Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру
Кіріспе
1.тарау. Кәсіпорынның техникалық . экономикалық сипаттамасы
1.1 Кәсіпорынның экономикалық сипаттамасы
1.2 Кәсіпорынның есеп саясаты
1.3 Аудиторлық тексеру және ақпарат көздері
2.тарау. Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру
2.1 Өндірістік шығындардың жіктелінуі және бағалануы
2.2 Өндірістік шоттар жүйесі және олардың сипаттамасы
2.3 Калькуляция баптары бойынша өндірістік шығындардың есебі
3.тарау. Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың әдістері
3.1 Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мақсаты және әдістері
3.2 Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың (қарапайым) процесстік әдісі
3.3 Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі
3.4 Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың бөлістік әдісі
3.5 Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдісі
3.5 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығынды есепке алудың халықаралық практикада қолданылатын әдістері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1.тарау. Кәсіпорынның техникалық . экономикалық сипаттамасы
1.1 Кәсіпорынның экономикалық сипаттамасы
1.2 Кәсіпорынның есеп саясаты
1.3 Аудиторлық тексеру және ақпарат көздері
2.тарау. Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру
2.1 Өндірістік шығындардың жіктелінуі және бағалануы
2.2 Өндірістік шоттар жүйесі және олардың сипаттамасы
2.3 Калькуляция баптары бойынша өндірістік шығындардың есебі
3.тарау. Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың әдістері
3.1 Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мақсаты және әдістері
3.2 Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың (қарапайым) процесстік әдісі
3.3 Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі
3.4 Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың бөлістік әдісі
3.5 Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдісі
3.5 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығынды есепке алудың халықаралық практикада қолданылатын әдістері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Т. Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Өнеркәсіптік кәсіпорын шығындарының есебі мен аудиті
“Қаржы және Есеп” факультеті
“Бухгалтерлік
есеп және аудит” кафедрасы
Орындаған:
“ Есеп және
аудит” мамандығы
Шифр 050508
ғылыми жетекші:
____________
э.ғ.к.,
профессор Сәтмұрзаев А.А.
Рецензент ____________
Жұмыс
қорғалуына рұқсат беріледі
кафедра
меңгерушісі
Міржақыпова С.Т.
____________
“______”
“_________” 2007 жыл.
АЛМАТЫ, 2007
Мазмұны
бет
Кіріспе
3
1-тарау. Кәсіпорынның техникалық - экономикалық сипаттамасы
1.1 Кәсіпорынның экономикалық сипаттамасы
6
1.2 Кәсіпорынның есеп саясаты
10
1.3 Аудиторлық тексеру және ақпарат көздері
25
2-тарау. Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру
1. Өндірістік шығындардың жіктелінуі және бағалануы
47
2. Өндірістік шоттар жүйесі және олардың сипаттамасы
51
3. Калькуляция баптары бойынша өндірістік шығындардың есебі 56
3-тарау. Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялаудың әдістері
1. Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
мақсаты және әдістері
63
2. Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
(қарапайым) процесстік әдісі
68
3. Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
тапсырыстық әдісі
69
4. Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
бөлістік әдісі
73
5. Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
нормативтік әдісі
76
5. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығынды есепке
алудың халықаралық практикада қолданылатын әдістері
84
Қорытынды
71
Қолданылған әдебиеттер тізімі
73
Қосымша
Кіріспе
Экономиканың нарықтық жолмен даму барысында кәсіпорын қызметiнiң
қаржылық мәселелерi күшейе түсуде. Осыған сәйкес кәсіпорындар мен ұйымдар
басшылығының ерекше көңiлi бухгалтерлiк есептiң ұйымдастырылуына мән
берiлiп отыр. Әсiресе, елiмiзде халықаралық стандартқа сәйкес жаңа
бухгалтерлiк есеп стандартының енгiзiлуi ел экономикасының дамуына оң
әсерiн тигiзуде. Бұл елiмiздiң қазiргi даму кезеңiнде, оның шетел
инвесторларымен қарым - қатынастарының нығаю кезеңiнде маңызды болып
саналады. Сондай-ақ 1995 жылғы 26 желтоқсанда Қазақстан Республикасы
Президентi Бухгалтерлiк есеп туралы жарлыққа қол қойып, 2002-жылы 24-
маусымда ол қайта өзгертулер мен түзетулер енгізіліп заң болып қабылданған
болатын. Ал үстіміздегі жылдың 28-ақпанында жаңа №234-III Бухгалтерлiк
есеп және қаржылық есептілік -деп аталатын заң жарық көрді.
Бүгiнгi таңдағы ауқымды өзгерiстер кезеңi қоғам өмiрiнiң барлық саласын
жан - жақты қамтуда. Сол себептi қалыптасқан құрылымды мүлдем жаңартып,
экономикалық - әлеуметтiк және рухани дамуға жол ашатын демократиялық қоғам
құруға сай экономикамызда нарықтық қатынастарға бет бұрды. Осы негiзде
әлеуметтiк, күрделi мәселелердi шешу – бүгiнгi күннiң басты талаптарының
бiрi болып саналады. Әсiресе, соңғы жылдары экономика iлiмiнде түбiрлi
өзгерiстер орын алуда. Мұның өзi қоғамдық және өндiрiстiк қатынастарда
болып жатқан жаңа құбылыстар мен процестерге тiкелей байланысты. Сонымен
қатар Қазақстан Республикасының нарықтық қатынасқа өтуі барысында нарықтық
қатынас заңдарына сәйкес өнiмдi өндiруге кеткен шығындарды анықтау өте
маңызды орын алады. Себебi, қандай болмасын өнеркәсiп өзi шығарған
өнiмдерiнiң өзiндiк құнын анықтап, яғни кеткен шығындарын бiле отырып, оны
нарыққа шығаруға тырысады. Ол өнiмнiң сапалы және бағасы жағынан арзан,
яғни сұранысқа деген талабына сай келетiндей қылып жасауға ұмтылады.
Сондықтан мұндай шығындардың есебiн жүргiзу маңызды болып табылады.
Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есебiнiң теориясы мен тәжiрибесi
үшiн баса қызықтырарлық мәселе болып өндiрiстiк шығындар жатады.
Бухгалтерлiк есептiң Тауарлы материалдық қорлар бөлiмiнiң өнiмнiң
(жұмыстардың, қызметтердiң) өзiндiк құнына кiретiн шығындардың құрамын
қалыптастыру және жiктеу БЕС - 7 стандартының әдiстемелiк ұсынымдары:
1. Осы әдiстемелiк ұсынымдар өнiмнiң өзiндiк құнын құрайтын шығындардың
оңтайлы және бiркелкi құрамын анықтауды (жұмыстарды, қызметтердi) бұл
шығындарды жоспарлаудың және есепке алудың тәсiлдерiн анықтауды, сондай
ақ кәсіпорындар өнiмдерiнiң арасындағы өзiндiк құнды үйлестiру мақсатын
көздейдi.
Осы әдiстемелiк ұсынымдарға сәйкес кәсіпорындар өзiнiң қызметiнiң
ерекшелiктерiн ескере отырып, өнiмнiң өзiндiк құнының есебi және бағалау
жөнiнiдегi саясатты белгiлейдi. Бұл орайда кәсіпорындар әзiрленген өнiмнiң
өзiндiк құнын жоспарлаудың, есептеудiң және құнын анықтаудың ерекшелiгiне
байланысты оның барлық өндiрiстiк бөлiмшелерi үшiн, егер мұндай бар болатын
болса, мiндеттi болып табылады.
2. Бұл әдiстемелiк ұсынымдар өнеркәсiптiк, сондай ақ сауда, қызмет көрсету
ұйымдарының субъектiлерiнде де жоспарлау, есепке алу, меншiктi реттеу
ережелерiнде қолданылады.
Осы дипломдық жұмысты жазудағы мақсатым – зерттеу объектiсi ретiнде
алынған өндiрiс шығындары есебi, аудиті және өнiмнiң өзiндiк құнын
калькуляциялау әдiстерiн жан - жақты қарастырып, талдап, оны жетiлдiру
жолдарын және нарықтық талаптарға сай жағдайға әкелу бағыттарын зерделеу
болып табылады. Қандай кәсіпорын болмасын, бухгалтерлiк есептi
ұйымдастыруда ең қажеттiлiктердiң бiрi болып өндiрiстiк шығындар есебi және
өнiмнiң өзiндiк құнын калькуляциялау әдiстерi саналады.
Менiң дипломдық жұмысқа Өнеркәсіптік кәсіпорын шығындарының есебі және
аудиті сондай ақ өнiмнiң өзiндiк құнын калькуляциялау әдiстерiн таңдап алу
себебiм, өйткенi өнiмнiң өзiндiк құнын калькуляциялау кез-келген
кәсiпорынның түпкiлiктi қаржы нәтижесiн анықтаудағы басты буын болып
табылады. Өнiмнiң өзiндiк құны туралы ақпарат тек бухгалтерлiк есеп үшiн
ғана емес, сондай ақ жоспарлау, басқарушылық шешiм қабылдау және жалпы
бизнестi ұйымдастыру үшiн маңызды болып отыр. Сондықтан дипломдық жұмыстың
басты мақсаты Маңғыстау облысы Ақтау қаласындағы Маңғыстау Электротораптық
Бөлу Компаниясы акционерлiк қоғамы материалдары негiзiнде, ондағы өнiмнiң
өзiндiк құнын калькуляциялау әдiстерi бойынша өндiрiстiк шығындар есебiнiң
дұрыс жүргiзiлуiн және ұйымдастырылуының сондай ақ аудиторлық тексеру
жүргiзудi теориялық тұрғыдан зерттеу болып табылады.
1-тарау. Кәсіпорынның техникалық - экономикалық сипаттамасы
1.1 Кәсіпорынның экономикалық сипаттамасы
Маңғыстау Электротораптық Бөлу Компаниясы (МЭБК) акционерлiк қоғамы
(АҚ) 1965-жылы “Қазақмұнай” бірлестігінің құрамында “Манғышлақ электр
желілер” кәсіпорны болып құрылды.
1968-жылы “МЭЖК” “Манғышлакмұнай” өндірістік бірлестік құрамында
құрылып, соның салдарында “МЭЖК” “Гурьевэнерго” мекемесі құрамына
тапсырылады.
Алғашқы қосалқы станция (ҚС) 1965-жылы құрылып Өзен кентінде, екінші
қосалқы станция 1966-жылы Жетібай кентінде құрылды.
1995-жылы нарық қатынастарына өтуге байланысты “МЭЖК” өндірістік
басқармасында қайта құрылу болады. Кәсіпорын штатында мынандай мамандықтар
пайда болады, яғни экономика және комерция жағынан директор орынбасары,
экономикалық жоспарлау бөлімі, кәсіпорынның экономика және қаржылық
көрсеткіштерін жоспарлауды жетілдіру бойынша энергияны өткізу бөлімі.
1996-жылы 20-шы қыркүйекте кәсіпорын мен мемлекеттік мүлікті басқару
бойынша ҚР Мемлекеттік комитеті арасындағы келісім негізінде “Манғышлақ
электр желілер кәсіпорны” (МЭЖК), Маңғыстау Электротораптық Бөлу
Компаниясы (МЭБК) акционерлiк қоғамы (АҚ) болып қайта құрылды.
Маңғыстау Электротораптық Бөлу Компаниясы (МЭБК) акционерлiк қоғамы
(АҚ) 1996-жылы 4-ші қазанда Маңғыстау облысының Әділет басқармасында №507-
1943- куәлікпен тіркелген. Сондай ақ Маңғыстау Электротораптық Бөлу
Компаниясы (МЭБК) акционерлiк қоғамы (АҚ) заңды тұлға болып табылады және
өзiнiң аталымының көрсетiлуiмен қазақша және орыс тiлiнде елтаңбалық мөрi
бар, өз алдына жиынтық балансы бар, есеп айырысу, валюталық және банктегi
басқадай шоттары бар. Қоғам қызметiнiң мақсаты барлық қызметтiң түрiнен
таза табысты шығару. Қоғам келесiдей қызметтiң түрлерiн iске асырды:
- Сатып алынған және өндірілген электр қуатын тұтынушыларға сату;
- Электрқұрылғыларының, қондырғылардың, құрылыстардың сенімді,
тұрақты жұмыс атқаруын ұйымдастыру.
Маңғыстау Электротораптық Бөлу Компаниясы (МЭБК) акционерлiк қоғамы
(АҚ) өнеркәсіп обьектісі ретіне елді мекендерге, халық шаруашылық
обьектілері мен Маңғыстау облысының қалаларына (Ақтау қаласынан басқа),
жалпы көлемі 166,6 мың шаршы км, электр энергиясын тасымалдау және бөлуді
жүзеге асырады.
“МЭБК” АҚ-ның құрылтайшылары және қатысушылары болып: Мемлекеттік
мүлікті басқару бойынша Аймақтық комитеті саналынады. Маңғыстау
Электротораптық Бөлу Компаниясы (МЭБК) акционерлiк қоғамының (АҚ) жарғылық
капиталы - 909501165 теңге тең. Оның 849582045 теңге немесе 93,8% тең
акциясы Энергосервис ЖШС басқару фирмасына сенімді басқаруға берілген. Ал
Маңғыстау Электротораптық Бөлу Компаниясы (МЭБК) акционерлiк қоғамының
(АҚ) ұжымының қарамағында 56319120 теңгенің немесе 6,2% акциялары бар.
“МЭБК” АҚ келесідей кәсіпорын топтарына кіреді:
1)Жұмысшылардың орташа жылдық саны 500 адам бойынша орташа кластық
мекеме.
2)активтердің құны бойынша 2347564 мың теңге
“МЭБК” екі шотқа ие:
а) есеп айырысу шоты №1467107 Халықтық банктің Облыстық филиалында;
б) ағымдағы шот №200503 Жаңа Өзен Қаласында Туран Алем банкінде.
Қаржылық есеп берудiң маңызды нысаны болып қаржы шаруашылық қызметi
туралы есеп беру жатады. Ол негiзiнен табыспен шығындар жайлы мәлiметтi
құрайды. Табыс - бұл активтiң өсуiн немесе мiндеттемелердiң азаюын
бiлдiредi. Ал шығындар активтiң азаюын немесе мiндеттемелердiң көбеюiн
анықтайды. Бұл есеп беру табыс пен шығындар сомасының салыстырғандағы
нәтижесiн көрсетедi. Қаржылық - шаруашылық қызмет туралы есеп беру
Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есеп стандартының №30 стандартында
қарастырылған. Ал ендi Маңғыстау Электротораптық Бөлу Компаниясы (МЭБК)
акционерлiк қоғамының (АҚ) қаржы шаруашылық қызметiне қысқаша талдау
жүргізетін болсақ мына төмендегідей, яғни 1-кестедегідей нәтижелерді біле
аламыз.
Өнiмдi өткiзуден
түскен табыс
Актив айналымдылығы =
,
Активтердiң орташа
шамасы
Негiгi құралдардың орташа
жылдық құны
Қор сыйымдылығы =
,
Өнiмдi өткiзуден
түскен табыс
Өнiмдi өткiзуден
түскен табыс
Қор қайталымдылығы =
,
Негiгi құралдардың орташа
жылдық құны
Таза табыс
Сату рентабелдiлiгi =
х 100%,
Өнiмдi өткiзуден түскен табыс
Активтердiң Таза табыс
рентабельдiлiгi =
х 100%.
Активтердiң жалпы орташа құны
1-кесте. Маңғыстау Электротораптық Бөлу Компаниясы (МЭБК) акционерлiк
қоғамының (АҚ) қаржылық-шаруашылық қызметiнiң негiзгi көрсеткiштерi.
№ Көрсеткiштер Өткен 2005 Есептi 2006Ауытқу
жыл жыл сомалары
1 2 3 4 5
1 1. Өткiзуден (сатудан) түскен табыс,921649 665696 - 74047
мың тг.
2 2. Өнiмнiң өзiндiк құнын, мың тг. 791040 492790 - 298250
3 3. жалпы табыс, мың тг. 130609 172906 +42297
4 4. Кезеңдiк шығындар, мың тг. 92247 144306 +52059
5 5. Салық алынғанға дейiнгi табыс 29444 37893 +8449
6 6. Таза табыс 23334 11524 -11810
7 7. Негiзгi құралдардың орташа жылдық1753763 1799220,5 +45457,5
құны, мың тг.
8 8. Еңбек өнiмдiлiгi тг. 0 0 0
9 9. Қор қайтарымдылығы, мың тг. 0,52 0,37 -0,15
10 10. Қор сыйымдылығы, тг. 1,92 2,7 +0,78
11 11. Активтердiң айналымдылығы (рет) 0,64 0,5 -0,14
12 12. Сату табыстылығы 2,5 1,7 -0,8%
(рентабельдiлiгi), %
13 13. Активтердiң пайдалылығы 1,6 0,8 -0,8%
(рентабельдiлiк), %
Мұндағы көрсеткiштер қаржылық - шаруашылық қызметiнiң нәтижесi туралы есеп
беруден және баланстан алынды. Есептеулерге келсек онда олар келесi
жоғарыда көрсетiлген формулалар арқылы есептелiнедi.
2005 жылы активтердiң
айналымдылығы = ӨӨТТ А орт ш = 9216491448882,5 = 0,64.
2006 жылы АА= 6656961401354,5 = 0,5
Қор сыйымдылығы= НҚ орт.ж.құныӨӨТТ
2005ж ҚС=(1733939+1773587)2921649 = 1,92
2006ж ҚС=(1773587+1824854)2665696 = 2,7
Қор қайтарымдылығы=ӨӨТТНҚ орт.ж. құны.
2005ж ҚҚ=921649(1733939+1773587)2 = 0,52
2006ж ҚҚ=665696(1773587+1824854)2 = 0,37
Сату рентабелдiгi= (Таза табысӨӨТТ) х 100%
2005ж Ср=(23334921649)х100% = 2,5
2006ж Ср=(11524665696)х100% = 1,7
Активтердiң рентабелдiлiгi=(Таза табыс Активтердiң жалпы орташа құны) х
100%
2005ж Ар=(233341448882,5) х 100%=1,6%
2006ж Ар=(115241401354,5) х 100%=0,8%
Кестеден көрiп отырғанымыздай 2007 жылы ААҚ МЭБК қызмет көрсету, сату
көлемi бiршама азайған соған байланысты өнiмнiң өзiндiк құны - 298250 мың
теңгеге төмендеді. Сатудан түскен табыстың азаюы сату рентабелдiлiгiнiң -
0,8%-ке кемуіне әкелдi. Бұл субъектiнiң өнімнің өзінідік құнының азаюына
негізгі құралдардың тозу сомасының көбеюіне және НҚ сатып алынғанына
байланысты. Осының негізінде субъектінің активтер деңгейi де төмендеді.
Сонымен бірег активтердiң айналымдылығы -0,14 ретке азайды. Жалпы 2003 жылы
ААҚ МЭБК өндiрiс рентабелдiлiгi жоғарылаған. Бұл көрсеткiштiң көбеюiне
жыл iшiнде жалпы табыстың көбеюi әсер еткен. Сонымен қатар бұл көрсеткiшке
негiзгi құралдардың орташа құны мен ағымдағы активтердiң орташа құнының
өсуi әсерiн тигiздi. Жалпы табыс +42291 мың теңгеге өстi.
1.2 Кәсіпорынның есеп саясаты
I бөлім. Жалпы жағдайы.
Есеп саясаты “МЭБК” ААҚ-ң жалпы жиналысымен қабылданады және негізгі
қағидалар, тәсілдер және тәжірибелік құрылғылар есеп саясатында
көрсетіледі.
Бұл құжаттың құқықтық негізін бұйрықтар, нұсқаулар, жағдайлар және т.б.
ұйымдық - басқармашылық құжаттар, яғни “МЭБК” ААҚ-ң кәсіптік қызмет
жағдайына бейімделген ҚР-ң заңдық және нормативтік актілер негізінде
құрылған құжаттар көрсетіледі.
Бұл құжаттар бухгалтерлік және салық есебіндегі қаржылық-шаруашылық
операциялардың тіркелуінің негізі болып табылады.
Есеп саясаты және оның ашылуы.
“МЭБК” ААҚ-ы есеп беруді және қазіргі есеп саясатын келесі адресаттарға
ұсынады:
а) Жалпы жиналысқа, кез-келген талап еткен жағдайда және кез-келген
көлемде;
ә) Тіркелген орнына байланысты салық инспекциясына, бекітілген көлемде
және бекітілген мерзімде;
б) Аймақтық мекенжайға байланысты Ұлттық статистика агентігіне,
бекітілген көлемде және бекітілген мерзімде.
II бөлім. Ұйымдастырылу құрылымы және заңды статусы.
МЭБК ААҚ-ң құрылтайшылары және қатысушылары:
- Мемлекеттік мүлікті басқару бойынша Аймақтық комитет
Жарғылық капиталдың 849 582 045 теңге немесе 93,8%
акцияға ие, және де олар ЖШС Энергосервис
басқарушы фирмасына сенімді басқаруға берілді;
- МЭБК АҚ-ның қызметкерлерінің қолында 56319120 теңге немесе 6,2%
акция (жазулы).
Жарғылық капиталдың жалпы сомасы – 905 901 165 теңге.
“МЭБК” ААҚ ҚР-ң заңына байланысты заңды тұлға болып табылады және
келесідей қызмет түрімен айналысады:
- тұтынушыларға өндірілген немесе сатып алынған электроэнергияларын сатумен
және тасымалдаумен;
- Құрылғылар мен беріліс қондырғыларды, электр кұралдарының үздіксіз
жұмысын ұйымдастыру.
МЭБК ААҚ келесідей кәсіпорын топтарына кіреді:
а)Жұмысшылардың орташа жылдық саны 500 адам
бойынша орташа кластық мекеме
б)активтердің құны бойынша 2347564 мың теңге
МЭБК екі шотқа ие:
- - есеп айырысу шоты №1467107 Халықтық банктің Облыстық
филиалында;
- ағымдағы шот №200503 Жаңа Өзен Қаласында Туран Алем банкында.
III Бөлім. Басқару органдары және лауазымды тұлғалардың жауапкершілігі.
“МЭБК” ААҚ-ң басқару органдары болып:
- Акционерлердің жалпы жиналысы
- Қоғамның директорлар кеңесі
- Қоғамның басқармасы
Басқару функциясын орындайтын тұлғалар болып:
- Президент
- Президенттің бірінші орынбасары
- Президент орынбасары
Бухгалтерлік есепті жүргізуге тағайындалған тұлға болып Бас бухгалтер
табылады.
“Бухгалтерлік есеп заңына” және БЕС-1 байланысты президент келесілерге
жауапты:
- бас бухгалтер қызметіне маман таңдау ;
- есеп беру және салық есебі, бухгалтерлік есебі жүйелерін
ұйымдастыру, сонымен қатар Есеп саясатын қабылдау;
- ішкі және сыртқы бақылау тәртібін белгілеу;
- Есеп саясаты талаптарының және оның орындалуына бағытталған
жағдайлардың орындалуын қамтамасыз ету.
Бас бухгалтер келесілерге жауапты:
- бухгалтерияға мамандарды қабылдауға;
- жалпы бухгалтерлік есепті жүргізуге және салық есебіне;
- ҚР “Бухгалтерлік есеп” заңы, ҚР БЕС және басқадай нормативтік
актілер, сонымен бірге Есеп саясатының талптарының орындалуына.
Президент пен бас бухгалтер жауапкершілігі ҚР органдары немесе меншік
иесі ықыласы бойынша, есеп беру мерзімінің кез-келген кезеңінде ААҚ-ң
нәтижесі бойынша туындайды.
ААҚ-ң жұмысшыларының кәсіптік дайндығының деңгейін анықтау үшін, 3 жыл
сайын бір рет, жылдық баланс тапсырғаннан кейін аттестация өткізеді.
IV Бөлім. Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
Есеп саясатының негізгі мақсаты-қоғамның кез-келген қызмет мерзіміне
шығындарды, табыстарды, міндеттемелерді, активтерді, қаржыларды бағалауға
мүмкіндік беретін ақпараттық жүйені ұйымдастыру, яғни:
- тиімді басқару үщін;
- дұрыс және уақытында салық аударымдар үшін.
ААҚ-ң қызмет есебінің барлық жүйесі келесідей түрлерге бөлінеді:
а) Қаржылық есеп - Бас шот жоспарының 10-80 бас шоттарының
синтетикалық шоттарында жүргізіледі және онда қаржылық-шаруашылық қызмет
процесіндегі барлық шығындар мен табыстар қалыптасады.
Қаржылық есеп сыртқы қолданушыларға ашық, ол хабардарлық шегінде
мемлекет органдарымен және меншік иесі талабы бойынша бақыланады.
б) Өндірістік есеп-Бас шоттар жоспарының 90-93 шоттарының синтетикалық
шоттарында көрсетіледі және де жұмыс пен қызмет көрсетулерді, өнімнің
калькуляциялық өзіндік құнын қалыптастырады, ААҚ-ң тікелей және жанама
шығындарын есепке алады.
Бұл есептің мәліметтері коммерциялық құпия болып табылады және де
шектеулі ортаға арналған, сонымен қатар табысты, шығынды, бағаны жоспарлау
үшін, фирманың қаржылық жағдайын бағалау үшін, қызметтің ағымдағы және
келешектегі жағдайын болжау үшін қоданылады.
Есепті кезеңнің аяғындағы Бас шоттар жоспарының бөліміндегі қалдық
есебі қаржылық есеп шотына аударылады.
в) Синтетикалық шот-қаржылық есеп мәліметтерінде негізделеді де,
01.07.97 ж тізімі жағдайы бойынша ҚР Ұлттық статистикалық агенттігі
органдарымен бекітіледі.
г) Салық есебі- салық заңдарына сәйкес бухгалтерлік есептің соңғы
нәтижелерінде қалыптасады, және де есептің альтернативтік әдістерін
қарастырмайды.
Есеп беру кезеңі ішінде стандарттардан тыс ведомосттарда, кестелерде
есеп мәліметтері белгіленеді және салық салынатын табыспен есеп айырысу
кезінде қолданылады.
д) Басқару есебі-ААҚ-ң жоғарғы басқармасының тапсырысымен қаржы,
шаруашылық, статистикалық және салық есебі мәліметтері бойынша құралатын
құрамам ақпарат. Бұл ағымдағы және келешектегі жағдайларды талдау мен
тиімді басқарушылық шешім қабылдау үшін қажетті,
Қаржылық-шаруашылық операцияларды белгілеуге байланысты бастапқы
құжаттарға келесілер жатады:
- ҚР-ң азаматтық кодексінің талабына сәйкес тіркелетін келісім
шарттар, ресми хаттар, бұйрықтар және т.б.
- Бастапқы есеп құжаттарының ведомствааралық формаларына сәйкес
бастапқы құжаттар құрылады. Олар ҚР мемлекеттік комитетімен
бекітілген. Олардың негізінде бухгалтерлік екі жақты жазу
операцияларының фактілері белгіленеді.
- Бастапқы құжаттардың мәліметтері өткізу көлеміне, қызметке,
операцияларға байланысты Бухгалтерлік есеп Департаментімен және
қаржы министрлігімен бекітілген журнал-ордерлерінде,
ведомостарында, регистрларда сонымен қатар субьектінің есеп
саясатында қабылданған, стандартқа сай келмейтін есеп
журналдарында жинақталады.
- Барлық бухгалтерлік есеп жүйесіндегі жазбалар, жұмыс шоттар
жоспарына сәйкес келіп,Бас кітапта көрсетілуі тиіс.
Әртүрлі қолданушылар үшін мәліметтер негізінде қаржылық, статистика-
лық және салықтық есеп беру құралады.
Есеп формасы–журнал-ордерлік.
Егер де өкілетті тұлға қызмет орнынан ауысқан жағдайда президент
басқарушылық-бөлу және қаржылық есептік құжаттарға жыл сайын қол қоятын
тұлғалар тізімін анықтайды.
Есептік-бухгалтерлік ақпараттарды сақтау және жою “іс жүргізу туралы
жағдайға” байланысты өндіріледі.
ААҚ-ң қызметінің сәйкестігіне жасалатын сыртқы және ішкі бақылау ҚР-
ң заңына байланысты меншік иесімен анықталатын тәуелсіз аудиторлар
жүргізеді.
Шаруашылық операциялар мен материялдық құндылықтарға жүргізілетін
аналитикалық есеп форма тізімі президентпен бекітіледі және есеп беру
кезінде өзгеруі мүмкін.
V Бөлім. Бухгалтерлік есептің айырмашылықтары
Қаржылық-шаруашылық операциялар фактілерін тіркеу және сұрыптау үшін АҚ
жұмыс шоттар жоспарын қолданады, олар типтік жоспар негізінде және де
Жарғылық қызметінің өзгешелігі есебімен ұйымдастырылады.
Жұмыс шоттар жоспарында пайда болған көрсетілмеген операциялар пайда
болған кезде, ұйымдастыру қағидаларын қолдану арқылы АҚ жоспарды
толықтырады.
а) Төтенше жағдайларда шығын және зиян ретінде келесілер қарастырылады:
- Қайтарылған нәрсенің құнын шегергендегі, табиғи апаттардан туындаған орны
толмаған зияндар;
- НҚ мен уақытша тоқтаған өндірісті қамтуға кеткен шығындар;
- Егер де күмәнді қарыздар бойынша резервтер құрылып, пайдалану уақыты өтіп
кеткен дебеторлық борыштарды есептен шығаруға байланысты зияндар;
- Себепті құжаттар болған жағдайлардағы, қарыздарды есептен шығарғаннан
шеккен зияндар;
- Ұрланған және жеткіліксіздікке байланысты қарыздардан шеккен зияндар.
б) Мәнді қате болып, өткен жылдағы негізгі қызметтен түскен табыстың
5% көлеміндегі сома табылады. Ол таза табысты немесе есепті кезеңдегі
зияндарды анықтау тәсілімен түзетіледі.
БЕС-4 “Ақша-қаражаттарының қозғалыс есебі”
Операциялық қызметтен ақша-қаражат қозғалысы тікелей әдіспен жасалады.
