Қазақстандағы ұлттық идеологияның негізгі мәселелері
Саяси әлемді идеологиясыз елестету мүмкін емес. Билікті ұстанушы саяси курс пен онымен байланысты билік түрлері, өздерінің қалыптасуынан бастап, билікті ақтап алуға, заңдастыруға, негіздеуге қажеттілікте болды. идеология тарихи кезеңдерде қалай аталмасын, дәл осы мәселені шешуге арналған болатын. Сондықтан да саяси ғылымда болсын саяси философияда болсын саясат пен идеология қатынасы туралы сұрақтың туындауы табиғи болып табылады. Оның маңыздылығына мына фактілер куә болады, ХХ ғасырды идеология ғасыры деп атайды, өйткені ол бір.бірімен келісімге келмейтін күрестің белгісі ғана емес, әртүрлі идеологиялық жүйелердің нақ соғысы болды. Дж. Ла Паламбердің ойынша, «идеология тарих философиясына, кейбір бағалаулары болашақ дамудың мүмкіндігін және алдын алудың комплексін, дамудың сол немесе басқа бағытын жылдамдауын, ақырындауын немесе модификациясын қарастыратын адамның сыртқы жағдайының көрінісін қосады»[1].
Шартты түрде әлеуметтік философияны басқа да әлеуметтік және гуманитарлық пәндер тәрізді зерттеушінің сол және басқа философиялық.әлеуметік ойдың бағытына ұсталуына байланысты жекелей, идеологиялық және идеялқ саяси өлшемге ие. Кез.келген зерттеуші қаласын, қаламасын идеологиялық күйдің, таластар мен дискуссияның әсеріне ұшырайды, сондықтан да маңызды әлеуметтік шындқты жазғанда белгілі бір тенденциялылық пен идеялық.саяси ауытқушылықтан толық тәуелсіз бола алмайды.
Сондықтан да біз, сол және басқа ойшыл және зерттеуші өзінің бағдары, қондырғысы, симпатия мен антипатиялылығы жөнінен консерватор, либерал, социал.демократ, марксист, радикал және т.б. болып табылады деп айтамыз. Әрине нәтижесі кімге тиімді болатынына қарамай, ақиқатын іздеп жазған зерттеуші идеалды бола алады. Идеология, қандай да бір тап пен әлеуметтік топтың мүддесін білдіретіндіктен әділетсіз саналады.
Идеология сонымен қатар ұлттық және ұлттық мемлекеттің идеясының қалыптасуы мен институционалдануымен байланысты. Соңғы екі.үш жүзжылдықта идеологи мен ұлтшылдық бірін.бірі толықтырып, тұрақтандырады. Олардың үшінші таптың немесе буржуазияның мүдделерін көрсету үшін бір мезетте қалыптасуы кездейсоқ емес және олар алғашқы кезде мәні бойнша бір нәрсені көрсетті. ХХ ғасырда екі феномен де универсальды бейнеге еніп, құбылыстың кең спектірін айқындау үшін қолданылды. өткен жүзжылыдқта қалыптасқан «буржуазиялық ұлтшылдық», «ұлтшыл шовинизм» және т.б. түсініктер мәні бойынша, сәйкес әлеуметтік.саяси күштердің саяси.партиялық және идеологиялық бағдарламаларын негіздеуге және ақтап алуға қолданылды. Бұл тенденция өзінің шектен тыс формасын мемлекеттік идеологияның тірегінің бірін ұлтшылдық атқарған гитлерлік Германияда орын алды.
Тек идеологияда «дос.жау» дихотомиясы өзінің практикалық қамтылуын, әлемнің қайшылықты бастауының негіздемесі мен ақталуын айқын формада кездеседі. Идеологияны консолидациялау үшін срытқы жау
Шартты түрде әлеуметтік философияны басқа да әлеуметтік және гуманитарлық пәндер тәрізді зерттеушінің сол және басқа философиялық.әлеуметік ойдың бағытына ұсталуына байланысты жекелей, идеологиялық және идеялқ саяси өлшемге ие. Кез.келген зерттеуші қаласын, қаламасын идеологиялық күйдің, таластар мен дискуссияның әсеріне ұшырайды, сондықтан да маңызды әлеуметтік шындқты жазғанда белгілі бір тенденциялылық пен идеялық.саяси ауытқушылықтан толық тәуелсіз бола алмайды.
Сондықтан да біз, сол және басқа ойшыл және зерттеуші өзінің бағдары, қондырғысы, симпатия мен антипатиялылығы жөнінен консерватор, либерал, социал.демократ, марксист, радикал және т.б. болып табылады деп айтамыз. Әрине нәтижесі кімге тиімді болатынына қарамай, ақиқатын іздеп жазған зерттеуші идеалды бола алады. Идеология, қандай да бір тап пен әлеуметтік топтың мүддесін білдіретіндіктен әділетсіз саналады.
Идеология сонымен қатар ұлттық және ұлттық мемлекеттің идеясының қалыптасуы мен институционалдануымен байланысты. Соңғы екі.үш жүзжылдықта идеологи мен ұлтшылдық бірін.бірі толықтырып, тұрақтандырады. Олардың үшінші таптың немесе буржуазияның мүдделерін көрсету үшін бір мезетте қалыптасуы кездейсоқ емес және олар алғашқы кезде мәні бойнша бір нәрсені көрсетті. ХХ ғасырда екі феномен де универсальды бейнеге еніп, құбылыстың кең спектірін айқындау үшін қолданылды. өткен жүзжылыдқта қалыптасқан «буржуазиялық ұлтшылдық», «ұлтшыл шовинизм» және т.б. түсініктер мәні бойынша, сәйкес әлеуметтік.саяси күштердің саяси.партиялық және идеологиялық бағдарламаларын негіздеуге және ақтап алуға қолданылды. Бұл тенденция өзінің шектен тыс формасын мемлекеттік идеологияның тірегінің бірін ұлтшылдық атқарған гитлерлік Германияда орын алды.
Тек идеологияда «дос.жау» дихотомиясы өзінің практикалық қамтылуын, әлемнің қайшылықты бастауының негіздемесі мен ақталуын айқын формада кездеседі. Идеологияны консолидациялау үшін срытқы жау
1.1 Иедологияның маңызы мен рөлі
Саяси әлемді идеологиясыз елестету мүмкін емес. Билікті ұстанушы саяси
курс пен онымен байланысты билік түрлері, өздерінің қалыптасуынан бастап,
билікті ақтап алуға, заңдастыруға, негіздеуге қажеттілікте болды. идеология
тарихи кезеңдерде қалай аталмасын, дәл осы мәселені шешуге арналған
болатын. Сондықтан да саяси ғылымда болсын саяси философияда болсын саясат
пен идеология қатынасы туралы сұрақтың туындауы табиғи болып табылады. Оның
маңыздылығына мына фактілер куә болады, ХХ ғасырды идеология ғасыры деп
атайды, өйткені ол бір-бірімен келісімге келмейтін күрестің белгісі ғана
емес, әртүрлі идеологиялық жүйелердің нақ соғысы болды. Дж. Ла Паламбердің
ойынша, идеология тарих философиясына, кейбір бағалаулары болашақ дамудың
мүмкіндігін және алдын алудың комплексін, дамудың сол немесе басқа бағытын
жылдамдауын, ақырындауын немесе модификациясын қарастыратын адамның сыртқы
жағдайының көрінісін қосады[1].
Шартты түрде әлеуметтік философияны басқа да әлеуметтік және
гуманитарлық пәндер тәрізді зерттеушінің сол және басқа философиялық-
әлеуметік ойдың бағытына ұсталуына байланысты жекелей, идеологиялық және
идеялқ саяси өлшемге ие. Кез-келген зерттеуші қаласын, қаламасын
идеологиялық күйдің, таластар мен дискуссияның әсеріне ұшырайды, сондықтан
да маңызды әлеуметтік шындқты жазғанда белгілі бір тенденциялылық пен
идеялық-саяси ауытқушылықтан толық тәуелсіз бола алмайды.
Сондықтан да біз, сол және басқа ойшыл және зерттеуші өзінің бағдары,
қондырғысы, симпатия мен антипатиялылығы жөнінен консерватор, либерал,
социал-демократ, марксист, радикал және т.б. болып табылады деп айтамыз.
Әрине нәтижесі кімге тиімді болатынына қарамай, ақиқатын іздеп жазған
зерттеуші идеалды бола алады. Идеология, қандай да бір тап пен әлеуметтік
топтың мүддесін білдіретіндіктен әділетсіз саналады.
Идеология сонымен қатар ұлттық және ұлттық мемлекеттің идеясының
қалыптасуы мен институционалдануымен байланысты. Соңғы екі-үш жүзжылдықта
идеологи мен ұлтшылдық бірін-бірі толықтырып, тұрақтандырады. Олардың
үшінші таптың немесе буржуазияның мүдделерін көрсету үшін бір мезетте
қалыптасуы кездейсоқ емес және олар алғашқы кезде мәні бойнша бір нәрсені
көрсетті. ХХ ғасырда екі феномен де универсальды бейнеге еніп, құбылыстың
кең спектірін айқындау үшін қолданылды. өткен жүзжылыдқта қалыптасқан
буржуазиялық ұлтшылдық, ұлтшыл шовинизм және т.б. түсініктер мәні
бойынша, сәйкес әлеуметтік-саяси күштердің саяси-партиялық және
идеологиялық бағдарламаларын негіздеуге және ақтап алуға қолданылды. Бұл
тенденция өзінің шектен тыс формасын мемлекеттік идеологияның тірегінің
бірін ұлтшылдық атқарған гитлерлік Германияда орын алды.
Тек идеологияда дос-жау дихотомиясы өзінің практикалық қамтылуын,
әлемнің қайшылықты бастауының негіздемесі мен ақталуын айқын формада
кездеседі. Идеологияны консолидациялау үшін срытқы жау оның алып
жүрушілерінің мүдделерінің бірлігі кем емесмаңызға ие. Бұл жерде сыртқы жау
осы мүдделерді кристалдаудың қуатты катализаторы қызметін атқарады. Ал егер
жау жоқ болса, онда жасанды түрде олард туындатады. әсіресе мұндай принцип,
ішкі және сыртқ жауларсыз жалпы жүре алмайтын радикалды идеологияларда
көрініс табады. Бұл идеологияның мәні, жаулардың бейнесі көмегімен көрініс
береді. Неміс зерттеушісі О. Ламбергтің айтуынша, берілген аспектідегі
идеологияның қуаттылығы қалған қоршаған әлем дұшпандық күш ретінде көрініп,
сәйкес топтың мүшелерінің қорғаныш, қорқыныш инстинктісін, агрессивтілігін
оятатын жағдайда ерекше көрініс береді. Оның әрбір идеологиялық құрылымы
антипод немесе дұшпан туралы теріс түсінікке ие. Дұшпанның бейнесінен көп
жағдайда топтың интегралдылығы көрінеді.
Жалпы жүйеден кез-келген саяси философиялық немесе идеялық саяси ойдың
ағымының ажыруы, берілген ой ағымының кез-келген түрленуі абстракцияның сол
және басқа деңгейін анықтайды дегенмен тең. Ол өз кезегінде редукциямен
қысаң байланыста болады, яғни қандай да бір немесе бірнеше базалық
элементке көптеген қарама-қарсы элементтер мен компоненттерді балаумен тең.
Ол жоғарыда көрсетілген саяси – философиялық элементтерге де тән. Бірақ
идеологияда редукция саяси философияға қарағанда үлкен рөл атқарады. Нақ
осының көмегімен идеологияның жоғарғы компактілігіне, белгілі бір
бағдардағы орташа адам үшін қарапайымдылығына ыңғайлылығына ие болады.
Бірақ мұндай редукцияның деңгейі нақты идеологиялық жүйенің ашықтығы
мен жабықтығына байланысты болады: әлсіз және орталықтықтағы
минималдылықтықтан, шектен тыс радикалдылық пен революциялылыққа дейін. Сол
немесе басқа идеологияның радикалдылығының деңгейінің оның негізгі
элеметтерінің редукциясы деңгейіне тура пропорционалдылығына сәйкес өзіндік
заңдылықтар болады. Редукция мен шабықтық феномендерімен байланыста басқа
бөтен элементтерді жолатпайтын идеологияның тазалығы принципі жүреді.
Кез-келген идея, қаншалықты жетілген болса да абсолютке жеткеннен
кейін өзінің қарама-қайшылығына айналады немесе нағыз тантық болып
түрленеді. Оны практикалық жүзеге асыру негативті жақтарға апарып соқтырмай
қоймайды. Ешқандай да армия өзінің ережесіндегі қатң тәртіппен әр уақытта
табынды жұмыс істей алмайды.
Барлық радикалды идеологиялық құрылымдардың жағдайын осындай. Жарқын
мысал ретінде тотилиторлы идеологияны алуға болады.
Жеке адам немесе қандай да бір ілімді ұстаушы барлық мәселелер де
шешу мен үйлесімділікке жетудің универсалды кілтін тапқанына сенімді болса,
олар ақиқаттың тапшылық құруы мен әдікдікке жетудің жақындығына сенетін
болады. Нәтижесінде әлеуметтік-философиялық және саяси жүйелер жасанды бір
өлшемді құрылымға негізделіп тұйықталған жүйелер құрады. Кез-келген идеяның
бұқаралыққа, демократизация бет бұрды оның өзіндік дамуға қабілетін
ұжымдық психологияға бейімдігін жояды ғылымдық пен сенімділігінің танымдық
энтропия интенциясын жоғалтып алады. Билеушілердің қатарына қосылған кез-
келген идея ресми оптималды тонға ие болып, өмір сүруші жүйеге қандай да
бір сыншыллықа жөн бермейді. Оның төзімсіздігі мен тұйықтығы пропорцирналды
өседі, біртіндеп әлде бір дінге айналады.
Сондықтан да тотальды мемлекеттердің ( СССР де ұлтшыл Германия да)
өзінің барлық күшін жалғыз мүмкін дүниетаным ретіндегі өзінің
идеологиясының мифологиясық нұсқасын нақтылау жұмсады. Ол істің мәні
бойынша өзінің догматтырымен, қасиеттері кітаптарымен, опостолдарымен құдай-
адамымен (көсемдердің, фюрердің бейнесіндегі,) литургиясымен және тағы
басқа көрінетін әлдебір мемлекеттік дінге айналдырылды. Бұл жерде мемлекет
жоғарғы абыз- идеолог бір мезетте жоғарғы билеуші болып табылатын
теократиялық билік жүйесін еске түсіреді. Бұл Н.Бердияевтің бейнелі сөзімен
айтсақ өңін айналдырған теократия
Фашистік идеология, әсіресе оның ұлшылдық апостосы мистицизмнің,
тіпті спиритуализмнің элеметтері бар діни сенім статусына иеленді. Оның
қасиетті кітабы болып 1925 ж гитлерлік газет Фельшер беобахтер ұлшылдық
қозғалыстың явангелиясы деп атаған Х.С. Чемберленнің еңбегі Он тоғызыншы
ғасырдың негізгі, А.Роземберг пен тағы басқа мыңжылдық рейхтің саяси-
идеялық негізі ретінде ұсынылған А.Гитлердің Майн кампфі тұрды.
Редукция принципі ереже бойынша, кейбір спецификалық ерекшеліктерді
иделогияға негіздейді. Методологиялық жобада ол саяси сферада да діни
сферададағыдай догматтар жүйесі рөлін атқарады. Онда да, мұнда да, сенім-
біріншісінде секулярлы, екіншісінде діни рол басты қызмет атқарады. Егер
құдайларға табынсақ, ақырын да табамыз -деп көне римдік ақын Гораций
жырлаған болатын. Құдайлардың тұғырдан түсуі немесе өлімі ескінің өлімі мен
жаңа өркениеттің құрылуына алып келеді, Ереже бойынша халықтар құдайлардың
жоғалуын көтере алмайды. Г.Лебон : Өлген құдайлардың күлінен асқан
қаратушы күш жоқ[2] -деп жазғанда дұрыс айтқан болады.
У. Джеймс бойынша адамға табиғатынан сенімге ұмтылу қасиеті тән. Сенім
адамның тұңғиық қорын толтыра отырып, оны жоғары көтеріп, қозғалысқа
келтіреді. Ол жануар тәрізді тек инстинктер мен материалды қажетіліктерге
сүйеніп өмір сүре алмайды. Аристотельдің адамдарды жануарлардан не жоғары,
не төмен тұратындығын айтуы тегін емес. Сенімнің негізгі доминантторы-
Мәңгілі Құдай деп аталатын транценденттіктің өмір сүретіндігіне сену.
Дж. Дьюи құдыреттілікке сенімнің формасы ретіндегі дін мен қабылдау
сферасы ретіндегі діниліктің арасындағы айырмашылықты аша отырып,
соңғысының мәні мен мақсатын адамзат өмірінің әртүрлі фрагметтері ретінде
қарастырды. Бұл жерде Егер адамдар жағдайды нақтылық ретінде анықтаса,
олар өзінің салдары бойынша нақты болып жабылады деген томастық
теориясын осы жерде келтіруге болады. Егер бұл ой шындыққа жататын болса,
онда өмір көркем жасандылыққа еліктейді деген В. Набаковтікі де шындық
болып табылады. Басқалай айтқанда, адамның өмірі, егер ол олардың нақтылығы
мен шындығына сенетін болса, сол немесе басқа идеялардың, мифтердің,
жасандылықтың аяснда құрылады.
Бұқаралық санада әртүрлі аңыздар мен мифтердің қалыптасуы тек жеңіл
сенімділікке байланысты емес, нақты фактілер мен оқиғалар оның құндылығына
айналып әсіреленуімен де байланысты. Тобыр образдармен ойлана отырып,
объективтілік пен субъективтіліктің, шындық пен мифтің арасын ажыратпайды.
Оның санасына біржақтылық пен әсірелеу тән. Юұл жағдайда негізгі рөлді
стихиялы сезімдерді тудыратын мәжбүрлеу мен тұншықтыру, сөзді сол мезетте
әдеттегі заттардың жүрісіне түсіретін инстинкт пен қанның қараңғы күштері
атқарады. Тарихи тәжірибе көрсетіп отырғандай, әсіресе ХХ ғ. бұл сапалар
салдарлары бүтіндей елдер мен халықтардың тағдырына таңба қалдырған
жағдайларды қалыптастырды.
Бүтіндей алғанда идеология мынандай негізгі құрылымдық элементтерді
қосады: 1) дәуірдің жалпы дүниетанымдық байланыс; 2) осы жүйенің сол немесе
басқа жағдайларының негізінде құралған бағдарламалық қондырғылар; 3)
бағдарламалық қондырғыларды жүзеге асырудың стратегиясы; 4) насихаттау; 5)
бағдарламаны жүзеге асырудың нақты қадамдары. Идеологияны партияның,
ұйымның, бірлестіктердің, биліктің және т.б. бейнесінде сол және басқа
әлеуметтік саяси күштердің саяси стратегиясында қалыптасатын әлдебір
құрылымдық жоба және эскиз ретінде қарастыруға болады.
Идеология бір уақытта интегративті және ажыратушы рөл функцияны
атқарады. Біріншісі сол және басқа партиялардың мүшелерінің араласуы болса,
екіншісіне – бұл партияның басқа партиялардан бөлінуі жатады. Ол адамдар
арасындағы қатынасты саясаттың субъектісі ретінде нақты қоғамдық тарихи
жағдайда саяси нақтылықты ақтау мен терістеуде, негіздеуге,
түсіндіругеинстиционалды мағына береді. Идеологияның маңызды қызметіне сол
немесе басқа қуымдастық пен топты басқа қауымдастықтар мен топтардан
шектеуі жатады. Сол уақытта идеологияның негізгі бөлігі ереже бойынша
нақтылыққа қарама қарсы қойылып, анығында оның қандай болуындағы оның
ақиқат және жалған деңгейінің қандайлылығынан тәуелсіз белгілі бір идеяға
негізделеді. Адамдардың ертеден келе жатқан едәуір жетілген әлеуметтік
тәртіп туралы өзінің нақты көрінісін көптеген жердегі жұмақ жайындағы
утопиялар мен эсхатологияларда тапқан. Осындай идеалдардың көбінің
негізінде кез-келген қарама-қайшылық, еліктіру мен күнәларды жоюға сүйенген
адамдардың арасындағы фундаментальды үйлесімділікке жету туралы ой болды.
Идеологияда екі өзара қатынасты компонент болады, біруі логикалық
шекке дейін жетіп, қалыптасқан жүйені қиратуды мақсат етіп алады, ал
екіншісі – болжанған қоғамдық және мемлекеттік құрылымның позитивті моделі
болады. әңгіме ең алдымен, айқын мысалы большевизм мен ұлттық-социализм
бола алатын оңшыл және солшыл негіздегі радикалды идеология туралы болып
отыр. Идеологиялық ағымдардың көпшілігі өздерінің жобалары мен
бағдарламаларын өмір сүруші жүйедегі басқа саяси күштердің саяси курсына
альтернатив ретінде ұсынып, осылардың арасында тербеліп жүреді. Әрқашан
ұтып шығатын жағдайда өмір сүруші жүйеге оның мәселелерімен қоса алғандағы
болашақ гипотекалық жетілген қоғамды қарсы қоя алғандағы болады.
Идеологияның мәнін дұрыс түсіну үшін тағы бір кезеңді алу қажетті. Бұл
жағдайда идеологиялық құрылым толықпай респектабельді болмайды – билеуші
топтардың топтардық, класстардың идеологиясы өздерінің ұстанымдарының және
биліктік жағдайларының заңдылығы мен обсалютті легитимділігіне терең
сенімнің болғанына негізделеді, олар өздерінің елінде және қоршаған ортада
болып жатқан өзгерістерге және заттардың айқын жағдайына саналылық
көзқарасымен қарай алмайды. Осыған орай олар өздерінің ұстанымдарын кез-
келген, соның ішінде күш қолдану құралдарымен ұстап тұруға дайын.
Өз кезегінде, қалыптасқан жағдайға қанағаттанбаған және оның өзгеруіне
мұқтаж топтар, таптар, класстар басқа жаққа өтуге бейім тұрады. әрине,
мұндай қанағаттанбаушылық әр сатыдағы азаматтарда сол және басқа әлеуметтік-
экономикалық және саяси өмір аспектісін қайта құруды талап етумен,
радикалды қиратуға дейінгі олардың бағдарламаларының кеңістігі әртүрлі
болуы мүмкін. Радикалды және революциялық идеологияның жақтаушлары ерікті
және еріксіз түрде көптеген өмірлік жағдайлардың және процесстердің әлемді
өзіндік көруіне және сол арқылы заттардың нақты жағдайын бағалауына сақ
қарауын жоғалтатын, өздерінің талаптарының дұрыстығы мен заңдылығы туралы
санамен соншалықты уланады. Билікті иеленушілер қандай да бір шегініске
бармаған және барғысы келмейтін жағдайлардың нәтижесінде, революция,
радикалды төңкеріс барлық мәселелерді шешудің универсалд кілтіретінде
қарастырылды. Бұның барлығы, К. Мюнхеннің идеология сөзінде белгілі бір
жағдайда белгілі бір топтардың ұжымдық бейсаналылығы өзінен де басқаларынан
да қоғамның нақты күйін жасырады және сол арқылы оны тұрақтандырады деген
имплициялы мазмұны бар[3] деген көзқарастың дұрыстығын күәландырады.
Бұл жерде заттардың қалыптасқан күйінің сақталуына ұмтылған қоғамның
бір бөлігі мен оны түгелдей өзгертуге ұмтылған екінші бөлігінің арасындағы
қақтығыста көрініс беретін, идеалдылық пен нақтылық арасындағы мәңгілік
антиномиялар әрекет етеді. Бірақ, қаншалықты билеуші институттар, заңдар
мен құқықтық жүйелер жетілген болса да, уақыт өте келе олар өздерінің
алғашқы мәнін жоғалтып, сол елдің тұрғындарының көпшілігінің түпкілікті
мүдделеріне жауап беруден қалады. Жаңа нақтылықтар ескіліктің мазмұнының
өзгеруін немесе жаңа заңдар мен нормалардың жасалынуын талап ете алады.
Бірақ билікті иеленушілер нақты өмірдегі өзгерістерді айқын көре отырса да,
барлық күшімен оны қорғауға бейім болады. Нәтижесінде ескірген заңдар мен
жаңа нақтылықтар арасында қақтығыс туындайды.
Қарастырылып отырған контексте саясат әртүрлі идеологиялық жүйелердің,
идеологиялық ағымдар мен бағыттардың қақтығыс аренасының көрінісін береді.
Дегенмен бұл фактінің констатациясы өзімен-өзі көп нәрсені түсіндіре
алмайды. өйткені саясат дегеніміз мүмкіншіліктің өнері деген танымал
формула қазір жағдайда да өзінің дұрыстығын сақтап отыр. Бір жағынан
мүмкіншіліктің өнері саясаттың идеологиялануының белгілі бір шегін қояды,
бір жағынан идеология өз кезегінде сол немесе басқа саяси партия немесе
өкімет өзінің саяси курсын жүргізу барысында өзінің саяси кредосының
негізгі принциптерінен ешбір шығынсыз шыға алатын мүмкіндік шектерін
анықтайды.
Ф. Ницщенің өзі, ХХ ғ. философиялық принциптердің атынан жүзеге асатын
әртүрлі күштердің әлемдік билік үшін күресінің ғасыры болатындығын
ескерткен. Ницщенің ескертпесі, пайғамбарлықтан дүниетанымдық бастаулардың
барлық күрделілігі мен көптүрлілігі идеологиялық принциптер
философиялықтан, соның ішінде саяси-философиялық принциптерден басым түскен
айырмашылығымен орындалды.
ХХ жүзжылдықты идеология ғасыры деп атап біз жағдайды белгілі бір
жеңілдетіп жібереміз. Сол кезеңдегі билік жүргізген негізгі идеялық-саяси
ағымдар – либерализм, консерватизм, социал-демократизм, марксизм, ұлтшыл-
социализм және т.б. - өткен дәуірдегі үлкен діни жүйелер – ислам,
протестантизм, католицизм және басқалар сияқты мәні бойынша функционалды
осындай осындай қызмет атқарады. Олар өзінше бір секулярлы діннің рөлін
атқарады. Бірақ діни бастау оларда әртүрлі және әртүрлі мөлшерде көрініс
береді. Дегенменде идеология өзінің нақты сөзінің мағынасында, әлемдік
саясатты анықтайтын фактор ретінде және жетілген формасында ХХғ. көрінісін
тапты.
ХХ ғасырды әртүрлі елдер мен халықтардың сарабы бойынша, адамдық
болмыстың барлық жағы мен аспектісіне әсер еткен, созылған, парламентті
қараңғы уақыт кезеңі деп айтуға болады нақ осы қуғн-сүргін мен жаралы
уақытта жоғарыда көрсетілгендей қиял, утопия, әлемнің жетілген құрылымы
туралы жобалардың әртүрлісінің қалыптасуына жағымды жағдай қалыптасады.
Сондықтан да ХІХ ғасыр аяғы мен ХХ ғасыр басында қалыптасқан қоғамдық-саяси
жүйенің қайта құру жолдарын іздеудегі жетекшілік ретінде ұсынылған
жобаларды, ілімдердің, идеялардың бай болуы тегін емес. Осы жағдай көбіне
саяси-философиялық ойды саясаттандыру мен идеяландыруға, ХХғасырда көп
бөлігіне тон болған жүйелік қақтығыстың императивтеріне бағындырылуына
әкелді. Саяси-философиялық ойдың екі магистралды бағытқа: реформалық
(либерализм, консерватизм және социал-демократизм) және революциялық
)ленинизм және фашизм) жоғары немесе төмен деңгейде бөлінуі және қалыптасу
процесі, бұл қақтығыстағы ажыратушы сызық ғасырдың басында қалыптасқан.
АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Швеция, Дания, Голландия және басқа алдыңғы
қатарлы елдер капитализмнің біртіпдеп әлеуметтік-экономикалық және саяси
қалыптасу жолын таңдап алды. Қоғамды қалыптастыру бағытындағы реформалық
жолды ұстанушылардағы айырмашылықтардың барлығы нарықтың экономикамен саяси
демократияның негізін мойындайтын басты әлеуметтік саяси бағдарламаларының
негізіне либерализмнің консерватизмнің және социал-демократизмнің
принциптерінің негізін алған күштер туралы болып отыр.
Ревалюциялық-тоталитарлық жолда таңдағандар Ресей, Италия, Германия
және басқа да Еуропа және Азия елдері болды, оларға әлсіздік, дамымаушылық
немесе құндылық, азаматтық қоғам нормалары, құқықтық мемлекет,
консерватизм, парламентаризм және либералды демократияның атрибуттарының
болмауы бейнесі тән болды. өздерінің мақсаттары (қалыптасқан қоғамдық-саяси
жүйені мүлдем жаңа жүейленген радикалды ауыстыру) бойынша, және осы
мезеттегі әдістердің (ревалюциялық төңкеріс, орныққан билікті күштеп
құлату) қолдануында да тоталитаризмнің осы екі ағымы қалыптасқан жүейні
күштеп құлату төмен радикалды өзгертуді ұсынған болатын. Тек айырмашылық
Ресейде жүзеге асырылған әлеуметтік ревалюция теориялық түрде
прогрессивті бейнеге ие, өйткені олардлың негізінде ұлтшылдықтың,
расизмнің оң-радикалды, империялық ұлы держава, күштеу апалогиясы және тағы
басқа жақтан болатын.
Бұл жерде жазылғандардың баолығы ревалюцияның қоғамдық-тарихи
процесстегі позитивті рөлін терізтеуді білдірмейді. Ескі әлеуметтік-саяси
күштержаңадан шыққан динамикалық күштерге жол бермеді, осы соңғыларының бұл
тығырықтан шығар жалғыз жолы бүкіл, көтеріліс, ревалюция болды. Сонымен
бірге, ревалюцияның болмыстың өзінің органикалық табиғатындағы татольды
трансформатциясына түсіп кетуі жиі болып тұрды. Қоғамның органикалық
бірлігіне сырттан формаларды әкелуі арқылы, олар бүтіннің ұсақ элементтер
мен бөліктерге бөлшектенуіне жетеді. А.Н. Уайтхедтің жазып кеткеніндегі
Адамзаттың кемесі зәкірден ажыраған кезде, кейде бұл Жаңа әлемнің ашылуына
әкеледі, кейде оның алдынан емес арбап кеменің апатына алып келеді[4] Сол
тәрізді, революцияда мақсаттарға әрқаша әкеле бермейді. Ондағы қиратушы
бастама саналықпен араласын кетуі сирек кездесе бермейді.
1.2 Идеологияның тарихи кезеңдері.
Әдебиетте және ғылыми зерттеулерде идеология түсінігі өзінің
анықтамасының көптеген мағыналық белгілеріне ие. Бұл белгілі бір деңгейде
терминнің шығу тарихы мен қолданылуына байланысты. Тарихта біз идеология
түсінігінің тариха-логикалық эволюциясының үш негізгі кезеңін көрсете
аламыз;
тәжірибедегі қоғамның шығуы мен заңдылығының көрініс беруінің
заңдылығын зерттейтін, идеялар туралы ғылым ретінде;
әртүрлі көзқарастардың, теориялардың, концепциялардың және т. б.
мағынасы мен қоғамдық-саяси бағытын білдіретін және ерекшкелейтін түсінік
ретінде;
идеология әлеуметтік ғылымдағы зерттеу пәні және құралдық түсінік
ретінде.
Идеология терминін 19-ғасырдың басында француз философы және
экономисті Дестют де Траси саясат, этика және басқа да қоғамдық өмір мен
гуманитарлық ғылымдардың сферасына нық интелектуалдық негіз орнату үшін
қолдануға ұсынды. Еуропалық қоғамның көпғасырлық саяси-қоғғамдық
тіреулерінің ыдырауы жағдайында, қоғамның тұрақты даму бағытының құндылығын
жасау мақсатында және де идеологияның қалыптасуына негіз болған әлемді
қабылдау мен нақтылықты түсіну сияқты жаңа ақиқатты жасау үшін мүмкіндігін
ше теориялық қажеттілік туындады. Дестют де Траси өзінің ғылымын былайша
анықтады: Бұл ғылымды идеология деп егер оның тақырыбынан, жалпы
грамматикасынан шығып тұрса, егер оның құралдары мен логикасына ғана көңіл
бөлсе, егер тек оның мақсаттарын ғана қарастырса айтуға болады. Дегенменде,
оны қалай атамасаң да ол осы үш аспектіні міндетті түрде қамтиды, немесе
басқаларына мән бермей, тек біреуімен нақты айналысу мүмкін емес. Идеология
маған идеялар туралы ғылым болғандықтан, олардың көрініс беру ғылымын да
және олардың дедукцияға жол беруі туралы ғылымын өзөіне қосып алатын тектік
терминді көрсетеді.
Дестют де Трасидың пафосы идеяның мәнінің неден тұратыны жөніндегі
ақиқат түсінік адамдарға әділетті және парасатты қоғамдық тәртіп орнатуға
мүмкіндік беретіндігінен құралады. Бұл жерде басшылықта идея адамзат
санасы мен қабылдауының негізгі формасы ретінде адам мен бүкіл қоғам
өмірінде үлкен рөл атқарады деген түсінік қойылған. Гонеологиялық тұрғыдан
қарайтын болсақ, мән мен құндылықтың өмір сүруінің формасы ретіндегі
идеясыз не сананы, не оның практикалық жүзеге асуын елестету мүмкін емес.
Адам ең алдымен идеялармен ойлайды, олардың көмегімен өзінің мақсаты мен
бағытын қалыптастырады, сол арқылы сол не басқа идеялар өздерін практикада
жүзеге асырып, оны өзгертеді. Сол кезеңде оның аясында жасалынған
теоретикалық және идеялық-құндылықтар концепциясын жүзеге асыру үшін ескі
дәстүрлі қоғамдық мәдениет пен саяси институтты алмастыруға негізделген не
әлеуметті объективті кеңістік, не идеяны алып жүрушілер (адамдар мен
институттар) болған жоқ. Осыған байланысты идеология түсінігі заңды түрде
ғылымның аясынан адамдардың санасы мен жүрегі үшін болған саяси күрестің
кеңістігіне көшіп отырды. Осы акценттердің алмастырылып, берілген терминнің
қолданылуы мен түсінілуінен оның эволюциясының екінші кезеңі басталады (19-
ғасырдың 1-ші жартысынан біздің заманымзға дейін). Жаңаша сапаға өткеннен
кейін, идеология түсінігі әлеуметтік-саяси бағытты айқын ұстанатын белгілі
бір идеялық-концепциялар мен көзқарастар жүйесіне сипаттама бергенде
басымды түрде қолданатын болды. 19 ғасырдың ортасына қарай идеология ең
алдымен саяси сферада үлкен әлеуметтік топтардың қызығушылықтарын жалған,
мистифицияланған түрдегі идеялары мен теорияларын жиыны ретінде қолдана
бастады. Идеологиялық мінездемені егер ол қалыптасқан қоғамдық қатынасты
өзгертуге бағытталған әлеуметтік әрекеттің мақсаттары немесе бағдарламасы
формасына ие болса кез-келген әлеуметтік құбылыс пен факторға таңатын
болды. Идеология термині қоғамдық институттар мен концепциялық бағыттардың
сыртқы саяси бағытының мінездемесі мен айтылуының құралы қызметін атқара
бастады. Жалған деген сапаға ие болғанның салдарынан идеология түсінігі
диктатура мен мәжбүрлеу тарапынан қолдау тапқандықтан белгілі бір деңгейде
теріс мағынада түсініле бастады. Қазіргі уақытта да идеология термині
спекулятивті мінезге ие (қандай да бір терминге идеология сөзінің
қосылуынан оның мазмұнын бұрмалауға және дискредиттеуге болады:
идеологиялық қоғам, идеологиялық концепция, идеологияланған өмір және
т.б.).
Идеологиянық класикалық анықтамасын идеологиялық
тіршілік ретінде де оны жеңудің жолдармен бірге К. Маркс (1818-1883) және
Ф.Энгельс (1820-1895) еңбектерін де көрсетілген, сондықтан да идеологияның
түсінілуі идеологияның теориялық жүзеге асуының марксистік негізінсіз игеру
мүмкін емес. Маркстың сол немесе басқа текстерінде көрсетілген идеология
концепциясының реконструкциясы айналында әлі күнге дейін талас жүруде.
Дегенменде, Маркстың идеологиялық концепциясы нені меңзейді деген сұрақты
ашық қолданылғанның өзіңде, идеологияға байланысты маркстық дәстүрлі
теориялықдың өзегі болып табылатын көптеген мәселелерді бейнеугек болады.
К. Маркс пен Ф. Энгельс идеология терминін өздерінің көзқаралық
жүйесіне қолданбады, бірақ бірақ олар марксизмді пролетариаттың азат етуші
таптық күресімен байланысты социализмнің ғылыми теориясы ретінде суретеді.
Марксизмнің тарауы мен оның жұмысшылар қозғалысының әсерінің жоғарылауы,
марксистік әдебиетте идеология түсінігіне жаңаша көзқараспен қарауға
әкелді. В. И. Ленин ғылыми идеология категориясын енгізе отырып идеология
түсінігін кеңейтті. Қысқартып айтсақ идеология – бұл қоғамдық болмыстың
әлеуметтік топтардың немесе таптың қызығушылығынан сараланып өтеді.
Идеологияның мақсаты, әдебиеттерде көрсетілген бойынша, әлеуметтік
философияда не болуы керек, не болмауы керекке негізделген құндылықтар
жүйесін жасап шығаруда. Кейде анықтаманың аумағынкеңейтіп, идеологияға тек
әлеуметтік шындықты ғана емес, табиғатты дка қосады. Бұл жағдайда иделогия
әлеуметтік-топтық қызығушылық арқылы өткізілген болмыстың көрініс беруі
ретінде түсініледі. Бірінші және екінші анықтаманы қабылдай беруге болады.
Маркстың еңбектеріндегі идеология мәселесі Нищще ждәне Фрейд сияқты
теориялаудың спецификалық стилі күмәндану герменевтикасынмен байланысты:
әрекеттегі индивидтерді ажырататын мәндерді индивидтердің санасында солайша
немесе басқаша жасырынған және оның мазмұнында шифрленген ақиқаттылық
болып, өндірістік күш, өндірістік қатынас , таптық мүдделер ,
таптық күрес және тағы басқа түсініктермен сипатталатын қоғамдық –
тарихи процессті обьективті ақиқаттылық саналады.
Идеологиялық процесстің табиғаты мен механизимдері туралы сұрақ
өзімен бірге эпистемологиялық тәртіп мәселесін тудырады. Маркстағы
идеологиялық процесс сипаттамасы сананы ашық және құпия қатынастағы
түсінікке негізделеді, яғни идеологияның класикалық марксистік концепциясы
түгелдей илиюзия және ақиқат немесе басқашалай қабылданушы және нақтылық
оппозицияларымен негізделген. Капиталдық бірінші томдағы әйгілі
формулировкада көрсетілгендей: Олар бұны сезінбейді, бірақ оны
жасайды[5].
Дегенменде кейінгі жұмыстарында (Капитал, Гот бағдарламасын
соның, А.Вагнердің Саяси экономия оқулығы кітабына ескертпе) Маркс
неміс идеологиясындағы экономикалық редукцирнизмнен біраз ауытқиды, бірақ
Маркстың барлық бағдары экономикалық детерминизм ретінде бейнеленді
мүмкін Идеялардық, көзқарастардың, сананың өндірісі ең алдымен материалдық
әрекетке және адамдардың материалды қатынасына, нақты өмір тіліне үзіліссіз
кіріккен. Көзқарастардың, ойлардың, адамдардың рухани қатынасының
қалыптасуы бұл жерде адамдардың үзіліссіз материалдық қатынасының
қалыптасуы болып табылады. Ол сонымен қатар рухани өндіріске қатысты,
өйткені ол сол немесе, басқа халықтардың саясат, заң, мораль, дін,
метафизика және тағы басқаларында көрініс береді[6]. Яғни идеология
әлдебір жоғары немесе төмен автономды идеяның, сфераның өмір сүруі ретінде
қарастырылмайды, бірақ өндіруші күштер мен өндірістік қатынастардың дамуы
мен күйіне күштер бағытталған. Адамдар өздерінің өмірінің қоғамдық
өндірісінде белгілі бір, қажетті, олардың еркінен тыс қатынасқа -
өндірістік қатынасқа түседі, ол олардың материалдық өндірісінің күшінің
дамуының белгілі бір деңгейіне сәйкес келеді. Сананың материалдық өмірінің
қайшылығынан, қоғамдық өндіруші күштер мен өндірістік қатынастар арасындағы
қақтығыстардан түсіндірілуі керек[7].
Жетілген марксизмде екі классикалық теориялық бағдар көп таралған:
идеологияның билеуші топтың мүддесін тұмшаланған формасында және
шындықты терістуду көрінетін жалған сана ретіндегі түсінігі;
идеологияның әлеуметтік экономикалық детерминдігі туралы түсінік.
К. Маркс пен Ф. Энгельс идеологияда топтық күрестің қаруын көре білді:
билеуші топтар жалған идеологиягы қалыптастыра отырып, өздерінің еркін
барлық қоғамға жүктейді. Мұндай анықтамадағы идеологиялар арасындағы күрес
идеяның символдық көлеміне сиғызылған, нақты топтық күрестің иллюзиялық
формасынан басқа ештеңе емес. Марксизмнің негізін салушылардың ойынша кез-
келген тап саяси билікті қолына алуға ұмтылады, осыны жүзеге асыру үшін бұл
тап өзінің мүддесін жалпылық ретінде көрсете білуі керек: өзіне дейінгі
билікте болған таптың орнына өзін қойған кез-келген жаңа тап өзінің
мақсаттарына жету үшін өзінің муддесін қоғамның барлық мүшелірінің мүддесі
ретінде де қоюы керек, яғни абстрактілі түрде өзінің ойына жалрылық
формасын баріп оларды жалғыз саналы, жалпы мәндік қылып көрсетуі керек[8].
Идеология – жалған сана. Бұл өзі туралы анықтамады сананың бірінші
кезекте жалған екендігін көрсетеді: ұсақ буржуазия өзінің эгоистік таптық
мүддесін жүзеге асыруға ғана ұмтылады деген шектеулі түсінікке басұрып
қалуға болмас. Ол керісінше оның арнайы босану шарты, сонымен бірге қазіргі
қоғамның құтқарылуы мен таптық күрестің алыстауындағы жалпы жағдайға
сенеді[9]. 1789 ж. Француз буржуазиялық революциясы феодалдық қоғамды
шеттете отырып, жалпы адамзаттық және керекті ретінде бостандық,
теңдік, бауырластық түсініктерін енгізді. Робеспьер мен Сен-Жьюст өзінің
әрекеттілігін адам тәуелсіз болып туылады, ал сол аралықта ол жан-жақты
қауіпте болады[10]
Идеология терминінің дамуының үшінші сатысы оның бейнелеулерінің
әртүрліәлеуметтік ғылымдарда зерттеу пәне мен құралдық түсінік ретінде
қолданылуы болды. идеология мәселесі 19-ші ғасырда-ақ ғылыми зерттеуді пәні
болған. М. Вебер, Э. Дюркгейм, О. Конт, К. Манхейм, Р. Мертон, Д.С. Милль,
В. Парето, Т. Парсонс, Г. Спенсер, М. Шеллер және т.б. зерттеушілердің
еңбектерінде идеология мен ғылымның, идеология мен ақиқаттың, идеологияның,
құндылықтардың және объективті танымның табиғаты және т.б. мәселелер
қарастырылды. Тіпті идеология тану термині де енгізілген болатын.
Идеологияның айналасында мағынасы әртүрлі көзқарастардан шыққан қоғамдық
құбылысты тануды бір бағытқа топастыру арқылы дайындау мен жүзеге асыруда
жатқан, әлеуметтік білім (К. Манхейм) ғылымы қалыптасады. Осыған сәйкес
К. Манхейм идеологияны тотальды және жекелей деп бөледі. Жекелей идеология
дегеніміз саяси немесе басқалай қызығушылық үшін фактілер мен оқиғаларды
бұрмаланған түрде көрсететін белгілі бір идеялар жүйесі. Ал тотальды
идеология дегеніміз бүтіндей бір кезеңдегі немесе белгілі бір кезеңдегі
қоғам топтарының, тұрғындардың бөлімінің ойлауы мен қабылдауының түрін,
санасының құрылымын өзіндік ерекшелігі мен мінездемесін көрсетеді.
Идеология мәселесін терең зерттегендердің бірі Карл Мангейм, мәселенің
орталық бөлігін дәл атап өткен: Тарихи мектеп ұлт және ұлттық рух
түсініктерін ең алдымен тұлғаның және топтың бостандығына жәй анархиялық
каприз деңгейіне дейін деградацияланып кетуінің алдын алу үшін қолданады –
деп Консервативті санасында жазып кетеді, – мемлекет түсінігі біртіндеп
ұлт түсінігін бүркемелей бастайды. Тек мемлекет қана өзінің жеке даму
заңдарымен ешкімге тәуелді болмады. Индивидуум шектеулі және де осы едәуір
кең қауымдастықтың шекарасында ғана пайдалы болуы мүмкін[11],
Мангеймнің мұндай сенантикалық белгілерге көңілінің аууы ХХ ғасырдың
бірінші жартысындығы Германиядағы бұл Тенденцияның дамуының тәржибиесіне
сүйенуінде. Сonservation Thought еңбегі мәжбүрлі эмиграция кезінде
жазылып, 1953 ж жарық көрге.
Мангеймнің тандамасында тотальдіы және тікелей (немесе
партиялық, партия-бөлік) идеологиялардың ажыратылуы аса маңызды. Татольды
идеология- бүкіл ұлтпен, елмен мемлекетпен немесе оның әрбір азаматымен
бөлінетін идеология. Әңгіменің тарихи ізденістегі не алдын ала
болжанылатын, не қарыптасатын кейбір түсінілмейтін идеологиялық фантандар
жайында болып отыр. Дегенмен, тотальды методология экземплярлық ашықтауда
эксплицияланбайтын болса, ең болмағанда оның концептуальды түсінігі
идеологияны жүйе ретінде құрудың қажетті негізі ретінде қажетті болуы
керек.
Сонымен қатар бұл түсініктің жекеше көрсеткіштерді жинақтағанда
танылатын нақт эмпирикалық референциясы төменде көрсетілетін мәдениеттен
байқау қиын емес. Тотальды идеология туралы түсініктің методологиялық
анализінде жекелей идеологияның түсінігінің оппазициясы ретінде жемісті
жұмыс жасайды, ал өзінше болғанда онша маңызды қызмет атқара алмайды.
Жекелей идеология идеологияның барлық бейнесіне ие бола отырып,
оны бөлісетін адамдардың санасының ерекшелігін көрсетеді. Мұндай жекеліктер
қауымдастықта (ұлт, мемлекетте) өте көп болуы мүмкін және өзімен өзі
болғанда ешбір бағаға ие болмайды. Мәселе идеологияны саяси белсенділікке
қосқанда көрініс беред, яғни билік үшін күресте әрбір партия тотальды
ретінде, қолдануға едәуір бейімделген ретінде өінің идеологиясын ұсынуға
ұмтылады.
Күрес идеологиялық дискуссияның кеңістігінен шықпайынша, жекелей
идеологияның тікелейлігі әлеуметтік жүйенің бүтіндей дамуына бейімделеді.
Қауыптілік кез-келген жекелей саяси партиялы идеология, басқаларының
алдында күш (билік арқылы) алып, ұлттық (мемлекеттік) болып жарияланғанда
туындайды.
Бұл жағдайда қоғамда идеологиялық құрылымның өзара әсері және
ұлтты дәрежесі берілген жекелей идеологияның өзінің құрылмы біртіндеп
өзгереді.
Бір жағынан, таңдалған жекелей идеологиянң күштеп қолдау табуы
оны идеологиялық кеңістіктің экстремумдарының бірінің қатарына қояды,
осылайша, бәсекелес жекелей идеологиялар біріктіру үшін, экстримальды
құрылуға мәжбүр болады. Ал басқа бір жағынан, қаншалықты таңдалған жекелей
идеологияға күштің қолда қажетті болса (және көрсетілсе) соншалықты оның
құрылымында саяси компаненттер, билік үшін күрес идеясы басым бола
бастайды. Кеңес одағы кезіңде жекелей идеология алынып, қалғандары күшпен
жойылып жіберілген.
Жекелей идеология әрқашанда белгілі бір топтың билік туралы және
оның әрекетінің бағдарламасы түсінігін көрсете қалыптасады. Сонымен бірге
жекелей идеология ( тіпті консервативті болсын) қалыптасу барысында әрқашан
динамикаға, қалыптасқан жағдайда: әлеуметтік құрылым, дамудағы басымдылық
құндылықтың бағдар және тағы басқа радикалды өзгертуге бағытталады.
Тотальды идеологияның генезисі К. Мангеймде көрсетілген; ол
әрқашанда оның консерваты-ұлттық дәстүрдің жаңа рухани көрінісі ретінде
өмір сүреді. Сол уақыт ішінде тотальды идеология ішінде сол немесе басқа
жекелей идеологиялар бағыт алған тұрғындардың қолдауына ие бола алатын
шекаралар қояды. Басқаша айтсақ, қалыпты жағдайда жекелей идеологиялар
қоғамдық мойындау үшін күресті берілген тотальды идеологияның ішкі
кеңістігінде (идеологиялық алқаптын ішінде) жүргізіледі.
Тотальды ұлттық идеологиямен жұмыс жекелей идеологияны
қалыптастырудан айырмашылығы, кейбір жалпылық бейбітшілік пен болашақтағы
кеңшілік уәдесіндегі дайын идеологиялық жобаны жасауға және енгізуге
сәйкестеуінде. Тотальды идеологияны қалыптастырудың шешімінің өзі (анығында
оның негізгі референциясын айқан формада жасау мен қалыптастыруда), осы
кезенде қойылған қоғамдық сұраққа жауап ретінде қойылуы мүмкін. Ұлттық
идеологиянықалыптастырудың қойылуы мүмкін. Ұлттық идеологияны
қалыптастыруға), осы кезенде қойылған қоғамдық сурауға жауап ретінде
қойылуы мүмкін. Ұлттық идеологияны қалыптастырудың алғашқы қадамы болып,
осындай идеологияны қалыптастырудың алғашқы қадамы болып, осындай
идеологияның ққажеттілігі сезілген кезде және қолданбалы гуманитарлы
зерттеулерде жасалады.
К.Манхейм көзқарасынша, таным қалай экзистенциялды болса, солай
әлеуметтік детерминденген. Топ функцияланатын әлеуметтік шарт-жағдай
қалыптасады. Өзінің спецификалық жағдайына сүйенген әрбір топ, әлем
танылып, қабылданатын өзінің ерекше перспективасы мен орталық жүйесінде
(категриялар жүйесі) айтылған мүдделермен келісуге мәжбүр болады. Оған
мысал – либералдар мен консерваторлардағы бостандық түсінігі. Әлеуметтік
жағдайдың өзі формалды логиканың бір заңын қолданатын екі адам (қарама-
қарсылық немесе силлогизм заңын) бір пән туралы бірыңғай пікірге келе
бермейді, тіпті олардың пікірі мүлдем әржақты. Әлеуметтік топтағы танушы
индивидтің жағдайының өзі, оған оқиға екен деп, қателесіп, ақиқаттан адасып
қалғанда, оған ойлаудың осындай бағытын көрсетеді. Идеология осылай алғанда
жалған бағытын көрсетеді. Осы жағдайда К.Маркстікі шындық дейді К.Манхейм
(әлеуметтік танымның бастауы идеология туралы маркстік ілімде көрсетілген).
Бірақ, әдетте идеологияның жалғандығын өзінен емес, қарсыласынан
байқайды. К.Манхейм бойынша шындығында өзінен емес, кез-келген идеология
(әсіресе басқарушы әлеуметтік топтағы) жалған. Идеологияның басқа
сфераларға таралуынан, оның тар мағыналылығынан және шындықтан алыстау
үшін, әлеуметтік топтардың өзіне, ең алдымен саяси акциялар жүйесін –
“әлеуметтік технологияларды” қолдану қажет. Бұларды жасауға “әлеуметтік
тәуелсіз интеллектуалдар” қабілетті.
К.Манхейм концепциясында, деидеологиялаудың өкілдері тәрізді
көптеген ақиқат жақтары бар. Дегенмен олардың идеологиялық сананы қоғамдық
өмір сферасына қажетті жалпы сенімсіздеу көрінеді. Идеологияның болуы
(таптық, мемлекеттік, ұлттық) – бұл есептесуге тұрарсыз шындық. Мәселе, сол
сияқты идеологияның ликвидациясында емес, оның өзінің тура мақсаты мен
әрекет сферасының шегінен шықпайтындай жағдайдың жасалуында. Биліктегі
элита мен жетекші партиялар, өздерінің идеологиялық гумандық рөлінің
күшеюінде, қоғамдық өмірден әлеуметтік-таптық онтогонизмдердің жұмсаруы
және элиминациясы кезінде де мүмкін болады. Соңғы онжылдықтарда мұндай
тенденциялардың бірнеше елде өмір сүруі, 70-ші жылдары-ақ деидеологиялау
концепциясын ауытыруға, идеологиялық білімді қайта құруға ұмтылған
реидеологиялау концепциясының келгендегі фактісін түсіндіреді.
Идеология мәселесінің әлеуметтік құбылыс ретіндегі түсінігі шет ел
және бұрынғы кеңес ғылымда жасалынған. Мәселенің ортасында идеологияның
мазмұндық аспектісі (идеялық концепциялардың салыстырмалы талдамасы) және
функционалдық (идеологияның қоғамдағы орны, ролі, қызметі) қарастырылады.
Идеология мәселесі бойынша зерттеулер методикалық (идеологиялық құбылыстың
табиғаты, оны көрсетудің методы, сипаттамасы, талдау жолдары) және
қолданбалылық (идеологиялық жұмыстың мәселелері, идеологтармен қатынас)
сипатқа ие. Батыс ғылымында идеологияны зерттеу үш негізгі пунктіге
сүйенеді:
идеологияның плюрализмі туралы тезис;
идеологияны жалған немесе жалған мен ақиқат сананың араласуы арқылы
анықтау;
идеологиядағы пікірдің жалғандығы, ондағы шығармашылықты терістеу;
Иедология туралы зерттеудің орталық пункті болып идеологияның жалған
сана (Д. Белль, С.М. Липсет, К. Манхейм, Х.С. Хьюз, Э.Шиллз) екендігі
туралы түсінік саналады. Дегенмен идеологияның жалғандығы түсінігі бұл
жерде өтірік түсінігімен сәйкестенбейді. Идеология міндетті түрдегі жалған
немесе ақиқат білімді өзінде ұстауы керек емес, ол ықтималдық (болжаулық,
символдық) сапаға ие. Идеологияның мәндік жобасының анықтамасына сәйкес
оның оның қарама-қарсы ақиқаттық (объективті) және жалғандық (нақтылықтың
терістелген түрі ретінде) сапасынан, оның идеялық-құндылық табиғатының
сараптамасына өту жүреді. Өзінің мағынасы бойынша идеологияның
жалғандығы, сол немесе басқа саяси қызығушылықтың пайдасына, теріс
тілегін білдіруіне байланысты емес, құндылықтардың табиғатынан жәй ғана
нақтылықтың бейнесі болмайтындығында болып отыр. Құндылықтар мен идеялар,
оларды көрсетушілер өздерінде адамдарға берілген жәй сезімдер түріндегі
емес, өзгеше бір шындықты ұстанады. Философиялық тілде бұл факт
құндылықтардың объективті шындыққа қатынаснда белгілі бір транценденттік
жағдайда көрініс табады. Адам қоршаған ораны өзінің идеялық-құндылықтық
бағдарынан өткізіп алмай қабылдай алмайды. Тарихта алғаш болып идеология
мәселесін зерттеген батауында К. Манхейм тұрған, позитивтік бағыт болды (Т.
Гайдер, К. Поппер, Э. Топич және т.б.). К. Манхеймнің ойынша,
..."идеология" сөзінің өзінде, белгілі бір топтың кейбір ұжымдық
бейсаналылығы жағдайында өздері үшін және басқалар үшін қоғамның ақиқат
шарттарын бүркемелейді, сол арқылы оларды тұрақтандырады деген түсінік
қалыптасқан[12]. Бұл ұжымдық бейсаналылық құндылықтар түрінде өмір сүреді,
және идеология құндылықтық бағдарға теңестіріледі. Парсонс пен Уиллард
Муллинздің көзқарасы бойынша, идеологияның бейнелі жобасы болып әрекетке,
логикалық келісімдікке бағытталған танымдық және бағалаушылық қабылет
саналады. Осы бағыттың өкілдерінің көзқарасыншағылымның мақсаты болып
қоғамдық дамудың мақсаттарына сәйкес, қоғамдық құндылықтардың бағдарын
қалыптастыру және жүзеге асыру. Кейбір жағдайларда бұл жердеДестют де
Трасидің идеология мен қоғамдық дамудың ғылыми (рационалды) негізін салуға
жақын.
Антипозитивистік немесе феноменологиялық бағыттың (Альфред Шюц)
шеңберінде идеологиға деген көзқарастың мүлдем басқасымен кездесеміз.
Идеологияның ядросы ретінде бұл жерде, қарапайым құндылықтарға, нормаларға,
көзқарастарға және тұрмыстық танымға негізделген табиғи (объективті),
дүниетаным, өмірлік әлем мойындалады. Осыған сәйкес, бұл әлем өзінің
табиғатынан қатаң ғылыми анықтамаға және саналы басқаруға көнбейді, идеялар
мен құндылықтар объективті, стихиялы қалыптасқан дүниетаным түрінде өмір
сүреді.
Иррационализм шеңберінде де идеология деген құндылықтықты,
үйреншікті көзқарас түпкілікті өзгерген. Бұл жерде идеологияның
мифологиялық гипертрофиялық бейнесі жасалады. Бүл бағыт Ф. Ницщенің, А.
Шопенгауердің, Райхтың, З. Фрейдтің идеялық концепцияларынан және жекелей
ойларынан туындайды.
Льюис Фойер идеологияның үш негізгі бөлімін көрсетеді:
инвариантты миф (яғни, ұжымдық бейсаналықтан белгілі бір архетип сол
немесе басқа құндылықтардың жүйесін құрады);
тарихи даму процесінде алмасып отыратын философиялық доктриналар
(едәуір дамыған философиялық жүйелер идеологияның идеялық негізін құрап,
оның негізгі құндылықтары мен мәнін қалыптастырады);
қоғамдағы белгілі бір әлеуметтік топ пен таптың қозғаушы күші туралы
ілім (идеологияның әлеуметтік саяси бағытталуы).
А. Винердің ойынша кез-келген идеологияның рухани бастауының негізін
миф құрайды. Кез-келген идеология, айналадағы нақтылықты үзіліссіз (яғни,
ешқандай талдауға жүгінбей, ешқандай күмән келтірмей) қабылдауға мүмкіндік
беретін, адамда оның идеясы мен құндылықтарының негізінде нақтылықтың
бейнесі қалыптасатын, өзінің қызметінің қоғамдық аумақтағы сыртқы
мақсаттары мен мәселелеріне ұмтылады. Мифологиялық идеологияның классикалық
жарқын мысалын идеология адамның әлемге деген көзқарасының жүйесінде,
қоғамдық және индивидуалдық жүйенің танымдық және әрекеттік бағдарында
басты орын алуға ұмтылатын идеологияланған қоғам бере алады.
Идеология, франкфурт мектебінде (неомарксизм) гипер идиологиялық даму
туралы нақты тезиске ие болды. Оған сәйкес идеологияның жалғандығы, онда
қалыптасқан әлеуметтік-саяси қызығушылыққа және құндылық бейнесінің
салдарына емес, түгелдей идеологиялық болып көрінетін нақтылықтың өзінің
жалғандығына байланысты. Г. Маркузе, М. Хоркхаймер сияқты мектеп өкілдері
топтың және жеке адамның санасын манипуляциялау мәселесіне, массалық
көлемде негативті, адамның тазартылған, бір өлшемді феномендерінің
пайда болуына назар аударады. Бұл жағдайда ғылым мен техника жаңа
идеология статусына ие болады, өйткені олардың шығарған теориялық
концепциялары партиялы және идиологиялық болып келеді. Идеологияға деген
мұндай көзқарас оның қазіргі кез-келген әлеуметтік актыда немесе әрекеттің
астарынада оның қатысушыларының қызығушылығы тұрғанын болжауға болатын
қоғам жағдайында оған жалпылық мағына мен үлкен мән береді. Бұл жердегі
келесі қадам – шындығында да кез-келген әлеуметтік әрекет, факт қазіргі
күрделі қоғамда жеке адам болсын, бүтіндей қоғам болсын сол немесе басқа
семантикалық формада потенциялды идеологиялануы мүмкін екендігін мойындау.
Мүндай тәсіл солшыл радикалды әлеуметтанудың өкілдерін нақтылайды.
Райт Миллстың көзқарасы бойынша, кез-келген идеология ең алдымен белгілі
бір әлеуметтік топтың саяси қызығушылығын теориялық түрде білдіреді.
Идеология заттардың қалыптасқан тәртібін ақтау мен терістеудің әдісі
ретінде кез-келген саяси философияның негізінде жатады. Бұл жағдайда
идеология, А. Гоулднердің ойынша, ең алдымен рационалды жүйе болып,
қызығушылықта орныққан әлеуметтік теорияны, сенімді, шектелген
рефлексацияны талдау тәсілін, символдар мен оларды қолданудың ережелерін,
тілдерді, әрекет бағдарламасын[13] ұсынады. Ғылым жаңа идеологияны
ұсынады, өйткені оның дамуы, ғылыми зерттеулерден шығаратын
қорытындыларыжәне оларды практикалық қолдану сол немесе басқа әлеуметтік-
саяси қызығушылығымен үзіліссіз байланыста болады. Ғылым өзінің
қорытындыларын мифологияландыруға және оларды сол немесе басқа идеялық-
құндылықтық жүйеде елестетуге бейім. Бүтіндей алғанда идеология,
рационалды формада әлеуметтік топтың қызығушылығын білдіріп олардың
басшылығында әрекет ететін сана сферасы ретінде қарастырылады. Батыстың
әлеуметтік ойының шеңберіндегі идеологияға деген көзқарастың дамуында бірін-
бірі уақыт бойынша алмастырып отырған екі тенденция нақты қалыптасқан:
Жалпылық деидеологиялану концепциясы (50-ші ж. ортасы мен 70-ші ж.
басы және 80-ші жылдардың ортасынан бастап). Авторлары – Р. Арон, Д. Белл,
С.М. Липсет, Э. Шиллз және т.б.. Негізгі тезисі позитивистік бейнеге ие, -
өсіп келе жатқан ғылымның әсері идеологиялық жүйенің әсерінің төмендеуіне
алып келеді. Мұндай көзқарастардың даму мүмкіндігі белгілі бір деңгейде
индустриялды демократиялық қоғамда биліктің нақты механизмдерінің
белгісіздігі, әртүрлі идеологиялар мен құндылықтардың мағыналық
шекараларының жойылуы жағдайында идеологияның әрекетті құндылық ретінде
реттеудің рөлі айқын болмай қалады дегенге байланысты. Материалдық
өндірістің технологиясының қарқынды дамуында адамның өмірлік әрекетінің
факторы объективті мәнге ие болады (ақпарат, табиғи ресурстар, экология
және т.б.). идеалық концепциялар екінші дәрежелі, қосалқы сипатқа айналған,
адам өмірінің объективтенуі жүріп жатыр.
Реидеологиялану концепциясы. Бұл бағыттың өкілдері – А. Виннер, Дж.
Лодж, сонымен бірге басқа да деидеологиялану концепциясыны өкілдері.
Идеологияға қайта оралу қозғалысының негізгі себептерінің бірі,
комунистік және жұмысшы идеологиясына идеологиялық қарсы тұру қажеттігі
болды. Қоғамдық өмірдің деидеологиялануы дәстүрлі түрдегі интелегенттік,
ғылымдық, студентік орта сусындап отырған жалпы ұлттық идеялар мен
құндылықтарда белгілі бір вакуум тудырды. Деидеологияландыру факторына
келер болсақ – ақпараттың, табиғи ресурстардың, экологияның мағынасының
өсуі, қоршаған ортаның күйі және мемлекеттер арасындағы конфликтілер,
барлық өмір сүретін, бір-біріне қарсы идеологияларды жаңа, гуманистік
идеалар мен жалпы адамзаттық құндылықтар аясына топтастырып, жаһандық,
әлемдік идеология құру қажеттігінің шарт жағдайын жасады.
Идеологияға деген көзқарастың, оған келудің жолының, оны талдаудың
өзгеруіне байланысты, идеологияның қоғамдағы орны туралы түсініктер де
өзгеріске ұшырайды. Л. Браун – оны психопотологиялық қысымның (иллюзиялық-
компенсаторлық функция, қорқыныштардың сублимациясы) жойылуынан, П. Ансар –
саяси шешімдерді қамтамасыз етуден (негіздеу мен қолдау)[14], А. Сейх –
қоғамдық құбылысты түсіндіру қабылеті, Т. Парсонс – адамдардың топтасу
қабылеті. М.Фуко бойынша, идеология дегеніміз қоғамның өзін өзі суреттеуін
қамтамасыз ететін ұжымдық сананың әлдебір шашыраңқы эманациясы. Д. Белл
идеологияны идеаның әлеуметтік қозғалысқа айналуы деп атаса, Брахер –
нанымдардың әрекетке бағытталған жүйесі ретінде түсінеді және т.б.
Идологияның маңызы мен рөліне баға берудегі айырмашылық, идеологияның
әлеуметтік-мәдени құбылыстар аймағында өзімен бірге позитивті және жағымсыз
жағын да бірге алып жүруіне байланысты. Оның рөлі мен әсер ету сипаты оның
қоғамда (ұйымда) қандай орын алатындығы мен оған қандай қатынаста
болатындығына байланысты. Идеологияның маңыздылығына келесі пікірлер күәлік
етеді: К. Поппер: идеялар, әсіресе моральдық және діни идеялар, физикалық
күшпен салыстыруға болатын күшке ие, Л. Козер: идеологиялар кез-келген
қозғалысқа ұжымдық бағдар беріп, әлеуметтік қауымдастықты күшейтіп,
адамдардың күресін мақсатты бағытқа айналдырады[15], О. Ламберг: идеология
барлық болып жатқандарға және өмір сүрушілерге мән беріп, адамдарға әлемді
түсіндіріп, оларға олжерде бағдар береді, Э. Шпрангер: ...қазіргі
идеология адамдардың не үшін өмір сүретініне анықтама ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Саяси әлемді идеологиясыз елестету мүмкін емес. Билікті ұстанушы саяси
курс пен онымен байланысты билік түрлері, өздерінің қалыптасуынан бастап,
билікті ақтап алуға, заңдастыруға, негіздеуге қажеттілікте болды. идеология
тарихи кезеңдерде қалай аталмасын, дәл осы мәселені шешуге арналған
болатын. Сондықтан да саяси ғылымда болсын саяси философияда болсын саясат
пен идеология қатынасы туралы сұрақтың туындауы табиғи болып табылады. Оның
маңыздылығына мына фактілер куә болады, ХХ ғасырды идеология ғасыры деп
атайды, өйткені ол бір-бірімен келісімге келмейтін күрестің белгісі ғана
емес, әртүрлі идеологиялық жүйелердің нақ соғысы болды. Дж. Ла Паламбердің
ойынша, идеология тарих философиясына, кейбір бағалаулары болашақ дамудың
мүмкіндігін және алдын алудың комплексін, дамудың сол немесе басқа бағытын
жылдамдауын, ақырындауын немесе модификациясын қарастыратын адамның сыртқы
жағдайының көрінісін қосады[1].
Шартты түрде әлеуметтік философияны басқа да әлеуметтік және
гуманитарлық пәндер тәрізді зерттеушінің сол және басқа философиялық-
әлеуметік ойдың бағытына ұсталуына байланысты жекелей, идеологиялық және
идеялқ саяси өлшемге ие. Кез-келген зерттеуші қаласын, қаламасын
идеологиялық күйдің, таластар мен дискуссияның әсеріне ұшырайды, сондықтан
да маңызды әлеуметтік шындқты жазғанда белгілі бір тенденциялылық пен
идеялық-саяси ауытқушылықтан толық тәуелсіз бола алмайды.
Сондықтан да біз, сол және басқа ойшыл және зерттеуші өзінің бағдары,
қондырғысы, симпатия мен антипатиялылығы жөнінен консерватор, либерал,
социал-демократ, марксист, радикал және т.б. болып табылады деп айтамыз.
Әрине нәтижесі кімге тиімді болатынына қарамай, ақиқатын іздеп жазған
зерттеуші идеалды бола алады. Идеология, қандай да бір тап пен әлеуметтік
топтың мүддесін білдіретіндіктен әділетсіз саналады.
Идеология сонымен қатар ұлттық және ұлттық мемлекеттің идеясының
қалыптасуы мен институционалдануымен байланысты. Соңғы екі-үш жүзжылдықта
идеологи мен ұлтшылдық бірін-бірі толықтырып, тұрақтандырады. Олардың
үшінші таптың немесе буржуазияның мүдделерін көрсету үшін бір мезетте
қалыптасуы кездейсоқ емес және олар алғашқы кезде мәні бойнша бір нәрсені
көрсетті. ХХ ғасырда екі феномен де универсальды бейнеге еніп, құбылыстың
кең спектірін айқындау үшін қолданылды. өткен жүзжылыдқта қалыптасқан
буржуазиялық ұлтшылдық, ұлтшыл шовинизм және т.б. түсініктер мәні
бойынша, сәйкес әлеуметтік-саяси күштердің саяси-партиялық және
идеологиялық бағдарламаларын негіздеуге және ақтап алуға қолданылды. Бұл
тенденция өзінің шектен тыс формасын мемлекеттік идеологияның тірегінің
бірін ұлтшылдық атқарған гитлерлік Германияда орын алды.
Тек идеологияда дос-жау дихотомиясы өзінің практикалық қамтылуын,
әлемнің қайшылықты бастауының негіздемесі мен ақталуын айқын формада
кездеседі. Идеологияны консолидациялау үшін срытқы жау оның алып
жүрушілерінің мүдделерінің бірлігі кем емесмаңызға ие. Бұл жерде сыртқы жау
осы мүдделерді кристалдаудың қуатты катализаторы қызметін атқарады. Ал егер
жау жоқ болса, онда жасанды түрде олард туындатады. әсіресе мұндай принцип,
ішкі және сыртқ жауларсыз жалпы жүре алмайтын радикалды идеологияларда
көрініс табады. Бұл идеологияның мәні, жаулардың бейнесі көмегімен көрініс
береді. Неміс зерттеушісі О. Ламбергтің айтуынша, берілген аспектідегі
идеологияның қуаттылығы қалған қоршаған әлем дұшпандық күш ретінде көрініп,
сәйкес топтың мүшелерінің қорғаныш, қорқыныш инстинктісін, агрессивтілігін
оятатын жағдайда ерекше көрініс береді. Оның әрбір идеологиялық құрылымы
антипод немесе дұшпан туралы теріс түсінікке ие. Дұшпанның бейнесінен көп
жағдайда топтың интегралдылығы көрінеді.
Жалпы жүйеден кез-келген саяси философиялық немесе идеялық саяси ойдың
ағымының ажыруы, берілген ой ағымының кез-келген түрленуі абстракцияның сол
және басқа деңгейін анықтайды дегенмен тең. Ол өз кезегінде редукциямен
қысаң байланыста болады, яғни қандай да бір немесе бірнеше базалық
элементке көптеген қарама-қарсы элементтер мен компоненттерді балаумен тең.
Ол жоғарыда көрсетілген саяси – философиялық элементтерге де тән. Бірақ
идеологияда редукция саяси философияға қарағанда үлкен рөл атқарады. Нақ
осының көмегімен идеологияның жоғарғы компактілігіне, белгілі бір
бағдардағы орташа адам үшін қарапайымдылығына ыңғайлылығына ие болады.
Бірақ мұндай редукцияның деңгейі нақты идеологиялық жүйенің ашықтығы
мен жабықтығына байланысты болады: әлсіз және орталықтықтағы
минималдылықтықтан, шектен тыс радикалдылық пен революциялылыққа дейін. Сол
немесе басқа идеологияның радикалдылығының деңгейінің оның негізгі
элеметтерінің редукциясы деңгейіне тура пропорционалдылығына сәйкес өзіндік
заңдылықтар болады. Редукция мен шабықтық феномендерімен байланыста басқа
бөтен элементтерді жолатпайтын идеологияның тазалығы принципі жүреді.
Кез-келген идея, қаншалықты жетілген болса да абсолютке жеткеннен
кейін өзінің қарама-қайшылығына айналады немесе нағыз тантық болып
түрленеді. Оны практикалық жүзеге асыру негативті жақтарға апарып соқтырмай
қоймайды. Ешқандай да армия өзінің ережесіндегі қатң тәртіппен әр уақытта
табынды жұмыс істей алмайды.
Барлық радикалды идеологиялық құрылымдардың жағдайын осындай. Жарқын
мысал ретінде тотилиторлы идеологияны алуға болады.
Жеке адам немесе қандай да бір ілімді ұстаушы барлық мәселелер де
шешу мен үйлесімділікке жетудің универсалды кілтін тапқанына сенімді болса,
олар ақиқаттың тапшылық құруы мен әдікдікке жетудің жақындығына сенетін
болады. Нәтижесінде әлеуметтік-философиялық және саяси жүйелер жасанды бір
өлшемді құрылымға негізделіп тұйықталған жүйелер құрады. Кез-келген идеяның
бұқаралыққа, демократизация бет бұрды оның өзіндік дамуға қабілетін
ұжымдық психологияға бейімдігін жояды ғылымдық пен сенімділігінің танымдық
энтропия интенциясын жоғалтып алады. Билеушілердің қатарына қосылған кез-
келген идея ресми оптималды тонға ие болып, өмір сүруші жүйеге қандай да
бір сыншыллықа жөн бермейді. Оның төзімсіздігі мен тұйықтығы пропорцирналды
өседі, біртіндеп әлде бір дінге айналады.
Сондықтан да тотальды мемлекеттердің ( СССР де ұлтшыл Германия да)
өзінің барлық күшін жалғыз мүмкін дүниетаным ретіндегі өзінің
идеологиясының мифологиясық нұсқасын нақтылау жұмсады. Ол істің мәні
бойынша өзінің догматтырымен, қасиеттері кітаптарымен, опостолдарымен құдай-
адамымен (көсемдердің, фюрердің бейнесіндегі,) литургиясымен және тағы
басқа көрінетін әлдебір мемлекеттік дінге айналдырылды. Бұл жерде мемлекет
жоғарғы абыз- идеолог бір мезетте жоғарғы билеуші болып табылатын
теократиялық билік жүйесін еске түсіреді. Бұл Н.Бердияевтің бейнелі сөзімен
айтсақ өңін айналдырған теократия
Фашистік идеология, әсіресе оның ұлшылдық апостосы мистицизмнің,
тіпті спиритуализмнің элеметтері бар діни сенім статусына иеленді. Оның
қасиетті кітабы болып 1925 ж гитлерлік газет Фельшер беобахтер ұлшылдық
қозғалыстың явангелиясы деп атаған Х.С. Чемберленнің еңбегі Он тоғызыншы
ғасырдың негізгі, А.Роземберг пен тағы басқа мыңжылдық рейхтің саяси-
идеялық негізі ретінде ұсынылған А.Гитлердің Майн кампфі тұрды.
Редукция принципі ереже бойынша, кейбір спецификалық ерекшеліктерді
иделогияға негіздейді. Методологиялық жобада ол саяси сферада да діни
сферададағыдай догматтар жүйесі рөлін атқарады. Онда да, мұнда да, сенім-
біріншісінде секулярлы, екіншісінде діни рол басты қызмет атқарады. Егер
құдайларға табынсақ, ақырын да табамыз -деп көне римдік ақын Гораций
жырлаған болатын. Құдайлардың тұғырдан түсуі немесе өлімі ескінің өлімі мен
жаңа өркениеттің құрылуына алып келеді, Ереже бойынша халықтар құдайлардың
жоғалуын көтере алмайды. Г.Лебон : Өлген құдайлардың күлінен асқан
қаратушы күш жоқ[2] -деп жазғанда дұрыс айтқан болады.
У. Джеймс бойынша адамға табиғатынан сенімге ұмтылу қасиеті тән. Сенім
адамның тұңғиық қорын толтыра отырып, оны жоғары көтеріп, қозғалысқа
келтіреді. Ол жануар тәрізді тек инстинктер мен материалды қажетіліктерге
сүйеніп өмір сүре алмайды. Аристотельдің адамдарды жануарлардан не жоғары,
не төмен тұратындығын айтуы тегін емес. Сенімнің негізгі доминантторы-
Мәңгілі Құдай деп аталатын транценденттіктің өмір сүретіндігіне сену.
Дж. Дьюи құдыреттілікке сенімнің формасы ретіндегі дін мен қабылдау
сферасы ретіндегі діниліктің арасындағы айырмашылықты аша отырып,
соңғысының мәні мен мақсатын адамзат өмірінің әртүрлі фрагметтері ретінде
қарастырды. Бұл жерде Егер адамдар жағдайды нақтылық ретінде анықтаса,
олар өзінің салдары бойынша нақты болып жабылады деген томастық
теориясын осы жерде келтіруге болады. Егер бұл ой шындыққа жататын болса,
онда өмір көркем жасандылыққа еліктейді деген В. Набаковтікі де шындық
болып табылады. Басқалай айтқанда, адамның өмірі, егер ол олардың нақтылығы
мен шындығына сенетін болса, сол немесе басқа идеялардың, мифтердің,
жасандылықтың аяснда құрылады.
Бұқаралық санада әртүрлі аңыздар мен мифтердің қалыптасуы тек жеңіл
сенімділікке байланысты емес, нақты фактілер мен оқиғалар оның құндылығына
айналып әсіреленуімен де байланысты. Тобыр образдармен ойлана отырып,
объективтілік пен субъективтіліктің, шындық пен мифтің арасын ажыратпайды.
Оның санасына біржақтылық пен әсірелеу тән. Юұл жағдайда негізгі рөлді
стихиялы сезімдерді тудыратын мәжбүрлеу мен тұншықтыру, сөзді сол мезетте
әдеттегі заттардың жүрісіне түсіретін инстинкт пен қанның қараңғы күштері
атқарады. Тарихи тәжірибе көрсетіп отырғандай, әсіресе ХХ ғ. бұл сапалар
салдарлары бүтіндей елдер мен халықтардың тағдырына таңба қалдырған
жағдайларды қалыптастырды.
Бүтіндей алғанда идеология мынандай негізгі құрылымдық элементтерді
қосады: 1) дәуірдің жалпы дүниетанымдық байланыс; 2) осы жүйенің сол немесе
басқа жағдайларының негізінде құралған бағдарламалық қондырғылар; 3)
бағдарламалық қондырғыларды жүзеге асырудың стратегиясы; 4) насихаттау; 5)
бағдарламаны жүзеге асырудың нақты қадамдары. Идеологияны партияның,
ұйымның, бірлестіктердің, биліктің және т.б. бейнесінде сол және басқа
әлеуметтік саяси күштердің саяси стратегиясында қалыптасатын әлдебір
құрылымдық жоба және эскиз ретінде қарастыруға болады.
Идеология бір уақытта интегративті және ажыратушы рөл функцияны
атқарады. Біріншісі сол және басқа партиялардың мүшелерінің араласуы болса,
екіншісіне – бұл партияның басқа партиялардан бөлінуі жатады. Ол адамдар
арасындағы қатынасты саясаттың субъектісі ретінде нақты қоғамдық тарихи
жағдайда саяси нақтылықты ақтау мен терістеуде, негіздеуге,
түсіндіругеинстиционалды мағына береді. Идеологияның маңызды қызметіне сол
немесе басқа қуымдастық пен топты басқа қауымдастықтар мен топтардан
шектеуі жатады. Сол уақытта идеологияның негізгі бөлігі ереже бойынша
нақтылыққа қарама қарсы қойылып, анығында оның қандай болуындағы оның
ақиқат және жалған деңгейінің қандайлылығынан тәуелсіз белгілі бір идеяға
негізделеді. Адамдардың ертеден келе жатқан едәуір жетілген әлеуметтік
тәртіп туралы өзінің нақты көрінісін көптеген жердегі жұмақ жайындағы
утопиялар мен эсхатологияларда тапқан. Осындай идеалдардың көбінің
негізінде кез-келген қарама-қайшылық, еліктіру мен күнәларды жоюға сүйенген
адамдардың арасындағы фундаментальды үйлесімділікке жету туралы ой болды.
Идеологияда екі өзара қатынасты компонент болады, біруі логикалық
шекке дейін жетіп, қалыптасқан жүйені қиратуды мақсат етіп алады, ал
екіншісі – болжанған қоғамдық және мемлекеттік құрылымның позитивті моделі
болады. әңгіме ең алдымен, айқын мысалы большевизм мен ұлттық-социализм
бола алатын оңшыл және солшыл негіздегі радикалды идеология туралы болып
отыр. Идеологиялық ағымдардың көпшілігі өздерінің жобалары мен
бағдарламаларын өмір сүруші жүйедегі басқа саяси күштердің саяси курсына
альтернатив ретінде ұсынып, осылардың арасында тербеліп жүреді. Әрқашан
ұтып шығатын жағдайда өмір сүруші жүйеге оның мәселелерімен қоса алғандағы
болашақ гипотекалық жетілген қоғамды қарсы қоя алғандағы болады.
Идеологияның мәнін дұрыс түсіну үшін тағы бір кезеңді алу қажетті. Бұл
жағдайда идеологиялық құрылым толықпай респектабельді болмайды – билеуші
топтардың топтардық, класстардың идеологиясы өздерінің ұстанымдарының және
биліктік жағдайларының заңдылығы мен обсалютті легитимділігіне терең
сенімнің болғанына негізделеді, олар өздерінің елінде және қоршаған ортада
болып жатқан өзгерістерге және заттардың айқын жағдайына саналылық
көзқарасымен қарай алмайды. Осыған орай олар өздерінің ұстанымдарын кез-
келген, соның ішінде күш қолдану құралдарымен ұстап тұруға дайын.
Өз кезегінде, қалыптасқан жағдайға қанағаттанбаған және оның өзгеруіне
мұқтаж топтар, таптар, класстар басқа жаққа өтуге бейім тұрады. әрине,
мұндай қанағаттанбаушылық әр сатыдағы азаматтарда сол және басқа әлеуметтік-
экономикалық және саяси өмір аспектісін қайта құруды талап етумен,
радикалды қиратуға дейінгі олардың бағдарламаларының кеңістігі әртүрлі
болуы мүмкін. Радикалды және революциялық идеологияның жақтаушлары ерікті
және еріксіз түрде көптеген өмірлік жағдайлардың және процесстердің әлемді
өзіндік көруіне және сол арқылы заттардың нақты жағдайын бағалауына сақ
қарауын жоғалтатын, өздерінің талаптарының дұрыстығы мен заңдылығы туралы
санамен соншалықты уланады. Билікті иеленушілер қандай да бір шегініске
бармаған және барғысы келмейтін жағдайлардың нәтижесінде, революция,
радикалды төңкеріс барлық мәселелерді шешудің универсалд кілтіретінде
қарастырылды. Бұның барлығы, К. Мюнхеннің идеология сөзінде белгілі бір
жағдайда белгілі бір топтардың ұжымдық бейсаналылығы өзінен де басқаларынан
да қоғамның нақты күйін жасырады және сол арқылы оны тұрақтандырады деген
имплициялы мазмұны бар[3] деген көзқарастың дұрыстығын күәландырады.
Бұл жерде заттардың қалыптасқан күйінің сақталуына ұмтылған қоғамның
бір бөлігі мен оны түгелдей өзгертуге ұмтылған екінші бөлігінің арасындағы
қақтығыста көрініс беретін, идеалдылық пен нақтылық арасындағы мәңгілік
антиномиялар әрекет етеді. Бірақ, қаншалықты билеуші институттар, заңдар
мен құқықтық жүйелер жетілген болса да, уақыт өте келе олар өздерінің
алғашқы мәнін жоғалтып, сол елдің тұрғындарының көпшілігінің түпкілікті
мүдделеріне жауап беруден қалады. Жаңа нақтылықтар ескіліктің мазмұнының
өзгеруін немесе жаңа заңдар мен нормалардың жасалынуын талап ете алады.
Бірақ билікті иеленушілер нақты өмірдегі өзгерістерді айқын көре отырса да,
барлық күшімен оны қорғауға бейім болады. Нәтижесінде ескірген заңдар мен
жаңа нақтылықтар арасында қақтығыс туындайды.
Қарастырылып отырған контексте саясат әртүрлі идеологиялық жүйелердің,
идеологиялық ағымдар мен бағыттардың қақтығыс аренасының көрінісін береді.
Дегенмен бұл фактінің констатациясы өзімен-өзі көп нәрсені түсіндіре
алмайды. өйткені саясат дегеніміз мүмкіншіліктің өнері деген танымал
формула қазір жағдайда да өзінің дұрыстығын сақтап отыр. Бір жағынан
мүмкіншіліктің өнері саясаттың идеологиялануының белгілі бір шегін қояды,
бір жағынан идеология өз кезегінде сол немесе басқа саяси партия немесе
өкімет өзінің саяси курсын жүргізу барысында өзінің саяси кредосының
негізгі принциптерінен ешбір шығынсыз шыға алатын мүмкіндік шектерін
анықтайды.
Ф. Ницщенің өзі, ХХ ғ. философиялық принциптердің атынан жүзеге асатын
әртүрлі күштердің әлемдік билік үшін күресінің ғасыры болатындығын
ескерткен. Ницщенің ескертпесі, пайғамбарлықтан дүниетанымдық бастаулардың
барлық күрделілігі мен көптүрлілігі идеологиялық принциптер
философиялықтан, соның ішінде саяси-философиялық принциптерден басым түскен
айырмашылығымен орындалды.
ХХ жүзжылдықты идеология ғасыры деп атап біз жағдайды белгілі бір
жеңілдетіп жібереміз. Сол кезеңдегі билік жүргізген негізгі идеялық-саяси
ағымдар – либерализм, консерватизм, социал-демократизм, марксизм, ұлтшыл-
социализм және т.б. - өткен дәуірдегі үлкен діни жүйелер – ислам,
протестантизм, католицизм және басқалар сияқты мәні бойынша функционалды
осындай осындай қызмет атқарады. Олар өзінше бір секулярлы діннің рөлін
атқарады. Бірақ діни бастау оларда әртүрлі және әртүрлі мөлшерде көрініс
береді. Дегенменде идеология өзінің нақты сөзінің мағынасында, әлемдік
саясатты анықтайтын фактор ретінде және жетілген формасында ХХғ. көрінісін
тапты.
ХХ ғасырды әртүрлі елдер мен халықтардың сарабы бойынша, адамдық
болмыстың барлық жағы мен аспектісіне әсер еткен, созылған, парламентті
қараңғы уақыт кезеңі деп айтуға болады нақ осы қуғн-сүргін мен жаралы
уақытта жоғарыда көрсетілгендей қиял, утопия, әлемнің жетілген құрылымы
туралы жобалардың әртүрлісінің қалыптасуына жағымды жағдай қалыптасады.
Сондықтан да ХІХ ғасыр аяғы мен ХХ ғасыр басында қалыптасқан қоғамдық-саяси
жүйенің қайта құру жолдарын іздеудегі жетекшілік ретінде ұсынылған
жобаларды, ілімдердің, идеялардың бай болуы тегін емес. Осы жағдай көбіне
саяси-философиялық ойды саясаттандыру мен идеяландыруға, ХХғасырда көп
бөлігіне тон болған жүйелік қақтығыстың императивтеріне бағындырылуына
әкелді. Саяси-философиялық ойдың екі магистралды бағытқа: реформалық
(либерализм, консерватизм және социал-демократизм) және революциялық
)ленинизм және фашизм) жоғары немесе төмен деңгейде бөлінуі және қалыптасу
процесі, бұл қақтығыстағы ажыратушы сызық ғасырдың басында қалыптасқан.
АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Швеция, Дания, Голландия және басқа алдыңғы
қатарлы елдер капитализмнің біртіпдеп әлеуметтік-экономикалық және саяси
қалыптасу жолын таңдап алды. Қоғамды қалыптастыру бағытындағы реформалық
жолды ұстанушылардағы айырмашылықтардың барлығы нарықтың экономикамен саяси
демократияның негізін мойындайтын басты әлеуметтік саяси бағдарламаларының
негізіне либерализмнің консерватизмнің және социал-демократизмнің
принциптерінің негізін алған күштер туралы болып отыр.
Ревалюциялық-тоталитарлық жолда таңдағандар Ресей, Италия, Германия
және басқа да Еуропа және Азия елдері болды, оларға әлсіздік, дамымаушылық
немесе құндылық, азаматтық қоғам нормалары, құқықтық мемлекет,
консерватизм, парламентаризм және либералды демократияның атрибуттарының
болмауы бейнесі тән болды. өздерінің мақсаттары (қалыптасқан қоғамдық-саяси
жүйені мүлдем жаңа жүейленген радикалды ауыстыру) бойынша, және осы
мезеттегі әдістердің (ревалюциялық төңкеріс, орныққан билікті күштеп
құлату) қолдануында да тоталитаризмнің осы екі ағымы қалыптасқан жүейні
күштеп құлату төмен радикалды өзгертуді ұсынған болатын. Тек айырмашылық
Ресейде жүзеге асырылған әлеуметтік ревалюция теориялық түрде
прогрессивті бейнеге ие, өйткені олардлың негізінде ұлтшылдықтың,
расизмнің оң-радикалды, империялық ұлы держава, күштеу апалогиясы және тағы
басқа жақтан болатын.
Бұл жерде жазылғандардың баолығы ревалюцияның қоғамдық-тарихи
процесстегі позитивті рөлін терізтеуді білдірмейді. Ескі әлеуметтік-саяси
күштержаңадан шыққан динамикалық күштерге жол бермеді, осы соңғыларының бұл
тығырықтан шығар жалғыз жолы бүкіл, көтеріліс, ревалюция болды. Сонымен
бірге, ревалюцияның болмыстың өзінің органикалық табиғатындағы татольды
трансформатциясына түсіп кетуі жиі болып тұрды. Қоғамның органикалық
бірлігіне сырттан формаларды әкелуі арқылы, олар бүтіннің ұсақ элементтер
мен бөліктерге бөлшектенуіне жетеді. А.Н. Уайтхедтің жазып кеткеніндегі
Адамзаттың кемесі зәкірден ажыраған кезде, кейде бұл Жаңа әлемнің ашылуына
әкеледі, кейде оның алдынан емес арбап кеменің апатына алып келеді[4] Сол
тәрізді, революцияда мақсаттарға әрқаша әкеле бермейді. Ондағы қиратушы
бастама саналықпен араласын кетуі сирек кездесе бермейді.
1.2 Идеологияның тарихи кезеңдері.
Әдебиетте және ғылыми зерттеулерде идеология түсінігі өзінің
анықтамасының көптеген мағыналық белгілеріне ие. Бұл белгілі бір деңгейде
терминнің шығу тарихы мен қолданылуына байланысты. Тарихта біз идеология
түсінігінің тариха-логикалық эволюциясының үш негізгі кезеңін көрсете
аламыз;
тәжірибедегі қоғамның шығуы мен заңдылығының көрініс беруінің
заңдылығын зерттейтін, идеялар туралы ғылым ретінде;
әртүрлі көзқарастардың, теориялардың, концепциялардың және т. б.
мағынасы мен қоғамдық-саяси бағытын білдіретін және ерекшкелейтін түсінік
ретінде;
идеология әлеуметтік ғылымдағы зерттеу пәні және құралдық түсінік
ретінде.
Идеология терминін 19-ғасырдың басында француз философы және
экономисті Дестют де Траси саясат, этика және басқа да қоғамдық өмір мен
гуманитарлық ғылымдардың сферасына нық интелектуалдық негіз орнату үшін
қолдануға ұсынды. Еуропалық қоғамның көпғасырлық саяси-қоғғамдық
тіреулерінің ыдырауы жағдайында, қоғамның тұрақты даму бағытының құндылығын
жасау мақсатында және де идеологияның қалыптасуына негіз болған әлемді
қабылдау мен нақтылықты түсіну сияқты жаңа ақиқатты жасау үшін мүмкіндігін
ше теориялық қажеттілік туындады. Дестют де Траси өзінің ғылымын былайша
анықтады: Бұл ғылымды идеология деп егер оның тақырыбынан, жалпы
грамматикасынан шығып тұрса, егер оның құралдары мен логикасына ғана көңіл
бөлсе, егер тек оның мақсаттарын ғана қарастырса айтуға болады. Дегенменде,
оны қалай атамасаң да ол осы үш аспектіні міндетті түрде қамтиды, немесе
басқаларына мән бермей, тек біреуімен нақты айналысу мүмкін емес. Идеология
маған идеялар туралы ғылым болғандықтан, олардың көрініс беру ғылымын да
және олардың дедукцияға жол беруі туралы ғылымын өзөіне қосып алатын тектік
терминді көрсетеді.
Дестют де Трасидың пафосы идеяның мәнінің неден тұратыны жөніндегі
ақиқат түсінік адамдарға әділетті және парасатты қоғамдық тәртіп орнатуға
мүмкіндік беретіндігінен құралады. Бұл жерде басшылықта идея адамзат
санасы мен қабылдауының негізгі формасы ретінде адам мен бүкіл қоғам
өмірінде үлкен рөл атқарады деген түсінік қойылған. Гонеологиялық тұрғыдан
қарайтын болсақ, мән мен құндылықтың өмір сүруінің формасы ретіндегі
идеясыз не сананы, не оның практикалық жүзеге асуын елестету мүмкін емес.
Адам ең алдымен идеялармен ойлайды, олардың көмегімен өзінің мақсаты мен
бағытын қалыптастырады, сол арқылы сол не басқа идеялар өздерін практикада
жүзеге асырып, оны өзгертеді. Сол кезеңде оның аясында жасалынған
теоретикалық және идеялық-құндылықтар концепциясын жүзеге асыру үшін ескі
дәстүрлі қоғамдық мәдениет пен саяси институтты алмастыруға негізделген не
әлеуметті объективті кеңістік, не идеяны алып жүрушілер (адамдар мен
институттар) болған жоқ. Осыған байланысты идеология түсінігі заңды түрде
ғылымның аясынан адамдардың санасы мен жүрегі үшін болған саяси күрестің
кеңістігіне көшіп отырды. Осы акценттердің алмастырылып, берілген терминнің
қолданылуы мен түсінілуінен оның эволюциясының екінші кезеңі басталады (19-
ғасырдың 1-ші жартысынан біздің заманымзға дейін). Жаңаша сапаға өткеннен
кейін, идеология түсінігі әлеуметтік-саяси бағытты айқын ұстанатын белгілі
бір идеялық-концепциялар мен көзқарастар жүйесіне сипаттама бергенде
басымды түрде қолданатын болды. 19 ғасырдың ортасына қарай идеология ең
алдымен саяси сферада үлкен әлеуметтік топтардың қызығушылықтарын жалған,
мистифицияланған түрдегі идеялары мен теорияларын жиыны ретінде қолдана
бастады. Идеологиялық мінездемені егер ол қалыптасқан қоғамдық қатынасты
өзгертуге бағытталған әлеуметтік әрекеттің мақсаттары немесе бағдарламасы
формасына ие болса кез-келген әлеуметтік құбылыс пен факторға таңатын
болды. Идеология термині қоғамдық институттар мен концепциялық бағыттардың
сыртқы саяси бағытының мінездемесі мен айтылуының құралы қызметін атқара
бастады. Жалған деген сапаға ие болғанның салдарынан идеология түсінігі
диктатура мен мәжбүрлеу тарапынан қолдау тапқандықтан белгілі бір деңгейде
теріс мағынада түсініле бастады. Қазіргі уақытта да идеология термині
спекулятивті мінезге ие (қандай да бір терминге идеология сөзінің
қосылуынан оның мазмұнын бұрмалауға және дискредиттеуге болады:
идеологиялық қоғам, идеологиялық концепция, идеологияланған өмір және
т.б.).
Идеологиянық класикалық анықтамасын идеологиялық
тіршілік ретінде де оны жеңудің жолдармен бірге К. Маркс (1818-1883) және
Ф.Энгельс (1820-1895) еңбектерін де көрсетілген, сондықтан да идеологияның
түсінілуі идеологияның теориялық жүзеге асуының марксистік негізінсіз игеру
мүмкін емес. Маркстың сол немесе басқа текстерінде көрсетілген идеология
концепциясының реконструкциясы айналында әлі күнге дейін талас жүруде.
Дегенменде, Маркстың идеологиялық концепциясы нені меңзейді деген сұрақты
ашық қолданылғанның өзіңде, идеологияға байланысты маркстық дәстүрлі
теориялықдың өзегі болып табылатын көптеген мәселелерді бейнеугек болады.
К. Маркс пен Ф. Энгельс идеология терминін өздерінің көзқаралық
жүйесіне қолданбады, бірақ бірақ олар марксизмді пролетариаттың азат етуші
таптық күресімен байланысты социализмнің ғылыми теориясы ретінде суретеді.
Марксизмнің тарауы мен оның жұмысшылар қозғалысының әсерінің жоғарылауы,
марксистік әдебиетте идеология түсінігіне жаңаша көзқараспен қарауға
әкелді. В. И. Ленин ғылыми идеология категориясын енгізе отырып идеология
түсінігін кеңейтті. Қысқартып айтсақ идеология – бұл қоғамдық болмыстың
әлеуметтік топтардың немесе таптың қызығушылығынан сараланып өтеді.
Идеологияның мақсаты, әдебиеттерде көрсетілген бойынша, әлеуметтік
философияда не болуы керек, не болмауы керекке негізделген құндылықтар
жүйесін жасап шығаруда. Кейде анықтаманың аумағынкеңейтіп, идеологияға тек
әлеуметтік шындықты ғана емес, табиғатты дка қосады. Бұл жағдайда иделогия
әлеуметтік-топтық қызығушылық арқылы өткізілген болмыстың көрініс беруі
ретінде түсініледі. Бірінші және екінші анықтаманы қабылдай беруге болады.
Маркстың еңбектеріндегі идеология мәселесі Нищще ждәне Фрейд сияқты
теориялаудың спецификалық стилі күмәндану герменевтикасынмен байланысты:
әрекеттегі индивидтерді ажырататын мәндерді индивидтердің санасында солайша
немесе басқаша жасырынған және оның мазмұнында шифрленген ақиқаттылық
болып, өндірістік күш, өндірістік қатынас , таптық мүдделер ,
таптық күрес және тағы басқа түсініктермен сипатталатын қоғамдық –
тарихи процессті обьективті ақиқаттылық саналады.
Идеологиялық процесстің табиғаты мен механизимдері туралы сұрақ
өзімен бірге эпистемологиялық тәртіп мәселесін тудырады. Маркстағы
идеологиялық процесс сипаттамасы сананы ашық және құпия қатынастағы
түсінікке негізделеді, яғни идеологияның класикалық марксистік концепциясы
түгелдей илиюзия және ақиқат немесе басқашалай қабылданушы және нақтылық
оппозицияларымен негізделген. Капиталдық бірінші томдағы әйгілі
формулировкада көрсетілгендей: Олар бұны сезінбейді, бірақ оны
жасайды[5].
Дегенменде кейінгі жұмыстарында (Капитал, Гот бағдарламасын
соның, А.Вагнердің Саяси экономия оқулығы кітабына ескертпе) Маркс
неміс идеологиясындағы экономикалық редукцирнизмнен біраз ауытқиды, бірақ
Маркстың барлық бағдары экономикалық детерминизм ретінде бейнеленді
мүмкін Идеялардық, көзқарастардың, сананың өндірісі ең алдымен материалдық
әрекетке және адамдардың материалды қатынасына, нақты өмір тіліне үзіліссіз
кіріккен. Көзқарастардың, ойлардың, адамдардың рухани қатынасының
қалыптасуы бұл жерде адамдардың үзіліссіз материалдық қатынасының
қалыптасуы болып табылады. Ол сонымен қатар рухани өндіріске қатысты,
өйткені ол сол немесе, басқа халықтардың саясат, заң, мораль, дін,
метафизика және тағы басқаларында көрініс береді[6]. Яғни идеология
әлдебір жоғары немесе төмен автономды идеяның, сфераның өмір сүруі ретінде
қарастырылмайды, бірақ өндіруші күштер мен өндірістік қатынастардың дамуы
мен күйіне күштер бағытталған. Адамдар өздерінің өмірінің қоғамдық
өндірісінде белгілі бір, қажетті, олардың еркінен тыс қатынасқа -
өндірістік қатынасқа түседі, ол олардың материалдық өндірісінің күшінің
дамуының белгілі бір деңгейіне сәйкес келеді. Сананың материалдық өмірінің
қайшылығынан, қоғамдық өндіруші күштер мен өндірістік қатынастар арасындағы
қақтығыстардан түсіндірілуі керек[7].
Жетілген марксизмде екі классикалық теориялық бағдар көп таралған:
идеологияның билеуші топтың мүддесін тұмшаланған формасында және
шындықты терістуду көрінетін жалған сана ретіндегі түсінігі;
идеологияның әлеуметтік экономикалық детерминдігі туралы түсінік.
К. Маркс пен Ф. Энгельс идеологияда топтық күрестің қаруын көре білді:
билеуші топтар жалған идеологиягы қалыптастыра отырып, өздерінің еркін
барлық қоғамға жүктейді. Мұндай анықтамадағы идеологиялар арасындағы күрес
идеяның символдық көлеміне сиғызылған, нақты топтық күрестің иллюзиялық
формасынан басқа ештеңе емес. Марксизмнің негізін салушылардың ойынша кез-
келген тап саяси билікті қолына алуға ұмтылады, осыны жүзеге асыру үшін бұл
тап өзінің мүддесін жалпылық ретінде көрсете білуі керек: өзіне дейінгі
билікте болған таптың орнына өзін қойған кез-келген жаңа тап өзінің
мақсаттарына жету үшін өзінің муддесін қоғамның барлық мүшелірінің мүддесі
ретінде де қоюы керек, яғни абстрактілі түрде өзінің ойына жалрылық
формасын баріп оларды жалғыз саналы, жалпы мәндік қылып көрсетуі керек[8].
Идеология – жалған сана. Бұл өзі туралы анықтамады сананың бірінші
кезекте жалған екендігін көрсетеді: ұсақ буржуазия өзінің эгоистік таптық
мүддесін жүзеге асыруға ғана ұмтылады деген шектеулі түсінікке басұрып
қалуға болмас. Ол керісінше оның арнайы босану шарты, сонымен бірге қазіргі
қоғамның құтқарылуы мен таптық күрестің алыстауындағы жалпы жағдайға
сенеді[9]. 1789 ж. Француз буржуазиялық революциясы феодалдық қоғамды
шеттете отырып, жалпы адамзаттық және керекті ретінде бостандық,
теңдік, бауырластық түсініктерін енгізді. Робеспьер мен Сен-Жьюст өзінің
әрекеттілігін адам тәуелсіз болып туылады, ал сол аралықта ол жан-жақты
қауіпте болады[10]
Идеология терминінің дамуының үшінші сатысы оның бейнелеулерінің
әртүрліәлеуметтік ғылымдарда зерттеу пәне мен құралдық түсінік ретінде
қолданылуы болды. идеология мәселесі 19-ші ғасырда-ақ ғылыми зерттеуді пәні
болған. М. Вебер, Э. Дюркгейм, О. Конт, К. Манхейм, Р. Мертон, Д.С. Милль,
В. Парето, Т. Парсонс, Г. Спенсер, М. Шеллер және т.б. зерттеушілердің
еңбектерінде идеология мен ғылымның, идеология мен ақиқаттың, идеологияның,
құндылықтардың және объективті танымның табиғаты және т.б. мәселелер
қарастырылды. Тіпті идеология тану термині де енгізілген болатын.
Идеологияның айналасында мағынасы әртүрлі көзқарастардан шыққан қоғамдық
құбылысты тануды бір бағытқа топастыру арқылы дайындау мен жүзеге асыруда
жатқан, әлеуметтік білім (К. Манхейм) ғылымы қалыптасады. Осыған сәйкес
К. Манхейм идеологияны тотальды және жекелей деп бөледі. Жекелей идеология
дегеніміз саяси немесе басқалай қызығушылық үшін фактілер мен оқиғаларды
бұрмаланған түрде көрсететін белгілі бір идеялар жүйесі. Ал тотальды
идеология дегеніміз бүтіндей бір кезеңдегі немесе белгілі бір кезеңдегі
қоғам топтарының, тұрғындардың бөлімінің ойлауы мен қабылдауының түрін,
санасының құрылымын өзіндік ерекшелігі мен мінездемесін көрсетеді.
Идеология мәселесін терең зерттегендердің бірі Карл Мангейм, мәселенің
орталық бөлігін дәл атап өткен: Тарихи мектеп ұлт және ұлттық рух
түсініктерін ең алдымен тұлғаның және топтың бостандығына жәй анархиялық
каприз деңгейіне дейін деградацияланып кетуінің алдын алу үшін қолданады –
деп Консервативті санасында жазып кетеді, – мемлекет түсінігі біртіндеп
ұлт түсінігін бүркемелей бастайды. Тек мемлекет қана өзінің жеке даму
заңдарымен ешкімге тәуелді болмады. Индивидуум шектеулі және де осы едәуір
кең қауымдастықтың шекарасында ғана пайдалы болуы мүмкін[11],
Мангеймнің мұндай сенантикалық белгілерге көңілінің аууы ХХ ғасырдың
бірінші жартысындығы Германиядағы бұл Тенденцияның дамуының тәржибиесіне
сүйенуінде. Сonservation Thought еңбегі мәжбүрлі эмиграция кезінде
жазылып, 1953 ж жарық көрге.
Мангеймнің тандамасында тотальдіы және тікелей (немесе
партиялық, партия-бөлік) идеологиялардың ажыратылуы аса маңызды. Татольды
идеология- бүкіл ұлтпен, елмен мемлекетпен немесе оның әрбір азаматымен
бөлінетін идеология. Әңгіменің тарихи ізденістегі не алдын ала
болжанылатын, не қарыптасатын кейбір түсінілмейтін идеологиялық фантандар
жайында болып отыр. Дегенмен, тотальды методология экземплярлық ашықтауда
эксплицияланбайтын болса, ең болмағанда оның концептуальды түсінігі
идеологияны жүйе ретінде құрудың қажетті негізі ретінде қажетті болуы
керек.
Сонымен қатар бұл түсініктің жекеше көрсеткіштерді жинақтағанда
танылатын нақт эмпирикалық референциясы төменде көрсетілетін мәдениеттен
байқау қиын емес. Тотальды идеология туралы түсініктің методологиялық
анализінде жекелей идеологияның түсінігінің оппазициясы ретінде жемісті
жұмыс жасайды, ал өзінше болғанда онша маңызды қызмет атқара алмайды.
Жекелей идеология идеологияның барлық бейнесіне ие бола отырып,
оны бөлісетін адамдардың санасының ерекшелігін көрсетеді. Мұндай жекеліктер
қауымдастықта (ұлт, мемлекетте) өте көп болуы мүмкін және өзімен өзі
болғанда ешбір бағаға ие болмайды. Мәселе идеологияны саяси белсенділікке
қосқанда көрініс беред, яғни билік үшін күресте әрбір партия тотальды
ретінде, қолдануға едәуір бейімделген ретінде өінің идеологиясын ұсынуға
ұмтылады.
Күрес идеологиялық дискуссияның кеңістігінен шықпайынша, жекелей
идеологияның тікелейлігі әлеуметтік жүйенің бүтіндей дамуына бейімделеді.
Қауыптілік кез-келген жекелей саяси партиялы идеология, басқаларының
алдында күш (билік арқылы) алып, ұлттық (мемлекеттік) болып жарияланғанда
туындайды.
Бұл жағдайда қоғамда идеологиялық құрылымның өзара әсері және
ұлтты дәрежесі берілген жекелей идеологияның өзінің құрылмы біртіндеп
өзгереді.
Бір жағынан, таңдалған жекелей идеологиянң күштеп қолдау табуы
оны идеологиялық кеңістіктің экстремумдарының бірінің қатарына қояды,
осылайша, бәсекелес жекелей идеологиялар біріктіру үшін, экстримальды
құрылуға мәжбүр болады. Ал басқа бір жағынан, қаншалықты таңдалған жекелей
идеологияға күштің қолда қажетті болса (және көрсетілсе) соншалықты оның
құрылымында саяси компаненттер, билік үшін күрес идеясы басым бола
бастайды. Кеңес одағы кезіңде жекелей идеология алынып, қалғандары күшпен
жойылып жіберілген.
Жекелей идеология әрқашанда белгілі бір топтың билік туралы және
оның әрекетінің бағдарламасы түсінігін көрсете қалыптасады. Сонымен бірге
жекелей идеология ( тіпті консервативті болсын) қалыптасу барысында әрқашан
динамикаға, қалыптасқан жағдайда: әлеуметтік құрылым, дамудағы басымдылық
құндылықтың бағдар және тағы басқа радикалды өзгертуге бағытталады.
Тотальды идеологияның генезисі К. Мангеймде көрсетілген; ол
әрқашанда оның консерваты-ұлттық дәстүрдің жаңа рухани көрінісі ретінде
өмір сүреді. Сол уақыт ішінде тотальды идеология ішінде сол немесе басқа
жекелей идеологиялар бағыт алған тұрғындардың қолдауына ие бола алатын
шекаралар қояды. Басқаша айтсақ, қалыпты жағдайда жекелей идеологиялар
қоғамдық мойындау үшін күресті берілген тотальды идеологияның ішкі
кеңістігінде (идеологиялық алқаптын ішінде) жүргізіледі.
Тотальды ұлттық идеологиямен жұмыс жекелей идеологияны
қалыптастырудан айырмашылығы, кейбір жалпылық бейбітшілік пен болашақтағы
кеңшілік уәдесіндегі дайын идеологиялық жобаны жасауға және енгізуге
сәйкестеуінде. Тотальды идеологияны қалыптастырудың шешімінің өзі (анығында
оның негізгі референциясын айқан формада жасау мен қалыптастыруда), осы
кезенде қойылған қоғамдық сұраққа жауап ретінде қойылуы мүмкін. Ұлттық
идеологиянықалыптастырудың қойылуы мүмкін. Ұлттық идеологияны
қалыптастыруға), осы кезенде қойылған қоғамдық сурауға жауап ретінде
қойылуы мүмкін. Ұлттық идеологияны қалыптастырудың алғашқы қадамы болып,
осындай идеологияны қалыптастырудың алғашқы қадамы болып, осындай
идеологияның ққажеттілігі сезілген кезде және қолданбалы гуманитарлы
зерттеулерде жасалады.
К.Манхейм көзқарасынша, таным қалай экзистенциялды болса, солай
әлеуметтік детерминденген. Топ функцияланатын әлеуметтік шарт-жағдай
қалыптасады. Өзінің спецификалық жағдайына сүйенген әрбір топ, әлем
танылып, қабылданатын өзінің ерекше перспективасы мен орталық жүйесінде
(категриялар жүйесі) айтылған мүдделермен келісуге мәжбүр болады. Оған
мысал – либералдар мен консерваторлардағы бостандық түсінігі. Әлеуметтік
жағдайдың өзі формалды логиканың бір заңын қолданатын екі адам (қарама-
қарсылық немесе силлогизм заңын) бір пән туралы бірыңғай пікірге келе
бермейді, тіпті олардың пікірі мүлдем әржақты. Әлеуметтік топтағы танушы
индивидтің жағдайының өзі, оған оқиға екен деп, қателесіп, ақиқаттан адасып
қалғанда, оған ойлаудың осындай бағытын көрсетеді. Идеология осылай алғанда
жалған бағытын көрсетеді. Осы жағдайда К.Маркстікі шындық дейді К.Манхейм
(әлеуметтік танымның бастауы идеология туралы маркстік ілімде көрсетілген).
Бірақ, әдетте идеологияның жалғандығын өзінен емес, қарсыласынан
байқайды. К.Манхейм бойынша шындығында өзінен емес, кез-келген идеология
(әсіресе басқарушы әлеуметтік топтағы) жалған. Идеологияның басқа
сфераларға таралуынан, оның тар мағыналылығынан және шындықтан алыстау
үшін, әлеуметтік топтардың өзіне, ең алдымен саяси акциялар жүйесін –
“әлеуметтік технологияларды” қолдану қажет. Бұларды жасауға “әлеуметтік
тәуелсіз интеллектуалдар” қабілетті.
К.Манхейм концепциясында, деидеологиялаудың өкілдері тәрізді
көптеген ақиқат жақтары бар. Дегенмен олардың идеологиялық сананы қоғамдық
өмір сферасына қажетті жалпы сенімсіздеу көрінеді. Идеологияның болуы
(таптық, мемлекеттік, ұлттық) – бұл есептесуге тұрарсыз шындық. Мәселе, сол
сияқты идеологияның ликвидациясында емес, оның өзінің тура мақсаты мен
әрекет сферасының шегінен шықпайтындай жағдайдың жасалуында. Биліктегі
элита мен жетекші партиялар, өздерінің идеологиялық гумандық рөлінің
күшеюінде, қоғамдық өмірден әлеуметтік-таптық онтогонизмдердің жұмсаруы
және элиминациясы кезінде де мүмкін болады. Соңғы онжылдықтарда мұндай
тенденциялардың бірнеше елде өмір сүруі, 70-ші жылдары-ақ деидеологиялау
концепциясын ауытыруға, идеологиялық білімді қайта құруға ұмтылған
реидеологиялау концепциясының келгендегі фактісін түсіндіреді.
Идеология мәселесінің әлеуметтік құбылыс ретіндегі түсінігі шет ел
және бұрынғы кеңес ғылымда жасалынған. Мәселенің ортасында идеологияның
мазмұндық аспектісі (идеялық концепциялардың салыстырмалы талдамасы) және
функционалдық (идеологияның қоғамдағы орны, ролі, қызметі) қарастырылады.
Идеология мәселесі бойынша зерттеулер методикалық (идеологиялық құбылыстың
табиғаты, оны көрсетудің методы, сипаттамасы, талдау жолдары) және
қолданбалылық (идеологиялық жұмыстың мәселелері, идеологтармен қатынас)
сипатқа ие. Батыс ғылымында идеологияны зерттеу үш негізгі пунктіге
сүйенеді:
идеологияның плюрализмі туралы тезис;
идеологияны жалған немесе жалған мен ақиқат сананың араласуы арқылы
анықтау;
идеологиядағы пікірдің жалғандығы, ондағы шығармашылықты терістеу;
Иедология туралы зерттеудің орталық пункті болып идеологияның жалған
сана (Д. Белль, С.М. Липсет, К. Манхейм, Х.С. Хьюз, Э.Шиллз) екендігі
туралы түсінік саналады. Дегенмен идеологияның жалғандығы түсінігі бұл
жерде өтірік түсінігімен сәйкестенбейді. Идеология міндетті түрдегі жалған
немесе ақиқат білімді өзінде ұстауы керек емес, ол ықтималдық (болжаулық,
символдық) сапаға ие. Идеологияның мәндік жобасының анықтамасына сәйкес
оның оның қарама-қарсы ақиқаттық (объективті) және жалғандық (нақтылықтың
терістелген түрі ретінде) сапасынан, оның идеялық-құндылық табиғатының
сараптамасына өту жүреді. Өзінің мағынасы бойынша идеологияның
жалғандығы, сол немесе басқа саяси қызығушылықтың пайдасына, теріс
тілегін білдіруіне байланысты емес, құндылықтардың табиғатынан жәй ғана
нақтылықтың бейнесі болмайтындығында болып отыр. Құндылықтар мен идеялар,
оларды көрсетушілер өздерінде адамдарға берілген жәй сезімдер түріндегі
емес, өзгеше бір шындықты ұстанады. Философиялық тілде бұл факт
құндылықтардың объективті шындыққа қатынаснда белгілі бір транценденттік
жағдайда көрініс табады. Адам қоршаған ораны өзінің идеялық-құндылықтық
бағдарынан өткізіп алмай қабылдай алмайды. Тарихта алғаш болып идеология
мәселесін зерттеген батауында К. Манхейм тұрған, позитивтік бағыт болды (Т.
Гайдер, К. Поппер, Э. Топич және т.б.). К. Манхеймнің ойынша,
..."идеология" сөзінің өзінде, белгілі бір топтың кейбір ұжымдық
бейсаналылығы жағдайында өздері үшін және басқалар үшін қоғамның ақиқат
шарттарын бүркемелейді, сол арқылы оларды тұрақтандырады деген түсінік
қалыптасқан[12]. Бұл ұжымдық бейсаналылық құндылықтар түрінде өмір сүреді,
және идеология құндылықтық бағдарға теңестіріледі. Парсонс пен Уиллард
Муллинздің көзқарасы бойынша, идеологияның бейнелі жобасы болып әрекетке,
логикалық келісімдікке бағытталған танымдық және бағалаушылық қабылет
саналады. Осы бағыттың өкілдерінің көзқарасыншағылымның мақсаты болып
қоғамдық дамудың мақсаттарына сәйкес, қоғамдық құндылықтардың бағдарын
қалыптастыру және жүзеге асыру. Кейбір жағдайларда бұл жердеДестют де
Трасидің идеология мен қоғамдық дамудың ғылыми (рационалды) негізін салуға
жақын.
Антипозитивистік немесе феноменологиялық бағыттың (Альфред Шюц)
шеңберінде идеологиға деген көзқарастың мүлдем басқасымен кездесеміз.
Идеологияның ядросы ретінде бұл жерде, қарапайым құндылықтарға, нормаларға,
көзқарастарға және тұрмыстық танымға негізделген табиғи (объективті),
дүниетаным, өмірлік әлем мойындалады. Осыған сәйкес, бұл әлем өзінің
табиғатынан қатаң ғылыми анықтамаға және саналы басқаруға көнбейді, идеялар
мен құндылықтар объективті, стихиялы қалыптасқан дүниетаным түрінде өмір
сүреді.
Иррационализм шеңберінде де идеология деген құндылықтықты,
үйреншікті көзқарас түпкілікті өзгерген. Бұл жерде идеологияның
мифологиялық гипертрофиялық бейнесі жасалады. Бүл бағыт Ф. Ницщенің, А.
Шопенгауердің, Райхтың, З. Фрейдтің идеялық концепцияларынан және жекелей
ойларынан туындайды.
Льюис Фойер идеологияның үш негізгі бөлімін көрсетеді:
инвариантты миф (яғни, ұжымдық бейсаналықтан белгілі бір архетип сол
немесе басқа құндылықтардың жүйесін құрады);
тарихи даму процесінде алмасып отыратын философиялық доктриналар
(едәуір дамыған философиялық жүйелер идеологияның идеялық негізін құрап,
оның негізгі құндылықтары мен мәнін қалыптастырады);
қоғамдағы белгілі бір әлеуметтік топ пен таптың қозғаушы күші туралы
ілім (идеологияның әлеуметтік саяси бағытталуы).
А. Винердің ойынша кез-келген идеологияның рухани бастауының негізін
миф құрайды. Кез-келген идеология, айналадағы нақтылықты үзіліссіз (яғни,
ешқандай талдауға жүгінбей, ешқандай күмән келтірмей) қабылдауға мүмкіндік
беретін, адамда оның идеясы мен құндылықтарының негізінде нақтылықтың
бейнесі қалыптасатын, өзінің қызметінің қоғамдық аумақтағы сыртқы
мақсаттары мен мәселелеріне ұмтылады. Мифологиялық идеологияның классикалық
жарқын мысалын идеология адамның әлемге деген көзқарасының жүйесінде,
қоғамдық және индивидуалдық жүйенің танымдық және әрекеттік бағдарында
басты орын алуға ұмтылатын идеологияланған қоғам бере алады.
Идеология, франкфурт мектебінде (неомарксизм) гипер идиологиялық даму
туралы нақты тезиске ие болды. Оған сәйкес идеологияның жалғандығы, онда
қалыптасқан әлеуметтік-саяси қызығушылыққа және құндылық бейнесінің
салдарына емес, түгелдей идеологиялық болып көрінетін нақтылықтың өзінің
жалғандығына байланысты. Г. Маркузе, М. Хоркхаймер сияқты мектеп өкілдері
топтың және жеке адамның санасын манипуляциялау мәселесіне, массалық
көлемде негативті, адамның тазартылған, бір өлшемді феномендерінің
пайда болуына назар аударады. Бұл жағдайда ғылым мен техника жаңа
идеология статусына ие болады, өйткені олардың шығарған теориялық
концепциялары партиялы және идиологиялық болып келеді. Идеологияға деген
мұндай көзқарас оның қазіргі кез-келген әлеуметтік актыда немесе әрекеттің
астарынада оның қатысушыларының қызығушылығы тұрғанын болжауға болатын
қоғам жағдайында оған жалпылық мағына мен үлкен мән береді. Бұл жердегі
келесі қадам – шындығында да кез-келген әлеуметтік әрекет, факт қазіргі
күрделі қоғамда жеке адам болсын, бүтіндей қоғам болсын сол немесе басқа
семантикалық формада потенциялды идеологиялануы мүмкін екендігін мойындау.
Мүндай тәсіл солшыл радикалды әлеуметтанудың өкілдерін нақтылайды.
Райт Миллстың көзқарасы бойынша, кез-келген идеология ең алдымен белгілі
бір әлеуметтік топтың саяси қызығушылығын теориялық түрде білдіреді.
Идеология заттардың қалыптасқан тәртібін ақтау мен терістеудің әдісі
ретінде кез-келген саяси философияның негізінде жатады. Бұл жағдайда
идеология, А. Гоулднердің ойынша, ең алдымен рационалды жүйе болып,
қызығушылықта орныққан әлеуметтік теорияны, сенімді, шектелген
рефлексацияны талдау тәсілін, символдар мен оларды қолданудың ережелерін,
тілдерді, әрекет бағдарламасын[13] ұсынады. Ғылым жаңа идеологияны
ұсынады, өйткені оның дамуы, ғылыми зерттеулерден шығаратын
қорытындыларыжәне оларды практикалық қолдану сол немесе басқа әлеуметтік-
саяси қызығушылығымен үзіліссіз байланыста болады. Ғылым өзінің
қорытындыларын мифологияландыруға және оларды сол немесе басқа идеялық-
құндылықтық жүйеде елестетуге бейім. Бүтіндей алғанда идеология,
рационалды формада әлеуметтік топтың қызығушылығын білдіріп олардың
басшылығында әрекет ететін сана сферасы ретінде қарастырылады. Батыстың
әлеуметтік ойының шеңберіндегі идеологияға деген көзқарастың дамуында бірін-
бірі уақыт бойынша алмастырып отырған екі тенденция нақты қалыптасқан:
Жалпылық деидеологиялану концепциясы (50-ші ж. ортасы мен 70-ші ж.
басы және 80-ші жылдардың ортасынан бастап). Авторлары – Р. Арон, Д. Белл,
С.М. Липсет, Э. Шиллз және т.б.. Негізгі тезисі позитивистік бейнеге ие, -
өсіп келе жатқан ғылымның әсері идеологиялық жүйенің әсерінің төмендеуіне
алып келеді. Мұндай көзқарастардың даму мүмкіндігі белгілі бір деңгейде
индустриялды демократиялық қоғамда биліктің нақты механизмдерінің
белгісіздігі, әртүрлі идеологиялар мен құндылықтардың мағыналық
шекараларының жойылуы жағдайында идеологияның әрекетті құндылық ретінде
реттеудің рөлі айқын болмай қалады дегенге байланысты. Материалдық
өндірістің технологиясының қарқынды дамуында адамның өмірлік әрекетінің
факторы объективті мәнге ие болады (ақпарат, табиғи ресурстар, экология
және т.б.). идеалық концепциялар екінші дәрежелі, қосалқы сипатқа айналған,
адам өмірінің объективтенуі жүріп жатыр.
Реидеологиялану концепциясы. Бұл бағыттың өкілдері – А. Виннер, Дж.
Лодж, сонымен бірге басқа да деидеологиялану концепциясыны өкілдері.
Идеологияға қайта оралу қозғалысының негізгі себептерінің бірі,
комунистік және жұмысшы идеологиясына идеологиялық қарсы тұру қажеттігі
болды. Қоғамдық өмірдің деидеологиялануы дәстүрлі түрдегі интелегенттік,
ғылымдық, студентік орта сусындап отырған жалпы ұлттық идеялар мен
құндылықтарда белгілі бір вакуум тудырды. Деидеологияландыру факторына
келер болсақ – ақпараттың, табиғи ресурстардың, экологияның мағынасының
өсуі, қоршаған ортаның күйі және мемлекеттер арасындағы конфликтілер,
барлық өмір сүретін, бір-біріне қарсы идеологияларды жаңа, гуманистік
идеалар мен жалпы адамзаттық құндылықтар аясына топтастырып, жаһандық,
әлемдік идеология құру қажеттігінің шарт жағдайын жасады.
Идеологияға деген көзқарастың, оған келудің жолының, оны талдаудың
өзгеруіне байланысты, идеологияның қоғамдағы орны туралы түсініктер де
өзгеріске ұшырайды. Л. Браун – оны психопотологиялық қысымның (иллюзиялық-
компенсаторлық функция, қорқыныштардың сублимациясы) жойылуынан, П. Ансар –
саяси шешімдерді қамтамасыз етуден (негіздеу мен қолдау)[14], А. Сейх –
қоғамдық құбылысты түсіндіру қабылеті, Т. Парсонс – адамдардың топтасу
қабылеті. М.Фуко бойынша, идеология дегеніміз қоғамның өзін өзі суреттеуін
қамтамасыз ететін ұжымдық сананың әлдебір шашыраңқы эманациясы. Д. Белл
идеологияны идеаның әлеуметтік қозғалысқа айналуы деп атаса, Брахер –
нанымдардың әрекетке бағытталған жүйесі ретінде түсінеді және т.б.
Идологияның маңызы мен рөліне баға берудегі айырмашылық, идеологияның
әлеуметтік-мәдени құбылыстар аймағында өзімен бірге позитивті және жағымсыз
жағын да бірге алып жүруіне байланысты. Оның рөлі мен әсер ету сипаты оның
қоғамда (ұйымда) қандай орын алатындығы мен оған қандай қатынаста
болатындығына байланысты. Идеологияның маңыздылығына келесі пікірлер күәлік
етеді: К. Поппер: идеялар, әсіресе моральдық және діни идеялар, физикалық
күшпен салыстыруға болатын күшке ие, Л. Козер: идеологиялар кез-келген
қозғалысқа ұжымдық бағдар беріп, әлеуметтік қауымдастықты күшейтіп,
адамдардың күресін мақсатты бағытқа айналдырады[15], О. Ламберг: идеология
барлық болып жатқандарға және өмір сүрушілерге мән беріп, адамдарға әлемді
түсіндіріп, оларға олжерде бағдар береді, Э. Шпрангер: ...қазіргі
идеология адамдардың не үшін өмір сүретініне анықтама ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz