Еңбекақы есебін ұйымдастыру
Кіріспе:
1 Зерттелген кәсіпорында бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
1.1 Зерттелген кәсіпорынның техникалық экономикалық сипаты.
1.2 Есеп саясаты.
1.3 Еңбекақының түрлері мен формалары.
2 Еңбекақы есебін ұйымдастыру
2.1 Зерттелген кәсіпорында еңбекақы есебінің ерекшеліктері.
2.2 Еңбекақыны есептеу тәртібі.
2.3 Еңбекақыдан алынатын ұсталымдар.
3. Еңбек және еңбекақыны талдау және олардың есебін жоғарғы сатыға көтеру жолдары
3.1 Еңбекақының негізгі көрсеткіштерін талдау.
3.2 Еңбекақының аудиті.
3.3 Еңбекақының есебін жоғарғы сатыға көтеру жолдары.
Қолданылған әдебиеттер
1 Зерттелген кәсіпорында бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
1.1 Зерттелген кәсіпорынның техникалық экономикалық сипаты.
1.2 Есеп саясаты.
1.3 Еңбекақының түрлері мен формалары.
2 Еңбекақы есебін ұйымдастыру
2.1 Зерттелген кәсіпорында еңбекақы есебінің ерекшеліктері.
2.2 Еңбекақыны есептеу тәртібі.
2.3 Еңбекақыдан алынатын ұсталымдар.
3. Еңбек және еңбекақыны талдау және олардың есебін жоғарғы сатыға көтеру жолдары
3.1 Еңбекақының негізгі көрсеткіштерін талдау.
3.2 Еңбекақының аудиті.
3.3 Еңбекақының есебін жоғарғы сатыға көтеру жолдары.
Қолданылған әдебиеттер
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе:
1 Зерттелген кәсіпорында бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
1.1 Зерттелген кәсіпорынның техникалық экономикалық сипаты.
1.2 Есеп саясаты.
1.3 Еңбекақының түрлері мен формалары.
2 Еңбекақы есебін ұйымдастыру
2.1 Зерттелген кәсіпорында еңбекақы есебінің ерекшеліктері.
2.2 Еңбекақыны есептеу тәртібі.
2.3 Еңбекақыдан алынатын ұсталымдар.
3. Еңбек және еңбекақыны талдау және олардың есебін жоғарғы сатыға көтеру
жолдары
3.1 Еңбекақының негізгі көрсеткіштерін талдау.
3.2 Еңбекақының аудиті.
3.3 Еңбекақының есебін жоғарғы сатыға көтеру жолдары.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда кез келген кәсіпорынды басқару жүйесінде бухгалтерлік
есеп маңызды роль атқарады. Ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және
басқарушылық шешімді қабылдау үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды,
айналысты және басқа да өндіріс процесін шынайы көрсетіп береді. Қазақстан
Республикасының бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп Стандарттарында және
субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есеп
шоттарының Бас есеп жоспарында бекітілген жалпы қағидалары мен ережелерінің
негізінде құрылды және ол бүкіл алынған ақпараттарды пайдаланушылардың
талабына, қызметтің құрылымына, ұйымның нысанына, айрықша ерекшелігіне
есептің сәйкес келуін қамтамасыз етеді.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында шаруашылық жүргізуші
субъектілерінің күрделі экономикалық тетігін нақты, жақсы жолға қоймайынша,
сондай-ақ толық, сенімді ақпаратсыз басқару жүйесін іс жүзінде жүзеге асыру
мүмкін емес.
Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері мен еңбек
ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын
азайтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге (ұлғайтуға),
оның сапасын көтеруге, өнімнің өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны
сақтауға мүдделі. Бұл орайда, шаруаға қырсыздыққа, кәсіпорынның материалдық
құндылықтарын, ақша қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және
тиімсіз жұмсауға және тонауға қарсы күресте бухгалтерлік есептің маңызы мен
мәнін бағаламай кетпеуге болмайды.
Есепке алынған ақпараттардың көмегімен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің және олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел
басқару үшін, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлар жасау үшін,
сөйтіп, ел экономикасының даму заңдылықтарын зерделеу және зерттеу
экономикалық тетіктің бірі ретінде пайдалынады.
Экономиканың саласындағы мамандар, оның ішінде, бірінші кезекте,
бухгалтерия қызметкерлері есепке алудың және есеп берудің жүйесін жақсы
білулері, оларды оңайлатуды қарастыру қажет, субъект қызметін бухгалтерлік
және салықтық есепке алуды ұйымдастырудың ережелерін, нұсқауларын және
басқа нормативтік актілерін, қатаң сақтаулары керек.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – еңбекақы есебі, оны талдау, аудит
жүргізу және еңбекақы есебінің жетілдіру жолдарын зерттеу. Атап айтқанда:
• Еңбекақы түрлері мен нысандары;
• Еңбекақыны аудару тәртібі және одан алынатын ұсталымдарды
анықтау;
• Еңбекақысын төлеу және оны ұйымдастыру жолдарымен танысу;
• Еңбекақы аудитін жүргізу тәртібін қарастыру;
сияқты негізгі мәселелер қарастырылады.
Қарастырылып отырған жұмыстың негізгі обьектісі ААҚ ТұранӘлем
Банкісінің Маңғыстау филиалы болып табылады. Осы кәсіпорынның еңбекақы
құжаттарына негізделе отырып, ондағы еңбекақы түрлерін, оны төлеу және
ұйымдастыру жолдары қарастырылады.
Жұмысшылар мен кызметкерлердің істеген жұмыстарына толтырылған
алғашқы құжаттар мен жұмыс уақытының табельдері оларға еңбекақы есептесу
және оны төлеу үшін ұйымның бөлімшелерінен, кәсіпорынның әкімшілігі
белгілеген мерзімде бухгалтерияға келіп түседі. Еңбекақы есептесу
үшін толтырылатын бұл алғашқы құжаттар мен табельдердің дұрыс толтырылуы,
лауазымды тұлғалардың қолдарының қойылуы мұқият тексеріледі. Сондай-ақ бұл
құжаттағы еңбек бағасының дұрыс қойылуы олардың жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы төлеу және сыйақы есептеу қағидаларына сәйкес келуі
және шифрларының дұрыс қойылуы тексеріледі. Тексеріліп болғаннан кейін бұл
құжаттар бойынша кәсіпорынның жұмысшылары мен қызметкерлерінс еңбекақы
есептеледі.
Еңбекақы есебі келесі қағидаларды қамту керек:
• Кәсіпорынның еңбекақы қорының дұрыс қолданылуын бақылау;
• Еңбекақы есебінің уақытында және нақты көрсетілуі;
• Бухгалтерлік және статистикалық есеп беруді ұйымдастыру;
Еңбекақы есебі, оны талдау және жетілдіру жолдары тақырыпты
дипломдық жұмыс: кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытынды, қосымша және
қолданылған әдебиеттерден тұрады. Бірінші бөлімде зерттеліп отырған
кәсіпорынның негізгі техникалық-экономикалық көрсеткіштері, есеп саясаты,
ондағы еңбекақы түрлері сипатталады; екінші бөлімде - еңбекақы есебінің
ерекшеліктері, одан алынатын міндетті ұсталымдар көрсетіледі, ал үшінші
бөлімде кәсіпорынмен берілетін еңбекақының негізгі көрсеткіштерін талдау,
оған аудит жүргізу тәсілдері және жетілдіру жолдары қарастырылады.
I Зерттелген кәсіпорында бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
1.1 ЗЕРТТЕЛГЕН КӘСІПОРЫННЫҢ ТЕХНИКА-ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТЫ.
ТұранӘлем Банкі өзінің құрылу тарихын 1925 жылдардан бастап келеді.
Жыл сайын банк өзінің қызмет ету барысында жоғарғы нәтижелерге қол жеткізіп
келеді. Банк өзінің қазақстандық және шетел серіктестерінің алдында
сенімділігін ақтап қана қоймай, даму жолының жаңа да, сапалы сатысына
көшті.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында ТұранӘлем Банкі өзінің ірі
филиалдық желісімен мемлекеттің банктік жүйесінің негізін құрайтын бірден-
бір банк. Республика бойынша банктың 22 филиалы және 211 есептік кассалық
бөлімшелері қызмет көрсетуде. Сонымен қатар Ресейде, Украинада және
Қытайда, дәлірек айтқанда, Шанхай қаласында өкілеттіктері бар.
ТұранӘлем Банкі бірнеше бағыт бойынша жұмыс істеп келеді. Бұлардың
ішінде: Қазақстан экономикасының нақты секторының дамуына жәрдем жасау;
клиенттерге қызмет көрсету сапасын жоғарғы дәрежеде ұстай отырып, қаржылық
қызмет көрсету саласын кеңейту; Республика инфрақұрылымының дамуына ат
салысу; Қазақстан Республикасы Үкіметінің әлеуметтік бағдарламаларына
беделді түрде қатысу; банктің қаржылық тұрақтылығын өсіру және Қазақстанның
банктік жүйесіне республика халқымен халықаралық қаржы институттарының
сенімінің өсуіне күш жұмсауда. Банк Қазақстанда алғаш банктердің бірі бола
отырып, банк қызметінің барлық түрлерін көрсетуде. Оның негізгі өнімі болып
қаржыландыру, шет елдерден қаржы тарту және қызмет көрсету. Банктің ең
бастапқы қызметі болып, корпоративті банктік операцияларды жүргізу,
саудалық қаржыландыру, кіші және орта бизнес нысандары мен жеке тұлғаларға
қызмет көрсету, бағалы қағаздармен және валютамен сауда жүргізу, сонымен
қатар кредиттік және төлемдік карточкалар бойынша халыққа қызмет көрсету
болып табылады.
Қарастырылып отырған жұмыстың негізгі зерттеу объектісі болып ААҚ
ТұранӘлем Банкінің Маңғыстау филиалы табылады.
Маңғыстау аймағы бүгінгі таңда еліміздіңң ірі банктерінің алысты
меңзеген мақсаттарының нысанына айналды. Олардың көпшілігінің облыста
филиалдары бар және олар өздерінің мүмкіндіктерін белсенді түрде арттыру
үстінде. Осы қатарда ТұранӘлем Банкін ерекше атауға болады. Аса ірі
кәсіпорындармен қарым- қатынас тәжірибесін жинақтаған банк корпоративті
клиенттерге қаржылай қызмет көрсету позицияларын мықтап бекітуде. Қазір
банк аймақ экономикасының барлық саласында көрініп жүр. Соңғы жылдары тез
қарқынмен дамып келе жатқан мұнай – газ секторына қызмет көрсету
мекемелерімен көп жұмыс жасалды.
Қаржылық қорытынды
(кесте -2)
2002 2003 2004
Табыс 627916 1132498 877125
Шығын 401242 937496 259569
Пайда 226673 195029 617556
Бұл кестеде банктің табыс көлемі аз бола тұрса да, ол өзінің
шығындарын азайту арқылы, алдыңғы жылдарға қарағанда 2-3 есе көп пайда
тауып отырғаны байқалады.
Операциялық бөлім. Филиалдың клиенттік базасы (3-кесте)
Шот атауы 2002 2003 2004
Ағымдағы 2,123 2,138 2,468
Соның ішінде
KZT 1,547 1,530 1693
USD 355 369 428
EUR 25 37 62
RR 194 201 248
т.б. 2 1
Ссудалық 176 597 Жоқ
Депозиттік 24 14 47
Баланстан тыс 243 406 381
Жоғарыдағы мәліметтерге қарағанда банктің халықты өзіне тарту жағынан
алдыңғы жылдарға қарағанда көбірек екеніне көз жеткізуге болады.
Халыққа сатылған валюта
(4-кесте)
Ағымдағы жылда 9706472 АҚШ доллары, 869978 евро, 416120 рубль сатылды.
Валютаны сату көлемі ай сайын әртүрлі көрсеткіштер көрсетіп тұр. Жыл
басындағы сату төмендеуі Наурыз айында күрт өсті, уақыт өте төмендеп, жыл
аяғында қайта сату шыңына жетті.
Жеке тұлғаларға өнім бойынша берілген кредиттер (5-кесте)
Тауар түрі Кредит көлемі Соммасы
Халық тұтынатын тауарлар369 30271
Жедел 1446 938136
Автомобиль 208 87080
Қызметкерлер 93 89583
Қолданылған авто 30 21647
Ипотека 162 381700
Карточкалар 3 2128
БАРЛЫҒЫ 2311 1550521
Бұл 2004 жылғы берілген кредит. Ал алдыңғы жылдармен салыстыратын болсақ,
келесі диаграммадан көруге болады.
кесте
ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
1.1 "ТұранӘлем Банкі" Акционерлік Қоғамының Маңғыстау филиалы
(әрі қарай - Филиал) "Тұран Әлем Банкі" АҚ Директорлар Кеңесінің шешімі
негізінде ашылды.
1.2 Филиал "ТұранӘлем Банкі" Акционерлік Қоғамының
оқшауланған бөлімшесі болып табылады. Филиал заңды тұлга болып табылмайды
және Банк берген уәкілеттер шектерінде әрекет етеді.
1.3 Филиал қызметінің мақсаты Банк атынан банк операцияларын жүзеге
асыру болып табылады.
1.4 Филиал қызметінің мерзімі шектелмеген.
1.5 Банк Филиал міндеттемелері бойынша жауап береді.
1.6 Филиал Банкпен бірыңғай балансқа, сондай-ақ Банк атауына
толығымен сәйкес келетін атауға ие.
1.7 Филиал өз қызметінде Қазақстан Республикасының
заңнамасын, Қазақстан Республикасының уәкілетті органының
нормативті құқықтық актілерін, Банк Жарғысын, осы Ережені, Банк
акционерлерінің Жалпы жиналысымен, Банк Басқармасы Төрағасымен,
Басқармамен және Директорлар Кеңесімен олардың құзыреттері
шектерінде қабылданатын шешімдерді жетекшілікке алады.
1.8 Атауы, мекен-жайы және Банкті тіркеу туралы мәліметтер:
"ТұранӘлем Банкі" Акционерлік Қоғамы, Қазақстан Республикасы, 480099,
Алматы каласы, "Самал-2" ықшамауданы, Жолдасбеков көшесі, № 97 үй, 2003
жылғы 26 қыркүйектегі Заңды тұлғаны мемлекеттік қайта тіркеу туралы №3 903-
1900-АҚ Куәлігі.
1.9 Банк қызметінің мәні:
Банк ұлттық және шетелдік валютада уәкілетті органның 2004 жылгы
1 наурыздағы №242 лицензиясына сәйкес банк заңнамасында қарастырылған
операцияларды жүзеге асырады.
1.10 Филиалдың мекен-жайы:
Қазақстан Республикасы, 466200, Маңғыстау облысы, Ақтау каласы,
14-ші ықшамаудан, № 63 үй.
1.11 Филиал мемлекеттік және орыс тілдерде өз атауы көрсетілген
дөңгелек мөрге, мөртаңбаларға, бланктерге ие.
ФИЛИАЛ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ
3.1 Филиал Банктің атынан ұлттық және шетелдік валютада келесі
банк және өзге де операцияларды жүзеге асыруға құқылы:
• заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банк есепшоттарын ашу және
жүргізу;
• жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банк есепшоттарын ашу және
жүргізу;
• банк операцияларының кейбір түрлерін іске асыратын банктер мен
ұйымдардың корреспонденттік есепшоттарын ашу және жүргізу;
жеке және заңды тұлғаларға тиесілі таза асыл металдардың нақты мөлшері
көрсетілетін металл есепшоттарын ашу және жүргізу;
• касса операциялары: банкноталар мен тиындарды қабылдау,
беру, қайта санау, майдалау, айырбастау, сұрыптау, орау және сақтау;
аударма операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақша
аудару жөніндегі тапсырмаларын орындау;
есепке алу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдері
мен өзге де қарыз міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
қарыз операциялары: ақылы, жедел және қайтарылу шарттары негізінде ақша
түрінде несиелер беру;
жеке және заңды тұлғалардың, соның ішінде банк-корреспонденттердің,
тапсырмасы бойынша олардың банк есепшоттары бойынша есеп айырысуды іске
асыру;
• сенім білдіру операциялары: сенім білдірушінің мүдделерінде және оның
тапсырмасы бойьшша ақшаны, ипотекалық қарыз бойынша талаптық кұқықтарды
және таза бағалы металдарды басқару;
• банкаралық клиринг: төлемдерді жинау, салыстыру, сұрыптау және растау,
сондай-ақ оларды өзара есепке алуды жүргізу және клиринг
қатысушылары - банк операцияларыньщ кейбір түрлерін жүзеге асыратын
банктер мен ұйымдардың таза позицияларьш белгілеу;
• сейф операциялары: сейф жәшіктерін, шкафтары мен үй-жайларын жалға
беруді қоса, клиенттердің құжатты түрде шығарылған бағалы қағаздарын,
құжаттары мен құндылықтарын сақтау бойынша қызмет көрсету;
• ломбард операциялары: депозиттелетін оңай сатылатын бағалы кағаздар
мен өзге де жылжитын мүліктің кепілі бойынша қысқа мерзімдік несиелер беру;
• төлем карточкаларын шығару;
• банкноталар, тиындар мен құндылықтарды инкассациялау және қайта жіберу;
• шетел валютасымен айырбастау операцияларын ұйымдастыру;
• төлем құжаттарын (вексельдерді қоспағанда) инкассоға қабылдау;
• чек кітапшаларын шығару;
• аккредитивті ашу(қою) және растау және ол бойынша міндеттемелерді
орындау;
• ақша түрінде орындалуды қарастыратын банк кепілдіктерін беру;
• ақша түрінде орындалуды қарастыратын үшінші тұлғалар үшін банк
кепілдіктерін және басқа да міндеттемелерді беру;
• таза асыл металдарды (алтынды, күмісті, платинаны, платиналық топтағы
металдарды) құймалар түрінде, асыл металдардан жасалған тиындарды сатып
алу, кепілге қабылдау, есептеу, сақтау және сату;
құрамында асыл металдары мен бағалы тастары бар зергерлік бұйымдарды сатып
алу, кепілге қабылдау, есептеу, сақтау және сату;
вексельдермен операциялар: вексельдерді инкассоға қабылдау, төлем
төлеушінің векселін төлеу бойынша қызмет көрсету, сондай-ақ
домицилиандырылған вексельдерді төлеу, вексельдердің делдалдык тәртібіндегі
акцепті;
• лизингілік қызметгі жүзеге асыру;
• меншікті бағалы қағаздардың (акцияларды қоспаганда) эмиссиясы;
• факторинг операциялары: төлемеу тәуекелдігін қабылдаумен тауарларды
(жұмысты, қызметті) сатып алушыдан төлемді талап ету кұкығына ие болу;
• форфейтинттік операциялар (форфетирлеу): тауарларды (жұмысты, қызметті)
сатып алушьшың қарыз міндеттемелерін сатушыға қайта сатылмайтын вексельді
сатып алу арқылы төлеу.
3.2 Банк Филиалға клиенттермен жүргізілетін валюталық
операциялардың валюта заңнамасына сәйкестігін тексеретін валюталық
бақылау агентінің қызметін жүктейді.
3.3 Филиал Банктің сенімхаты негізінде банктік және басқа да
операцияларды жүзеге асыруға құкылы.
3.4 Банк атынан Филиал жүзеге асыратын банк операцияларының тарифтері
мен сыйықы мөлшерлемелерін Қазақстан Республикасының қолданыстағы
заңнамасына және Банктің ішкі нормативті құжаттарына сәйкес Банктің
уәкілетті органы бекітеді.
3.5 Филиал Банк Басқармасымен бекітілген лимиттер шектерінде, Банк
акционерлерінің Жалпы жиналысы Жарғы капиталын қосымша акциялар шығару
арқылы ұлгайту туралы шешім қабылдағаннан кейін Банк акцияларын
орналастыруға өкілетті. Сондай-ақ Филиал басшысы потенциалды
акционерді тарту мәселесі жөнінде Банк Басқармасымен келісуге
міндетті. Филиал Басшысы Банк атынан акционерлермен сатып алу-сату келісім-
шартын жасасады.
1.2 ЕСЕП САЯСАТЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ АШЫЛУЫ.
Халықаралық бухгалтерлік стандарттарға көшу кәсіпорынның жаңа есеп
саясатын әзірлеуді қажет етті.
Есеп саясаты - бұл ұйымның өсептік нұсқасын, нұсқалар рұқсат өткен
есеп объектілерін бағалаудың, сондай-ақ белгіленген нормалардың талаптарына
және кәсіпорын қызметінің ерекшеліктеріне орай бухгалтерлік есепті жүргізу
мән ұйымдастырудың техникасының нысандарын таңдау.
Кәсіпорынның есеп саясаты жалпылама қабылданған, белгілі бір
қағидалар жиынына негізделеді. Мұның өзі нарық экономикасы жағдайында
бухгалтерлік есептің рөлі мән мәнін арттыруда аса маңызды.
Қазақстанның бухгалтерлік есеп стандарттарында және ол бойынша
жасалған әдістемелік ұсыныстарында басқарушылық пен қаржылық есебін
жүргізудің қоғамдық тұрғысынан танылған тәсілдері мен әдістері, ережелері
мен қағидалары белгіленген, онда әрбір кәсіпорындардың техникалық базасын,
олардың шешетін міндеттемелерінің күрделілігіне, басқарушы қызметкерлердің
біліктілігіне қарап нақтыланған.
Кәсіпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған
тәсілдер жиынтығы, құндық өлшемдері, ағымдағы топтастыру және бухгалтерлік
есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу фактілері
кісіпорынның есептік саясатында көрініс табуы тиіс. Басқаша айтқанда,
есептік саясат- бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі.
Бухгалтеррлік есеп жүйесін жүргізудің жалпы қағидасы мен ережесі
нормативтік- құқықтық құжаттарда белгіленген.
Оларды жүзеге асыру барысында нақты кәсіпорынның есептік саясаты
келесідей жорамалдардан алынған жөн:
➢ Кәсіпорын өз мүлкімен өзімен өзі болушылығы (кәсіпорын өз
балансында тек заң бойынша танылған мүліктерді ғана көрсетеді,
ал қалған барлық құндылықтар мен міндеттемелер баланстан тыс
шотаррда есепке алынады);
➢ Толассыз қызметі (есеп саясаты мәселесі бойынша қандай да бір
қабылданатын шешім, кәсіпорын өз қызметін болашақ кезеңде
тоқтатпайтындығы немесе қызмет масштабын қысқартпайтындығы
басшылыққа алынуы керек);
➢ Есеп саясатын пайдаланудың жүйелілігі (шаруашылық операциясын
көрсету әдісінің тұрақтылығы, есеп беру жылының барысында
міндеттеме мен мүлікті бағалау, сондай-ақ бір есептік жылдан
басқасына өткен кезде де);
➢ Шаруашылық қызметіндегі фактілердің мерзімділік анықтылығы (әр
фактілердің немесе төленген кезіне қарамастан, олар өзінің
орындалған немесе орын алған кезеңіне жатқызылуы керек).
Пайдаланатын есеп саясатының басты міндеті мен негізгі
арналымы – кәсіпорынның қызметін барынша пара-пар көрсету, іс мүддесі үшін
осы қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, обьективті және шынайы
ақпаратпен қаптастыру.
Нарықтық экономика жағдайында бухгалтерлік есеп іскер адамдарды
біріктіре алатын бизнес пен кәсіпкерліктің тілі болып табылады. Бұған қоса,
бухгалтерлік есеп макро-экономикалық көрсеткіштердің қалыптасуының жалпы
мемлекеттік жүйесінің маңызды құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады. Ал
бұның өзі әрбір кәсіпорын мұндай көрсеткіштерді есептеп шығаруға қажетті
ақпараттарды әзірлей отырып, бірегей әдістер мен қағидаларға сүйенулері
керек. Бұл қағидалар есеп ресімдерін таңдау мен есеп процесін әзірлеуде
сақталуға тиіс, кәсіпорынның есеп жүйесіндегі бастапқы сәттерді белгілейді.
Олар кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің жүйесін құрудың іргетасы.
Оның мақсаты салыстырмалы ақпаратқа рұқсатты қамтамасыз ету, қаржы жағдайы
мен қызмет нәтижесі туралы шынайы ақпаратты тапсыру болып табылады.
Есеп саясатын қалыптастырған және қолданған кезде есептің мынадай
принциптерін сақтау керек:
1. Есептеу – кәсіпорынның кірістері мен шығыстары олардың келіп
түсуіне немесе туындауына қарай танылады және бухгалтерлік есепте
көрсетіледі.
2. Үздіксіздік - яғни объектілер үздіксіз әрекет ететін, болашақта да
жұмыс жасайтын болып саналады.
Оның таратылуға немесе қызмет көлемін едәуір қысқартуға ешқандай
ниеті де, мұқтаждығы да жоқ деп болжамдалады.
3. Түсініктілік принципі - қаржы есептемелеріндегі барлық ақпараттар
пайдаланушыларға түсінікті болуға тиіс.
4. Маңыздылық. Пайдаланушылар негізделген басқару шешімдерін қабылдауы
және кәсіпорынның шаруашылық қызметін бағалауы үшін қаржылық ақпарат
маңызды болуы керек.
5. Мәнділік. Ақпарат мәнді болуға тиіс. Егер біз қаржылық есептемеде
қандай да бір мәліметті жіберіп алсақ немесе дұрыс ұсынбасақ, онда бұл
ақпаратты пайдаланушылардың экономикалық шешіміне әсер етуі мүмкін.
6. Растық. Ақпаратта қателік немесе жалғандық жоқ болса, ол рас болып
табылады және оған пайдаланушылар сене алады.
7. Бейтараптық. Қаржылық ақпарат тәуелсіз болуға тиіс.
8. Сақтық - яғни активтер мен кірістер артық бағаланбас үшін, ал
міндеттеме немесе шығын белгісіздік жағдайында кем бағаланбас үшін шешім
қабылдаған кезде қауіпсіздік жағдайын сақтау, абайлау.
9. Аяқталғандық - растықты қамтамасыз ету үшін есепті кезеңдегі
ақпарат толығымен аяқталған болуы тиіс.
10. Салыстырмалылық - қаржылық ақпарат бұрынғы есеп кезеңдердегі
ақпаратпен салыстырмалы болуға тиіс.
11. Дәйектілік. Субъекті таңдап алған есеп саясаты мен әдістер,
объектілер бір есепті кезеңнен келесі есептік кезеңге дәйекті түрде
қолданылуы керек. Егер біз бір есеп саясатын таңдап алып, келесі жылы басқа
есеп саясатын таңдайтын болсақ, онда мұндай жағдайда түсіндірме жазулар
болуға тиіс, яғни біз оларды негіздеуге тиіспіз.
12. Күмәнсіз және риясыз ұсынба. Қаржылық есептеме оны
пайдаланушылардың қаржы жағдайы, қаржы-шаруашылық нәтижесі, ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы көріністі риясыз көзқарас туғызуы керек.
Типтер кәсіпорынның есеп саясатын әзірлеуге тауға негіздемені қамтамасыз
етеді. Бұларды порынның мүліктік және қаржы жағдайы туралы алайды. Оның
қызметінің нәтижесі бухгалтерлік жүргізбеу ретінде бағалануы керек.
Бухгалтерлік дарттары есеп саясатын қалыптастыруға база ады. Олар
шаруашылық операцияларын, активті капиталды, міндетемелер мен шаруашылық
нәтижелерін көрсетудің бірнеше нұсқасын ұсылатын.
Есеп саясатын қалыптастыру әрбір стандартта ұсынылатын әдістердің
біреуін таңдап алу және оларды негіздеумен түсіндіріледі. Есеп саясатының
қалыптасуына кәсіпорынның басшысы жауап береді.
Есеп саясатының ашылуы - бұл қаржылық есептемеге түсіндірме жазудағы
неғұрлым елеулі аспектілерге сипапама беру.
Қаржылық есептеменің деректері бойынша кәсіпорынның мүліктік және
қаржылық жағдайы, оның төлем қабілеті, шаруашылық етудің негізгі
ережелері, кәсіпорын қызметінің жақсаруындағы (нашарлауындағы) үрдістер
және т.б. көрсеткіштер белгіленеді.
Бұйрықпен ресімделген есеп саясаты нормативтік құжат болуға тиіс.
"Есеп саясаты" термины ресми түрде Қазақстан Республикасы бухгалтерлерінің
іс тәжірибесіне, кезіндегі Казақстан Республикасы бухгалтерлік есеп
жөніндегі Ұлттық Комиссияның 1996 жылғы 13 қарашадағы №2 қаулысымен
енгізілді. Толық түрде есеп саясаты №1 "Есеп саясатының маңызын ашу"
жөніндегі №1 бухгалтерлік есеп стандартында танылып, меншік түрі мен қызмет
ерекшеліктеріне қарамастан барлық ұйымдарда міндетті түрде жасалынатын
болды. Әрбір ұйым өзінің есеп саясатын калыптастырып, мұның өзін ішкі
шаруашылық өрісінде және бухгалтерлік есеп жүргізу ісінде қолданатын
мүмкіндікке ие болатын болды.
Есеп саясаты - деп ұйымдарда іс-тәжірибе қолданылатын бухгалтерлік
есеп объектілерін жіктеп, жүргізуге арналған өрісі кең ішкі ережелер
жүйесін айтады.
Есеп саясатының түпкі мақсаты - нарық пен базарлы саудаға түсетін
ұғымды жолдарды анықтау, өндірісті ары қарай модернизациялау, жаңа және
сапалы өнімдер өндіруге ықпал ету, қаржылық күйреу жағдайын болдырмау,
материалды активтер мен басқа да құндылықтарды дұрыс бағалау мен есептен
шығару, резервтік қорлар көздерін көбейту, өңдірістік шығындар тиімділігін
ұғымды баскару болып табылады. Түпкі мақсаттың ең дәлелдісі ұйымдардың таза
пайдамен қызмет аткаруын қамтамасыз ету.
Есеп саясаты екі жағдайда - "жоғарыдан" және "төменнен" реттеледі.
"Жоғарыдан" реттеу кезенінде есеп қызметін жүргізу жөніндегі зандар мен
нормативтік актілер, сондай-ақ бекітілген бухгалтерлік есеп стандарттары,
салық заңдылығы т.б. ресми құжаттар басшылықка альшады. Екінші жағдайда
"төменнен" реттеу кезеңінде ұйымдардағы технологиялык ерекшеліктер, салалық
кұрылым, табыс келтіру жолдары т.б. ішкі ерекшеліктер басшылыққа алынады.
Есеп саясатын қалыптастыру үшін есеп жүргізу әдістерінің ішінен, осы
кәсіпорынға тән кажетті әдістер мен ережелерді тандап алып, есеп саясатының
маңызын ашуға болатындыған тағы да айта кеткен жөн.
ФИЛИАЛДАҒЫ ЕСЕП ЖӘНЕ ЕСЕП БЕРУ
1. Филиалдағы есеп және есеп беру ¥лттық Банктістің нормативті құқықтық
актілеріне және Қазақстан Республикасының уәкілетгі органымен сәйкес
ұйымдастырылады.
2. Филиал қызметінің қорытындылары әр күн сайын, әр ай сайын, әр тоқсан
сайын және әр жыл сайын берілетін баланста, табыстар мен шығындар туралы
есептерде, сондай-ак Банк Басқармасы, Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі және уәкілетті органдарымен белгіленген тәртіпте және мерзімде
Филиал директорымен берілетін есептерде көрсетіледі.
3. Филиалдың сақталуға тиісті негізгі құжаттарының тізімі және оларды
сақтаудың мерзімдері Қазақстан Республикасының уәкілетті органымен қойылған
талаптарға сәйкес Банкпен белгіленеді.
4. Филиалдың қаржылық (операциялық) жылы Банктің қаржылық
(операциялык) жылымен бір уақытта басталады және аяқталады.
1.3. ЕҢБЕКАҚЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН НЫСАНДАРЫ
Жұмысшылар мен кызметкерлердің өндірген онімдері мен істеген
жұмыстарына толтырылған алғашқы құжаттар мен жұмыс уақытының табельдері
оларға еңбекақы есептесу және оны төлеу үшін ұйымның цехынан,
бөлімшелерінен, бригадаларынан кәсіпорынның әкімшілігі белгілеген
мерзімде бухгалтерияға келіп түседі. Еңбекақы есептесу үшін
толтырылатын бұл алғашқы құжаттар мен табельдердің дұрыс толтырылуы,
лауазымды тұлғалардың қолдарының қойылуы мұқият тексеріледі. Сондай-ақ бұл
құжаттағы еңбек бағасының дұрыс қойылуы олардың жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы төлеу және сыйақы есептеу қағидаларына сәйкес келуі
және шифрларының дұрыс қойылуы тексеріледі. Тексеріліп болғаннан кейін бұл
құжаттар бойынша кәсіпорынның жұмысшылары мен қызметкерлерінс еңбекақы
есептеледі.
Жалпы жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелетін еңбекақы негізгі және
қосымша деп аталатын түрге бөлінеді.
Негізгі еңбек ақы — жұмысшылар мен қызметкерлердің нақтылы жұмыста
болған уақытына, яғни олардың істеген жұмысына, атқарған қызметіне
төленеді. Негізгі еңбек-ақыға мына төмеңдегі аталгаңдар жатады:
1. Мерзімді және кесімді еңбекақы.
2. Сыйаықтар мен сыйақылар.
3. Үстеме сыйаықтар.
Қосымша еңбекақыға — еңбек заңына сәйкес шарттарда қаралып
белгіленген, жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыс істемеген, қызмет
атқармаған уақытына төленетін төлемдер жатады. Бұндай толемдер қатарына:
1. Жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек демалысы үшін төленетін
төлемдер.
2. Жұмысшылар мен қызметкерлердің мемлекеттік, қоғамдық жұмыстарды
атқарғаны үшін төленетін төлемдер.
3. Жас сәбилі аналарға берілетін демалысқа, баланы тамақтандыру үшін
берілетін үзілістерге төленетін төлемдер.
4. Жас өспірімдердің қысқартылған жұмыс уақытына төленетін төлемдер.
5. Жұмысшылар мен қызметкерлердің кінәсінсіз жұмыстың тоқтап қалған
уақытына төленетін төлемдер.
6. Тегін көрсетілген немесе тегін берілетін қызметтер мен заттың құны.
7. Жоғары немесе арнаулы оқу орындарында және басқа да мамандығын
көтеру курсына жіберілген уақытына байланысты жұмысшылар мен қызметкерлерге
төленетін төлемдері.
8. Әскери жиындарға қатысқаны үшін сондай-ак, демалыс немесе мейрам
күндері кезекшілік атқаратын адамдарға төленетін төлемдер және тағы да
басқалар жатады.
Өндіріс пен құрылыста халық шаруашылығының басқа да салаларында
еңбекақы есептеудің және оны толеудің мерзімді және кесімді деп аталатын
екі нысаны (формасы) қолданылады.
Мерзімді еңбекақы жұмысшылар мен қызметкердің жұмыс істеген уақытына,
сағаттық немесе күндік еңбекақы мөлшері бойынша өнім өндіргені немесе
өндірмегеніне қарамастан, яғни оның жұмыста болған уақытына толенеді.
Мерзімдік еңбекақы өндірген онімі мен істеген жұмысын молшерлеуге
болмайтын, яғни атқарған жұмысының колемі мен санын анықтау мүмкін емес
болып есептелетін инженерлік-техникалық жұмыстағы жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы төлеуге негізделген.
Мысалы: автоматтандырылған өндірісте машина жөндейтін жұмысшылар мен
қызметкерлерге ұйымның басшыларына қаржы және есеп бөлімінің
қызметкерлерінс, тағы басқаларға. Мерзімдік еңбекақының төмендегідей
түрлері бар:
1. Жай мерзімді;
2. Мерзімді сыйлықты.
Жай мерзімді жүйесі бойынша — жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы
жұмыс істеген уақытына тарифте немесе штатта көрсетілген мөлшері бойынша
толенеді.
Мерзімді сыйлықты — жұмысшылар мен қызметкерлерге олардың тарифте
немесе штатта көрсетілген тұрақты еңбеқақысына қосымша олардың өндірген
өнімдерінің көлеміне, санына, сапасына және тағы да басқа көрсеткіштердің
өсуіне қарай сыйлық беру болып табылады.
Кесімді еңбекақы - жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек өнімділігін
өсіруге, өнімді өндіруге кеткен еңбек уақытын қысқартуға ынталандыру
мақсатына қолданылады. Еңбекақы есептеудің және төлеудің кесімді түрін
қолданғанда жұмысшылар мен қызмсткерлерге тиісті еңбекақы, олардың өндірген
өнімінің көлемін немесе санын тариф бойынша белгіленген өлшем бірлігіне
қарастырылған яғни белгіленген кесімді бағаға көбейту арқылы табылады
Кесімді баға белгіленген жұмыс уақытында өндірілуге тиісті өнім көлемі мен
сапасына негіздедіп белгіленеді. Уақыт мөлшері бір жұмысты орындауға
керекті, яғни қажет болатын, адамсағат, адамкүн өлшемінде көрсетілген
уақыт болып саналады. Өнім ондіру мөлшері жұмысшылар мен қызметкерлердің
белгілі бір уақыт аралығында жасап шығаратын, өндіретін өнімінің санымен
немесе көлемімен анықталады.
Кесімді еңбекақының мынадай жүйелері бар:
- тікелей кесімді;
- кесімді сыйлықты;
- үдемелі кесімді;
- аккордтық;
- жанама кесімді.
Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақыны есептеудің тікелей кесімді
жүйесі бойынша бір жұмысшының немесе бір бригаданың өндірген өнімінің,
істеген жұмысының бәрі тек қана белгіленген еңбек бағасымен есептеледі. Бұл
жүйе бойынша еңбекақы мөлшері — бұл құжатта көрсетілген, өндірілген өнімнің
санын сол өнімнің бір данасына қарастырылған яғни белгіленген еңбек
бағасына көбейту арқылы табады.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді сыйақылар
өндірісте өнім өндіруді санымен сапалық жағынан артығымен орындағаны, өнім
өндіру барысында шикізаттар мен материалдарды, отындар мен энергияны үнемді
де ұғымды пайдаланғаны үшін оларға төлеуге тиісті еңбекақысына қосымша
сыйақы ретінде төленеді. Ұйымдарда немесе оның болімшелерінде жұмысшылар
мен қызметкерлерге сыйақы толеу жайлы ереже болуы қажет.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді
еңбекақыны есептеудің үдемелі кесімді жүйесі бойынша төлем —
өнім өндіруге белгілі бір мөлшерден артық көлемде өндірген өнімдері
үшін қосымша сыйақы ретінде төленеді. Бұл жүйе көп жағдайда қиын
да — күрделі, ауыр болып саналатын операциялар мен жұмыстарды
орындағандары үшін және еңбек өнімділігін белгілі бір
дәрежеден артық орындау қиынға түсетін өндіріс орындарында
қолданылады. Жалпы бұл жүйе кез келген ұйымдарда қолданыла бермейді.
Кесімді еңбекақының аккордтық жүйесі — ұйымдарда жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы төлеуде қолданылады. Кесімді еңбекақының бұл жүйесі
жоғары сапалы өндірген өнімнің және орындаған жұмыстың санына, көлеміне
қарай алдын ала кесімді баға қоюды қажет етеді. Сондай-ақ бұл жүйе бойынша
еңбекақы төлеу үшін алдын ала атқарылатын жұмыстың көлемі мен сапасы
анықталуы тиіс. Кесімді еңбекақының аккордтық жүйесі бойынша жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы есептеу көбіне құрылыс салушы ұйымдарда, жөндеу
жұмысымен айналысатын ұйымдарда және жүктерді тиеп түсірумен айналысатын
өнеркәсіп орындарында қолданылады. Бұл жүйе бойынша еңбекақы есептеу
шаруашылықта жұмысшылар мен қызметкердер санын қысқартып еңбек өнімділігін
арттыруға мүмкіншілік береді.
Халық шаруашылығының әр түрлі салаларындағы кәсіпорындарда жұмысшылар
мен қызметкерлерге кесімді еңбекақы есептеудің тағы бір жүйесі жанама
кесімді жүйе болып табылады. Бұл жүйе бойынша қосымша енбекақы
шаруашылықтың негізгі жұмысшылары мен қызметкерлеріне емес, оларға қызмет
ететін көмекші өндірістің жұмысшыларына төленеді. Яғни бұл жүйе бойынша
еңбек-ақы ұйымдағы станоктардың, жабдықтардың, тағы да басқа құралдардың
тоқтамай жұмыс істеп, белгіленген мөлшерден артық өнім өндіргені үшін
слесарьларға, операторларға және жөндейтін және оларды жұмысқа дайын-дайтын
басқа да жұмысшыларға төленеді.
Мерзімді еңбекақыны есептеу
Мерзімдік еңбекақыға жұмысшылар мен қызметкерлердің түнгі уақытта
істеген жұмысына есептелетін қосымша төлем, мерзімнен тыс уақытта істеген
жұмысына есептелетін қосымша төлем, демалыс немесе қосымша мейрам күніне
төленетін төлемдер, жұмыстың ауырлығы мен зияндығына төленетін қосымша
төлем, өнім өндірудегі ақауға байланысты төлемдер, біреудің орнына жұмысты
атқарғаны үшін төленетін төлем, тағы басқа төлемдер және өзіне белгіленген
жұмыс уақытында істегеніне есептелетін төлемдер жатады.
Халық шаруашылығының әр түрлі салаларындағы ұйымдарда
қызметкерлерге төленетін мерзімдік еңбекақы толтырылған табельдердің
негізіне ай бойғы қызмет атқарған (белгілі бір есеп айырмасын)
уақытқа есептеледі. Негізінде мерзімдік еңбекақы бойынша есеп айырысатын
уақыт есебіне күнтізбелік (календарьлық) ай, күн немесе сағат алынады.
Егер тұрақты еңбекақы алатын жұмысшылар мен қызметкерлер толық бір ай
қызмет атқаратын немесе жұмыс істеген болса, онда оларға штаттық кестеде
қаралған немесе кәсіпорынның басшылығы бекіткен мөлшерде еңбекақы
сомасы толығымен төленеді. Егер ай сайын тұрақты мөлшерде еңбекақы алатын
жұмысшылар мен қызметкерлер есепті айда бірнеше күн жұмысқа
немесе қызметке келе алмай қалған болса, онда оларға төленуге тиісті
еңбекақы сомасы ол жұмысшы мен қызметкердің толық ай жұмыс істеуіне
тиісті белгіленген соманы сол айдағы жұмыс күндерінің санына
бөліп алынған нәтижені, яғни сол айдан бір күнге тиісті
еңбекақы сомасын сол айдағы жұмысшының немесе қызметкердің жұмыс
істеген күндерінің санына көбейту арқылы табылады.
Мысалы: сәуір айында 22 жұмыс күні бар, айына 11000 теңге
тұрақты еңбекақы алатын жұмысшы, сол айдағы 15 күн жұмыс істеп, 4 күн
ауырып қалған және 3 күн қоғамдық жұмыс атқарған делік. Жұмысшылар мен
қызметкерлердің ауырып қалған күніне, жәрдемақы бюджеттен
(әлеуметтік қордан) төленеді. Ал қалған 18 күні үшін (15 күн жұмыс істегені
+3 күн қоғамдық жұмыс атқарғаны) еңбекақы ұйымның есебінен төленеді. Бұл
соманы анықтау үшін бір айға белгіленген тұрақты еңбекақы мөлшерін, яғни
11000 теңгені осы айдағы жұмыс күнінің санына яғни 22 күнге бөлеміз
(1100022). Содан кейін оған нәтижені (500 тенге) жұмыс істеген және
қоғамдық жұмыс атқарған күндері сандарының қосындысына көбейтеміз. Бұл
жағдайда жоғарыдағы мысалымызда көрсетілген жұмысшының сәуір айында тиісті
мерзімді еңбек-9000 теңге болады. (500х(15+3)) =9000 теңге.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлерге мерзімдік еңбекақы жұмыс
істеген күні мен сағатына байланысты төленетін жағдайларда, олардың бір
күнге немесе бір сағатқа белгіленген сомасын нақтылы жұмыс істеген күндері
мен қоғамдық жұмыстағы басқадай қосымша еңбекақы төленуге тиісті күндердің
немесе сағаттардың жұмысына көбейту арқылы табылады.
Кесімді еңбекақыны есептеу
Кәсіпорындарда кесімді еңбекақы төлеу жүйесі бойынша — жұмысшылар мен
қызметкерлерге төленетін еңбекақы олардың өндірген өнімді мен істеген
жұмысының, атқарған қызметінің саны мен көлемі жайлы жазылған алғашқы
құжаттар бойынша есептеледі. Ол үшін алғашқы құжаттарда көрсетілген өндіріп
шығарған өнімдер мен істелген жұмыстардың және дайындалған детальдардың,
сондай-ақ тағы да басқа операциялардың жалпы саны мен көлемі, олардың бір
данасын жасап шығаруға, өндіруге белгілеген бағаға көбейтеді.
Ұйымдарда тапсырманы жеке адам орындаған, яғни операция немесе өнім
өндіру басынан аяғына дейін бір жұмысшының немесе қызметкердің қолынан
өтетін жағдайда мұндай әдісті қолдану ыңғайлы болып табылады Кесімді
еңбекақы жұмысшылар мен қызметкерлердің бригада бойынша істеген
жұмысына төленетін жағдайда жоғарыда аталған алғашқы құжаттарға әр
жұмысшы мен қызметкердің жұмыс істеген уақыты, мамандық дәрежесі, бригада
болып өндірген өнімі мен істеген жұмысының көлемі мен саны және
олардың бір данасын жасауға өндіруге белгіленген бағасы көрсетіліп
жазылады. Жалпы бригада бойынша өндірілген өнімдер мен істелген жұмыстың
саны мен көлемін, олардың бір данасын өндіріп шығаруға (жасап
шығаруға, орындауға) белгіленген бағаға көбейту арқылы сол бригада
мүшелерінің еңбеқақысы есептеліп шығарылады. Бригаданың жалпы табысы
ондағы жұмысшылар мен қызметкерлердің арасында олардың мамандық
дәрежесіне және жұмыс істеген уақытына сәйкес бөлінеді. Ол үшін алдымен
барлық бригада мүшелерінің жұмысқа қатысқан уақыты (ай, күн, сағат)
табылады. Содан соң жұмысшылар мен қызметкерлердің мамандық дәрежесіне
сәйкес тариф бойынша бір сағатқа белгіленген еңбекақы мөлшері олардың жұмыс
істеген сағаттарының санына көбейтіледі. Осының нәтижесінде бригада
мүшелерінің әрқайсысының тариф бойынша есептелетін еңбекақысының жалпы
сомасы табылады. Алғашқы құжаттар бойынша есептелген бригада мүшелеріне
тиісті еңбекақы сомасының жоғарыда көрсетілген тариф бойынша есептелген
еңбекақының жалпы сомаларының қосындысына қатынасы қосымша табыс
коэффициенті болып табылады. Осыдан кейін тариф бойынша жұмысшылар мен
қызметкерлердің әрқайсысына есептелген еңбекақы сомасы осы коэффициентке
көбейтіліп, әр жұмысшының немесе қызметкердің орындаған жұмысы мен өндірген
өнімінің саны мен оның мамандық дәрежесіне байланысты еңбекақысы табылады.
Мысалы: құрамында алты жұмысшы жұмыс істейтін бригаданың сәуір айында
өндірген өнімі мен істеген жұмысына тиісті еңбекақы қоры 62669 теңге 60
тиынды құрайды делік. Бұл жағдайда осы бригададағы әрбір жұмысшының
еңбекақы мөлшері олардың мамандық дәрежесі мен жұмыс істеген уақытына
сәйкес былайша есептеліп шығарылады.
Әрбір жұмысшының мамандық дәрежесі мен жұмыс істеген уақытына
байланысты еңбекақы мөлшері.
(Кесте-)
№ Жұмысшылар мен МамЖұмыс ТарифтіТариф ҚосымшЖұмысшыларға
қызметкелердің андістегенң бойынша а есептелген
аты-жөні ық сағаттакоэффицесептелген табыс еңбеқақы
дәррының иенті еңбеқақы коэффисомалары
ежесаны сомасы циенті(теңге)
сі (сағат) (теңге)
1 2 3 4 (2х3) 5 6 (4х5)
(6*4*
)
1 А 1 175 1.76 308 26.1 8838.8
2 Амантаев Б. 2 160 2.06 329.6 26.1 8602.06
3 Ә Әбдірахманов Ж. 3 165 2.35 187.75 26.1 10120.3
4 Бақтыбаев С. 4 154 2.64 406.56 26.1 10611.2
5 Жұмашев М. 5 150 2.93 439.5 26.1 11471.0
6 Тілесов Ж. 6 164 3.23 529.72 26.1 13825.7
Жиыны: 968 2401.13 62669.6
Қосымша табыс коэффиценті бұл мысалымызда 26 (жиырма алты) теңге 10
(он) тиынға тең болып отыр (яғни 6 бағана4 бағана немесе 62669 теңге 60
тиын бөлінген 2401 теңге 13 тиын = 26 теңге 10 тиын).
Егер кәсіпорындарда өнім өндірудің тапсырмасын артығымен
орыңдағаны, жұмыс істеу барысында ақау жібермегені, күрделі де қиын
жұмысты атқарғаны, тағы басқалар үшін сыйақы берілетін болса, онда ол
сома бригаданың жұмысшылары мен қызметкерлерінің арасында олардың
кесімді еңбекақы сомасына үйлесімді (пропорционалды) түрде
бөлінеді. Кейбір жұмысшылар мен қызметкерлер бір айдың ішінде бірнеше
бригаданың құрамында жұмыс атқаруы мүмкін. Мұндай жағдайда әрбір
жұмысшы өзінің істеген жұмысы туралы мәлімет жазады. Осы деректі мәлімет
негізінде сол жүмысшының немрсе қызметкердің есепті айдағы еңбекақысы
есептеліп шығарылады. Жоғарыда жалпы көрсетілген бригаданың табысын
жұмысшылар мен қызметкерлердің арасында олардың жұмыс істеген уақыты
мен олардың мамандық дәрежесіне қарай бөлу әдісі, бригада мүшесінің
барлығын бірдей адал ниетпен жұмыс істеуге ынталандырмайды. Соған
байланысты соңғы кезде еңбекақы сомасын бригада мүшелерінің арасында
олардың еңбекке қатысу коэффициентіне қарай белу әдісі кеңінен
қолданылуда. Ол үшін бригададағы жұмысшылар мен қызметкерлердің әрбір
мүшелеріне ай сайын олардың еңбекке қатысу коэффициентін
анықтайды. Жұмысты жақсы істеген, еңбек өнімділігін арттырған
жұмысшылар мен қызметкерлерге жоғарылату коэффициенті беріледі де, ал
еңбек тәртібі мен техникалық қауіпсіздік ережесін бұзғаны үшін және құрал-
саймандарға немқұрайлы қарағаны, тағы басқалар кемшіліктері үшін төмендету
коэффициенті беріледі. Жұмыстағы жетістіктері мен жіберілген
кемшіліктерінің әрқайсысына байланысты ұйымдарда әр түрлі төмендету және
жоғарылату коэффициенті қарастырылады. Кәсіпорындардағы жұмысшылар мен
қызметкерлерге негізгі аталатын кесімді және мерзімді еңбекақыдан
басқа түрлі қосымша еңбекақы болып табылатын бір сыйақылар және
жәрдемақылар төленуі мүмкін.
II. ЕҢБЕКАҚЫ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ.
2.1. ЕҢБЕКТІ ЕСЕПТЕУДІҢ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕСІ
Банк қызметінің үдерісінде қызметкерлерді жұмысқа қабылдау және жұмыстан
босату жүргізіледі, қызметкерлердің жеке құрамының өзгеруі, жұмыс бабы
бойынша ауысулар жүзеге асырылады. Есеп кызметкерлермен жұмыс басқармасында
жүргізіледі. Ол барлық қызметкерлердің саны мен құрамы туралы және оның
құрылымдық бөлімшелері туралы жалпы мәліметтерді алуды қамтамасыз етеді.
Еңбекақы есебі және оның төлемінің негізгі мақсаты еңбек шығындарын
және төлемді есептеу шығындарын дұрыс анықтау, жұмыс уақытын ұтымды
пайдалануды, еңбек тәртібін және еңбекке ақы төлеу қорын пайдалану ережесін
бақылау болып табылады.
Жұмысшы мен жұмыс беруші арасындағы еңбек қатынастары нормативтік
құқықтық актілермен 1999 жылдың 10 желтоқсанындағы шыққан Қазақстан
Республикасының еңбек туралы заңымен, жеке және ұжымдық келісімдермен
реттеледі. Қазақстан Республикасының еңбек туралы заңына сәйкес жұмыс
уақытының ұзақтығы аптасына 40 сағаттан аспауы керек.
Жұмысқа қабылдау, жұмысқа алу туралы бұйрықпен немесе еңбек
келісімшарты негізінде жүргізіледі. Жұмысқа қабылдау кезінде жұмыс беруші
жұмысшының еңбек қызметін растайтын құжаттарды талап етуге құқылы. Ондай
құжаттарға еңбек кітапшасы немесе жеке еңбек келісімшарты, немесе жұмысқа
кабылдау жэне жұмыстан босату туралы бұйрыктық көшірмесі жатады. Жұмысқа
алғаш рет кірген жұмысшыларға еңбек кітапша, олардың сұрауы бойынша
толтырылады.
Қызметкерлермен жұмыс бойынша басқарма жұмысқа қабылдау туралы бұйрық
негізінде жеке карточка толтырады. Жұмысшыларды жұмыстан шығару кезінде
Еңбек келісімшартын тоқтату туралы бұйрық (өкім) нысаны қолданылады.
Жұмысшыны бір бөлімнен екінші бөлімге ауыстыру кезінде Басқа жұмысқа
ауыстыру туралы бұйрық (өкім) толтырылады. Кезекті демалыс жұмысшыға
Демалыс беру туралы бұйрық (өкім) негізінде беріледі.
Еңбекақыны төлеу негізгі және қосымша деп бөлінеді. Негізгі, банк
қызметкеріне белгіленген қызметақы бойынша жұмыс істелген уақыт үшін
есептеледі. Қосымша еңбек туралы заңға сәйкес жұмыс істелмеген уақытқа
есептеледі: кезекті демалысқа төлем, демалыс және мереке күндеріндегі жұмыс
уақытына төлем т.б. Еңбекақы құрамына жұмысшыларға дивидент жэне пайыз
түрінде төленетін төлемдер кірмейді.
Негізгі еңбекақы штат кестесінде немесе еңбек келісімшартында
белгіленген көлемінде еңбек уақытын есептеу тізімінің негізінде есептеледі.
Банктер еңбекақыны төлеу кезінде уақытпен төлеу нысанын қолданады. Осы
нысан бойынша еңбекақыны есептеу күндік мөлшерлеме бойынша жүзеге
асырылады, еңбекақы көлемі істелген жұмыс уақытын белгіленген тарифтік
мөлшерлемеге көбейту арқылы табылады.
Жұмыс уақытын есептеу арнайы табельде жүргізіледі (1-қосымша).
Бухгалтерияға келіп түскен құжаттар тексеріліп, одан әрі өңдеуге
жіберіледі. Еңбекақыны есептеу үшін банк бухгалтериясында еңбекақыға
арналған кітап қолданылады (2-қосымша). Одан әрбір жұмысшының еңбекақы
сомасын, зейнетақы қорына жіберілген сомалар және тағы басқалар
көрсетіледі.
Еңбекақы бойынша есеп айырысулар еңбекақыны төлеу үшін немесе еңбекақы
және төлем тізімдемесі бойынша кітапта қолданылатын есеп-төлем
тізімдемесінде жүргізіледі (3-қосымша).
Еңбекақы айына бір рет жеке және ұжымдық шартта белгіленген күнде
төленеді. Егер төлеу күні демалыс немесе мереке күніне сәйкес келетін
болса, онда алдын ала бір күн бұрын төленеді. Жұмыс берушінің кінәсі
бойынша ақшаны беру кешіктірілген кезде, ол міндеттемені орындау күні
бойынша Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің қайта қаржыландыру
мөлшерлемесі бойынша әрбір мерзімі өткен күнге өсімпұл төленді.
Еңбекақы мөлшері еңбек шартында белгіленеді және заң актілерімен
белгіленген минимумнан төмен болмайды.
Жұмысшыларға еңбекақыдан басқа, қосымша келесілер төленеді:
- демалу уақытына төлем, пайдаланбаған демалыс уақытына жәрдемақы;
- жұмыс сипатының өзгеруіне немесе көлемінің қысқаруына (ұйым
жабылып қалған кезде, құрамның, штаттың және т.с.с. қысқаруы кезінде,
сондай-ақ өндірісте жазатайым уақиғаға байланысты жұмыстан босату)
байланысты босатылған жұмысшыларға демалыс жәрдемақысы;
- қызметкерлердің саны немесе штаттың қысқаруымен, ұйымның қайта
ұйымдастырылуы немесе жойылуына байланысты жұмыстан босатылған
қызметкерлер жұмысқа қабылданған уақытқа дейін төленетін сома;
- жұмысшының орындаған жұмысына байланыссыз белгілі бір жағдайларда
қызметкерлерге көрсетілетін материалдық көмек, мысалы, баланың өмірге
келуінде, ақылы операция жасау кезінде және құжатпен расталған басқа
да жиынтық емес сипаттағы төлемдер; өндірістік жарақат нәтижесінен еңбек
қабілетгілігін жоғалтумен байланысты жәрдемақы, еңбек міндеттемелерін
орындау кезінде зиян шеккен адамдарға зиянның орнын толтыру;
- ұйымның қаражаты есебінен төленетін жоғары және арнайы орта оқу
орындарында оқу үшін мекеменің жіберген студенттері мен оқушыларына
төленетін шәкіртақы;
- құрылыс, тұрғын үй сатып алуға, тұрмыс жағдайын жақсартуға,
қарызды өтеу шығындары (оның ішіңце ипотекалық) және осы мақсаттарға жету
үшін қызметкерлерге берілетін материалдық көмек, субсидиялар;
- әлеуметтік сақтандыру қорларынан және басқа да бюджеттік емес
қорлардая жәрдемақы;
- уақытша еңбекке жарамсыз, екіқабат және баланы дүниеге әкелуге
байланысты және т.с.с., жұмысшының денсаулығына зиян тигізу немесе
жарақат алу жағдайындағы табыстың немесе басқа да шығынның орнын толтыру;
- қызмет бабымен жасалған іссапарларга заңды нормада бекітілген
шекте іссапар шығындары;
- басқа тұрғылықты жерлерге жұмысқа жіберу, бағытгау және қабылдаумен
байланысты шығындардың орнын толтыру; Қазақстан Республикасының
бекітілген заңды нормасының шегінде іссапарға шығу үшін жеке
көлікті пайдаланғаны үшін жәрдемақы.
Демалыс уақытына төленетін төлем
Жеке еңбек шарты бойынша жұмыс істейтін қызметкерлерге жұмыс орны мен
орташа жалақысын сақтай отырып жыл сайынғы төленетін еңбек демалысы
беріледі. Қызметкер сол банкте 12 ай үздіксіз жұмыс істегеннен кейін
кезекті демалысқа шығуға құқылы. Еңбек демалысына төленетін төлем демалыс
басталғанға дейін үш күн бұрын төленуі қажет. Демалыс мерзімі ұжымдық
келісімшарттар мен ережелерге сәйкес белгіленеді, бірақ ол 18 күнтізбелік
күннен аз болмауы керек. Жұмыскердің қалауы бойынша еңбек демалысы бөлініп
берілуі мүмкін.
Еңбек демалысы мен пайдаланылмаған демалыс күндеріне өтем-ақы төлеу
үшін орташа жалақы мөлшері 12 күнтізбелік айға сәйкес жалақы есебінен
анықталады. Егер қызметкер демалысқа шыгар алдында ұйымда бір жылдан аз
уақыт еңбек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе:
1 Зерттелген кәсіпорында бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
1.1 Зерттелген кәсіпорынның техникалық экономикалық сипаты.
1.2 Есеп саясаты.
1.3 Еңбекақының түрлері мен формалары.
2 Еңбекақы есебін ұйымдастыру
2.1 Зерттелген кәсіпорында еңбекақы есебінің ерекшеліктері.
2.2 Еңбекақыны есептеу тәртібі.
2.3 Еңбекақыдан алынатын ұсталымдар.
3. Еңбек және еңбекақыны талдау және олардың есебін жоғарғы сатыға көтеру
жолдары
3.1 Еңбекақының негізгі көрсеткіштерін талдау.
3.2 Еңбекақының аудиті.
3.3 Еңбекақының есебін жоғарғы сатыға көтеру жолдары.
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда кез келген кәсіпорынды басқару жүйесінде бухгалтерлік
есеп маңызды роль атқарады. Ол кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және
басқарушылық шешімді қабылдау үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды,
айналысты және басқа да өндіріс процесін шынайы көрсетіп береді. Қазақстан
Республикасының бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп Стандарттарында және
субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есеп
шоттарының Бас есеп жоспарында бекітілген жалпы қағидалары мен ережелерінің
негізінде құрылды және ол бүкіл алынған ақпараттарды пайдаланушылардың
талабына, қызметтің құрылымына, ұйымның нысанына, айрықша ерекшелігіне
есептің сәйкес келуін қамтамасыз етеді.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында шаруашылық жүргізуші
субъектілерінің күрделі экономикалық тетігін нақты, жақсы жолға қоймайынша,
сондай-ақ толық, сенімді ақпаратсыз басқару жүйесін іс жүзінде жүзеге асыру
мүмкін емес.
Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері мен еңбек
ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын
азайтуға, ысырапты жоюға, бәсекеге жарамды өнімдерін өндіруге (ұлғайтуға),
оның сапасын көтеруге, өнімнің өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны
сақтауға мүдделі. Бұл орайда, шаруаға қырсыздыққа, кәсіпорынның материалдық
құндылықтарын, ақша қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және
тиімсіз жұмсауға және тонауға қарсы күресте бухгалтерлік есептің маңызы мен
мәнін бағаламай кетпеуге болмайды.
Есепке алынған ақпараттардың көмегімен шаруашылық жүргізуші
субъектілердің және олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел
басқару үшін, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлар жасау үшін,
сөйтіп, ел экономикасының даму заңдылықтарын зерделеу және зерттеу
экономикалық тетіктің бірі ретінде пайдалынады.
Экономиканың саласындағы мамандар, оның ішінде, бірінші кезекте,
бухгалтерия қызметкерлері есепке алудың және есеп берудің жүйесін жақсы
білулері, оларды оңайлатуды қарастыру қажет, субъект қызметін бухгалтерлік
және салықтық есепке алуды ұйымдастырудың ережелерін, нұсқауларын және
басқа нормативтік актілерін, қатаң сақтаулары керек.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – еңбекақы есебі, оны талдау, аудит
жүргізу және еңбекақы есебінің жетілдіру жолдарын зерттеу. Атап айтқанда:
• Еңбекақы түрлері мен нысандары;
• Еңбекақыны аудару тәртібі және одан алынатын ұсталымдарды
анықтау;
• Еңбекақысын төлеу және оны ұйымдастыру жолдарымен танысу;
• Еңбекақы аудитін жүргізу тәртібін қарастыру;
сияқты негізгі мәселелер қарастырылады.
Қарастырылып отырған жұмыстың негізгі обьектісі ААҚ ТұранӘлем
Банкісінің Маңғыстау филиалы болып табылады. Осы кәсіпорынның еңбекақы
құжаттарына негізделе отырып, ондағы еңбекақы түрлерін, оны төлеу және
ұйымдастыру жолдары қарастырылады.
Жұмысшылар мен кызметкерлердің істеген жұмыстарына толтырылған
алғашқы құжаттар мен жұмыс уақытының табельдері оларға еңбекақы есептесу
және оны төлеу үшін ұйымның бөлімшелерінен, кәсіпорынның әкімшілігі
белгілеген мерзімде бухгалтерияға келіп түседі. Еңбекақы есептесу
үшін толтырылатын бұл алғашқы құжаттар мен табельдердің дұрыс толтырылуы,
лауазымды тұлғалардың қолдарының қойылуы мұқият тексеріледі. Сондай-ақ бұл
құжаттағы еңбек бағасының дұрыс қойылуы олардың жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы төлеу және сыйақы есептеу қағидаларына сәйкес келуі
және шифрларының дұрыс қойылуы тексеріледі. Тексеріліп болғаннан кейін бұл
құжаттар бойынша кәсіпорынның жұмысшылары мен қызметкерлерінс еңбекақы
есептеледі.
Еңбекақы есебі келесі қағидаларды қамту керек:
• Кәсіпорынның еңбекақы қорының дұрыс қолданылуын бақылау;
• Еңбекақы есебінің уақытында және нақты көрсетілуі;
• Бухгалтерлік және статистикалық есеп беруді ұйымдастыру;
Еңбекақы есебі, оны талдау және жетілдіру жолдары тақырыпты
дипломдық жұмыс: кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытынды, қосымша және
қолданылған әдебиеттерден тұрады. Бірінші бөлімде зерттеліп отырған
кәсіпорынның негізгі техникалық-экономикалық көрсеткіштері, есеп саясаты,
ондағы еңбекақы түрлері сипатталады; екінші бөлімде - еңбекақы есебінің
ерекшеліктері, одан алынатын міндетті ұсталымдар көрсетіледі, ал үшінші
бөлімде кәсіпорынмен берілетін еңбекақының негізгі көрсеткіштерін талдау,
оған аудит жүргізу тәсілдері және жетілдіру жолдары қарастырылады.
I Зерттелген кәсіпорында бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
1.1 ЗЕРТТЕЛГЕН КӘСІПОРЫННЫҢ ТЕХНИКА-ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТЫ.
ТұранӘлем Банкі өзінің құрылу тарихын 1925 жылдардан бастап келеді.
Жыл сайын банк өзінің қызмет ету барысында жоғарғы нәтижелерге қол жеткізіп
келеді. Банк өзінің қазақстандық және шетел серіктестерінің алдында
сенімділігін ақтап қана қоймай, даму жолының жаңа да, сапалы сатысына
көшті.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында ТұранӘлем Банкі өзінің ірі
филиалдық желісімен мемлекеттің банктік жүйесінің негізін құрайтын бірден-
бір банк. Республика бойынша банктың 22 филиалы және 211 есептік кассалық
бөлімшелері қызмет көрсетуде. Сонымен қатар Ресейде, Украинада және
Қытайда, дәлірек айтқанда, Шанхай қаласында өкілеттіктері бар.
ТұранӘлем Банкі бірнеше бағыт бойынша жұмыс істеп келеді. Бұлардың
ішінде: Қазақстан экономикасының нақты секторының дамуына жәрдем жасау;
клиенттерге қызмет көрсету сапасын жоғарғы дәрежеде ұстай отырып, қаржылық
қызмет көрсету саласын кеңейту; Республика инфрақұрылымының дамуына ат
салысу; Қазақстан Республикасы Үкіметінің әлеуметтік бағдарламаларына
беделді түрде қатысу; банктің қаржылық тұрақтылығын өсіру және Қазақстанның
банктік жүйесіне республика халқымен халықаралық қаржы институттарының
сенімінің өсуіне күш жұмсауда. Банк Қазақстанда алғаш банктердің бірі бола
отырып, банк қызметінің барлық түрлерін көрсетуде. Оның негізгі өнімі болып
қаржыландыру, шет елдерден қаржы тарту және қызмет көрсету. Банктің ең
бастапқы қызметі болып, корпоративті банктік операцияларды жүргізу,
саудалық қаржыландыру, кіші және орта бизнес нысандары мен жеке тұлғаларға
қызмет көрсету, бағалы қағаздармен және валютамен сауда жүргізу, сонымен
қатар кредиттік және төлемдік карточкалар бойынша халыққа қызмет көрсету
болып табылады.
Қарастырылып отырған жұмыстың негізгі зерттеу объектісі болып ААҚ
ТұранӘлем Банкінің Маңғыстау филиалы табылады.
Маңғыстау аймағы бүгінгі таңда еліміздіңң ірі банктерінің алысты
меңзеген мақсаттарының нысанына айналды. Олардың көпшілігінің облыста
филиалдары бар және олар өздерінің мүмкіндіктерін белсенді түрде арттыру
үстінде. Осы қатарда ТұранӘлем Банкін ерекше атауға болады. Аса ірі
кәсіпорындармен қарым- қатынас тәжірибесін жинақтаған банк корпоративті
клиенттерге қаржылай қызмет көрсету позицияларын мықтап бекітуде. Қазір
банк аймақ экономикасының барлық саласында көрініп жүр. Соңғы жылдары тез
қарқынмен дамып келе жатқан мұнай – газ секторына қызмет көрсету
мекемелерімен көп жұмыс жасалды.
Қаржылық қорытынды
(кесте -2)
2002 2003 2004
Табыс 627916 1132498 877125
Шығын 401242 937496 259569
Пайда 226673 195029 617556
Бұл кестеде банктің табыс көлемі аз бола тұрса да, ол өзінің
шығындарын азайту арқылы, алдыңғы жылдарға қарағанда 2-3 есе көп пайда
тауып отырғаны байқалады.
Операциялық бөлім. Филиалдың клиенттік базасы (3-кесте)
Шот атауы 2002 2003 2004
Ағымдағы 2,123 2,138 2,468
Соның ішінде
KZT 1,547 1,530 1693
USD 355 369 428
EUR 25 37 62
RR 194 201 248
т.б. 2 1
Ссудалық 176 597 Жоқ
Депозиттік 24 14 47
Баланстан тыс 243 406 381
Жоғарыдағы мәліметтерге қарағанда банктің халықты өзіне тарту жағынан
алдыңғы жылдарға қарағанда көбірек екеніне көз жеткізуге болады.
Халыққа сатылған валюта
(4-кесте)
Ағымдағы жылда 9706472 АҚШ доллары, 869978 евро, 416120 рубль сатылды.
Валютаны сату көлемі ай сайын әртүрлі көрсеткіштер көрсетіп тұр. Жыл
басындағы сату төмендеуі Наурыз айында күрт өсті, уақыт өте төмендеп, жыл
аяғында қайта сату шыңына жетті.
Жеке тұлғаларға өнім бойынша берілген кредиттер (5-кесте)
Тауар түрі Кредит көлемі Соммасы
Халық тұтынатын тауарлар369 30271
Жедел 1446 938136
Автомобиль 208 87080
Қызметкерлер 93 89583
Қолданылған авто 30 21647
Ипотека 162 381700
Карточкалар 3 2128
БАРЛЫҒЫ 2311 1550521
Бұл 2004 жылғы берілген кредит. Ал алдыңғы жылдармен салыстыратын болсақ,
келесі диаграммадан көруге болады.
кесте
ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
1.1 "ТұранӘлем Банкі" Акционерлік Қоғамының Маңғыстау филиалы
(әрі қарай - Филиал) "Тұран Әлем Банкі" АҚ Директорлар Кеңесінің шешімі
негізінде ашылды.
1.2 Филиал "ТұранӘлем Банкі" Акционерлік Қоғамының
оқшауланған бөлімшесі болып табылады. Филиал заңды тұлга болып табылмайды
және Банк берген уәкілеттер шектерінде әрекет етеді.
1.3 Филиал қызметінің мақсаты Банк атынан банк операцияларын жүзеге
асыру болып табылады.
1.4 Филиал қызметінің мерзімі шектелмеген.
1.5 Банк Филиал міндеттемелері бойынша жауап береді.
1.6 Филиал Банкпен бірыңғай балансқа, сондай-ақ Банк атауына
толығымен сәйкес келетін атауға ие.
1.7 Филиал өз қызметінде Қазақстан Республикасының
заңнамасын, Қазақстан Республикасының уәкілетті органының
нормативті құқықтық актілерін, Банк Жарғысын, осы Ережені, Банк
акционерлерінің Жалпы жиналысымен, Банк Басқармасы Төрағасымен,
Басқармамен және Директорлар Кеңесімен олардың құзыреттері
шектерінде қабылданатын шешімдерді жетекшілікке алады.
1.8 Атауы, мекен-жайы және Банкті тіркеу туралы мәліметтер:
"ТұранӘлем Банкі" Акционерлік Қоғамы, Қазақстан Республикасы, 480099,
Алматы каласы, "Самал-2" ықшамауданы, Жолдасбеков көшесі, № 97 үй, 2003
жылғы 26 қыркүйектегі Заңды тұлғаны мемлекеттік қайта тіркеу туралы №3 903-
1900-АҚ Куәлігі.
1.9 Банк қызметінің мәні:
Банк ұлттық және шетелдік валютада уәкілетті органның 2004 жылгы
1 наурыздағы №242 лицензиясына сәйкес банк заңнамасында қарастырылған
операцияларды жүзеге асырады.
1.10 Филиалдың мекен-жайы:
Қазақстан Республикасы, 466200, Маңғыстау облысы, Ақтау каласы,
14-ші ықшамаудан, № 63 үй.
1.11 Филиал мемлекеттік және орыс тілдерде өз атауы көрсетілген
дөңгелек мөрге, мөртаңбаларға, бланктерге ие.
ФИЛИАЛ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ
3.1 Филиал Банктің атынан ұлттық және шетелдік валютада келесі
банк және өзге де операцияларды жүзеге асыруға құқылы:
• заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банк есепшоттарын ашу және
жүргізу;
• жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банк есепшоттарын ашу және
жүргізу;
• банк операцияларының кейбір түрлерін іске асыратын банктер мен
ұйымдардың корреспонденттік есепшоттарын ашу және жүргізу;
жеке және заңды тұлғаларға тиесілі таза асыл металдардың нақты мөлшері
көрсетілетін металл есепшоттарын ашу және жүргізу;
• касса операциялары: банкноталар мен тиындарды қабылдау,
беру, қайта санау, майдалау, айырбастау, сұрыптау, орау және сақтау;
аударма операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақша
аудару жөніндегі тапсырмаларын орындау;
есепке алу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдері
мен өзге де қарыз міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
қарыз операциялары: ақылы, жедел және қайтарылу шарттары негізінде ақша
түрінде несиелер беру;
жеке және заңды тұлғалардың, соның ішінде банк-корреспонденттердің,
тапсырмасы бойынша олардың банк есепшоттары бойынша есеп айырысуды іске
асыру;
• сенім білдіру операциялары: сенім білдірушінің мүдделерінде және оның
тапсырмасы бойьшша ақшаны, ипотекалық қарыз бойынша талаптық кұқықтарды
және таза бағалы металдарды басқару;
• банкаралық клиринг: төлемдерді жинау, салыстыру, сұрыптау және растау,
сондай-ақ оларды өзара есепке алуды жүргізу және клиринг
қатысушылары - банк операцияларыньщ кейбір түрлерін жүзеге асыратын
банктер мен ұйымдардың таза позицияларьш белгілеу;
• сейф операциялары: сейф жәшіктерін, шкафтары мен үй-жайларын жалға
беруді қоса, клиенттердің құжатты түрде шығарылған бағалы қағаздарын,
құжаттары мен құндылықтарын сақтау бойынша қызмет көрсету;
• ломбард операциялары: депозиттелетін оңай сатылатын бағалы кағаздар
мен өзге де жылжитын мүліктің кепілі бойынша қысқа мерзімдік несиелер беру;
• төлем карточкаларын шығару;
• банкноталар, тиындар мен құндылықтарды инкассациялау және қайта жіберу;
• шетел валютасымен айырбастау операцияларын ұйымдастыру;
• төлем құжаттарын (вексельдерді қоспағанда) инкассоға қабылдау;
• чек кітапшаларын шығару;
• аккредитивті ашу(қою) және растау және ол бойынша міндеттемелерді
орындау;
• ақша түрінде орындалуды қарастыратын банк кепілдіктерін беру;
• ақша түрінде орындалуды қарастыратын үшінші тұлғалар үшін банк
кепілдіктерін және басқа да міндеттемелерді беру;
• таза асыл металдарды (алтынды, күмісті, платинаны, платиналық топтағы
металдарды) құймалар түрінде, асыл металдардан жасалған тиындарды сатып
алу, кепілге қабылдау, есептеу, сақтау және сату;
құрамында асыл металдары мен бағалы тастары бар зергерлік бұйымдарды сатып
алу, кепілге қабылдау, есептеу, сақтау және сату;
вексельдермен операциялар: вексельдерді инкассоға қабылдау, төлем
төлеушінің векселін төлеу бойынша қызмет көрсету, сондай-ақ
домицилиандырылған вексельдерді төлеу, вексельдердің делдалдык тәртібіндегі
акцепті;
• лизингілік қызметгі жүзеге асыру;
• меншікті бағалы қағаздардың (акцияларды қоспаганда) эмиссиясы;
• факторинг операциялары: төлемеу тәуекелдігін қабылдаумен тауарларды
(жұмысты, қызметті) сатып алушыдан төлемді талап ету кұкығына ие болу;
• форфейтинттік операциялар (форфетирлеу): тауарларды (жұмысты, қызметті)
сатып алушьшың қарыз міндеттемелерін сатушыға қайта сатылмайтын вексельді
сатып алу арқылы төлеу.
3.2 Банк Филиалға клиенттермен жүргізілетін валюталық
операциялардың валюта заңнамасына сәйкестігін тексеретін валюталық
бақылау агентінің қызметін жүктейді.
3.3 Филиал Банктің сенімхаты негізінде банктік және басқа да
операцияларды жүзеге асыруға құкылы.
3.4 Банк атынан Филиал жүзеге асыратын банк операцияларының тарифтері
мен сыйықы мөлшерлемелерін Қазақстан Республикасының қолданыстағы
заңнамасына және Банктің ішкі нормативті құжаттарына сәйкес Банктің
уәкілетті органы бекітеді.
3.5 Филиал Банк Басқармасымен бекітілген лимиттер шектерінде, Банк
акционерлерінің Жалпы жиналысы Жарғы капиталын қосымша акциялар шығару
арқылы ұлгайту туралы шешім қабылдағаннан кейін Банк акцияларын
орналастыруға өкілетті. Сондай-ақ Филиал басшысы потенциалды
акционерді тарту мәселесі жөнінде Банк Басқармасымен келісуге
міндетті. Филиал Басшысы Банк атынан акционерлермен сатып алу-сату келісім-
шартын жасасады.
1.2 ЕСЕП САЯСАТЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ АШЫЛУЫ.
Халықаралық бухгалтерлік стандарттарға көшу кәсіпорынның жаңа есеп
саясатын әзірлеуді қажет етті.
Есеп саясаты - бұл ұйымның өсептік нұсқасын, нұсқалар рұқсат өткен
есеп объектілерін бағалаудың, сондай-ақ белгіленген нормалардың талаптарына
және кәсіпорын қызметінің ерекшеліктеріне орай бухгалтерлік есепті жүргізу
мән ұйымдастырудың техникасының нысандарын таңдау.
Кәсіпорынның есеп саясаты жалпылама қабылданған, белгілі бір
қағидалар жиынына негізделеді. Мұның өзі нарық экономикасы жағдайында
бухгалтерлік есептің рөлі мән мәнін арттыруда аса маңызды.
Қазақстанның бухгалтерлік есеп стандарттарында және ол бойынша
жасалған әдістемелік ұсыныстарында басқарушылық пен қаржылық есебін
жүргізудің қоғамдық тұрғысынан танылған тәсілдері мен әдістері, ережелері
мен қағидалары белгіленген, онда әрбір кәсіпорындардың техникалық базасын,
олардың шешетін міндеттемелерінің күрделілігіне, басқарушы қызметкерлердің
біліктілігіне қарап нақтыланған.
Кәсіпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған
тәсілдер жиынтығы, құндық өлшемдері, ағымдағы топтастыру және бухгалтерлік
есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу фактілері
кісіпорынның есептік саясатында көрініс табуы тиіс. Басқаша айтқанда,
есептік саясат- бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі.
Бухгалтеррлік есеп жүйесін жүргізудің жалпы қағидасы мен ережесі
нормативтік- құқықтық құжаттарда белгіленген.
Оларды жүзеге асыру барысында нақты кәсіпорынның есептік саясаты
келесідей жорамалдардан алынған жөн:
➢ Кәсіпорын өз мүлкімен өзімен өзі болушылығы (кәсіпорын өз
балансында тек заң бойынша танылған мүліктерді ғана көрсетеді,
ал қалған барлық құндылықтар мен міндеттемелер баланстан тыс
шотаррда есепке алынады);
➢ Толассыз қызметі (есеп саясаты мәселесі бойынша қандай да бір
қабылданатын шешім, кәсіпорын өз қызметін болашақ кезеңде
тоқтатпайтындығы немесе қызмет масштабын қысқартпайтындығы
басшылыққа алынуы керек);
➢ Есеп саясатын пайдаланудың жүйелілігі (шаруашылық операциясын
көрсету әдісінің тұрақтылығы, есеп беру жылының барысында
міндеттеме мен мүлікті бағалау, сондай-ақ бір есептік жылдан
басқасына өткен кезде де);
➢ Шаруашылық қызметіндегі фактілердің мерзімділік анықтылығы (әр
фактілердің немесе төленген кезіне қарамастан, олар өзінің
орындалған немесе орын алған кезеңіне жатқызылуы керек).
Пайдаланатын есеп саясатының басты міндеті мен негізгі
арналымы – кәсіпорынның қызметін барынша пара-пар көрсету, іс мүддесі үшін
осы қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, обьективті және шынайы
ақпаратпен қаптастыру.
Нарықтық экономика жағдайында бухгалтерлік есеп іскер адамдарды
біріктіре алатын бизнес пен кәсіпкерліктің тілі болып табылады. Бұған қоса,
бухгалтерлік есеп макро-экономикалық көрсеткіштердің қалыптасуының жалпы
мемлекеттік жүйесінің маңызды құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады. Ал
бұның өзі әрбір кәсіпорын мұндай көрсеткіштерді есептеп шығаруға қажетті
ақпараттарды әзірлей отырып, бірегей әдістер мен қағидаларға сүйенулері
керек. Бұл қағидалар есеп ресімдерін таңдау мен есеп процесін әзірлеуде
сақталуға тиіс, кәсіпорынның есеп жүйесіндегі бастапқы сәттерді белгілейді.
Олар кәсіпорындағы бухгалтерлік есептің жүйесін құрудың іргетасы.
Оның мақсаты салыстырмалы ақпаратқа рұқсатты қамтамасыз ету, қаржы жағдайы
мен қызмет нәтижесі туралы шынайы ақпаратты тапсыру болып табылады.
Есеп саясатын қалыптастырған және қолданған кезде есептің мынадай
принциптерін сақтау керек:
1. Есептеу – кәсіпорынның кірістері мен шығыстары олардың келіп
түсуіне немесе туындауына қарай танылады және бухгалтерлік есепте
көрсетіледі.
2. Үздіксіздік - яғни объектілер үздіксіз әрекет ететін, болашақта да
жұмыс жасайтын болып саналады.
Оның таратылуға немесе қызмет көлемін едәуір қысқартуға ешқандай
ниеті де, мұқтаждығы да жоқ деп болжамдалады.
3. Түсініктілік принципі - қаржы есептемелеріндегі барлық ақпараттар
пайдаланушыларға түсінікті болуға тиіс.
4. Маңыздылық. Пайдаланушылар негізделген басқару шешімдерін қабылдауы
және кәсіпорынның шаруашылық қызметін бағалауы үшін қаржылық ақпарат
маңызды болуы керек.
5. Мәнділік. Ақпарат мәнді болуға тиіс. Егер біз қаржылық есептемеде
қандай да бір мәліметті жіберіп алсақ немесе дұрыс ұсынбасақ, онда бұл
ақпаратты пайдаланушылардың экономикалық шешіміне әсер етуі мүмкін.
6. Растық. Ақпаратта қателік немесе жалғандық жоқ болса, ол рас болып
табылады және оған пайдаланушылар сене алады.
7. Бейтараптық. Қаржылық ақпарат тәуелсіз болуға тиіс.
8. Сақтық - яғни активтер мен кірістер артық бағаланбас үшін, ал
міндеттеме немесе шығын белгісіздік жағдайында кем бағаланбас үшін шешім
қабылдаған кезде қауіпсіздік жағдайын сақтау, абайлау.
9. Аяқталғандық - растықты қамтамасыз ету үшін есепті кезеңдегі
ақпарат толығымен аяқталған болуы тиіс.
10. Салыстырмалылық - қаржылық ақпарат бұрынғы есеп кезеңдердегі
ақпаратпен салыстырмалы болуға тиіс.
11. Дәйектілік. Субъекті таңдап алған есеп саясаты мен әдістер,
объектілер бір есепті кезеңнен келесі есептік кезеңге дәйекті түрде
қолданылуы керек. Егер біз бір есеп саясатын таңдап алып, келесі жылы басқа
есеп саясатын таңдайтын болсақ, онда мұндай жағдайда түсіндірме жазулар
болуға тиіс, яғни біз оларды негіздеуге тиіспіз.
12. Күмәнсіз және риясыз ұсынба. Қаржылық есептеме оны
пайдаланушылардың қаржы жағдайы, қаржы-шаруашылық нәтижесі, ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы көріністі риясыз көзқарас туғызуы керек.
Типтер кәсіпорынның есеп саясатын әзірлеуге тауға негіздемені қамтамасыз
етеді. Бұларды порынның мүліктік және қаржы жағдайы туралы алайды. Оның
қызметінің нәтижесі бухгалтерлік жүргізбеу ретінде бағалануы керек.
Бухгалтерлік дарттары есеп саясатын қалыптастыруға база ады. Олар
шаруашылық операцияларын, активті капиталды, міндетемелер мен шаруашылық
нәтижелерін көрсетудің бірнеше нұсқасын ұсылатын.
Есеп саясатын қалыптастыру әрбір стандартта ұсынылатын әдістердің
біреуін таңдап алу және оларды негіздеумен түсіндіріледі. Есеп саясатының
қалыптасуына кәсіпорынның басшысы жауап береді.
Есеп саясатының ашылуы - бұл қаржылық есептемеге түсіндірме жазудағы
неғұрлым елеулі аспектілерге сипапама беру.
Қаржылық есептеменің деректері бойынша кәсіпорынның мүліктік және
қаржылық жағдайы, оның төлем қабілеті, шаруашылық етудің негізгі
ережелері, кәсіпорын қызметінің жақсаруындағы (нашарлауындағы) үрдістер
және т.б. көрсеткіштер белгіленеді.
Бұйрықпен ресімделген есеп саясаты нормативтік құжат болуға тиіс.
"Есеп саясаты" термины ресми түрде Қазақстан Республикасы бухгалтерлерінің
іс тәжірибесіне, кезіндегі Казақстан Республикасы бухгалтерлік есеп
жөніндегі Ұлттық Комиссияның 1996 жылғы 13 қарашадағы №2 қаулысымен
енгізілді. Толық түрде есеп саясаты №1 "Есеп саясатының маңызын ашу"
жөніндегі №1 бухгалтерлік есеп стандартында танылып, меншік түрі мен қызмет
ерекшеліктеріне қарамастан барлық ұйымдарда міндетті түрде жасалынатын
болды. Әрбір ұйым өзінің есеп саясатын калыптастырып, мұның өзін ішкі
шаруашылық өрісінде және бухгалтерлік есеп жүргізу ісінде қолданатын
мүмкіндікке ие болатын болды.
Есеп саясаты - деп ұйымдарда іс-тәжірибе қолданылатын бухгалтерлік
есеп объектілерін жіктеп, жүргізуге арналған өрісі кең ішкі ережелер
жүйесін айтады.
Есеп саясатының түпкі мақсаты - нарық пен базарлы саудаға түсетін
ұғымды жолдарды анықтау, өндірісті ары қарай модернизациялау, жаңа және
сапалы өнімдер өндіруге ықпал ету, қаржылық күйреу жағдайын болдырмау,
материалды активтер мен басқа да құндылықтарды дұрыс бағалау мен есептен
шығару, резервтік қорлар көздерін көбейту, өңдірістік шығындар тиімділігін
ұғымды баскару болып табылады. Түпкі мақсаттың ең дәлелдісі ұйымдардың таза
пайдамен қызмет аткаруын қамтамасыз ету.
Есеп саясаты екі жағдайда - "жоғарыдан" және "төменнен" реттеледі.
"Жоғарыдан" реттеу кезенінде есеп қызметін жүргізу жөніндегі зандар мен
нормативтік актілер, сондай-ақ бекітілген бухгалтерлік есеп стандарттары,
салық заңдылығы т.б. ресми құжаттар басшылықка альшады. Екінші жағдайда
"төменнен" реттеу кезеңінде ұйымдардағы технологиялык ерекшеліктер, салалық
кұрылым, табыс келтіру жолдары т.б. ішкі ерекшеліктер басшылыққа алынады.
Есеп саясатын қалыптастыру үшін есеп жүргізу әдістерінің ішінен, осы
кәсіпорынға тән кажетті әдістер мен ережелерді тандап алып, есеп саясатының
маңызын ашуға болатындыған тағы да айта кеткен жөн.
ФИЛИАЛДАҒЫ ЕСЕП ЖӘНЕ ЕСЕП БЕРУ
1. Филиалдағы есеп және есеп беру ¥лттық Банктістің нормативті құқықтық
актілеріне және Қазақстан Республикасының уәкілетгі органымен сәйкес
ұйымдастырылады.
2. Филиал қызметінің қорытындылары әр күн сайын, әр ай сайын, әр тоқсан
сайын және әр жыл сайын берілетін баланста, табыстар мен шығындар туралы
есептерде, сондай-ак Банк Басқармасы, Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі және уәкілетті органдарымен белгіленген тәртіпте және мерзімде
Филиал директорымен берілетін есептерде көрсетіледі.
3. Филиалдың сақталуға тиісті негізгі құжаттарының тізімі және оларды
сақтаудың мерзімдері Қазақстан Республикасының уәкілетті органымен қойылған
талаптарға сәйкес Банкпен белгіленеді.
4. Филиалдың қаржылық (операциялық) жылы Банктің қаржылық
(операциялык) жылымен бір уақытта басталады және аяқталады.
1.3. ЕҢБЕКАҚЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН НЫСАНДАРЫ
Жұмысшылар мен кызметкерлердің өндірген онімдері мен істеген
жұмыстарына толтырылған алғашқы құжаттар мен жұмыс уақытының табельдері
оларға еңбекақы есептесу және оны төлеу үшін ұйымның цехынан,
бөлімшелерінен, бригадаларынан кәсіпорынның әкімшілігі белгілеген
мерзімде бухгалтерияға келіп түседі. Еңбекақы есептесу үшін
толтырылатын бұл алғашқы құжаттар мен табельдердің дұрыс толтырылуы,
лауазымды тұлғалардың қолдарының қойылуы мұқият тексеріледі. Сондай-ақ бұл
құжаттағы еңбек бағасының дұрыс қойылуы олардың жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы төлеу және сыйақы есептеу қағидаларына сәйкес келуі
және шифрларының дұрыс қойылуы тексеріледі. Тексеріліп болғаннан кейін бұл
құжаттар бойынша кәсіпорынның жұмысшылары мен қызметкерлерінс еңбекақы
есептеледі.
Жалпы жұмысшылар мен қызметкерлерге есептелетін еңбекақы негізгі және
қосымша деп аталатын түрге бөлінеді.
Негізгі еңбек ақы — жұмысшылар мен қызметкерлердің нақтылы жұмыста
болған уақытына, яғни олардың істеген жұмысына, атқарған қызметіне
төленеді. Негізгі еңбек-ақыға мына төмеңдегі аталгаңдар жатады:
1. Мерзімді және кесімді еңбекақы.
2. Сыйаықтар мен сыйақылар.
3. Үстеме сыйаықтар.
Қосымша еңбекақыға — еңбек заңына сәйкес шарттарда қаралып
белгіленген, жұмысшылар мен қызметкерлердің жұмыс істемеген, қызмет
атқармаған уақытына төленетін төлемдер жатады. Бұндай толемдер қатарына:
1. Жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек демалысы үшін төленетін
төлемдер.
2. Жұмысшылар мен қызметкерлердің мемлекеттік, қоғамдық жұмыстарды
атқарғаны үшін төленетін төлемдер.
3. Жас сәбилі аналарға берілетін демалысқа, баланы тамақтандыру үшін
берілетін үзілістерге төленетін төлемдер.
4. Жас өспірімдердің қысқартылған жұмыс уақытына төленетін төлемдер.
5. Жұмысшылар мен қызметкерлердің кінәсінсіз жұмыстың тоқтап қалған
уақытына төленетін төлемдер.
6. Тегін көрсетілген немесе тегін берілетін қызметтер мен заттың құны.
7. Жоғары немесе арнаулы оқу орындарында және басқа да мамандығын
көтеру курсына жіберілген уақытына байланысты жұмысшылар мен қызметкерлерге
төленетін төлемдері.
8. Әскери жиындарға қатысқаны үшін сондай-ак, демалыс немесе мейрам
күндері кезекшілік атқаратын адамдарға төленетін төлемдер және тағы да
басқалар жатады.
Өндіріс пен құрылыста халық шаруашылығының басқа да салаларында
еңбекақы есептеудің және оны толеудің мерзімді және кесімді деп аталатын
екі нысаны (формасы) қолданылады.
Мерзімді еңбекақы жұмысшылар мен қызметкердің жұмыс істеген уақытына,
сағаттық немесе күндік еңбекақы мөлшері бойынша өнім өндіргені немесе
өндірмегеніне қарамастан, яғни оның жұмыста болған уақытына толенеді.
Мерзімдік еңбекақы өндірген онімі мен істеген жұмысын молшерлеуге
болмайтын, яғни атқарған жұмысының колемі мен санын анықтау мүмкін емес
болып есептелетін инженерлік-техникалық жұмыстағы жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы төлеуге негізделген.
Мысалы: автоматтандырылған өндірісте машина жөндейтін жұмысшылар мен
қызметкерлерге ұйымның басшыларына қаржы және есеп бөлімінің
қызметкерлерінс, тағы басқаларға. Мерзімдік еңбекақының төмендегідей
түрлері бар:
1. Жай мерзімді;
2. Мерзімді сыйлықты.
Жай мерзімді жүйесі бойынша — жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы
жұмыс істеген уақытына тарифте немесе штатта көрсетілген мөлшері бойынша
толенеді.
Мерзімді сыйлықты — жұмысшылар мен қызметкерлерге олардың тарифте
немесе штатта көрсетілген тұрақты еңбеқақысына қосымша олардың өндірген
өнімдерінің көлеміне, санына, сапасына және тағы да басқа көрсеткіштердің
өсуіне қарай сыйлық беру болып табылады.
Кесімді еңбекақы - жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек өнімділігін
өсіруге, өнімді өндіруге кеткен еңбек уақытын қысқартуға ынталандыру
мақсатына қолданылады. Еңбекақы есептеудің және төлеудің кесімді түрін
қолданғанда жұмысшылар мен қызмсткерлерге тиісті еңбекақы, олардың өндірген
өнімінің көлемін немесе санын тариф бойынша белгіленген өлшем бірлігіне
қарастырылған яғни белгіленген кесімді бағаға көбейту арқылы табылады
Кесімді баға белгіленген жұмыс уақытында өндірілуге тиісті өнім көлемі мен
сапасына негіздедіп белгіленеді. Уақыт мөлшері бір жұмысты орындауға
керекті, яғни қажет болатын, адамсағат, адамкүн өлшемінде көрсетілген
уақыт болып саналады. Өнім ондіру мөлшері жұмысшылар мен қызметкерлердің
белгілі бір уақыт аралығында жасап шығаратын, өндіретін өнімінің санымен
немесе көлемімен анықталады.
Кесімді еңбекақының мынадай жүйелері бар:
- тікелей кесімді;
- кесімді сыйлықты;
- үдемелі кесімді;
- аккордтық;
- жанама кесімді.
Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақыны есептеудің тікелей кесімді
жүйесі бойынша бір жұмысшының немесе бір бригаданың өндірген өнімінің,
істеген жұмысының бәрі тек қана белгіленген еңбек бағасымен есептеледі. Бұл
жүйе бойынша еңбекақы мөлшері — бұл құжатта көрсетілген, өндірілген өнімнің
санын сол өнімнің бір данасына қарастырылған яғни белгіленген еңбек
бағасына көбейту арқылы табады.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді сыйақылар
өндірісте өнім өндіруді санымен сапалық жағынан артығымен орындағаны, өнім
өндіру барысында шикізаттар мен материалдарды, отындар мен энергияны үнемді
де ұғымды пайдаланғаны үшін оларға төлеуге тиісті еңбекақысына қосымша
сыйақы ретінде төленеді. Ұйымдарда немесе оның болімшелерінде жұмысшылар
мен қызметкерлерге сыйақы толеу жайлы ереже болуы қажет.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді
еңбекақыны есептеудің үдемелі кесімді жүйесі бойынша төлем —
өнім өндіруге белгілі бір мөлшерден артық көлемде өндірген өнімдері
үшін қосымша сыйақы ретінде төленеді. Бұл жүйе көп жағдайда қиын
да — күрделі, ауыр болып саналатын операциялар мен жұмыстарды
орындағандары үшін және еңбек өнімділігін белгілі бір
дәрежеден артық орындау қиынға түсетін өндіріс орындарында
қолданылады. Жалпы бұл жүйе кез келген ұйымдарда қолданыла бермейді.
Кесімді еңбекақының аккордтық жүйесі — ұйымдарда жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы төлеуде қолданылады. Кесімді еңбекақының бұл жүйесі
жоғары сапалы өндірген өнімнің және орындаған жұмыстың санына, көлеміне
қарай алдын ала кесімді баға қоюды қажет етеді. Сондай-ақ бұл жүйе бойынша
еңбекақы төлеу үшін алдын ала атқарылатын жұмыстың көлемі мен сапасы
анықталуы тиіс. Кесімді еңбекақының аккордтық жүйесі бойынша жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы есептеу көбіне құрылыс салушы ұйымдарда, жөндеу
жұмысымен айналысатын ұйымдарда және жүктерді тиеп түсірумен айналысатын
өнеркәсіп орындарында қолданылады. Бұл жүйе бойынша еңбекақы есептеу
шаруашылықта жұмысшылар мен қызметкердер санын қысқартып еңбек өнімділігін
арттыруға мүмкіншілік береді.
Халық шаруашылығының әр түрлі салаларындағы кәсіпорындарда жұмысшылар
мен қызметкерлерге кесімді еңбекақы есептеудің тағы бір жүйесі жанама
кесімді жүйе болып табылады. Бұл жүйе бойынша қосымша енбекақы
шаруашылықтың негізгі жұмысшылары мен қызметкерлеріне емес, оларға қызмет
ететін көмекші өндірістің жұмысшыларына төленеді. Яғни бұл жүйе бойынша
еңбек-ақы ұйымдағы станоктардың, жабдықтардың, тағы да басқа құралдардың
тоқтамай жұмыс істеп, белгіленген мөлшерден артық өнім өндіргені үшін
слесарьларға, операторларға және жөндейтін және оларды жұмысқа дайын-дайтын
басқа да жұмысшыларға төленеді.
Мерзімді еңбекақыны есептеу
Мерзімдік еңбекақыға жұмысшылар мен қызметкерлердің түнгі уақытта
істеген жұмысына есептелетін қосымша төлем, мерзімнен тыс уақытта істеген
жұмысына есептелетін қосымша төлем, демалыс немесе қосымша мейрам күніне
төленетін төлемдер, жұмыстың ауырлығы мен зияндығына төленетін қосымша
төлем, өнім өндірудегі ақауға байланысты төлемдер, біреудің орнына жұмысты
атқарғаны үшін төленетін төлем, тағы басқа төлемдер және өзіне белгіленген
жұмыс уақытында істегеніне есептелетін төлемдер жатады.
Халық шаруашылығының әр түрлі салаларындағы ұйымдарда
қызметкерлерге төленетін мерзімдік еңбекақы толтырылған табельдердің
негізіне ай бойғы қызмет атқарған (белгілі бір есеп айырмасын)
уақытқа есептеледі. Негізінде мерзімдік еңбекақы бойынша есеп айырысатын
уақыт есебіне күнтізбелік (календарьлық) ай, күн немесе сағат алынады.
Егер тұрақты еңбекақы алатын жұмысшылар мен қызметкерлер толық бір ай
қызмет атқаратын немесе жұмыс істеген болса, онда оларға штаттық кестеде
қаралған немесе кәсіпорынның басшылығы бекіткен мөлшерде еңбекақы
сомасы толығымен төленеді. Егер ай сайын тұрақты мөлшерде еңбекақы алатын
жұмысшылар мен қызметкерлер есепті айда бірнеше күн жұмысқа
немесе қызметке келе алмай қалған болса, онда оларға төленуге тиісті
еңбекақы сомасы ол жұмысшы мен қызметкердің толық ай жұмыс істеуіне
тиісті белгіленген соманы сол айдағы жұмыс күндерінің санына
бөліп алынған нәтижені, яғни сол айдан бір күнге тиісті
еңбекақы сомасын сол айдағы жұмысшының немесе қызметкердің жұмыс
істеген күндерінің санына көбейту арқылы табылады.
Мысалы: сәуір айында 22 жұмыс күні бар, айына 11000 теңге
тұрақты еңбекақы алатын жұмысшы, сол айдағы 15 күн жұмыс істеп, 4 күн
ауырып қалған және 3 күн қоғамдық жұмыс атқарған делік. Жұмысшылар мен
қызметкерлердің ауырып қалған күніне, жәрдемақы бюджеттен
(әлеуметтік қордан) төленеді. Ал қалған 18 күні үшін (15 күн жұмыс істегені
+3 күн қоғамдық жұмыс атқарғаны) еңбекақы ұйымның есебінен төленеді. Бұл
соманы анықтау үшін бір айға белгіленген тұрақты еңбекақы мөлшерін, яғни
11000 теңгені осы айдағы жұмыс күнінің санына яғни 22 күнге бөлеміз
(1100022). Содан кейін оған нәтижені (500 тенге) жұмыс істеген және
қоғамдық жұмыс атқарған күндері сандарының қосындысына көбейтеміз. Бұл
жағдайда жоғарыдағы мысалымызда көрсетілген жұмысшының сәуір айында тиісті
мерзімді еңбек-9000 теңге болады. (500х(15+3)) =9000 теңге.
Кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлерге мерзімдік еңбекақы жұмыс
істеген күні мен сағатына байланысты төленетін жағдайларда, олардың бір
күнге немесе бір сағатқа белгіленген сомасын нақтылы жұмыс істеген күндері
мен қоғамдық жұмыстағы басқадай қосымша еңбекақы төленуге тиісті күндердің
немесе сағаттардың жұмысына көбейту арқылы табылады.
Кесімді еңбекақыны есептеу
Кәсіпорындарда кесімді еңбекақы төлеу жүйесі бойынша — жұмысшылар мен
қызметкерлерге төленетін еңбекақы олардың өндірген өнімді мен істеген
жұмысының, атқарған қызметінің саны мен көлемі жайлы жазылған алғашқы
құжаттар бойынша есептеледі. Ол үшін алғашқы құжаттарда көрсетілген өндіріп
шығарған өнімдер мен істелген жұмыстардың және дайындалған детальдардың,
сондай-ақ тағы да басқа операциялардың жалпы саны мен көлемі, олардың бір
данасын жасап шығаруға, өндіруге белгілеген бағаға көбейтеді.
Ұйымдарда тапсырманы жеке адам орындаған, яғни операция немесе өнім
өндіру басынан аяғына дейін бір жұмысшының немесе қызметкердің қолынан
өтетін жағдайда мұндай әдісті қолдану ыңғайлы болып табылады Кесімді
еңбекақы жұмысшылар мен қызметкерлердің бригада бойынша істеген
жұмысына төленетін жағдайда жоғарыда аталған алғашқы құжаттарға әр
жұмысшы мен қызметкердің жұмыс істеген уақыты, мамандық дәрежесі, бригада
болып өндірген өнімі мен істеген жұмысының көлемі мен саны және
олардың бір данасын жасауға өндіруге белгіленген бағасы көрсетіліп
жазылады. Жалпы бригада бойынша өндірілген өнімдер мен істелген жұмыстың
саны мен көлемін, олардың бір данасын өндіріп шығаруға (жасап
шығаруға, орындауға) белгіленген бағаға көбейту арқылы сол бригада
мүшелерінің еңбеқақысы есептеліп шығарылады. Бригаданың жалпы табысы
ондағы жұмысшылар мен қызметкерлердің арасында олардың мамандық
дәрежесіне және жұмыс істеген уақытына сәйкес бөлінеді. Ол үшін алдымен
барлық бригада мүшелерінің жұмысқа қатысқан уақыты (ай, күн, сағат)
табылады. Содан соң жұмысшылар мен қызметкерлердің мамандық дәрежесіне
сәйкес тариф бойынша бір сағатқа белгіленген еңбекақы мөлшері олардың жұмыс
істеген сағаттарының санына көбейтіледі. Осының нәтижесінде бригада
мүшелерінің әрқайсысының тариф бойынша есептелетін еңбекақысының жалпы
сомасы табылады. Алғашқы құжаттар бойынша есептелген бригада мүшелеріне
тиісті еңбекақы сомасының жоғарыда көрсетілген тариф бойынша есептелген
еңбекақының жалпы сомаларының қосындысына қатынасы қосымша табыс
коэффициенті болып табылады. Осыдан кейін тариф бойынша жұмысшылар мен
қызметкерлердің әрқайсысына есептелген еңбекақы сомасы осы коэффициентке
көбейтіліп, әр жұмысшының немесе қызметкердің орындаған жұмысы мен өндірген
өнімінің саны мен оның мамандық дәрежесіне байланысты еңбекақысы табылады.
Мысалы: құрамында алты жұмысшы жұмыс істейтін бригаданың сәуір айында
өндірген өнімі мен істеген жұмысына тиісті еңбекақы қоры 62669 теңге 60
тиынды құрайды делік. Бұл жағдайда осы бригададағы әрбір жұмысшының
еңбекақы мөлшері олардың мамандық дәрежесі мен жұмыс істеген уақытына
сәйкес былайша есептеліп шығарылады.
Әрбір жұмысшының мамандық дәрежесі мен жұмыс істеген уақытына
байланысты еңбекақы мөлшері.
(Кесте-)
№ Жұмысшылар мен МамЖұмыс ТарифтіТариф ҚосымшЖұмысшыларға
қызметкелердің андістегенң бойынша а есептелген
аты-жөні ық сағаттакоэффицесептелген табыс еңбеқақы
дәррының иенті еңбеқақы коэффисомалары
ежесаны сомасы циенті(теңге)
сі (сағат) (теңге)
1 2 3 4 (2х3) 5 6 (4х5)
(6*4*
)
1 А 1 175 1.76 308 26.1 8838.8
2 Амантаев Б. 2 160 2.06 329.6 26.1 8602.06
3 Ә Әбдірахманов Ж. 3 165 2.35 187.75 26.1 10120.3
4 Бақтыбаев С. 4 154 2.64 406.56 26.1 10611.2
5 Жұмашев М. 5 150 2.93 439.5 26.1 11471.0
6 Тілесов Ж. 6 164 3.23 529.72 26.1 13825.7
Жиыны: 968 2401.13 62669.6
Қосымша табыс коэффиценті бұл мысалымызда 26 (жиырма алты) теңге 10
(он) тиынға тең болып отыр (яғни 6 бағана4 бағана немесе 62669 теңге 60
тиын бөлінген 2401 теңге 13 тиын = 26 теңге 10 тиын).
Егер кәсіпорындарда өнім өндірудің тапсырмасын артығымен
орыңдағаны, жұмыс істеу барысында ақау жібермегені, күрделі де қиын
жұмысты атқарғаны, тағы басқалар үшін сыйақы берілетін болса, онда ол
сома бригаданың жұмысшылары мен қызметкерлерінің арасында олардың
кесімді еңбекақы сомасына үйлесімді (пропорционалды) түрде
бөлінеді. Кейбір жұмысшылар мен қызметкерлер бір айдың ішінде бірнеше
бригаданың құрамында жұмыс атқаруы мүмкін. Мұндай жағдайда әрбір
жұмысшы өзінің істеген жұмысы туралы мәлімет жазады. Осы деректі мәлімет
негізінде сол жүмысшының немрсе қызметкердің есепті айдағы еңбекақысы
есептеліп шығарылады. Жоғарыда жалпы көрсетілген бригаданың табысын
жұмысшылар мен қызметкерлердің арасында олардың жұмыс істеген уақыты
мен олардың мамандық дәрежесіне қарай бөлу әдісі, бригада мүшесінің
барлығын бірдей адал ниетпен жұмыс істеуге ынталандырмайды. Соған
байланысты соңғы кезде еңбекақы сомасын бригада мүшелерінің арасында
олардың еңбекке қатысу коэффициентіне қарай белу әдісі кеңінен
қолданылуда. Ол үшін бригададағы жұмысшылар мен қызметкерлердің әрбір
мүшелеріне ай сайын олардың еңбекке қатысу коэффициентін
анықтайды. Жұмысты жақсы істеген, еңбек өнімділігін арттырған
жұмысшылар мен қызметкерлерге жоғарылату коэффициенті беріледі де, ал
еңбек тәртібі мен техникалық қауіпсіздік ережесін бұзғаны үшін және құрал-
саймандарға немқұрайлы қарағаны, тағы басқалар кемшіліктері үшін төмендету
коэффициенті беріледі. Жұмыстағы жетістіктері мен жіберілген
кемшіліктерінің әрқайсысына байланысты ұйымдарда әр түрлі төмендету және
жоғарылату коэффициенті қарастырылады. Кәсіпорындардағы жұмысшылар мен
қызметкерлерге негізгі аталатын кесімді және мерзімді еңбекақыдан
басқа түрлі қосымша еңбекақы болып табылатын бір сыйақылар және
жәрдемақылар төленуі мүмкін.
II. ЕҢБЕКАҚЫ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ.
2.1. ЕҢБЕКТІ ЕСЕПТЕУДІҢ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕСІ
Банк қызметінің үдерісінде қызметкерлерді жұмысқа қабылдау және жұмыстан
босату жүргізіледі, қызметкерлердің жеке құрамының өзгеруі, жұмыс бабы
бойынша ауысулар жүзеге асырылады. Есеп кызметкерлермен жұмыс басқармасында
жүргізіледі. Ол барлық қызметкерлердің саны мен құрамы туралы және оның
құрылымдық бөлімшелері туралы жалпы мәліметтерді алуды қамтамасыз етеді.
Еңбекақы есебі және оның төлемінің негізгі мақсаты еңбек шығындарын
және төлемді есептеу шығындарын дұрыс анықтау, жұмыс уақытын ұтымды
пайдалануды, еңбек тәртібін және еңбекке ақы төлеу қорын пайдалану ережесін
бақылау болып табылады.
Жұмысшы мен жұмыс беруші арасындағы еңбек қатынастары нормативтік
құқықтық актілермен 1999 жылдың 10 желтоқсанындағы шыққан Қазақстан
Республикасының еңбек туралы заңымен, жеке және ұжымдық келісімдермен
реттеледі. Қазақстан Республикасының еңбек туралы заңына сәйкес жұмыс
уақытының ұзақтығы аптасына 40 сағаттан аспауы керек.
Жұмысқа қабылдау, жұмысқа алу туралы бұйрықпен немесе еңбек
келісімшарты негізінде жүргізіледі. Жұмысқа қабылдау кезінде жұмыс беруші
жұмысшының еңбек қызметін растайтын құжаттарды талап етуге құқылы. Ондай
құжаттарға еңбек кітапшасы немесе жеке еңбек келісімшарты, немесе жұмысқа
кабылдау жэне жұмыстан босату туралы бұйрыктық көшірмесі жатады. Жұмысқа
алғаш рет кірген жұмысшыларға еңбек кітапша, олардың сұрауы бойынша
толтырылады.
Қызметкерлермен жұмыс бойынша басқарма жұмысқа қабылдау туралы бұйрық
негізінде жеке карточка толтырады. Жұмысшыларды жұмыстан шығару кезінде
Еңбек келісімшартын тоқтату туралы бұйрық (өкім) нысаны қолданылады.
Жұмысшыны бір бөлімнен екінші бөлімге ауыстыру кезінде Басқа жұмысқа
ауыстыру туралы бұйрық (өкім) толтырылады. Кезекті демалыс жұмысшыға
Демалыс беру туралы бұйрық (өкім) негізінде беріледі.
Еңбекақыны төлеу негізгі және қосымша деп бөлінеді. Негізгі, банк
қызметкеріне белгіленген қызметақы бойынша жұмыс істелген уақыт үшін
есептеледі. Қосымша еңбек туралы заңға сәйкес жұмыс істелмеген уақытқа
есептеледі: кезекті демалысқа төлем, демалыс және мереке күндеріндегі жұмыс
уақытына төлем т.б. Еңбекақы құрамына жұмысшыларға дивидент жэне пайыз
түрінде төленетін төлемдер кірмейді.
Негізгі еңбекақы штат кестесінде немесе еңбек келісімшартында
белгіленген көлемінде еңбек уақытын есептеу тізімінің негізінде есептеледі.
Банктер еңбекақыны төлеу кезінде уақытпен төлеу нысанын қолданады. Осы
нысан бойынша еңбекақыны есептеу күндік мөлшерлеме бойынша жүзеге
асырылады, еңбекақы көлемі істелген жұмыс уақытын белгіленген тарифтік
мөлшерлемеге көбейту арқылы табылады.
Жұмыс уақытын есептеу арнайы табельде жүргізіледі (1-қосымша).
Бухгалтерияға келіп түскен құжаттар тексеріліп, одан әрі өңдеуге
жіберіледі. Еңбекақыны есептеу үшін банк бухгалтериясында еңбекақыға
арналған кітап қолданылады (2-қосымша). Одан әрбір жұмысшының еңбекақы
сомасын, зейнетақы қорына жіберілген сомалар және тағы басқалар
көрсетіледі.
Еңбекақы бойынша есеп айырысулар еңбекақыны төлеу үшін немесе еңбекақы
және төлем тізімдемесі бойынша кітапта қолданылатын есеп-төлем
тізімдемесінде жүргізіледі (3-қосымша).
Еңбекақы айына бір рет жеке және ұжымдық шартта белгіленген күнде
төленеді. Егер төлеу күні демалыс немесе мереке күніне сәйкес келетін
болса, онда алдын ала бір күн бұрын төленеді. Жұмыс берушінің кінәсі
бойынша ақшаны беру кешіктірілген кезде, ол міндеттемені орындау күні
бойынша Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің қайта қаржыландыру
мөлшерлемесі бойынша әрбір мерзімі өткен күнге өсімпұл төленді.
Еңбекақы мөлшері еңбек шартында белгіленеді және заң актілерімен
белгіленген минимумнан төмен болмайды.
Жұмысшыларға еңбекақыдан басқа, қосымша келесілер төленеді:
- демалу уақытына төлем, пайдаланбаған демалыс уақытына жәрдемақы;
- жұмыс сипатының өзгеруіне немесе көлемінің қысқаруына (ұйым
жабылып қалған кезде, құрамның, штаттың және т.с.с. қысқаруы кезінде,
сондай-ақ өндірісте жазатайым уақиғаға байланысты жұмыстан босату)
байланысты босатылған жұмысшыларға демалыс жәрдемақысы;
- қызметкерлердің саны немесе штаттың қысқаруымен, ұйымның қайта
ұйымдастырылуы немесе жойылуына байланысты жұмыстан босатылған
қызметкерлер жұмысқа қабылданған уақытқа дейін төленетін сома;
- жұмысшының орындаған жұмысына байланыссыз белгілі бір жағдайларда
қызметкерлерге көрсетілетін материалдық көмек, мысалы, баланың өмірге
келуінде, ақылы операция жасау кезінде және құжатпен расталған басқа
да жиынтық емес сипаттағы төлемдер; өндірістік жарақат нәтижесінен еңбек
қабілетгілігін жоғалтумен байланысты жәрдемақы, еңбек міндеттемелерін
орындау кезінде зиян шеккен адамдарға зиянның орнын толтыру;
- ұйымның қаражаты есебінен төленетін жоғары және арнайы орта оқу
орындарында оқу үшін мекеменің жіберген студенттері мен оқушыларына
төленетін шәкіртақы;
- құрылыс, тұрғын үй сатып алуға, тұрмыс жағдайын жақсартуға,
қарызды өтеу шығындары (оның ішіңце ипотекалық) және осы мақсаттарға жету
үшін қызметкерлерге берілетін материалдық көмек, субсидиялар;
- әлеуметтік сақтандыру қорларынан және басқа да бюджеттік емес
қорлардая жәрдемақы;
- уақытша еңбекке жарамсыз, екіқабат және баланы дүниеге әкелуге
байланысты және т.с.с., жұмысшының денсаулығына зиян тигізу немесе
жарақат алу жағдайындағы табыстың немесе басқа да шығынның орнын толтыру;
- қызмет бабымен жасалған іссапарларга заңды нормада бекітілген
шекте іссапар шығындары;
- басқа тұрғылықты жерлерге жұмысқа жіберу, бағытгау және қабылдаумен
байланысты шығындардың орнын толтыру; Қазақстан Республикасының
бекітілген заңды нормасының шегінде іссапарға шығу үшін жеке
көлікті пайдаланғаны үшін жәрдемақы.
Демалыс уақытына төленетін төлем
Жеке еңбек шарты бойынша жұмыс істейтін қызметкерлерге жұмыс орны мен
орташа жалақысын сақтай отырып жыл сайынғы төленетін еңбек демалысы
беріледі. Қызметкер сол банкте 12 ай үздіксіз жұмыс істегеннен кейін
кезекті демалысқа шығуға құқылы. Еңбек демалысына төленетін төлем демалыс
басталғанға дейін үш күн бұрын төленуі қажет. Демалыс мерзімі ұжымдық
келісімшарттар мен ережелерге сәйкес белгіленеді, бірақ ол 18 күнтізбелік
күннен аз болмауы керек. Жұмыскердің қалауы бойынша еңбек демалысы бөлініп
берілуі мүмкін.
Еңбек демалысы мен пайдаланылмаған демалыс күндеріне өтем-ақы төлеу
үшін орташа жалақы мөлшері 12 күнтізбелік айға сәйкес жалақы есебінен
анықталады. Егер қызметкер демалысқа шыгар алдында ұйымда бір жылдан аз
уақыт еңбек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz