандрларды шайып кетеді; өзен оларды жаңа бағытта дамытады және
салыстырмалы тұрақты арнада өзгермелі меандрлы сипатта болады. Сырдария осы
қасиетімен Амудариядан ажыратылады.
Арнаның меандрды бұзып өту нәтижесінде жылжуы өте баяу жүретін
процесс. Мұны 1907 жылғы, 1948 жылғы топографиялық карталарды қазіргі
карталармен салыстыра отырып байқауға болады. Бұл кезеңде өзен арнасы
сызығы өте елеусіз шамада өзгереді.
Сырдария өзенінің оң жағалаулық тармақтарына көлдер жүйесін түзетін
Көксу, сондай-ақ Қараөзек стансасы тұсынан бөлініп, қайтадан Жосалы
стансасы тұсында құятын Қараөзек өзендері жатады. Өзеннің оң жағалауында
суы кеуіп қалатын тармақтар қатары орналасқан; олардың ішіндегі біршама
ірілері Қараөзек стансасы мен Қызылорда қаласы аралығында бастау алатын
Сауранбай және Тереңөзек кенті маңынан ағып өтетін кентпен аттас тармақ.
Бұл кеуіп қалатын арналар ұзындығының қысқалығымен, және кішігірім көлденең
қимасымен ерекшеленеді.
Қараөзек тармағы ойыста оның түзілуіне дейін бар болған (одан ерте
пайда болған) құмдар арасымен өтеді. Ұзындығы 189 шақырым, ал ол басталып
және құяр тұсы аралығында Жамандария ұзындығы 218,5 шақырым.
Сырдарияның сол жағалауында Қызылорда қаласынан 12 шақырым төмен
өзеннің Шіркейлі тармағы бөлініп шығады, және ол батыс бағытта ағады.
Тереңөзек кенті меридианы тұсында тармақ Көксу (оң) және Майлыөзек (сол)
тармақтарына бөлінеді. Шіркейлі арнасы Мәдениет каналымен аяқталады. Қазір
ол арналар құрғақ, бірақ ол жерлер өткен ғасырдың басындағы карталарда адам
аяғы жетпейтін көлшіктер мен батпақтар ретінде көрсетілген. 1941 жылы
Шіркейлі құрғақ арнасы қайта қазылып, Жаңашіркейлі каналы ретінде
ауылшаруашылығында пайдаланыла бастады.
Сырдарияның сол жағалауы мен Қызылқұм құмдарының арасында даланы
батыс, оңтүстік-батыс бағытта “әжімдейтін” құрғақ арналар өте көп. Олардың
көбі ұзын болуымен ерекшеленеді, кейбіреулері (Жаңадария, Қуаңдария) Арал
теңізі жағалауына дейін жетсе, басқалары құмда ізін ғана қалдырады
(Іңкәрдария, Қашқансу).
Солжағалаулық көптеген арналар құрғақ немесе олардан жыл мезгілдерінің
аз ғана уақытында су ағады, ал кейбіреулері (Шіркейлі, Тораңғылсай)
суландыру үшін пайдаланылады.
Жайылма - өзен аңғарының сол өзен тасыған кезінде су басып кететін
бөлігі. Террасалар – тегіс немесе аздаған еңістігі бар аңғардың беткейлер
шегінде сатыланып орналасқан алаңдар, соның ішінде жайылма ең төменгі
терраса болып есептелінеді.
Өзеннің ырғақты түрде ирелеңдеуі меандрлар деп аталады. Ағынның алға
жылжу бағытына байланысты, меандр жүйесі жыл сайын аңғар бойымен төмен
қарай 0,5-20 метр жылдамдықпен ығысады.
Н.И.Маккавеевтің (1955) айтуынша, неғұрлым өзен шығыны көп болып, өзен
еңістігі аз болса, соғұрлым иіндердің дөңгелену радиусы жоғары.
Жалпы айтқанда, аңғар бойында екі түрлі меандр кездеседі. Су тасуына
байланысты үлкен радиусы және өзеннің төмен сағасына сәйкес кіші радиусты
меандр. Алайда, арнаның морфологиялық элементтері негізінен су тасуы
кезінде қалыптасатын болғандықтан, судың қайтқан кезіндегі әсері де аз
болады, ал аңғардың морфологиясына аз ғана өзгерістер жасайды.
Меандрлану процесі өзен ағысының минималды күш жұмсау нәтижесінде
кедергісі ең аз жолмен ағуы салдарынан пайда болған құбылыс. Меандрлану
нәтижесінде өзеннің ұзындығы ұлғайып, шұңғымалар мен қайраңдардың арна
бойымен ауысуы, жайылмалар мен террасалардың қалыптасуы, аңғардың
меандрлануы арна ағыны дамуының негізгі заңдылықтарының бірі болып табылады
және өзен аңғарларының барлық морфологиялық элементтерінің қалыптасуы бұл
заңдылықтарына тікелей байланысты.
Сырдария өзені аса қатты меандрланған өзендер қатарына жатады.
Жайылма өзен меандрларының жеке аласа бөліктерінде кездеседі. Оның меженді
су деңгейі үстіндегі биіктігі 1,5 – 2 метр болады. Жайылымы ұзындығы әдетте
бірнеше жүз метрден аспайды, ал ені он метрден бірнеше жүз метр аралығында,
тек аз жерлерінде километрден асады, көбіне жайылымы өзен арнасындағы
кішігірім аралдармен сипатталады. Оның беті өте тегіс, өзен арнасына қарай
аздап еңістелген, кейде арнаға қарай құлау бағыты бойынша 0,2-0,5 метр
биіктікте бірнеше сатылар кездеседі.
Жайылма биік және аласа болып бөлінеді. Олар аңғардың тар жерінде
анық, ал кең жерінде морфологиялық әлсіз көрінеді. Шиелі-Жосалы аралығында
барлық жайылма (20-40 км) батпақтармен, көлдермен, көптеген құрғақ және
сулы арналармен тілімденген. Жайылманың айтарлықтай бөлігі, әсіресе үлкен
тасқын кезінде суға толады. Биік жайылма морфологиялық әлсіз байқалады.
Жайылмада өсімдік жамылғысы жоқ деуге болады, бірақ көлемді жерлерінде
оның біршама биік бөліктерін шалғындар, кейде ағашты-бұталы тоғай
өсімдіктері жапқан. Мұндай жерлерде Сырдарияның сол жағындағы Жаңа Шіркейлі
каналының басынан, немесе Қызылорда қаласынан 4 километр төмен өзеннің сол
жағалауынан байқауға болады.
Жайылманың кейбір жерлері біресе тасқын кезіндегі шөгінді материалдар
есебінен өсіп, біресе өзен ағысымен қайта бұзылып, 1-2 жыл өмір сүруі де
мүмкін.Қазіргі уақытта оның көптеген учаскелері ауылшаруашылық маңызға ие
емес; кейбіреулері шабындық үшін қолданылуы мүмкін.
Суқойма салынып, өзен суының тасып, жайылуы азайғаннан кейін Қызылорда
бөгетінен төмен Қазалы бөгетті тосқауылына дейін жайылма егіншілік үшін,
бақтар мен бақшаларды механикалық суаруға, ал кейбір жерлерде суарусыз-ақ,
өсімдіктерді жақын және тұщы сулармен қоректендіру немесе шабындыққа
арналған жерлерді қолдан су алдыру жағдайында пайдаланылуы мүмкін.
Осындай сипаттағы жайылма учаскелері Сырдарияның атыраулық
тармақтарында - Шіркейлі, Қараөзек, құрғап қалған Жаңадария, Майлыөзек,
Тораңғылсай тағы басқа тармақтары Сырдариядан тек масштабы бойынша ғана
ажыратылады. Кейде, әсіресе Тораңғылсай арнасында сатылар түзетін бірнеше
деңгейлі жайылмалар байқалады.
Сырдария өзені және оның тармақтарының жағаларында көтерілген жалдар
созылады. Сырдарияның межендік су деңгейі үстінен оның арна бойы жалдары 3-
5 метр биіктікке көтеріледі. Меандрдың дөңес жағында ол көбіне шайылады
және өзенге тік кертпеш жасап жарлауыттанады. Меандрдың ойысты бөлігінде
әдетте біршама жайпақ беткейімен жайылмаға ауысады. Оның ені жүздеген
метрден бірнеше километрге дейін шұғыл өзгеріп отырады. Жалдар бедері
жайпақ – толқын тәрізді, рельеф элементтерінің ауытқу амлитудасы 1 метрден
аспайды. Арнаның кейбір учаскелерінде жал биіктігі өзеннің орташа тасқын су
горизонты деңгейінен төмен болады, және осы жерлерде ол жыл сайын су
астында қалады. Бірақ ол үлкен аумақта таралмаған. Апатты су тасқындары
кезінде Сырдарияның арнабойы жалдары барлық өзен бойында су басуға
ұшырайды. Су басудан тек төбешікті-қырқалы құмдардың биік жұрнақтарынан
құралған өзен жағасындағы аздаған учаскелер аман қалды.
Сырдарияның арна бойы жалдарының өлшемдері барлық өзен бойында бірдей
емес. Біршама биік жалдар Сұлутөбе стансасынан Жалағаш кентіне дейінгі өзен
бойында кездеседі. Жалағаштан төмен қарай Жосалы маңында олардың биіктігі
азаяды, және олар арна бойында біршама аласа қырқаларды құрайды. Өзенде әр
жерде жеткілікті төмен батпақтанған жағалар ұшырасады, соңғы учаскедегі
жалдар ені жоғарыдағыларымен салыстырғанда кеңейеді.
Жаңадария, Шіркейлі, Көксу, Майлыөзек, Тораңғылсай секілді өзеннің
көне атыраулық тармақтарында да дәл Сырдариядағыдай арна бойы жалдар
кездеседі. Қараөзекте жалдар тек алғашқы қырық шақырымдықта ғана айқын
көрінеді, төменіректе олар қалыптасудың бастапқы кезеңінде.
Атыраулық ландшафттар құруда арна бойы жалдарының орны ерекше деп
айтуға болады. Олар өзен суының тасып жайылатын жерлерінде тасқын сулар
ағынының бағытын анықтайды. Тасқын кезінде өзеннің сол жағалауында арна
бойы жалдарды бұзып-шайып өткен су оңтүстіктегі көрші ескі арнаға құйылады.
Ал, оң жағалауда Қараөзекке және Көксу көлдеріне қарай ағатын. Бірақ, 1905
жылы салынған Орынбор-Ташкент теміржолытасқын су бағытын өзгертті. Енді ол
су арнабойы жалдар мен теміржол үйіндісі арасын алып, жазық беткейі бойымен
солтүстік-батысқа қарай ағады. Теміржол көтерілімдерінен өткел табыла
қалған жағдайда (мысалы теміржол көпірі) су солтүстікке қарай ағатын жол
табады. Су ағындарының мұндай мінезі 1949 жылы Қызылорда қаласын басып қалу
қаупін туғызған Бөрібай каналының басында арнабойы жалды жарып кеткен су
жағдайында туындады. Су аз уақыт ішінде Бөрібайдан қалаға ағызып жіберілді.
Қаланы су басу қаупі көпірлік саңылауларды ашу нәтижесінде тоқтатылған
болатын. Бұндай су тасуы соңғы 2-3 жылдың көлемінде көп рет қайталанды.
Көптеген елдімекендерді, олардың шаруашылық жерлерін су басып, ол егістік
көлемінің азаюына әкелді. Қолдан су тоқтату үшін көптеген жерлерге ұзына
бойы бөгетшелер жасалды. Ол қауіптің алдын алудың көптеген жолдары
қарастырылып жатыр.
Кең арна аралық ойыстар ежелгі атыраудың орталық бөлігі бетінің көп
бөлігін (ені 50-80 км) алып жатыр. Олар өзендегі су деңгейінен 4-8 метр
төмен жатыр, және тасқын кезінде су басуға ұшырайды. Рельеф элементтерінің
ауытқу амплитудасы елемейтіндей (2-3 метрден аспайды) болғанымен, арна
аралық ойыстар бәрібір күрделі бедер пішініне ие. Ертерек уақыттарда
ойпатты жазықта тасқын сулар кең дамыды. Су арыны қатты болған жерлерде
уақытша арналар, ойпатты тегіс жерлерде біртіндеп лайлы тұнбаға айналатын
көлдер мен батпақтар пайда болатын.
Қазіргі уақытта өзен суының тасып жайылуы қорғаныс жалдарды,
бөгеттерді тұрғызу салдарынан айтарлықтай қысқарды. Бірақ сонда да қазіргі
уақытта, Әсіресе қыс-көктем мезгілдерінде су алып кету жиілеп барады.
Нәтижесінде, жазық күрделі эрозионды-аккумулятивтік бедер пішінін
қабылдады.
Арна аралық ойыстардың әртүрлі пішіндеріне байланысты келесі топтарға
бөлуге болады: кең жайпақ депрессиялар (Далакөл, Аламесек, Жыңғылдыкөл,
Шошқакөл, Соркөл, Бәйбіше т.б.); толқынды суайрық жазықтар.
Кең жайпақ депрессиялар бедер пішіндері салыстырмалы тереңдігі 2-3
метр болатын, ондаған шаршы шақырым ауданды алып жатқан кең ойыстармен
сипатталады. Бұл жазық депрессиялар ішіндегі қазіргі тұщы сулы көлдер және
батпақтармен немесе құрғақ қазаншұңқырларымен сипатталатын диаметрі бірнеше
шақырымды құрайтын қазаншұңқырлар қатарлары орналасқан. Сырдарияның оң
жағалауындағы жер бедері бейнесі біраз өзгешелеу. Қараөзек пен Көксу
тармақтарында арна бойы жалдар тек бас жағында кездеседі. Екі тармақ та
Сырдариядан перпендикуляр бағытта 30-35 км ағып барып, өз арналарын
Сырдарияға параллель етіп, солтүстік-батысқа ағады. Осылайша, Сырдариямен
оның жағалауындағы негізгі тармақтар арасындағы сол жағалауға тән астау
тәрізді арна аралық ойыстар түзіле қойған жоқ. Бірақ, мұнда әрекетті
арнадан басқа құрғап қалған немесе маусымдық каналдар көптеп байқалады
(Керкелмес, Сауранбай, Бөрібай, Бәйбіше, Ақсу, Тереңөзек, т.б.). Олар
әсіресе Қараөзектің Сырдариядан бөлінер тұсында көптеп байқалады.
Қараөзек аралының батыс бөлігінде Сырдария мен Сарыжилван тармағы
арасында ірі арна аралық ойыс орналасқан. Батысында ол аталған тармақтың
арна бойы жалдарымен шектеседі. Бұл тұйық ойыстың ені ондаған, ұзындығы 18-
20 шақырымға созылып жатыр,орташа тереңдігі 3 метр шамасында. Қараөзек
аралының қалған барлық бөлігі Сырдариядан солтүстіктегі Қараөзекке қарай
аздап еңістеледі.

Толқынды суайрық жазықтар жоғарыда сипатталған кең, жайпақ
депрессиялар арасындағы жергілікті суайрықтармен сипатталатын кеңістіктерді
алып жатыр. Биіктік белгілері бойынша көп жерлерде өзен суының тасқындық
деңгейінен төмен жатыр және су басуға бейім. Бірақ, су тасыған кезде жазық
бетінің біршама төмен бөліктеріне – кең және жайпақ депрессияларға
жиналады. Егер, тасыған су мөлшері өте мол болса немесе су басуға тосқауыл
қойылса, онда суайрық кеңістік те су астында қалуы әбден мүмкін.

Олардың бедері өте жалпақ, кең, салыстырмалы биіктігі 0,5-1 метр
болатын, ені 0,5-1 км, ұзындығы 1-2 км, көбіне солтүстік-шығыстан оңтүстік-
батысқа қарай созылатын жайпақ жондармен сипатталады.

Бұрғылау мәліметтеріне сәйкес кең, жайпақ депрессиялардан толқынды
суайрық жазықтар механикалық құрамы жағынан ала-құла шөгінділерден
құрылуымен ерекшеленеді.
Толқынды суайрық жазықтар шөгінділерінің екінші маңызды ерекшелігі
болып шеткі бөліктерінде оларды құрайтын қабатшалардың көлденең бағытта
тұрақсыздығы табылады.
Территорияның жалпы жазықтығы қолдан жасалған көп мөлшердегі топырақ
құрылыстарымен бұзылады. Бұл дегеніміз, даланы әртүрлі бағытта ажымдайтын
әрекетті және тоқтаған ирригациялық каналдар. Көптеген жерлерде үлкен
үйілген топырақ төбелер – қарауылдық қорғандар мен бекіністерде ұшырасады.
Үйілген топырақ төбелер – асарлар жазық бетінде 40 км биіктікке дейін
көтеріледі. Суайрық жазықтардың барлық беті қазіргі егістіктермен
толтырылған немесе ертеректе оны егістікке пайдаланған іздері кездеседі.

1.6 Агроклиматтық жағдайының ерекшеліктері

Климат – бедер құратын факторлардың ішіндегі ең маңыздысы. Климат пен
бедердің өзара байланысы әртүрлі. Мысалы, үгілу процестерінің қарқындылығы
климатқа тікелей байланысты, ол белгілі мөлшерде үгілу құбылысының сипатын
анықтайды, өйткені климатпен экзогендік күштердің қарқындылық дәрежесі
тәуелді. Әртүрлі климат жағдайларында өздеріне тән бедердің ерекше
пішіндері пайда болады.
Сырдария аңғары маңының климаты еуроазиялық құрлықтың ішкі оңтүстік
жағында атмосфералық ауаның жылжу (циркуляция) ерекшеліктерінің ықпалымен
қалыптасады. Климаты континенттік жазы ыстық құрғақ, әрі ұзақ, қысы –
қарсыз қысқа, бірақ суық. Континенттік белгілері тәулік, ай, жыл ішінде
білініп тұрады. Жазда температураның кенеттен құбылуы байқалмайды. Ежелгі
эәне қазіргі атыраудың барлық жерінде шілде айының орта температурасы +25-
28º. Территорияның көршілік бөлігінде ең жоғарғы абсолюттік температура +44-
47º. Қыста территорияның солтүстік және оңтүстік бөлігінің арасында
температураның айырмашылығы байқалып тұрады.
Зерттеліп отырған территорияның оңтүстік жағы ашық болғандықтан
Сібірден жылжыған салқын ауа массасы еш кедергісіз келіп тұрады. Қыстың
қысқа болса да суық болатыны содан. Қыс айларында кейде ең төменгі
абсолюттік температура 40-45º-қа дейін төмендейді. Температураның жылдық
абсолюттік тербелеу, яғни жоғары ең төменгі температураның айырмасы 85-
90ºС.
Ауаның тәулікті орта температурасы 0º-тан жоғары болатын күннің саны –
235-275. Ол 23 ақпан – 18 наурыздан басталып, қарашаның 12-28-інде бітеді.
Сондықтан, егінді пісіріп жинау суық ұрмайтын кезең 160-205 күнге созылады.
Аймақтың климатына тән ерекшелігі – құрғақшылық. Жауын-шашын өте аз. Оның
жылдық орта мөлшері 100-150 мм-ден аспайды және әр маусымда бірдей емес: 60
%-ті қыс-көктем айларында жауады. Жазда жауған қар жабындысы жарымсыз және
тұрақты емес. Әдетте қар желтоқсан айының екінші-үшінші онкүндігінде
жауады, қалыңдығы 10-25 см, 2,5 ай бойы жатады. Кей жылдары қардың жатысы 4
айға созылады. Мысалы, 1993-94 жылдың қысында, қараша айының басынан бастап
қыс бойы 14 рет жауған қалың қар наурыздың бірінші онкүндігінде ериді.
Территорияға солтүстік-шығыстан қатты жел соғып тұрады. желдің жылдық
орта жылдамдығы 3,1-ден 6,0 метрсек. Дауылдатып, топырақ суырып соғатын
қатты жел Арал теңізінің төңірегінде жиі болады. Қыс айларында соққан
желден топырақтың беті шытынап жарылады. Жазда да алай-түлей жел жиі
соғады.

1.7 Топырақ жамылғысының сипаттамасы

Сырдарияның ежелгі атырауында топырақ жамылғысының негізін тақыр
тәріздес топырақтар мен тақырлар құрайды. Олар ауыр саздықты механикалық
құрамымен ерекшеленеді, хлоридтер мен сульфаттармен қатты тұздалған,
сортаңданған, төмен суөткізгіштігімен және үстіңгі горизонттардың қатты
сілтіленуімен ерекшеленеді, минералды қоректендіру элементтері тапшы.
Сырдарияның қазіргі атырауында көп жерлерді су өткізбейтін палеогендік
саздардың үстіндегі қабатты аллювиальдық шөгінділерден тұратын гидроморфты
топырақтар алып жатыр. Бұл топырақтар салыстырмалы түрде гумусқа (0,5 м
қабатта 50-180 тга), азотқа (3-10 т), фосфор (8-10 т) мн калийге (500-600
мгкг) бай. Бұл топырақтар күріш пен көкөніс-бақша егістеріне кең
қолданылады. Гидроморфты топырақтарда суармалы егіншіліктің дамуы
топырақтың сулы-тұзды және ауа режимдерін сорғыту (дренаж) және шаю арқылы
реттеп отыруды талап етеді.
Биік жазықтар мен тау жұрнақтарында сұр құба саздақты және қабыршақты-
шақпатасты топырақтар кең таралған, арасында сорлы сортаңдармен комплексті
түрде кездеседі. Аласа жазықта сорлы-сортаңды, тақырлар мен сорлар басым.
Бұлақты төбелердің айналасында шымтезекті-батпақты, шалғынды-батпақты
тұзданған топырақтар мен шалғынды сорлар кешені түзілген.
Дариялықтақыр – тақыр тәрізді топырақтар мен тақырлардың жазықты
ауданы.Қаратау жотасының етегі мен Сарысу өзенінің төменгі ағысынан батысқа
қарай Сырдария өзенін бойлай Аралмаңы Қарақұмының шетіне дейін 250 км-ге
созылып жатыр. Ені 30-90 км жазық бетінде Сырдария яксарт аллювий түзілімі
кезінде бұзылған және қайта өңделген құмды жалдардың қалдығымен
сипатталатын беті тақыр тәрізді азғана (0,5-1 м) көтерілген рельеф, әртүрлі
көлемдегі жазық тақырлы қойыстар, сондай-ақ төбешікті-жалды құмдар
учаскелері мен сорлы депрессиялар оқшауланады. Ауданның қиыр батыс
бөлігінде жайпақ төбелі, аласа, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.