БЕС-5 “Табыс”
Жиынтық табысты анықтаған кезде “МЭБК” ААҚ-ы бухгалтерлік есептің басты
концепцияларын қолданады.
Сәйкестік принципі, яғни қызмет көрсетілетін, электроэнергия
өткізілетін есепті кезеңде табыс көрсетіледі, ал шығын табыс алуға кеткен
есепті кезеңде көрсетіледі.
БЕС-6 “Негізгі құралдар”
а) МЭБҚ АҚ-ның НҚ-ы болып қызмет ету мерзімі бір жылдан асатын
материалдық активтер танылады.
б) НҚ-ң нормативтік қызмет ету мерзімі келесі мәліметтер негізінде
анықталады: техникалық жағдайы, қарқынды пайдаланылуы, моральдық тозу
дәрежесінің болжамы, техникалық құжаттама мәліметтері.
в) Амортизацияны есептеуде келесі әдістер қолданылады.
- Бірқалыпты қарқынды пайдалануға арналған НҚ-ға бірқалыпты есептен шығару
әдісі;
- Кумулятивтік әдіс- моральдік тозуы және пайдалануы жоғарғы қарқынды НҚ-
ға;
г) НҚ-ға амортизация келесі жағдайларда есептелмейді:
- Амортизацияланатын НҚ бойынша (жер, кітапхана қоры);
- НҚ-ны қайта құру және техникалық қайта қаруландыру;
- Кәсіпорынның тоқтап қалған жағдайында;
- Ағымдағы жал жағдайындағы НҚ бойынша;
- Монтаждауға арналған құрылмаған құрылғы бойынша;
- Нормативтік қызметтен пайдалы қызметтің асып түсуі кезінде;
- Ұрланған кезде баланстан шығарып тастағанда.
д) НҚ-ң бастапқы құны, күрделі жөндеу кезінде, нормативтік қызмет
көрсету мерзімін немесе өндірісті артырған кезде арттырылады.
е) НҚ-ң бастапқы құнын арттыру келесі жағдайда жүргізіледі.
- жартылай жою кезінде (техникалық-экономикалық көрсеткіштерін елеулі түрде
өзгертпегенде;
- НҚ-ң ағымдағы құны бойынша есепті кезең соңына тікелей қайта бағалау
әдісі кезінде.
ж) НҚ-н, ТМҚ-н және МЕА-ны түгендеу, есептен шығару, арзандату
ААҚ тұрақты түгендеу комиссиясымен іске асырылады.
з) НҚ құрлысына алынған несие проценттері бастапқы құнға
қосылады.
БЕС-7 “Тауарлы-материалдық қорлар”.
Тауарлы-материалдық қорлар дегеніміз - бұл қызмет көрсету немесе
өндіріс процессі кезінде тұтынатын, материал түріндегі немесе күнделікті
қызмет кезінде сатылуға арналған активтер. Тауарлы-материалдық қорлар есебі
айналым ведомостарында материалды жауапты адамдар бойынша жүргізіледі.
Бухгалтерияда есеп сандық- қалдық принципі бойынша жүргізіледі.
а) Шығындарды өзіндік құнға - тікелей апару әдісі арқылы іске
асырылады.
б) Кезең шығындарына барлық қалған шығындар жатады, яғни тауарлы-
материалдық құндылықтарға жатпайтын және негізгі қызмет көлемінен тәуелсіз
шығындар жатады.
Олар өндірілген есепті кезеңде есептен шығарылады.
в) Тауарлы-материалдық құндылықтардың өзіндік құнын бағалау үшін арнайы
идентификациялау(бірыңғайлау) әдісі қолданылады. Бұл әдіс қалдықтардың
партиялық есебін дәл ұйымдастыру мүмкіндігі болған жағдайда қолданылады.
г) Өнімнің өзіндік құнын калькациялау кезең шығындарына және өндірістік
өзіндік құнға дифференциалдау арқылы жүргізіледі.
д) Кеңсе тауарларды, шаруашылық құралдарды, қосалқы бөлшектерді және
т.б. базардан сатып алуға кеткен есептегі сомалар, қызмет хаттама және
комиссия актісі болған жағдайда шығындарға жатқызылады.
е) ТМҚ-ң өзіндік құнына келесілер жатады:
- сатып алу шығындары, тасымалдау шығындары, жеткізу шығындары.
Тауарлы- материалдық құндылықтарды, соның ішінде қайта сатуға арналған
тауарларды сатып алумен байланысты шығындарға: сатып алу құны, баж салығы,
жабдықтаушы және делдалдық мекемелерге комиссиондық сый ақылар, тасымалдау
шығындары мен қорларды сатып алумен тікелей байланысты басқадай шығындар
жатады.
ж) Барлық тауарлы-материалдық қорлардың есебінде типтік алғашқы
құжаттар қолданылады.
з) ТМҚ түгендеу жылына бір рет (жылдың 1-ші қазанына) бекітілген тәртіп
бойынша жүргізіледі.
БЕС-8 “Қаржылық инвестициялар есебі”.
а) Қысқа мерзімді инвестициялар ағымдағы құнымен есепке алынады.
б) Ұзақ мерзімді инвестициялар 31 желтоқсандағы жағдайы бойынша қайта
бағалану есебі құнымен бағаланады.
в) Инвестиция шығып қалған кезде, қайта бағалаудың бұрын өндірілген
сомасы табыс ретінде көрсетіледі.
г) Ұзақ мерзімді инвестициялар құны төмендеген жағдайда кезең шығыны
ретінде табылады.
д) Ұзақ мерзімді инвестицияларды қысқа мерзімді инвестицияларға аудару
баланстық құн бойынша жүзеге асырылады.
е) Ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларды қайта бағалау негізі болып,
АҚ-ң ортақ жиналыс шешімі табылады.
БЕС-9 “Шетлдік валюталармен операция есебі”.
а) Операция есебі кезіндегі ұлттық валюта және есеп айырысу
валютасындағы жазбалар бөлшек санмен көрсетіледі.
б) Курстық айырма жыл бойы жиналады да, есеп беру кезеңі аяқталған соң
есептен шығарылады.
в) Шетелдік валюталар қозғалысының аналитикалық есебі БЕ Департаменті
және Қаржы министрлігімен бекітілген регистрлерде, сонымен қатар есеп
карточкаларында жүргізіледі.
БЕС-10 “Жан-жақтық байланыс жөніндегі ақпараттардың ашылуы”.
а) Стандартты ашып көрсету үшін келесі түсініктер қолданылады:
- есеп беретін заңды тұлға – “МЭБК” АҚ
- Басқарушы фирма - ЖШС “Энергосервис”
б) Байланыс тараптары болып табылатындар:
- “МЭБК” АҚ
- ЖШС “Энергосервис”
БЕС-12 “Күрделі құрлыс жүргізу үшін мердігерлік келісім-шарт”.
а) Мердігерлік шарт негізінде немесе күрделі құрлыс жұмыстарын жүргізу
барысында есеп толық көлемде қабылданады.
б) Жылжымайтын мүлікке күрделі немесе ағымдағы жөндеу жүргізген кезде
бухгалтерлік есеп берілген стандартқа және нақты жағдайларға байланысты
қалыптасады.
БЕС-16 “Зейнетақымен қамтамасыз ету шығындарының есебі”.
Бұл стандарт бойынша есеп ерекшеліктері Есеп саясатына қалыптасқан
заңдылық базасының қалыптасқан шамасымен және кризистік жағдайдың пайда
болуы бойынша енгізіледі.
БЕС-17 “Жал есебі”.
Жал келісім шарттарынң мазмұны нақты келісім шарттарды рәсімдеудегі ҚР-
ң Аймақтық комиттерінің талаптарына жауап беруі тиіс, себебі олардың
коммуналдық келісім шарттардан айырмашылығы келесідей:
Келісім шарт бойынша алынатын ақша мен мүлікке құқық, сондай-ақ бұл
мүлікпен байланысты жауапкершілкпен кездейсоқөлім тәуекелділігі сол құқықты
атқарғаннан кейін пайда болады, сондықтан да жал мерзімінің басталуы және
күшіне ену уақыты, барлық жал мерзімі ішінде ай сайын бір қалыпты болып
табылады.
БЕС-18 “Инвестициялық қорлардағы есеп”.
Материалдық емес активтер есебінің ерекшелігі:
Физикалық мазмұны жоқ немесе келесі қасиеттерге ие болатын айналымнан
тыс активтер тобы:
- белгіленген тәртіпте тіркелген, құжаттармен расталған, мемлекетпен
мойындалған.
- құнға ие.
- табыс әкелетін немесе оны алдын-ала алуға жолдар ашатын.
- иелігінен айыруға мүмкіндігі бар.
- ұзақ мерзімді пайдалану мүмкіндігі бар.
Жоғарда айтылған қасиеттердің және оларды сатып алудың келісім шарт
жағдайларының болуы, бұл активтерді МЕА құрамында есептелініп, белгіленген
тәртіп бойынша амортизациялауға болады.
б) Пайдалы қызмет ету мерзімі келісім шарт жағдайлары бойынша
анықталады, бірақ 10 жылдан артық емес;
в) МЕА-ң құны сатып алуына байланысты анықталады:
- сатып алғанда нақты шығындар бойынша;
- жарғылқ қорға жарналар аударғанда тараптардың келісімімен, лицезияланған
мамандардың келісімімен құнды растау бойынша;
г) іс-әрекет түрі бойынша лицензияны сатып алу шығындары МЕА-ге
жатқызылмайды.
д) МЕА қозғалысының есебі ҚР-ң Қаржы Министрлігінің БЕ және Аудит
методологиясының департаментімен бекітілген ведомостарында, есеп
регистрларында жүргізіледі.
VI бөлім . Салық салынатын табысты анықтау есебін ұйымдастыру.
6.1 БЕС – 11 Табыс салығының есебі
а) Бухгалтерлік және салық салынатын табыс туралы түсініктің қалыптасуы
үшін №5 қосымшаның мәліметттері қабылданады.
б) жиынтық жылдық табыс құрамына кіретін негізгі табыс түрлерінің
тізімі, №6 қосымшада келтірілген.
в) Бухгалтерлік есеп бойынша жиынтық жылдық табысты бухгалтерлік
табысты есептегенде баптар мен шығындардың бір бөлігін пайдалану
нәтижесінде, пайда болатын айырмашылықтар есебінен жөнделеді. Бірақ салық
салынатын табысты есептегенде есептелмейді, олар:
- жағымды бағамдық айырма;
- өнімді, тауар мен қызметті сату шығындары;
- табысты түскен уақыттан бастап 2 жыл ішінде қайтарылмаған күмәнді
қарыздар сомасы;
- 20 баптың талаптарына сәйкес, материалдық емес активтермен негізгі
құралдар бойынша тозу төлемдері;
- 40 АЕК-тен төмен әрбір инвентарлық бірлік бойынша ғимараттармен үйлердің
құны;
- 3 жылдан астам пайдаланылатын жылжымайтын мүлікті сатудан пайда болатын
зиян;
- өндірістік іс - әрекет үшін өзіндік құрылысы бойынша шығындар шығындар;
- 100 АЕК-тен азаюы жағдайындағы топтың құндық балансының сомасы;
- 3 жылдан артық пайдаланылатын, Жарғылық әрекеті бойынша технологиялық
жабдықтардың құны;
- баланс тобының құнының 10% шегіндегі НҚ-дың әрбір тобы бойынша жөндеуге
кеткен шығындар сомасы;
- ағымдағы жал кезіндегі жалданған құралдардың жөндеуіне кеткен барлық
нақты шығындар;
- қайтарылатын сомалардан басқа, міндетті сақтандыру төлемдері сомасы;
- салықтар мен жиналымдар;
- бюджетке аударатын сомалардан басқа айып пұлдар, өсім пұлдар;
- белгіленген тәртіптегі, табыстан 2%-ға дейінгі қайырымдылық мақсатқа
берілген сомалар;
- дәлелдейтін құжаттардың болғандағы, өнім, қызмет, жұмыс бермеген
әрекетінің шығындары;
- қызмет ету әрекетін уақытша тоқтатылған(законсервировнный) құралдарды
күтіп ұстау шығындары;
- инфляция индексін есепке алғандағы ТМҚ-дың бағалануына дейінгі сома;
- норма шегіндегі дайын өнімдердің және өндірістік қорлардың бағасын
түсіруден пайда болатын зиян;
- сот шығындары;
- ақпараттық, кеңес берушілік, аудиторлық қызметтерді төлеу;
- есепті кезеңдң табылған алдыңғы жылдар операцияларынан болған зияндар;
- нақты күмәнді тұлғалардың болмауы соттың ақтау құжаттарын бермеуінен,
құндылықтардың бүлінуінен болатын жетіспеушіліктер;
- табыс және шығыс баптарының бухгалтерлік есепті бір есепті кезеңде, ал
салық салынатын табысты есептегенде екінші есепті кезеңде есептелуі
нәтижесінде болатын уақыт айырмашылығы, олар:
- есептелген, бірақ түспеген табыстар сомасы;
- есептелген, бірақ төленбеген шығыстар сомасы;
- өткен жылдары есептелген, табыс сомалары;
- өткен жылдары есептелген, бірақ есепті жылы төленген шығыстар сомасы;
- басқа құнды қағаздарды сатудан түскен табыс есебінен, құнды қағаздар
сатудан шеккен зиян 5 жыл ішінде есесіне қайтарылады;
- бухгалтерлік есепте НҚ-ды есептен шығару кезіндегі айырмашылықтар және
салық есебіндегі құн табысынан шығару;
- жөндеу сомаларының есебінен топтың баланстық құнының 10%-дан артық
көбеюі;
- пайда болу мезетінен бастап 2 жыл бойы есептен шығарылатын күмәнді
қарыздар сомалары;
- ТМҚ-ды төмен бағамен сатып алу кезінде, құнның төмендеуі(көбеюі);
Тұрақты айырмашылықтар арнайы ведомостарда және салық есебінің
журналдарында есептеледі. Ол журналдағы жазулар, есепті кезеңді табыс
салығы туралы декларациясын есептегенде негіз болып табылады.
д) Уақытша айырмашылықтардың есепті кезеңде пайда болатын әрбір түрі
бойынша, оның жойылу мерзімі анықталып және сол операцияның заңды екенін
дәлелдейтін құжаттарды уақытында рәсімдеу жүргізіледі.
6.2 Бухгалтерлік есептегі шығындардың сыныптау ерекшелігі және салық
салынатын табысқа әсері.
а) Өнімнің, қызметтің, жұмыстың өзіндік құнына және алымдарға толық
жатқызылатын шығындар №7 БЕС-қа жатады.
б) Өзіндік құнға парылатын, құжатпен дәлелденген және нормативтік
актілермен белгіленген нормалар шегіндегі алымдарға жатқызылатын шығындар:
- өкілетті шығындар;
- іс сапар шығындары;
- жарнама және қызмет көліктерін күтіп ұстау шығындары;
- өнімді өндіруге кеткен ТМҚ-тар шығындары;
- сақтау, тасымалдау, тиеп- түсіру процесінде және өндіріс ақауы
кезіндегі ТМҚ-дың жоғалыу;
- ынталандыру сипатындағы төлемдер;
- несие бойынша пайыздар, ұлшттық валютада нормадан 50%-дан жоғары
және шетел валютасында 100%;
- 2 жылға дейінгі күмәнді қарыздар сомалары;
- қайырымдылыққа берілген сомалар (табыстың 2%-дан артық)
в) Таза табыс есебінен жабылатын және алымдарға жатпайтын шығындар:
- өндірістік шығындардың барлық түрлері;
- өндірістік емес сипаттағы НҚ бойынша есептелген тозу сомасы;
- өндірістік емес сипаттағы, жұмыс пен қызмет шығындары;
- НҚ-ды сатып алу және жаңарту, қайта құру;
- Құнды қағаздарды сатып алу шығындар;
- 15% ставка бойынша төлем көздеріне салынатын, жұмысшылардың
тікелей және жанама шығындары.
- кәсіпкерлік қызметпен байланыссыз шығындар.
- Бюджетке төленуге тиіс, айыппұлдар.
- Есеп саясатының 6.2 бабы бойынша нормадан асатын барлық шығындар.
- Жинақтаушы және қайтармалы сипаттағы келісі шарт бойынша
сақтандыру төлемдері.
- Заңды тұлғаны жинақтау кезінде Жарғылық қорға салымдардың
қайтарылмауы және құнды қағаздарды сату салдарынан пайда болатын
зияндар.
- теріс бағамдық айырма.
Жоғарда айтылған шығындар мен шығыстар тізімі есепті жылы ішінде жүйелі
түрде реттелуі тиіс.
VII Бөлім. “Сыртқы және ішкі бақылауды қамтамасыз ету саласындағы есеп
саясаты”.
Ішкі бақылау бухгалтерлік есеп стандарттары негізінде есеп саясатында
шаруашылық операцияларды жүргізу тәртібінің дұрыс сақталуына арналған.
Ішкі бақылауды ұйымдастыру және оның мүшелерінің қызмет етуін ААҚ
Президенті қамтамасыз етеді.
Сыртқы бақылау жал сайынғы келісім шарт негізінде, бухгалтерлік және
салық есебінің жүргізілуін және бухгалтерлік есеп стандарттарының және
заңдылықтардың талаптарына сәйкестігін тексеру үшін тәуелсіз аудитор
шақырылады.
Бухгалтерлік құжаттарға қол қоюға құқығы бар адамдардыААҚ Президенті
анықтайды. ААҚ-ң бухгалтерлік жазулары, Есеп саясатымен процедуралары
бойынша құжаттар, есеп мәліметтерінің компьютерлік өңдеулері ҚР-ң заңымен
белгіленген мерзімі ішінде сақталынады.
1.3 Аудиторлық тексеру және ақпарат көздері
Аудит - ведомостан тәуелсіз, қаржылық бақылау, мемлекеттік қаржылық
басқаруды ауыстыра алмайтын тәсіл болып табылады. Аудиттің мемлекеттік
бақылаудан айырмашылығы ол бухгалтерлік ақпаратты пайдаланып, талдаумен
айналысатын мамандарға кеңесші, консультант, көмекші ретуінде болады.
Аудитор кәсіпорын қаржылық есептілігінің нақтылығын, жасалынған шаруашылық
операциялардың заңдылығын бағалап қана қоймай, сонымен қатар жіберілген
қателерді табуға көмектесіп, оларды дұрыстауға және, болашақта қате
жібермес үшін жаңа, оңай есептеу жүйесін ұсынады.
1998 ж. 20-қарашаның Қазақстан Республикасының “Аудиторлық қызмет
туралы заңының 4-бапының бірінші тармағына сәйкес “Аудит дегеніміз” -
жүргізілген қаржы және шаруашылық операцияларының дұрыстығын және олардың
Қазақстан Республскасы заңдарына сәйкестігін бағалау мақсатында заңды және
жеке тұлғалардың (бұдан әрі аудитттелетін ұйымдардың) қаржылық есептілігін
және өзге де құжаттарын аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың тәуелсіз
тексеруі болып табылады.
Шет елдік мемандардың пікірі бойынша аудит ол – жетік әрі тәуелсіз
тұлғамен орындалатын эконмикалық ұйымның қызметіне әсері бар фактілерді
жинау мен бағалауды қорытындылайтын қызмет түрі. Ол ақпартта
тәуекелділігін төмендетеді яғни, қаржылық есептілікте пайдаланушы үшін
нақты емес мәліметтердің болуы. Аудитті бақылйтын негізгі қағидат белгілі
бір этикалық және мамандық нормалардың жиынтығы болып табылады:
тәуелсіздік, шындылық, аудитордың объективтілігі, оның мамандық
жетіктігі, адамгершілігі, ақпарттың құпиялылығы, т.б.
Аудит мақсаты – заңдар мен аудиторлық қызметті басқаратын нормативтік
жүйелер және клиент пен аудитордың келісім шарт міндеттемелері арқылы нақты
мәселені шешу. Аудит мақсатына мыналар жатады: бухгалтерлік есеп жағдайын
бағалау, бухгалтерлік (қаржылық) есептілігінің шындылығын тексеру, құнды
қағаздар эмиссиясын нақтылау, қаржылық – шаруашылық қызметіне талдау
жүргізу, клиенттің қаржылық жағдайын тұрақтандыруға ұсыныстар дайындау,
шығындарды оптиималдау, бухгалтерлік есеп, салық салу шаруашылық құқық
бойынша кеңес беру. Егер аудитті топтастырсақ оның келесідей түрлері бар:
Сыртқы аудит – тәуелсіз аудиторлық фирма және экономикалық ұйымдар
арасында келісім-шарт арқылы жүргізіледі. Басты мақсаты – бухгалтерлік
және қаржылық есептіліктің нақтылығын тексеру, сонымен қатар әкімшілікке
кеңес беру қызметімен айналысады.
Ішкі аудит – кәсіпорынның басқару, бақылау жүйесінің бөлігі болып
табылады. Оның мақсаты: кәсіпорынның басқару жүйесінің жұмысының
тиімділігін бағалау, ол кәсіпорында құрылған арнайы (Ішкі Аудиторлық
Қызмет) органында бухгалтерлік есептілігінің нақтылығына шығындар
сметасының орындалуына, мүліктің сақталуына, өндірісті ұйымдастыру
тәсілдерін дамытуда орындалады.
Нарықтық қатынастарға көшумен байланысты әр түрлі ұйымдық-құқықтық
формадағы кәсіпорындар қызметін бақылау жүйесінде өзгерістер туды. 90-
жылдардың басында туған аудиттің кезеңі ревизиондық бақылау қызметіне
теңестіріліп, кейіннен ақырындап кәсіпорынның қаржылық есептілігінің
аудиті мен талдауына көштің. Бұған шаруашылық қызметтің динамизмі, қаржылық
тәуекелділіктің жоғарғы деңгейі, салық заңдылықтарының тұрақсыздығы, ірі
кәсіпорынның құрылымының бөлімшелерге филиалдарға ыдырауы нақты бақылауды
және т.б. талап етті.
Аудиттің қазіргі кездегі кәсіпкерлік қызметтің жеке түрі болып,
Қазақстаг Республикасының 1998 жылғы 20 қарашада қабылданған аудиторлық
қызмет туралы заңына өзгерістер мен толықтыруарға байланысты аудитор мен
аудиторлық ұйымдардың беделі мен деңгейі одан да жоғарлады. Бұл заңда
аудиттік ұйым ұсынатын қызметтің барлық түрі , сонымен қатар, бухгалтерлік
есепті құру мен жүргізу, салықтық жоспарлау, қаржылық-шаруашылық қызметті
талдау қарастырылған.
Бірақ аудит түрлерінің ішіндегі маңызды орын алатыны – Ішкі аудит.
Өкінішке орай Ішкі аудит проблемалары республика бойынша теория жүзінде
де тәжірбие жүзіндед де нашар дамыған. Шет елдерге қарасақ, кәсіпорынның
кез-келген меншік формаларында ішкі бақылау жүйесі яғни ішкі аудит жақсы
ұйымдасқан. Ерекше қызығушылықты білдіретін АҚШ тәжірбиесі: онда ішкі
аудиторлар институты құрылған (ІNSTІTUTE OF ІNTERNAL AUDІTORS). Ішкі
аудитор институты 1978 жылы Ішкі аудитор стандартын шығарды. (SІAS) 25
стандарт және 5 негізгі топқа бөлінген: тәуелсізік мамандылық, жұмыс
көлемі, аудиторлық тексерісті жүргізу ішкі аудиттің басқару бөлімі.
Жалпы шетел әдебиеттеріне “Ішкі бақылау құрылымының тиімділігін анықтау
үшін қажет басқарудың ең жоғарғы органы” Ішкі бақылау ортасын құрайтын
маңыздыларының бірі яғни Ішкі бақылау жүйесін құру мен ұстауға бағыттанған
ұйым меншіктері мен нақты басшылар қызметі және хабардарлықң Кәсіпорынның
ең жоғарғы басшысымен орындалатын бірнеше басқару мәселелерін шешеді.
Олардың негізгілеріне мыналар жатады: активтердің бақылау жүйесімен танысу,
кәсіпорынның құрылған саясатына сәйкестігін тексеру, ұсынылған өндірістік
есептілікке талдау жасау, сыртқы ауди\ке шығарылған шығындарды азайту. Ішкі
аудит бақылауының ең маңыздысы болып, жауапкершілік орталықтары бойынша
шығындарды есептеуді ұйымдастыру. Ішкі аудит жоғарғы мамандық деңгейде өтіп
нақты және болашақтағы мәселелердің шешілуіне ұсыныстардың болуы. Ішкі
аудиттің негізгі көрсеткіштеріне мыналар жатады: Толықтық, тиімділік және
шығындар. Соңғы екеуі ішкі аудит қызметі шығындарының оның құрылуы мен
қызмет етуінің тиімділігіне қатынасы.
Ішкі аудит мәні мен қызметі
Қазақстан Республикасы нарықтық қатынастарға кезеңінде Қазақстанда
кәсіпкерлік қызметі ақпараттың елггісіздік және экономикалық ортаның
құбылмаушылығында Қазақстандағы кәсіпкерлік қызметті жүзеге аырудың
жоспарланған соңғы нәтижені алуда түсініспелік пен сенімсіздік сонымен
қатар алдын ала жоспарланбаған жоғалтулар ұлғайды.
Нарық дегеніміз – ең бастысы экономикалық бостандық. Болашақтағы
белгісіздік пен жоғалту тәукелділігін экономикалық бостандыта алдын-ала
анықтайтын тәуекелділік. Бұнда кәсіпкердің басты қызметі болып:
тәуекелділіктен қашу емес, оны алдын-ала көріп, ең төменгі деңгейге дейін
төмендету. Бұл үшін кәсіпорын қызметіне бухгалтерлік есеп пен есеп беруіне
экономикалық-құқықтық жұмысына қойылған т.б. тұрақты әрі уақытылы бақылау
керек.
Ішкі бақылау жүйесінің тиімділігі кәсіпорынның ұйымдастырушылық
құрылымындағы орнына байланысты. Кәсіпорынның ұйымдастыругшылық құжаттарына
сәйкес ревизор, ревизиондық комиссия, немесе ішкі аудитор қызметі құрылуы
мүмкін. Егер ішкі шаруашылық бақылау ішкі аудиторлық қызмет немесе
ревизиондық комисиясымен орындалса, онда тәжірбиеде көрсетілгендей,
басшылар бақылау жүйесін елемей, қаржылық есептілік мәліметерін искажать.
Егер ішкі шаруашылық бақылау ішкі аудиторлық қызметіне немесе ішкі аудит
депортаментіне салынса жұмыс басқаша болар еді.
Халықарлық 50000-нан астам мүшелері бар. Ішкі аудиторлар институты ішкі
аудитке келесідей анықтама береді: Ішкі аудит- кәсіпорынның өз мүдделері
үшін өз жұмыстарын бағаайтын және тексеретін ұйымдағы тәуелсіз қызмет. Ішкі
аудиттің мақсаты – ұйым мүшелерінің өз функцияларын тиімді орындау үшін
көмектесу. Ішкі аудиторлар өз ұйымына тексерістің қорытындысынан пайда
болған маңызды ақпараттарға бағалау мен талдау ұсыну. Ішкі аудиттің
мәнділігін көрсететін көптеген басқа да анықтамалар бар:
“Ішкі аудит тәуелсіз объективті бағалау және кеңес беру қызметін ұсына
отырып, ұйым операциясының сенімділігі мен тиімділігін көтереді, оның
көмегімен ұйым өз мақсатына, бағалаудың жүйелігі мен салдарын,
тәуекелділікті басқару, бақылау процесінің тииімділігін арттыру арқылы
жетеді” Жоғарыда берілген анықтамаға негізделе отырып, ішкі аудиторлық
қызметтің мақсатын, кәсіпорын қызметінің қаржылық бағытын объективті
бағалау мен тәуелсіз жүргізу. Ішкі аудиторлардың жұмысы тәуелсіздік,
объективтілік, мамандық жетіктілік принциптері негізінде жүргізілуі қажет
Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелері
Бухгалтерлік есеп жүйесіне қатысты ішкі бақылау төмендегідей
міндеттерді шешумен тығыз байланысты:
• Операцияларды ұйым басшылығының жалпы немесе арнайы рұқсатына сәйкеc
атқару.
• Барлық операциялар мен басқа да оқиғаларды, қаржылық есепті қаржылық
есеп ұсынудың тағайындалған концептуалдық негізіне сәйкес әзірлеуге
мүмкіндік жасау үшін дәлме-дәл сомаларда, тиісті есеп-шоттарда және тиісті
есеп беру мерзімдеріне сай, дер кезінде есептеу.
• Активтер мен жазбаларға тек ұйым басшылығының рұқсаты бойынша ғана
қол жеткізу.
• Есепке алынған активтерді қонымды уақыт аралықтарында қолдағы накты
активтермен салыстыру және жекелеген ауытқушылықтар бойынша тиісті шаралар
қолдану.
Ішкі бақылауға қатысты шектеулер
Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелері ұйым басшылығына олардың
өзіне тән шектеулер нәтижесінде мақсатқа қол жеткені туралы қорытынды
айғақтар беруді қамтамасыз ете алмайды. Бұл шектеулер төмендегілерді
қамтиды:
• Ұйым басшылығының ішкі бақылауды іске асыруға байланысты алынуға
тиісті тосылатын пайдадан асып кетпеуі үшін қоятын әдеттегі талабы.
• Ішкі бақылаудың сирек операциялардан гөрі көбінесе күнделікті
операцияларға бағытталуы.
• Ебедейсіздік, алаң ғасарлық, пікір түюдегі қателік және нұсқауларды
дұрыс түсінбеуден болатын субъективтік фактор салдарынан қате жіберудің
ықтимал мүмкіндігі.
• Басшылық мүшелерінің немесе қызметкердің ұйымның ішкі немесе сыртқы
тараптарымен сөз байланасуы ішкі бақылауды айналып өту мүмкіндігі.
• Ішкі бақылауды іске асыруға жауапты тұлғаның өз жауапкершілігін теріс
пайдалану мүмкіндігі, мысалы ұйым басшылығы мүшесінің ішкі бақылауға
елемеуі.
• Жағдайлардың өзгеруіне байланысты процедуралардың
сәйкеспей қалу мүмкіндігі, соның салдарынан процедураларды сақтау нашарлауы
ықтимал.
Бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелерін түсіну
Аудитті жоспарлау үшін қажет болатын бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау
жүйелерін түсіну процесінде аудитор осы жүйелердің құрылымдары және олардың
жұмысы жағдайында білім алады. Аудит жүргізу үшін маңызды болып табылатын
бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелерін аудитор тарапынан түсіну
ұйыммен соның алдындағы жұмыс тәжірибесі негізінде іске асырылады және
төмендегілермен толықтырылады:
(а) Клиентгің жұмыстық міндеттер және блок-сызбаларды сипаттайтын
процедуралар бойынша нұсқаулық тәрізді қүжаттамасына сілтеме жасаумен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Өнеркәсіптік кәсіпорын шығындарының есебі мен аудиті
“Қаржы және Есеп” факультеті
“Бухгалтерлік
есеп және аудит” кафедрасы
Орындаған:
“ Есеп және
аудит” мамандығы
Шифр 050508
ғылыми жетекші:
____________
э.ғ.к.,
профессор Сәтмұрзаев А.А.
Рецензент ____________
Жұмыс
қорғалуына рұқсат беріледі
кафедра
меңгерушісі
Міржақыпова С.Т.
____________
“______”
“_________” 2007 жыл.
АЛМАТЫ, 2007
Мазмұны
бет
Кіріспе
3
1-тарау. Кәсіпорынның техникалық - экономикалық сипаттамасы
1.1 Кәсіпорынның экономикалық сипаттамасы
6
1.2 Кәсіпорынның есеп саясаты
10
1.3 Аудиторлық тексеру және ақпарат көздері
25
2-тарау. Өндірістік шығындар есебін ұйымдастыру
1. Өндірістік шығындардың жіктелінуі және бағалануы
47
2. Өндірістік шоттар жүйесі және олардың сипаттамасы
51
3. Калькуляция баптары бойынша өндірістік шығындардың есебі 56
3-тарау. Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялаудың әдістері
1. Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
мақсаты және әдістері
63
2. Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
(қарапайым) процесстік әдісі
68
3. Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
тапсырыстық әдісі
69
4. Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
бөлістік әдісі
73
5. Шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
нормативтік әдісі
76
5. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығынды есепке
алудың халықаралық практикада қолданылатын әдістері
84
Қорытынды
71
Қолданылған әдебиеттер тізімі
73
Қосымша
Кіріспе
Экономиканың нарықтық жолмен даму барысында кәсіпорын қызметiнiң
қаржылық мәселелерi күшейе түсуде. Осыған сәйкес кәсіпорындар мен ұйымдар
басшылығының ерекше көңiлi бухгалтерлiк есептiң ұйымдастырылуына мән
берiлiп отыр. Әсiресе, елiмiзде халықаралық стандартқа сәйкес жаңа
бухгалтерлiк есеп стандартының енгiзiлуi ел экономикасының дамуына оң
әсерiн тигiзуде. Бұл елiмiздiң қазiргi даму кезеңiнде, оның шетел
инвесторларымен қарым - қатынастарының нығаю кезеңiнде маңызды болып
саналады. Сондай-ақ 1995 жылғы 26 желтоқсанда Қазақстан Республикасы
Президентi Бухгалтерлiк есеп туралы жарлыққа қол қойып, 2002-жылы 24-
маусымда ол қайта өзгертулер мен түзетулер енгізіліп заң болып қабылданған
болатын. Ал үстіміздегі жылдың 28-ақпанында жаңа №234-III Бухгалтерлiк
есеп және қаржылық есептілік -деп аталатын заң жарық көрді.
Бүгiнгi таңдағы ауқымды өзгерiстер кезеңi қоғам өмiрiнiң барлық саласын
жан - жақты қамтуда. Сол себептi қалыптасқан құрылымды мүлдем жаңартып,
экономикалық - әлеуметтiк және рухани дамуға жол ашатын демократиялық қоғам
құруға сай экономикамызда нарықтық қатынастарға бет бұрды. Осы негiзде
әлеуметтiк, күрделi мәселелердi шешу – бүгiнгi күннiң басты талаптарының
бiрi болып саналады. Әсiресе, соңғы жылдары экономика iлiмiнде түбiрлi
өзгерiстер орын алуда. Мұның өзi қоғамдық және өндiрiстiк қатынастарда
болып жатқан жаңа құбылыстар мен процестерге тiкелей байланысты. Сонымен
қатар Қазақстан Республикасының нарықтық қатынасқа өтуі барысында нарықтық
қатынас заңдарына сәйкес өнiмдi өндiруге кеткен шығындарды анықтау өте
маңызды орын алады. Себебi, қандай болмасын өнеркәсiп өзi шығарған
өнiмдерiнiң өзiндiк құнын анықтап, яғни кеткен шығындарын бiле отырып, оны
нарыққа шығаруға тырысады. Ол өнiмнiң сапалы және бағасы жағынан арзан,
яғни сұранысқа деген талабына сай келетiндей қылып жасауға ұмтылады.
Сондықтан мұндай шығындардың есебiн жүргiзу маңызды болып табылады.
Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есебiнiң теориясы мен тәжiрибесi
үшiн баса қызықтырарлық мәселе болып өндiрiстiк шығындар жатады.
Бухгалтерлiк есептiң Тауарлы материалдық қорлар бөлiмiнiң өнiмнiң
(жұмыстардың, қызметтердiң) өзiндiк құнына кiретiн шығындардың құрамын
қалыптастыру және жiктеу БЕС - 7 стандартының әдiстемелiк ұсынымдары:
1. Осы әдiстемелiк ұсынымдар өнiмнiң өзiндiк құнын құрайтын шығындардың
оңтайлы және бiркелкi құрамын анықтауды (жұмыстарды, қызметтердi) бұл
шығындарды жоспарлаудың және есепке алудың тәсiлдерiн анықтауды, сондай
ақ кәсіпорындар өнiмдерiнiң арасындағы өзiндiк құнды үйлестiру мақсатын
көздейдi.
Осы әдiстемелiк ұсынымдарға сәйкес кәсіпорындар өзiнiң қызметiнiң
ерекшелiктерiн ескере отырып, өнiмнiң өзiндiк құнының есебi және бағалау
жөнiнiдегi саясатты белгiлейдi. Бұл орайда кәсіпорындар әзiрленген өнiмнiң
өзiндiк құнын жоспарлаудың, есептеудiң және құнын анықтаудың ерекшелiгiне
байланысты оның барлық өндiрiстiк бөлiмшелерi үшiн, егер мұндай бар болатын
болса, мiндеттi болып табылады.
2. Бұл әдiстемелiк ұсынымдар өнеркәсiптiк, сондай ақ сауда, қызмет көрсету
ұйымдарының субъектiлерiнде де жоспарлау, есепке алу, меншiктi реттеу
ережелерiнде қолданылады.
Осы дипломдық жұмысты жазудағы мақсатым – зерттеу объектiсi ретiнде
алынған өндiрiс шығындары есебi, аудиті және өнiмнiң өзiндiк құнын
калькуляциялау әдiстерiн жан - жақты қарастырып, талдап, оны жетiлдiру
жолдарын және нарықтық талаптарға сай жағдайға әкелу бағыттарын зерделеу
болып табылады. Қандай кәсіпорын болмасын, бухгалтерлiк есептi
ұйымдастыруда ең қажеттiлiктердiң бiрi болып өндiрiстiк шығындар есебi және
өнiмнiң өзiндiк құнын калькуляциялау әдiстерi саналады.
Менiң дипломдық жұмысқа Өнеркәсіптік кәсіпорын шығындарының есебі және
аудиті сондай ақ өнiмнiң өзiндiк құнын калькуляциялау әдiстерiн таңдап алу
себебiм, өйткенi өнiмнiң өзiндiк құнын калькуляциялау кез-келген
кәсiпорынның түпкiлiктi қаржы нәтижесiн анықтаудағы басты буын болып
табылады. Өнiмнiң өзiндiк құны туралы ақпарат тек бухгалтерлiк есеп үшiн
ғана емес, сондай ақ жоспарлау, басқарушылық шешiм қабылдау және жалпы
бизнестi ұйымдастыру үшiн маңызды болып отыр. Сондықтан дипломдық жұмыстың
басты мақсаты Маңғыстау облысы Ақтау қаласындағы Маңғыстау Электротораптық
Бөлу Компаниясы акционерлiк қоғамы материалдары негiзiнде, ондағы өнiмнiң
өзiндiк құнын калькуляциялау әдiстерi бойынша өндiрiстiк шығындар есебiнiң
дұрыс жүргiзiлуiн және ұйымдастырылуының сондай ақ аудиторлық тексеру
жүргiзудi теориялық тұрғыдан зерттеу болып табылады.
1-тарау. Кәсіпорынның техникалық - экономикалық сипаттамасы
1.1 Кәсіпорынның экономикалық сипаттамасы
Маңғыстау Электротораптық Бөлу Компаниясы (МЭБК) акционерлiк қоғамы
(АҚ) 1965-жылы “Қазақмұнай” бірлестігінің құрамында “Манғышлақ электр
желілер” кәсіпорны болып құрылды.
1968-жылы “МЭЖК” “Манғышлакмұнай” өндірістік бірлестік құрамында
құрылып, соның салдарында “МЭЖК” “Гурьевэнерго” мекемесі құрамына
тапсырылады.
Алғашқы қосалқы станция (ҚС) 1965-жылы құрылып Өзен кентінде, екінші
қосалқы станция 1966-жылы Жетібай кентінде құрылды.
1995-жылы нарық қатынастарына өтуге байланысты “МЭЖК” өндірістік
басқармасында қайта құрылу болады. Кәсіпорын штатында мынандай мамандықтар
пайда болады, яғни экономика және комерция жағынан директор орынбасары,
экономикалық жоспарлау бөлімі, кәсіпорынның экономика және қаржылық
көрсеткіштерін жоспарлауды жетілдіру бойынша энергияны өткізу бөлімі.
1996-жылы 20-шы қыркүйекте кәсіпорын мен мемлекеттік мүлікті басқару
бойынша ҚР Мемлекеттік комитеті арасындағы келісім негізінде “Манғышлақ
электр желілер кәсіпорны” (МЭЖК), Маңғыстау Электротораптық Бөлу
Компаниясы (МЭБК) акционерлiк қоғамы (АҚ) болып қайта құрылды.
Маңғыстау Электротораптық Бөлу Компаниясы (МЭБК) акционерлiк қоғамы
(АҚ) 1996-жылы 4-ші қазанда Маңғыстау облысының Әділет басқармасында №507-
1943- куәлікпен тіркелген. Сондай ақ Маңғыстау Электротораптық Бөлу
Компаниясы (МЭБК) акционерлiк қоғамы (АҚ) заңды тұлға болып табылады және
өзiнiң аталымының көрсетiлуiмен қазақша және орыс тiлiнде елтаңбалық мөрi
бар, өз алдына жиынтық балансы бар, есеп айырысу, валюталық және банктегi
басқадай шоттары бар. Қоғам қызметiнiң мақсаты барлық қызметтiң түрiнен
таза табысты шығару. Қоғам келесiдей қызметтiң түрлерiн iске асырды:
- Сатып алынған және өндірілген электр қуатын тұтынушыларға сату;
- Электрқұрылғыларының, қондырғылардың, құрылыстардың сенімді,
тұрақты жұмыс атқаруын ұйымдастыру.
Маңғыстау Электротораптық Бөлу Компаниясы (МЭБК) акционерлiк қоғамы
(АҚ) өнеркәсіп обьектісі ретіне елді мекендерге, халық шаруашылық
обьектілері мен Маңғыстау облысының қалаларына (Ақтау қаласынан басқа),
жалпы көлемі 166,6 мың шаршы км, электр энергиясын тасымалдау және бөлуді
жүзеге асырады.
“МЭБК” АҚ-ның құрылтайшылары және қатысушылары болып: Мемлекеттік
мүлікті басқару бойынша Аймақтық комитеті саналынады. Маңғыстау
Электротораптық Бөлу Компаниясы (МЭБК) акционерлiк қоғамының (АҚ) жарғылық
капиталы - 909501165 теңге тең. Оның 849582045 теңге немесе 93,8% тең
акциясы Энергосервис ЖШС басқару фирмасына сенімді басқаруға берілген. Ал
Маңғыстау Электротораптық Бөлу Компаниясы (МЭБК) акционерлiк қоғамының
(АҚ) ұжымының қарамағында 56319120 теңгенің немесе 6,2% акциялары бар.
“МЭБК” АҚ келесідей кәсіпорын топтарына кіреді:
1)Жұмысшылардың орташа жылдық саны 500 адам бойынша орташа кластық
мекеме.
2)активтердің құны бойынша 2347564 мың теңге
“МЭБК” екі шотқа ие:
а) есеп айырысу шоты №1467107 Халықтық банктің Облыстық филиалында;
б) ағымдағы шот №200503 Жаңа Өзен Қаласында Туран Алем банкінде.
Қаржылық есеп берудiң маңызды нысаны болып қаржы шаруашылық қызметi
туралы есеп беру жатады. Ол негiзiнен табыспен шығындар жайлы мәлiметтi
құрайды. Табыс - бұл активтiң өсуiн немесе мiндеттемелердiң азаюын
бiлдiредi. Ал шығындар активтiң азаюын немесе мiндеттемелердiң көбеюiн
анықтайды. Бұл есеп беру табыс пен шығындар сомасының салыстырғандағы
нәтижесiн көрсетедi. Қаржылық - шаруашылық қызмет туралы есеп беру
Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есеп стандартының №30 стандартында
қарастырылған. Ал ендi Маңғыстау Электротораптық Бөлу Компаниясы (МЭБК)
акционерлiк қоғамының (АҚ) қаржы шаруашылық қызметiне қысқаша талдау
жүргізетін болсақ мына төмендегідей, яғни 1-кестедегідей нәтижелерді біле
аламыз.
Өнiмдi өткiзуден
түскен табыс
Актив айналымдылығы =
,
Активтердiң орташа
шамасы
Негiгi құралдардың орташа
жылдық құны
Қор сыйымдылығы =
,
Өнiмдi өткiзуден
түскен табыс
Өнiмдi өткiзуден
түскен табыс
Қор қайталымдылығы =
,
Негiгi құралдардың орташа
жылдық құны
Таза табыс
Сату рентабелдiлiгi =
х 100%,
Өнiмдi өткiзуден түскен табыс
Активтердiң Таза табыс
рентабельдiлiгi =
х 100%.
Активтердiң жалпы орташа құны
1-кесте. Маңғыстау Электротораптық Бөлу Компаниясы (МЭБК) акционерлiк
қоғамының (АҚ) қаржылық-шаруашылық қызметiнiң негiзгi көрсеткiштерi.
№ Көрсеткiштер Өткен 2005 Есептi 2006Ауытқу
жыл жыл сомалары
1 2 3 4 5
1 1. Өткiзуден (сатудан) түскен табыс,921649 665696 - 74047
мың тг.
2 2. Өнiмнiң өзiндiк құнын, мың тг. 791040 492790 - 298250
3 3. жалпы табыс, мың тг. 130609 172906 +42297
4 4. Кезеңдiк шығындар, мың тг. 92247 144306 +52059
5 5. Салық алынғанға дейiнгi табыс 29444 37893 +8449
6 6. Таза табыс 23334 11524 -11810
7 7. Негiзгi құралдардың орташа жылдық1753763 1799220,5 +45457,5
құны, мың тг.
8 8. Еңбек өнiмдiлiгi тг. 0 0 0
9 9. Қор қайтарымдылығы, мың тг. 0,52 0,37 -0,15
10 10. Қор сыйымдылығы, тг. 1,92 2,7 +0,78
11 11. Активтердiң айналымдылығы (рет) 0,64 0,5 -0,14
12 12. Сату табыстылығы 2,5 1,7 -0,8%
(рентабельдiлiгi), %
13 13. Активтердiң пайдалылығы 1,6 0,8 -0,8%
(рентабельдiлiк), %
Мұндағы көрсеткiштер қаржылық - шаруашылық қызметiнiң нәтижесi туралы есеп
беруден және баланстан алынды. Есептеулерге келсек онда олар келесi
жоғарыда көрсетiлген формулалар арқылы есептелiнедi.
2005 жылы активтердiң
айналымдылығы = ӨӨТТ А орт ш = 9216491448882,5 = 0,64.
2006 жылы АА= 6656961401354,5 = 0,5
Қор сыйымдылығы= НҚ орт.ж.құныӨӨТТ
2005ж ҚС=(1733939+1773587)2921649 = 1,92
2006ж ҚС=(1773587+1824854)2665696 = 2,7
Қор қайтарымдылығы=ӨӨТТНҚ орт.ж. құны.
2005ж ҚҚ=921649(1733939+1773587)2 = 0,52
2006ж ҚҚ=665696(1773587+1824854)2 = 0,37
Сату рентабелдiгi= (Таза табысӨӨТТ) х 100%
2005ж Ср=(23334921649)х100% = 2,5
2006ж Ср=(11524665696)х100% = 1,7
Активтердiң рентабелдiлiгi=(Таза табыс Активтердiң жалпы орташа құны) х
100%
2005ж Ар=(233341448882,5) х 100%=1,6%
2006ж Ар=(115241401354,5) х 100%=0,8%
Кестеден көрiп отырғанымыздай 2007 жылы ААҚ МЭБК қызмет көрсету, сату
көлемi бiршама азайған соған байланысты өнiмнiң өзiндiк құны - 298250 мың
теңгеге төмендеді. Сатудан түскен табыстың азаюы сату рентабелдiлiгiнiң -
0,8%-ке кемуіне әкелдi. Бұл субъектiнiң өнімнің өзінідік құнының азаюына
негізгі құралдардың тозу сомасының көбеюіне және НҚ сатып алынғанына
байланысты. Осының негізінде субъектінің активтер деңгейi де төмендеді.
Сонымен бірег активтердiң айналымдылығы -0,14 ретке азайды. Жалпы 2003 жылы
ААҚ МЭБК өндiрiс рентабелдiлiгi жоғарылаған. Бұл көрсеткiштiң көбеюiне
жыл iшiнде жалпы табыстың көбеюi әсер еткен. Сонымен қатар бұл көрсеткiшке
негiзгi құралдардың орташа құны мен ағымдағы активтердiң орташа құнының
өсуi әсерiн тигiздi. Жалпы табыс +42291 мың теңгеге өстi.
1.2 Кәсіпорынның есеп саясаты
I бөлім. Жалпы жағдайы.
Есеп саясаты “МЭБК” ААҚ-ң жалпы жиналысымен қабылданады және негізгі
қағидалар, тәсілдер және тәжірибелік құрылғылар есеп саясатында
көрсетіледі.
Бұл құжаттың құқықтық негізін бұйрықтар, нұсқаулар, жағдайлар және т.б.
ұйымдық - басқармашылық құжаттар, яғни “МЭБК” ААҚ-ң кәсіптік қызмет
жағдайына бейімделген ҚР-ң заңдық және нормативтік актілер негізінде
құрылған құжаттар көрсетіледі.
Бұл құжаттар бухгалтерлік және салық есебіндегі қаржылық-шаруашылық
операциялардың тіркелуінің негізі болып табылады.
Есеп саясаты және оның ашылуы.
“МЭБК” ААҚ-ы есеп беруді және қазіргі есеп саясатын келесі адресаттарға
ұсынады:
а) Жалпы жиналысқа, кез-келген талап еткен жағдайда және кез-келген
көлемде;
ә) Тіркелген орнына байланысты салық инспекциясына, бекітілген көлемде
және бекітілген мерзімде;
б) Аймақтық мекенжайға байланысты Ұлттық статистика агентігіне,
бекітілген көлемде және бекітілген мерзімде.
II бөлім. Ұйымдастырылу құрылымы және заңды статусы.
МЭБК ААҚ-ң құрылтайшылары және қатысушылары:
- Мемлекеттік мүлікті басқару бойынша Аймақтық комитет
Жарғылық капиталдың 849 582 045 теңге немесе 93,8%
акцияға ие, және де олар ЖШС Энергосервис
басқарушы фирмасына сенімді басқаруға берілді;
- МЭБК АҚ-ның қызметкерлерінің қолында 56319120 теңге немесе 6,2%
акция (жазулы).
Жарғылық капиталдың жалпы сомасы – 905 901 165 теңге.
“МЭБК” ААҚ ҚР-ң заңына байланысты заңды тұлға болып табылады және
келесідей қызмет түрімен айналысады:
- тұтынушыларға өндірілген немесе сатып алынған электроэнергияларын сатумен
және тасымалдаумен;
- Құрылғылар мен беріліс қондырғыларды, электр кұралдарының үздіксіз
жұмысын ұйымдастыру.
МЭБК ААҚ келесідей кәсіпорын топтарына кіреді:
а)Жұмысшылардың орташа жылдық саны 500 адам
бойынша орташа кластық мекеме
б)активтердің құны бойынша 2347564 мың теңге
МЭБК екі шотқа ие:
- - есеп айырысу шоты №1467107 Халықтық банктің Облыстық
филиалында;
- ағымдағы шот №200503 Жаңа Өзен Қаласында Туран Алем банкында.
III Бөлім. Басқару органдары және лауазымды тұлғалардың жауапкершілігі.
“МЭБК” ААҚ-ң басқару органдары болып:
- Акционерлердің жалпы жиналысы
- Қоғамның директорлар кеңесі
- Қоғамның басқармасы
Басқару функциясын орындайтын тұлғалар болып:
- Президент
- Президенттің бірінші орынбасары
- Президент орынбасары
Бухгалтерлік есепті жүргізуге тағайындалған тұлға болып Бас бухгалтер
табылады.
“Бухгалтерлік есеп заңына” және БЕС-1 байланысты президент келесілерге
жауапты:
- бас бухгалтер қызметіне маман таңдау ;
- есеп беру және салық есебі, бухгалтерлік есебі жүйелерін
ұйымдастыру, сонымен қатар Есеп саясатын қабылдау;
- ішкі және сыртқы бақылау тәртібін белгілеу;
- Есеп саясаты талаптарының және оның орындалуына бағытталған
жағдайлардың орындалуын қамтамасыз ету.
Бас бухгалтер келесілерге жауапты:
- бухгалтерияға мамандарды қабылдауға;
- жалпы бухгалтерлік есепті жүргізуге және салық есебіне;
- ҚР “Бухгалтерлік есеп” заңы, ҚР БЕС және басқадай нормативтік
актілер, сонымен бірге Есеп саясатының талптарының орындалуына.
Президент пен бас бухгалтер жауапкершілігі ҚР органдары немесе меншік
иесі ықыласы бойынша, есеп беру мерзімінің кез-келген кезеңінде ААҚ-ң
нәтижесі бойынша туындайды.
ААҚ-ң жұмысшыларының кәсіптік дайндығының деңгейін анықтау үшін, 3 жыл
сайын бір рет, жылдық баланс тапсырғаннан кейін аттестация өткізеді.
IV Бөлім. Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
Есеп саясатының негізгі мақсаты-қоғамның кез-келген қызмет мерзіміне
шығындарды, табыстарды, міндеттемелерді, активтерді, қаржыларды бағалауға
мүмкіндік беретін ақпараттық жүйені ұйымдастыру, яғни:
- тиімді басқару үщін;
- дұрыс және уақытында салық аударымдар үшін.
ААҚ-ң қызмет есебінің барлық жүйесі келесідей түрлерге бөлінеді:
а) Қаржылық есеп - Бас шот жоспарының 10-80 бас шоттарының
синтетикалық шоттарында жүргізіледі және онда қаржылық-шаруашылық қызмет
процесіндегі барлық шығындар мен табыстар қалыптасады.
Қаржылық есеп сыртқы қолданушыларға ашық, ол хабардарлық шегінде
мемлекет органдарымен және меншік иесі талабы бойынша бақыланады.
б) Өндірістік есеп-Бас шоттар жоспарының 90-93 шоттарының синтетикалық
шоттарында көрсетіледі және де жұмыс пен қызмет көрсетулерді, өнімнің
калькуляциялық өзіндік құнын қалыптастырады, ААҚ-ң тікелей және жанама
шығындарын есепке алады.
Бұл есептің мәліметтері коммерциялық құпия болып табылады және де
шектеулі ортаға арналған, сонымен қатар табысты, шығынды, бағаны жоспарлау
үшін, фирманың қаржылық жағдайын бағалау үшін, қызметтің ағымдағы және
келешектегі жағдайын болжау үшін қоданылады.
Есепті кезеңнің аяғындағы Бас шоттар жоспарының бөліміндегі қалдық
есебі қаржылық есеп шотына аударылады.
в) Синтетикалық шот-қаржылық есеп мәліметтерінде негізделеді де,
01.07.97 ж тізімі жағдайы бойынша ҚР Ұлттық статистикалық агенттігі
органдарымен бекітіледі.
г) Салық есебі- салық заңдарына сәйкес бухгалтерлік есептің соңғы
нәтижелерінде қалыптасады, және де есептің альтернативтік әдістерін
қарастырмайды.
Есеп беру кезеңі ішінде стандарттардан тыс ведомосттарда, кестелерде
есеп мәліметтері белгіленеді және салық салынатын табыспен есеп айырысу
кезінде қолданылады.
д) Басқару есебі-ААҚ-ң жоғарғы басқармасының тапсырысымен қаржы,
шаруашылық, статистикалық және салық есебі мәліметтері бойынша құралатын
құрамам ақпарат. Бұл ағымдағы және келешектегі жағдайларды талдау мен
тиімді басқарушылық шешім қабылдау үшін қажетті,
Қаржылық-шаруашылық операцияларды белгілеуге байланысты бастапқы
құжаттарға келесілер жатады:
- ҚР-ң азаматтық кодексінің талабына сәйкес тіркелетін келісім
шарттар, ресми хаттар, бұйрықтар және т.б.
- Бастапқы есеп құжаттарының ведомствааралық формаларына сәйкес
бастапқы құжаттар құрылады. Олар ҚР мемлекеттік комитетімен
бекітілген. Олардың негізінде бухгалтерлік екі жақты жазу
операцияларының фактілері белгіленеді.
- Бастапқы құжаттардың мәліметтері өткізу көлеміне, қызметке,
операцияларға байланысты Бухгалтерлік есеп Департаментімен және
қаржы министрлігімен бекітілген журнал-ордерлерінде,
ведомостарында, регистрларда сонымен қатар субьектінің есеп
саясатында қабылданған, стандартқа сай келмейтін есеп
журналдарында жинақталады.
- Барлық бухгалтерлік есеп жүйесіндегі жазбалар, жұмыс шоттар
жоспарына сәйкес келіп,Бас кітапта көрсетілуі тиіс.
Әртүрлі қолданушылар үшін мәліметтер негізінде қаржылық, статистика-
лық және салықтық есеп беру құралады.
Есеп формасы–журнал-ордерлік.
Егер де өкілетті тұлға қызмет орнынан ауысқан жағдайда президент
басқарушылық-бөлу және қаржылық есептік құжаттарға жыл сайын қол қоятын
тұлғалар тізімін анықтайды.
Есептік-бухгалтерлік ақпараттарды сақтау және жою “іс жүргізу туралы
жағдайға” байланысты өндіріледі.
ААҚ-ң қызметінің сәйкестігіне жасалатын сыртқы және ішкі бақылау ҚР-
ң заңына байланысты меншік иесімен анықталатын тәуелсіз аудиторлар
жүргізеді.
Шаруашылық операциялар мен материялдық құндылықтарға жүргізілетін
аналитикалық есеп форма тізімі президентпен бекітіледі және есеп беру
кезінде өзгеруі мүмкін.
V Бөлім. Бухгалтерлік есептің айырмашылықтары
Қаржылық-шаруашылық операциялар фактілерін тіркеу және сұрыптау үшін АҚ
жұмыс шоттар жоспарын қолданады, олар типтік жоспар негізінде және де
Жарғылық қызметінің өзгешелігі есебімен ұйымдастырылады.
Жұмыс шоттар жоспарында пайда болған көрсетілмеген операциялар пайда
болған кезде, ұйымдастыру қағидаларын қолдану арқылы АҚ жоспарды
толықтырады.
а) Төтенше жағдайларда шығын және зиян ретінде келесілер қарастырылады:
- Қайтарылған нәрсенің құнын шегергендегі, табиғи апаттардан туындаған орны
толмаған зияндар;
- НҚ мен уақытша тоқтаған өндірісті қамтуға кеткен шығындар;
- Егер де күмәнді қарыздар бойынша резервтер құрылып, пайдалану уақыты өтіп
кеткен дебеторлық борыштарды есептен шығаруға байланысты зияндар;
- Себепті құжаттар болған жағдайлардағы, қарыздарды есептен шығарғаннан
шеккен зияндар;
- Ұрланған және жеткіліксіздікке байланысты қарыздардан шеккен зияндар.
б) Мәнді қате болып, өткен жылдағы негізгі қызметтен түскен табыстың
5% көлеміндегі сома табылады. Ол таза табысты немесе есепті кезеңдегі
зияндарды анықтау тәсілімен түзетіледі.
БЕС-4 “Ақша-қаражаттарының қозғалыс есебі”
Операциялық қызметтен ақша-қаражат қозғалысы тікелей әдіспен жасалады.
БЕС-5 “Табыс”
Жиынтық табысты анықтаған кезде “МЭБК” ААҚ-ы бухгалтерлік есептің басты
концепцияларын қолданады.
Сәйкестік принципі, яғни қызмет көрсетілетін, электроэнергия
өткізілетін есепті кезеңде табыс көрсетіледі, ал шығын табыс алуға кеткен
есепті кезеңде көрсетіледі.
БЕС-6 “Негізгі құралдар”
а) МЭБҚ АҚ-ның НҚ-ы болып қызмет ету мерзімі бір жылдан асатын
материалдық активтер танылады.
б) НҚ-ң нормативтік қызмет ету мерзімі келесі мәліметтер негізінде
анықталады: техникалық жағдайы, қарқынды пайдаланылуы, моральдық тозу
дәрежесінің болжамы, техникалық құжаттама мәліметтері.
в) Амортизацияны есептеуде келесі әдістер қолданылады.
- Бірқалыпты қарқынды пайдалануға арналған НҚ-ға бірқалыпты есептен шығару
әдісі;
- Кумулятивтік әдіс- моральдік тозуы және пайдалануы жоғарғы қарқынды НҚ-
ға;
г) НҚ-ға амортизация келесі жағдайларда есептелмейді:
- Амортизацияланатын НҚ бойынша (жер, кітапхана қоры);
- НҚ-ны қайта құру және техникалық қайта қаруландыру;
- Кәсіпорынның тоқтап қалған жағдайында;
- Ағымдағы жал жағдайындағы НҚ бойынша;
- Монтаждауға арналған құрылмаған құрылғы бойынша;
- Нормативтік қызметтен пайдалы қызметтің асып түсуі кезінде;
- Ұрланған кезде баланстан шығарып тастағанда.
д) НҚ-ң бастапқы құны, күрделі жөндеу кезінде, нормативтік қызмет
көрсету мерзімін немесе өндірісті артырған кезде арттырылады.
е) НҚ-ң бастапқы құнын арттыру келесі жағдайда жүргізіледі.
- жартылай жою кезінде (техникалық-экономикалық көрсеткіштерін елеулі түрде
өзгертпегенде;
- НҚ-ң ағымдағы құны бойынша есепті кезең соңына тікелей қайта бағалау
әдісі кезінде.
ж) НҚ-н, ТМҚ-н және МЕА-ны түгендеу, есептен шығару, арзандату
ААҚ тұрақты түгендеу комиссиясымен іске асырылады.
з) НҚ құрлысына алынған несие проценттері бастапқы құнға
қосылады.
БЕС-7 “Тауарлы-материалдық қорлар”.
Тауарлы-материалдық қорлар дегеніміз - бұл қызмет көрсету немесе
өндіріс процессі кезінде тұтынатын, материал түріндегі немесе күнделікті
қызмет кезінде сатылуға арналған активтер. Тауарлы-материалдық қорлар есебі
айналым ведомостарында материалды жауапты адамдар бойынша жүргізіледі.
Бухгалтерияда есеп сандық- қалдық принципі бойынша жүргізіледі.
а) Шығындарды өзіндік құнға - тікелей апару әдісі арқылы іске
асырылады.
б) Кезең шығындарына барлық қалған шығындар жатады, яғни тауарлы-
материалдық құндылықтарға жатпайтын және негізгі қызмет көлемінен тәуелсіз
шығындар жатады.
Олар өндірілген есепті кезеңде есептен шығарылады.
в) Тауарлы-материалдық құндылықтардың өзіндік құнын бағалау үшін арнайы
идентификациялау(бірыңғайлау) әдісі қолданылады. Бұл әдіс қалдықтардың
партиялық есебін дәл ұйымдастыру мүмкіндігі болған жағдайда қолданылады.
г) Өнімнің өзіндік құнын калькациялау кезең шығындарына және өндірістік
өзіндік құнға дифференциалдау арқылы жүргізіледі.
д) Кеңсе тауарларды, шаруашылық құралдарды, қосалқы бөлшектерді және
т.б. базардан сатып алуға кеткен есептегі сомалар, қызмет хаттама және
комиссия актісі болған жағдайда шығындарға жатқызылады.
е) ТМҚ-ң өзіндік құнына келесілер жатады:
- сатып алу шығындары, тасымалдау шығындары, жеткізу шығындары.
Тауарлы- материалдық құндылықтарды, соның ішінде қайта сатуға арналған
тауарларды сатып алумен байланысты шығындарға: сатып алу құны, баж салығы,
жабдықтаушы және делдалдық мекемелерге комиссиондық сый ақылар, тасымалдау
шығындары мен қорларды сатып алумен тікелей байланысты басқадай шығындар
жатады.
ж) Барлық тауарлы-материалдық қорлардың есебінде типтік алғашқы
құжаттар қолданылады.
з) ТМҚ түгендеу жылына бір рет (жылдың 1-ші қазанына) бекітілген тәртіп
бойынша жүргізіледі.
БЕС-8 “Қаржылық инвестициялар есебі”.
а) Қысқа мерзімді инвестициялар ағымдағы құнымен есепке алынады.
б) Ұзақ мерзімді инвестициялар 31 желтоқсандағы жағдайы бойынша қайта
бағалану есебі құнымен бағаланады.
в) Инвестиция шығып қалған кезде, қайта бағалаудың бұрын өндірілген
сомасы табыс ретінде көрсетіледі.
г) Ұзақ мерзімді инвестициялар құны төмендеген жағдайда кезең шығыны
ретінде табылады.
д) Ұзақ мерзімді инвестицияларды қысқа мерзімді инвестицияларға аудару
баланстық құн бойынша жүзеге асырылады.
е) Ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларды қайта бағалау негізі болып,
АҚ-ң ортақ жиналыс шешімі табылады.
БЕС-9 “Шетлдік валюталармен операция есебі”.
а) Операция есебі кезіндегі ұлттық валюта және есеп айырысу
валютасындағы жазбалар бөлшек санмен көрсетіледі.
б) Курстық айырма жыл бойы жиналады да, есеп беру кезеңі аяқталған соң
есептен шығарылады.
в) Шетелдік валюталар қозғалысының аналитикалық есебі БЕ Департаменті
және Қаржы министрлігімен бекітілген регистрлерде, сонымен қатар есеп
карточкаларында жүргізіледі.
БЕС-10 “Жан-жақтық байланыс жөніндегі ақпараттардың ашылуы”.
а) Стандартты ашып көрсету үшін келесі түсініктер қолданылады:
- есеп беретін заңды тұлға – “МЭБК” АҚ
- Басқарушы фирма - ЖШС “Энергосервис”
б) Байланыс тараптары болып табылатындар:
- “МЭБК” АҚ
- ЖШС “Энергосервис”
БЕС-12 “Күрделі құрлыс жүргізу үшін мердігерлік келісім-шарт”.
а) Мердігерлік шарт негізінде немесе күрделі құрлыс жұмыстарын жүргізу
барысында есеп толық көлемде қабылданады.
б) Жылжымайтын мүлікке күрделі немесе ағымдағы жөндеу жүргізген кезде
бухгалтерлік есеп берілген стандартқа және нақты жағдайларға байланысты
қалыптасады.
БЕС-16 “Зейнетақымен қамтамасыз ету шығындарының есебі”.
Бұл стандарт бойынша есеп ерекшеліктері Есеп саясатына қалыптасқан
заңдылық базасының қалыптасқан шамасымен және кризистік жағдайдың пайда
болуы бойынша енгізіледі.
БЕС-17 “Жал есебі”.
Жал келісім шарттарынң мазмұны нақты келісім шарттарды рәсімдеудегі ҚР-
ң Аймақтық комиттерінің талаптарына жауап беруі тиіс, себебі олардың
коммуналдық келісім шарттардан айырмашылығы келесідей:
Келісім шарт бойынша алынатын ақша мен мүлікке құқық, сондай-ақ бұл
мүлікпен байланысты жауапкершілкпен кездейсоқөлім тәуекелділігі сол құқықты
атқарғаннан кейін пайда болады, сондықтан да жал мерзімінің басталуы және
күшіне ену уақыты, барлық жал мерзімі ішінде ай сайын бір қалыпты болып
табылады.
БЕС-18 “Инвестициялық қорлардағы есеп”.
Материалдық емес активтер есебінің ерекшелігі:
Физикалық мазмұны жоқ немесе келесі қасиеттерге ие болатын айналымнан
тыс активтер тобы:
- белгіленген тәртіпте тіркелген, құжаттармен расталған, мемлекетпен
мойындалған.
- құнға ие.
- табыс әкелетін немесе оны алдын-ала алуға жолдар ашатын.
- иелігінен айыруға мүмкіндігі бар.
- ұзақ мерзімді пайдалану мүмкіндігі бар.
Жоғарда айтылған қасиеттердің және оларды сатып алудың келісім шарт
жағдайларының болуы, бұл активтерді МЕА құрамында есептелініп, белгіленген
тәртіп бойынша амортизациялауға болады.
б) Пайдалы қызмет ету мерзімі келісім шарт жағдайлары бойынша
анықталады, бірақ 10 жылдан артық емес;
в) МЕА-ң құны сатып алуына байланысты анықталады:
- сатып алғанда нақты шығындар бойынша;
- жарғылқ қорға жарналар аударғанда тараптардың келісімімен, лицезияланған
мамандардың келісімімен құнды растау бойынша;
г) іс-әрекет түрі бойынша лицензияны сатып алу шығындары МЕА-ге
жатқызылмайды.
д) МЕА қозғалысының есебі ҚР-ң Қаржы Министрлігінің БЕ және Аудит
методологиясының департаментімен бекітілген ведомостарында, есеп
регистрларында жүргізіледі.
VI бөлім . Салық салынатын табысты анықтау есебін ұйымдастыру.
6.1 БЕС – 11 Табыс салығының есебі
а) Бухгалтерлік және салық салынатын табыс туралы түсініктің қалыптасуы
үшін №5 қосымшаның мәліметттері қабылданады.
б) жиынтық жылдық табыс құрамына кіретін негізгі табыс түрлерінің
тізімі, №6 қосымшада келтірілген.
в) Бухгалтерлік есеп бойынша жиынтық жылдық табысты бухгалтерлік
табысты есептегенде баптар мен шығындардың бір бөлігін пайдалану
нәтижесінде, пайда болатын айырмашылықтар есебінен жөнделеді. Бірақ салық
салынатын табысты есептегенде есептелмейді, олар:
- жағымды бағамдық айырма;
- өнімді, тауар мен қызметті сату шығындары;
- табысты түскен уақыттан бастап 2 жыл ішінде қайтарылмаған күмәнді
қарыздар сомасы;
- 20 баптың талаптарына сәйкес, материалдық емес активтермен негізгі
құралдар бойынша тозу төлемдері;
- 40 АЕК-тен төмен әрбір инвентарлық бірлік бойынша ғимараттармен үйлердің
құны;
- 3 жылдан астам пайдаланылатын жылжымайтын мүлікті сатудан пайда болатын
зиян;
- өндірістік іс - әрекет үшін өзіндік құрылысы бойынша шығындар шығындар;
- 100 АЕК-тен азаюы жағдайындағы топтың құндық балансының сомасы;
- 3 жылдан артық пайдаланылатын, Жарғылық әрекеті бойынша технологиялық
жабдықтардың құны;
- баланс тобының құнының 10% шегіндегі НҚ-дың әрбір тобы бойынша жөндеуге
кеткен шығындар сомасы;
- ағымдағы жал кезіндегі жалданған құралдардың жөндеуіне кеткен барлық
нақты шығындар;
- қайтарылатын сомалардан басқа, міндетті сақтандыру төлемдері сомасы;
- салықтар мен жиналымдар;
- бюджетке аударатын сомалардан басқа айып пұлдар, өсім пұлдар;
- белгіленген тәртіптегі, табыстан 2%-ға дейінгі қайырымдылық мақсатқа
берілген сомалар;
- дәлелдейтін құжаттардың болғандағы, өнім, қызмет, жұмыс бермеген
әрекетінің шығындары;
- қызмет ету әрекетін уақытша тоқтатылған(законсервировнный) құралдарды
күтіп ұстау шығындары;
- инфляция индексін есепке алғандағы ТМҚ-дың бағалануына дейінгі сома;
- норма шегіндегі дайын өнімдердің және өндірістік қорлардың бағасын
түсіруден пайда болатын зиян;
- сот шығындары;
- ақпараттық, кеңес берушілік, аудиторлық қызметтерді төлеу;
- есепті кезеңдң табылған алдыңғы жылдар операцияларынан болған зияндар;
- нақты күмәнді тұлғалардың болмауы соттың ақтау құжаттарын бермеуінен,
құндылықтардың бүлінуінен болатын жетіспеушіліктер;
- табыс және шығыс баптарының бухгалтерлік есепті бір есепті кезеңде, ал
салық салынатын табысты есептегенде екінші есепті кезеңде есептелуі
нәтижесінде болатын уақыт айырмашылығы, олар:
- есептелген, бірақ түспеген табыстар сомасы;
- есептелген, бірақ төленбеген шығыстар сомасы;
- өткен жылдары есептелген, табыс сомалары;
- өткен жылдары есептелген, бірақ есепті жылы төленген шығыстар сомасы;
- басқа құнды қағаздарды сатудан түскен табыс есебінен, құнды қағаздар
сатудан шеккен зиян 5 жыл ішінде есесіне қайтарылады;
- бухгалтерлік есепте НҚ-ды есептен шығару кезіндегі айырмашылықтар және
салық есебіндегі құн табысынан шығару;
- жөндеу сомаларының есебінен топтың баланстық құнының 10%-дан артық
көбеюі;
- пайда болу мезетінен бастап 2 жыл бойы есептен шығарылатын күмәнді
қарыздар сомалары;
- ТМҚ-ды төмен бағамен сатып алу кезінде, құнның төмендеуі(көбеюі);
Тұрақты айырмашылықтар арнайы ведомостарда және салық есебінің
журналдарында есептеледі. Ол журналдағы жазулар, есепті кезеңді табыс
салығы туралы декларациясын есептегенде негіз болып табылады.
д) Уақытша айырмашылықтардың есепті кезеңде пайда болатын әрбір түрі
бойынша, оның жойылу мерзімі анықталып және сол операцияның заңды екенін
дәлелдейтін құжаттарды уақытында рәсімдеу жүргізіледі.
6.2 Бухгалтерлік есептегі шығындардың сыныптау ерекшелігі және салық
салынатын табысқа әсері.
а) Өнімнің, қызметтің, жұмыстың өзіндік құнына және алымдарға толық
жатқызылатын шығындар №7 БЕС-қа жатады.
б) Өзіндік құнға парылатын, құжатпен дәлелденген және нормативтік
актілермен белгіленген нормалар шегіндегі алымдарға жатқызылатын шығындар:
- өкілетті шығындар;
- іс сапар шығындары;
- жарнама және қызмет көліктерін күтіп ұстау шығындары;
- өнімді өндіруге кеткен ТМҚ-тар шығындары;
- сақтау, тасымалдау, тиеп- түсіру процесінде және өндіріс ақауы
кезіндегі ТМҚ-дың жоғалыу;
- ынталандыру сипатындағы төлемдер;
- несие бойынша пайыздар, ұлшттық валютада нормадан 50%-дан жоғары
және шетел валютасында 100%;
- 2 жылға дейінгі күмәнді қарыздар сомалары;
- қайырымдылыққа берілген сомалар (табыстың 2%-дан артық)
в) Таза табыс есебінен жабылатын және алымдарға жатпайтын шығындар:
- өндірістік шығындардың барлық түрлері;
- өндірістік емес сипаттағы НҚ бойынша есептелген тозу сомасы;
- өндірістік емес сипаттағы, жұмыс пен қызмет шығындары;
- НҚ-ды сатып алу және жаңарту, қайта құру;
- Құнды қағаздарды сатып алу шығындар;
- 15% ставка бойынша төлем көздеріне салынатын, жұмысшылардың
тікелей және жанама шығындары.
- кәсіпкерлік қызметпен байланыссыз шығындар.
- Бюджетке төленуге тиіс, айыппұлдар.
- Есеп саясатының 6.2 бабы бойынша нормадан асатын барлық шығындар.
- Жинақтаушы және қайтармалы сипаттағы келісі шарт бойынша
сақтандыру төлемдері.
- Заңды тұлғаны жинақтау кезінде Жарғылық қорға салымдардың
қайтарылмауы және құнды қағаздарды сату салдарынан пайда болатын
зияндар.
- теріс бағамдық айырма.
Жоғарда айтылған шығындар мен шығыстар тізімі есепті жылы ішінде жүйелі
түрде реттелуі тиіс.
VII Бөлім. “Сыртқы және ішкі бақылауды қамтамасыз ету саласындағы есеп
саясаты”.
Ішкі бақылау бухгалтерлік есеп стандарттары негізінде есеп саясатында
шаруашылық операцияларды жүргізу тәртібінің дұрыс сақталуына арналған.
Ішкі бақылауды ұйымдастыру және оның мүшелерінің қызмет етуін ААҚ
Президенті қамтамасыз етеді.
Сыртқы бақылау жал сайынғы келісім шарт негізінде, бухгалтерлік және
салық есебінің жүргізілуін және бухгалтерлік есеп стандарттарының және
заңдылықтардың талаптарына сәйкестігін тексеру үшін тәуелсіз аудитор
шақырылады.
Бухгалтерлік құжаттарға қол қоюға құқығы бар адамдардыААҚ Президенті
анықтайды. ААҚ-ң бухгалтерлік жазулары, Есеп саясатымен процедуралары
бойынша құжаттар, есеп мәліметтерінің компьютерлік өңдеулері ҚР-ң заңымен
белгіленген мерзімі ішінде сақталынады.
1.3 Аудиторлық тексеру және ақпарат көздері
Аудит - ведомостан тәуелсіз, қаржылық бақылау, мемлекеттік қаржылық
басқаруды ауыстыра алмайтын тәсіл болып табылады. Аудиттің мемлекеттік
бақылаудан айырмашылығы ол бухгалтерлік ақпаратты пайдаланып, талдаумен
айналысатын мамандарға кеңесші, консультант, көмекші ретуінде болады.
Аудитор кәсіпорын қаржылық есептілігінің нақтылығын, жасалынған шаруашылық
операциялардың заңдылығын бағалап қана қоймай, сонымен қатар жіберілген
қателерді табуға көмектесіп, оларды дұрыстауға және, болашақта қате
жібермес үшін жаңа, оңай есептеу жүйесін ұсынады.
1998 ж. 20-қарашаның Қазақстан Республикасының “Аудиторлық қызмет
туралы заңының 4-бапының бірінші тармағына сәйкес “Аудит дегеніміз” -
жүргізілген қаржы және шаруашылық операцияларының дұрыстығын және олардың
Қазақстан Республскасы заңдарына сәйкестігін бағалау мақсатында заңды және
жеке тұлғалардың (бұдан әрі аудитттелетін ұйымдардың) қаржылық есептілігін
және өзге де құжаттарын аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың тәуелсіз
тексеруі болып табылады.
Шет елдік мемандардың пікірі бойынша аудит ол – жетік әрі тәуелсіз
тұлғамен орындалатын эконмикалық ұйымның қызметіне әсері бар фактілерді
жинау мен бағалауды қорытындылайтын қызмет түрі. Ол ақпартта
тәуекелділігін төмендетеді яғни, қаржылық есептілікте пайдаланушы үшін
нақты емес мәліметтердің болуы. Аудитті бақылйтын негізгі қағидат белгілі
бір этикалық және мамандық нормалардың жиынтығы болып табылады:
тәуелсіздік, шындылық, аудитордың объективтілігі, оның мамандық
жетіктігі, адамгершілігі, ақпарттың құпиялылығы, т.б.
Аудит мақсаты – заңдар мен аудиторлық қызметті басқаратын нормативтік
жүйелер және клиент пен аудитордың келісім шарт міндеттемелері арқылы нақты
мәселені шешу. Аудит мақсатына мыналар жатады: бухгалтерлік есеп жағдайын
бағалау, бухгалтерлік (қаржылық) есептілігінің шындылығын тексеру, құнды
қағаздар эмиссиясын нақтылау, қаржылық – шаруашылық қызметіне талдау
жүргізу, клиенттің қаржылық жағдайын тұрақтандыруға ұсыныстар дайындау,
шығындарды оптиималдау, бухгалтерлік есеп, салық салу шаруашылық құқық
бойынша кеңес беру. Егер аудитті топтастырсақ оның келесідей түрлері бар:
Сыртқы аудит – тәуелсіз аудиторлық фирма және экономикалық ұйымдар
арасында келісім-шарт арқылы жүргізіледі. Басты мақсаты – бухгалтерлік
және қаржылық есептіліктің нақтылығын тексеру, сонымен қатар әкімшілікке
кеңес беру қызметімен айналысады.
Ішкі аудит – кәсіпорынның басқару, бақылау жүйесінің бөлігі болып
табылады. Оның мақсаты: кәсіпорынның басқару жүйесінің жұмысының
тиімділігін бағалау, ол кәсіпорында құрылған арнайы (Ішкі Аудиторлық
Қызмет) органында бухгалтерлік есептілігінің нақтылығына шығындар
сметасының орындалуына, мүліктің сақталуына, өндірісті ұйымдастыру
тәсілдерін дамытуда орындалады.
Нарықтық қатынастарға көшумен байланысты әр түрлі ұйымдық-құқықтық
формадағы кәсіпорындар қызметін бақылау жүйесінде өзгерістер туды. 90-
жылдардың басында туған аудиттің кезеңі ревизиондық бақылау қызметіне
теңестіріліп, кейіннен ақырындап кәсіпорынның қаржылық есептілігінің
аудиті мен талдауына көштің. Бұған шаруашылық қызметтің динамизмі, қаржылық
тәуекелділіктің жоғарғы деңгейі, салық заңдылықтарының тұрақсыздығы, ірі
кәсіпорынның құрылымының бөлімшелерге филиалдарға ыдырауы нақты бақылауды
және т.б. талап етті.
Аудиттің қазіргі кездегі кәсіпкерлік қызметтің жеке түрі болып,
Қазақстаг Республикасының 1998 жылғы 20 қарашада қабылданған аудиторлық
қызмет туралы заңына өзгерістер мен толықтыруарға байланысты аудитор мен
аудиторлық ұйымдардың беделі мен деңгейі одан да жоғарлады. Бұл заңда
аудиттік ұйым ұсынатын қызметтің барлық түрі , сонымен қатар, бухгалтерлік
есепті құру мен жүргізу, салықтық жоспарлау, қаржылық-шаруашылық қызметті
талдау қарастырылған.
Бірақ аудит түрлерінің ішіндегі маңызды орын алатыны – Ішкі аудит.
Өкінішке орай Ішкі аудит проблемалары республика бойынша теория жүзінде
де тәжірбие жүзіндед де нашар дамыған. Шет елдерге қарасақ, кәсіпорынның
кез-келген меншік формаларында ішкі бақылау жүйесі яғни ішкі аудит жақсы
ұйымдасқан. Ерекше қызығушылықты білдіретін АҚШ тәжірбиесі: онда ішкі
аудиторлар институты құрылған (ІNSTІTUTE OF ІNTERNAL AUDІTORS). Ішкі
аудитор институты 1978 жылы Ішкі аудитор стандартын шығарды. (SІAS) 25
стандарт және 5 негізгі топқа бөлінген: тәуелсізік мамандылық, жұмыс
көлемі, аудиторлық тексерісті жүргізу ішкі аудиттің басқару бөлімі.
Жалпы шетел әдебиеттеріне “Ішкі бақылау құрылымының тиімділігін анықтау
үшін қажет басқарудың ең жоғарғы органы” Ішкі бақылау ортасын құрайтын
маңыздыларының бірі яғни Ішкі бақылау жүйесін құру мен ұстауға бағыттанған
ұйым меншіктері мен нақты басшылар қызметі және хабардарлықң Кәсіпорынның
ең жоғарғы басшысымен орындалатын бірнеше басқару мәселелерін шешеді.
Олардың негізгілеріне мыналар жатады: активтердің бақылау жүйесімен танысу,
кәсіпорынның құрылған саясатына сәйкестігін тексеру, ұсынылған өндірістік
есептілікке талдау жасау, сыртқы ауди\ке шығарылған шығындарды азайту. Ішкі
аудит бақылауының ең маңыздысы болып, жауапкершілік орталықтары бойынша
шығындарды есептеуді ұйымдастыру. Ішкі аудит жоғарғы мамандық деңгейде өтіп
нақты және болашақтағы мәселелердің шешілуіне ұсыныстардың болуы. Ішкі
аудиттің негізгі көрсеткіштеріне мыналар жатады: Толықтық, тиімділік және
шығындар. Соңғы екеуі ішкі аудит қызметі шығындарының оның құрылуы мен
қызмет етуінің тиімділігіне қатынасы.
Ішкі аудит мәні мен қызметі
Қазақстан Республикасы нарықтық қатынастарға кезеңінде Қазақстанда
кәсіпкерлік қызметі ақпараттың елггісіздік және экономикалық ортаның
құбылмаушылығында Қазақстандағы кәсіпкерлік қызметті жүзеге аырудың
жоспарланған соңғы нәтижені алуда түсініспелік пен сенімсіздік сонымен
қатар алдын ала жоспарланбаған жоғалтулар ұлғайды.
Нарық дегеніміз – ең бастысы экономикалық бостандық. Болашақтағы
белгісіздік пен жоғалту тәукелділігін экономикалық бостандыта алдын-ала
анықтайтын тәуекелділік. Бұнда кәсіпкердің басты қызметі болып:
тәуекелділіктен қашу емес, оны алдын-ала көріп, ең төменгі деңгейге дейін
төмендету. Бұл үшін кәсіпорын қызметіне бухгалтерлік есеп пен есеп беруіне
экономикалық-құқықтық жұмысына қойылған т.б. тұрақты әрі уақытылы бақылау
керек.
Ішкі бақылау жүйесінің тиімділігі кәсіпорынның ұйымдастырушылық
құрылымындағы орнына байланысты. Кәсіпорынның ұйымдастыругшылық құжаттарына
сәйкес ревизор, ревизиондық комиссия, немесе ішкі аудитор қызметі құрылуы
мүмкін. Егер ішкі шаруашылық бақылау ішкі аудиторлық қызмет немесе
ревизиондық комисиясымен орындалса, онда тәжірбиеде көрсетілгендей,
басшылар бақылау жүйесін елемей, қаржылық есептілік мәліметерін искажать.
Егер ішкі шаруашылық бақылау ішкі аудиторлық қызметіне немесе ішкі аудит
депортаментіне салынса жұмыс басқаша болар еді.
Халықарлық 50000-нан астам мүшелері бар. Ішкі аудиторлар институты ішкі
аудитке келесідей анықтама береді: Ішкі аудит- кәсіпорынның өз мүдделері
үшін өз жұмыстарын бағаайтын және тексеретін ұйымдағы тәуелсіз қызмет. Ішкі
аудиттің мақсаты – ұйым мүшелерінің өз функцияларын тиімді орындау үшін
көмектесу. Ішкі аудиторлар өз ұйымына тексерістің қорытындысынан пайда
болған маңызды ақпараттарға бағалау мен талдау ұсыну. Ішкі аудиттің
мәнділігін көрсететін көптеген басқа да анықтамалар бар:
“Ішкі аудит тәуелсіз объективті бағалау және кеңес беру қызметін ұсына
отырып, ұйым операциясының сенімділігі мен тиімділігін көтереді, оның
көмегімен ұйым өз мақсатына, бағалаудың жүйелігі мен салдарын,
тәуекелділікті басқару, бақылау процесінің тииімділігін арттыру арқылы
жетеді” Жоғарыда берілген анықтамаға негізделе отырып, ішкі аудиторлық
қызметтің мақсатын, кәсіпорын қызметінің қаржылық бағытын объективті
бағалау мен тәуелсіз жүргізу. Ішкі аудиторлардың жұмысы тәуелсіздік,
объективтілік, мамандық жетіктілік принциптері негізінде жүргізілуі қажет
Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелері
Бухгалтерлік есеп жүйесіне қатысты ішкі бақылау төмендегідей
міндеттерді шешумен тығыз байланысты:
• Операцияларды ұйым басшылығының жалпы немесе арнайы рұқсатына сәйкеc
атқару.
• Барлық операциялар мен басқа да оқиғаларды, қаржылық есепті қаржылық
есеп ұсынудың тағайындалған концептуалдық негізіне сәйкес әзірлеуге
мүмкіндік жасау үшін дәлме-дәл сомаларда, тиісті есеп-шоттарда және тиісті
есеп беру мерзімдеріне сай, дер кезінде есептеу.
• Активтер мен жазбаларға тек ұйым басшылығының рұқсаты бойынша ғана
қол жеткізу.
• Есепке алынған активтерді қонымды уақыт аралықтарында қолдағы накты
активтермен салыстыру және жекелеген ауытқушылықтар бойынша тиісті шаралар
қолдану.
Ішкі бақылауға қатысты шектеулер
Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйелері ұйым басшылығына олардың
өзіне тән шектеулер нәтижесінде мақсатқа қол жеткені туралы қорытынды
айғақтар беруді қамтамасыз ете алмайды. Бұл шектеулер төмендегілерді
қамтиды:
• Ұйым басшылығының ішкі бақылауды іске асыруға байланысты алынуға
тиісті тосылатын пайдадан асып кетпеуі үшін қоятын әдеттегі талабы.
• Ішкі бақылаудың сирек операциялардан гөрі көбінесе күнделікті
операцияларға бағытталуы.
• Ебедейсіздік, алаң ғасарлық, пікір түюдегі қателік және нұсқауларды
дұрыс түсінбеуден болатын субъективтік фактор салдарынан қате жіберудің
ықтимал мүмкіндігі.
• Басшылық мүшелерінің немесе қызметкердің ұйымның ішкі немесе сыртқы
тараптарымен сөз байланасуы ішкі бақылауды айналып өту мүмкіндігі.
• Ішкі бақылауды іске асыруға жауапты тұлғаның өз жауапкершілігін теріс
пайдалану мүмкіндігі, мысалы ұйым басшылығы мүшесінің ішкі бақылауға
елемеуі.
• Жағдайлардың өзгеруіне байланысты процедуралардың
сәйкеспей қалу мүмкіндігі, соның салдарынан процедураларды сақтау нашарлауы
ықтимал.
Бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелерін түсіну
Аудитті жоспарлау үшін қажет болатын бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау
жүйелерін түсіну процесінде аудитор осы жүйелердің құрылымдары және олардың
жұмысы жағдайында білім алады. Аудит жүргізу үшін маңызды болып табылатын
бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылау жүйелерін аудитор тарапынан түсіну
ұйыммен соның алдындағы жұмыс тәжірибесі негізінде іске асырылады және
төмендегілермен толықтырылады:
(а) Клиентгің жұмыстық міндеттер және блок-сызбаларды сипаттайтын
процедуралар бойынша нұсқаулық тәрізді қүжаттамасына сілтеме жасаумен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz