Оқытушы мен студент өзарақатынасындағы тұлғалық кедергілерді эксперименттік тұрғыда зерттеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
I . ТАРАУ. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1. Оқытушы мен студент өзара қатынасындағы кедергілер, олардың конфликтілі жағдайда көрінуі және пайда болу себептері ... ... ..7
1.1. Кедергі түсінігі, оның функциялары және кофликтілі жағдайларда көрінуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Оқытушылар мен студенттер арасындағы педагогикалық
қарым . қатынас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3. Оқытушылар мен студенттердің өзарақатынасында туындайтын кедергілердің себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
1.4. Оқытушы мен студент өзара қатынасын психолого . педагогикалық
зерттеулерде талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
II . ТАРАУ. ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2. Оқытушы мен студенттің өзара қатынасындағы тұлғалық кедергілерді эксперименттік тұрғыда зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.1. Эксперименталды зерттеудің мақсаты, міндеті, болжамы ... ... 27
2.2. Әдістемелерді сипаттау және оны қолдану аясы ... ... ... ... ... ... 28
2.3. Алынған нәтижелерді өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.4. Нәтижелерді қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕЬИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
I . ТАРАУ. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1. Оқытушы мен студент өзара қатынасындағы кедергілер, олардың конфликтілі жағдайда көрінуі және пайда болу себептері ... ... ..7
1.1. Кедергі түсінігі, оның функциялары және кофликтілі жағдайларда көрінуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Оқытушылар мен студенттер арасындағы педагогикалық
қарым . қатынас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3. Оқытушылар мен студенттердің өзарақатынасында туындайтын кедергілердің себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
1.4. Оқытушы мен студент өзара қатынасын психолого . педагогикалық
зерттеулерде талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
II . ТАРАУ. ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2. Оқытушы мен студенттің өзара қатынасындағы тұлғалық кедергілерді эксперименттік тұрғыда зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.1. Эксперименталды зерттеудің мақсаты, міндеті, болжамы ... ... 27
2.2. Әдістемелерді сипаттау және оны қолдану аясы ... ... ... ... ... ... 28
2.3. Алынған нәтижелерді өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.4. Нәтижелерді қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕЬИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
РЕФЕРАТ
Көлемі: 50
Мазмұны – екі бөлімнен тұрады
Қолданылған әдебиеттер – 54
Кілтті сөздер – кедергі, тұлға, қарым – қатынас, конфликт.
Зерттеудің мақсаты:
Оқытушы мен студент өзара қатынасындағы кедергілердің туындау себептерін
анықтау.
Зерттеу объектісі: жоғарғы оқу орнының отыз оқытушысы.(ҚазҰУ – дің тарих
және филология факультеттерінің оқытушылары)
Зерттеу пәні: Оқытушы мен студент қарым – қатынасындағы кедергілер.
Зерттеу міндеті:
1. Оқытушы мен студент өзара қатынасындағы кедергілерді, конфликтілі
жағдайларды теориялық тұрғыда зерттеу.
2. Анықталынған кедергілердің қарым – қатынаста көрінуіне байланысты
әдістемелер жүйесін жинақтау.
3. Таңдалынған әдістемелерді эксперименттік тұрғыда зерттеу және
нәтижелерді өңдеу.
Зерттеу болжамы: Оқытушының студенттермен қарым – қатынас ерекшелігіне оның
қарым – қатынас жүргізудегі басым типі әсер етеді.
1. Адамдарға деген қатынас оның конфликтілі жағдайдағы мінез –
құлық стилімен байланысты.
2. Коммуникативті қабілеттің жетіспеуі кедергілер мен
конфликтілердің туындауына алып келуі мүмкін.
Бітіру жұмысында келесі эксперименттік әдістер қолданылды:
1. К. Томастың Конфликтілі мінез – құлық стилін анықтау әдістемесі;
2. Т. Лиридің Тұлғааралық қатынастарды зерттеу әдістемесі;
3. Ұстаздардың педагогикалық бағыттылығын диагностикалайтын экспресс
әдістемесі;
Ғылыми жаңашылдық:
Зерттеудің практикалық маңызы: Қазіргі таңда оқытушылар мен студенттер
қарым – қатынасын жоғарлату деңгейіне, олардың бірлескен іс - әрекетін
арттыруға бағытталған. Теориялық бөлімде оқытушы мен студент өзара
қатынасында кездесетін кедергілер мен конфликтілі жағдайлардың себептері
көрсетілген. Бұл жұмысты жоғары оқу орындарында оқыту мен тәрбие
процесінде, студенттермен қарым-қатынасқа түсу жағдайларында және т.б.
кездерде қолдануға болады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 4
I – ТАРАУ. ТЕОРИЯЛЫҚ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .7
1. Оқытушы мен студент өзара қатынасындағы кедергілер, олардың конфликтілі
жағдайда көрінуі және пайда болу себептері ... ... ..7
1.1. Кедергі түсінігі, оның функциялары және кофликтілі жағдайларда
көрінуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Оқытушылар мен студенттер арасындағы педагогикалық
қарым –
қатынас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...15
1.3. Оқытушылар мен студенттердің өзарақатынасында туындайтын кедергілердің
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 20
1.4. Оқытушы мен студент өзара қатынасын психолого – педагогикалық
зерттеулерде
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...25
II – ТАРАУ. ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... 27
2. Оқытушы мен студенттің өзара қатынасындағы тұлғалық кедергілерді
эксперименттік тұрғыда
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
.
2.1. Эксперименталды зерттеудің мақсаты, міндеті, болжамы ... ... 27
2.2. Әдістемелерді сипаттау және оны қолдану аясы ... ... ... ... ... ... 28
2.3. Алынған нәтижелерді
өңдеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...32
2.4. Нәтижелерді
қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 0
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕЬИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .42
КІРІСПЕ
Психология ғылымының кез-келген мәселесі адамның жан дүниесінің, қоғам
мен әлеуметтік өмірдің сан алуан салаларымен тығыз байланысты. Бұл табиғи
заңдылық, болашақ ұрпақтың да өмір жолы мен тағдырының әрқилы қырларымен
өзара ұштасты.
Соңғы жылдарда адамның жан дүниесімен сырласып, оның психологиясын
зерттеуде психологтар мен социолог мамандар, ұстаздар мен басқару
қызметіндегі жетекшілерге жете зер салып, көңіл аудартып отырған маңызды
мәселенің бірі- адамдар арасындағы тұлғааралық қарым- қатынас жасап,
олардың өзара тілдесе білулерінің құпия сыры және оның кілті неде деген
мәселенің шешімін табу қазіргі өмір талабы.
Осындай мәселенің байыбын барлап, оның себеп – салдарын анықтау, тиімді
жолын табу әлеуметтік өмірде адамның мінез – құлқының қалыпты дамуын
қамтамасыз ете алмай, оған зиянды әсер етері даусыз. Мұндай жайт қоғам
өмірінің шиеленіскен дағдарысты жағдайда қазіргі қоғам адамдарына ғана
емес, болашақ ұрпақтың бойында да жағымсыз мінез – құлықтардың туындауына
теріс ықпал етуімүмкін. Қазіргі кезде сондай жағымсыз қылықтар адамдар
арасындағы қарым- қатынаста да жиі байқалып отыр. Қарым – қатынас жасау
адамға ғана тән табиғи қасиет. Ол адамның тіршілік бейнесі мен мәдени
өмірінде тұрмыс салтында күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыратын
тұрақты шарт. Адамдардың өзара тілдесіп өмір сүруге бейімделуі ағза
тіршілігі үшін су мен ауа, күн шұғыласы сияқты табиғи қажеттілктерімен
бірдей.
Адамдардың бір - бірімен дұрыс қарым- қатынас жасауы, адамдар үшін ,
оның жалпы тұлғалық дамуы мен қалыптасуында өте маңызды. Осы орайда
адамдардың күнделікті өмірдегі кәсіптік саладағы өзара тілдесіп, дұрыс
қарым - қатынас жасауының оның рухани өмірімен тіршілік бейнесінің қалыпты
дамуына қаншалықты әсер ететіндігін жете түсінуге болады. Егер ұстаздық
қызметте шәкірттермен дұрыс қарым – қатынас жасай алмаса, осы мамандық
саласында істейтін адамдардың бәрі де рухани жағынан өсіп жетіліп, өз
мұқтаждықтарын қанағаттандыра алмай, әрқилы тоқырауға ұшырауы мүмкін.
Ұстаздар мен оқушылар арасындағы өзара қарым-қатынас жасау, тұлғааралық
қайшылық мәселесі- психология ғылымындағы және тәлім – тәрбие ісіндегі әрі
маңызды, әрі күрделі мәселелердің қатарына жатады. Ұстаздар мен шәкірттер,
тәлімгерлер арасында қарым – қатынас орнатуда айтарлықтай ерекшелктер мен
сипаттар, түрліше түсініктер бар екендігін көрсетеді. Міне, мұндай
мәселедегі елеулі жайттың бірі – мұғалім мен шәкірттер арасындағы қарым –
қатынас жасауда үнемі әрқилы қиыншылықтардың, кедергілердің кездесіп
отыратындығы.
Қазіргі біздің қоғамымыздың дамуы мен өзгерістерінің барысында білім
беретін жоғарғы оқу орындарында болашақ мамандарды дайындау, тәрбиелеуде,
оларға білім беруді қайта құру жолында жаңа заманымыздың мұрат – мүддесіне
орай психологиялық – педагогикалық ғылым алдында аса жауапты да маңызды
міндеттер тұр. Мұндай міндеттерді шешу үшін, мектептердегі, жоғарғы оқү
орындарындағы тәрбие жұмыстарының сапасын жақсарту мәселелерін түбегейлі
зерттеуді қажет етеді. Осыған орай істің мәніне ықпал етуші факторларды жан
– жақты ескерудің маңызы айрықша.
Егер мектеп жасындағы балалар үшін мұғалім барлық бейнесімен ерекше із
қалдырып, оларға күшті әсер ететін тұлға болып саналатын болса, ал ересек
оқушылар мен студенттер үшін мұғалімнің, оқушуның әрбір қимыл –
қозғалысының, іс - әрекеті мен сөйлеген сөзіне оның ақыл – кеңесіне, өзге
адамдармен қарым – қатынасына, шәкірттерге қоятын түрлі талаптарына
өдерінше іштей сын көзімен қарайды.
Жоғарғы оқу орындарында нағыз маманның қалыптасып, оның тұлғасының
дамуындағы күрделі процесте оқытушының атқаратын рөлі ерекше. Бұл мәселені
зерттеушілерге (А.А. Бодалев, З.Ф. Есарева, Н.Ф. Кузьмина) жоғарғы оқу
орындарындағы оқытушылардың кәсіптік іс - әрекетінің көзі тәрбиелік қарым –
қатынас болып табылады. Оқытушылардың студенттермен тәрбиелік қарым –
қатынасы нәтижесі студенттің тұтас, жан – жақты әлеуметтік – белсенді тұлға
ретінде қалыптасуы, жоғарғы оқу орнын жетістікпен аяқтау мақсатының
орындалу дәрежесін анықтайды.
Сонымен студент тұлғасының қалыптасуында оқытушымен өзара дұрыс қарым –
қатынас үлкен рөл атқарады. Бірақ кейде осы күрделі қарым – қатынаста
қарама - қайшылықтар, кедергілер нәтижесіндегі конфликтілер, тұлғааралық
түсініспеушіліктер жиі туындайды. Осы мәселені анықтау барысында арнайы
жүргізілген психологиялық зерттеулер студенттер мен оқытушылар өзара
қатынасында эмоционалды және тұлғааралық түсініспеушілік тұрғысында әрқилы
кедергілердің болатындығын анықтады. әрине, мұндай мәселенің түпкі
себептерін психологиялық жағынан тереңірек зерттеу тәлім – тәрбие ісіндегі
маңызды мәселе болып саналады.
Тақырыптың өзектілігі: Бізде, атап айтқанда, Қазақстанда, әсіресе
жоғарғы оқу орындарында, ұстаз бен шәкірттер арасындағы қарым – қатынас
орнату олардың арасындағы кездесетін қиыншылықтарды, кедергілерді зерттеу,
психологиялық тұрғыдан әлі де қызу қолға алынып, тиянақты іздестірілмеген
мәселелердің бірі қатарына жатады. Ал ұстаз бен шәкірттер арасындағы
қатынасты зерттеуде ғылыми педагогикалық бірен – саран әдебиеттер мен
мақалаларда тек ұстазға қажетті сапаларды сөз етумен ғана шектеледі.
Сондықтан, бұл мәселе кеңірек психологиялық зерттеуді талап етеді.
Зерттеу мақсаты: Оқытушы мен студент өзара қатынасындағы кедергілердің
туындау себептерін анықтау.
Зерттеу міндеті:
1. Оқытушы мен студент өзара қатынасындағы кедергілерді, конфликтілі
жағдайларды теориялық тұрғыда зерттеу.
2. Анықталынған кедергілердің қарым – қатынаста көрінуіне байланысты
әдістемелер жүйесін жинақтау.
3. Таңдалынған әдістемелерді эксперименттік тұрғыда зерттеу және
нәтижелерді өңдеу.
Зерттеу объектісі: Жоғарғы оқу орнының отыз оқытушысы (ҚазҰУ – дің
тарих және филология факультеттерінің оқытушылары).
Зерттеу пәні: Оқытушы мен студент қарым – қатынасындағы кедергілер.
Зерттеу болжамы: Оқытушының студенттермен қарым – қатынас ерекшелігіне
оның қарым – қатынас жүргізудегі басым типі әсер етеді.
1. Адамдарға деген қатынас оның конфликтілі жағдайдағы мінез – құлық
стилімен байланысты.
2. Коммуникативті қабілеттің жетіспеуі кедергілер мен қайшылықтардың
туындауына алып келуі мүмкін.
Бітіру жұмысында келесі эксперименттік әдістер қолданылды:
1. К. Томастың Конфликтілі мінез – құлық стилін анықтау әдістемесі;
2. Т. Лиридің Тұлғааралық қатынастарды зерттеу әдістемесі;
3. Ұстаздардың педагогикалық бағыттылығын диагностикалайтын экспресс
әдістемесі;
I – ТАРАУ. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1. Оқытушы мен студент өзара қатынасындағы кедергілер, олардың конфликтілі
жағдайда көрінуі және пайда болу себептері
1.1. Кедергі түсінігі және оның функциялары
Біздің өміріміз, өмірдің басталып аяқталғанына дейін үздіксіз
кездесетін кедергілерден арылу процесінен тұрады. Кедергілердің түрлері өте
көп, мысалы: физиологиялық, рухани, әлеуметтік, ақпараттық, құндылықтық;
біздің өміріміз осы кедергілерді шешу, қанағаттандыру мақсатымен жүреді.
Атақты бір классиктің айтқанындай өмір дегеніміз – күрес. Сондықтан да
адамдар өмір бойы күрес жағдайынан өтеді.
Адамға білім, ерік, энергия, ерекшелік, қабілет, мінез – құлықтың
керегі не? Деген сұраққа басты жауап – мақсатқа жетудегі кедергілерді жою.
өмірдің барлық қуаныштары мен өкініштері, шарықтау және құлау шектері
өмірде әр түрлі кедергілерден өту процестерімен тығыз байланысты.
Кедергі түсінігінің эвристикалық болашағын ең алғаш әлемдік
психологияның ең бір күшті бағытын қалаушы З. Фрейд болып табылады.
Психоанализдің теориясында адамның мінез – құлқы екі категорияда
қарастырылады. Олар: катексис - белгілі бір объектілерге бағытталған,
босаңсуды талап ететін инстинктілердің психикалық энергиясы. Ал,
антикатексис – инстинкттерді қанағаттандвру жолындағы кедергілер. Мінез –
құлық дегеніміз – барлық психодинаикалық процестер ішкі және сыртқы
кедергілер мен инстинкттердің өзара әрекеттестігінде көрініс табады [1, 12
– 13 б.].
Кедергілерді зерттеуде әр түрлі психологилық бағыттар өз үлестерін
қосқан. Кедергі түсінігі К. Левиннің тұлға теориясында үлкен орын алады.
Оның мектебінің зерттеушілері тұлға қалыптасуының кейбір сәттерін мақсат –
кедергі деңгейіндегі ерекшеліктермен байланыстырады. Шешілмейтін
кедергілер адам энергиясы мен белсенділігін, интеллектісін басады.
К.Левиннің айтуы бойынша кедергілер қосымша белсенділік тудырады,
субъектінің бір іс - әрекеттен екіншіге ауысуын қамтасыз етеді [2, 59 б.].
Ресейде кедергілердің ролін ең алғаш болып ғылыми шығармашылық
саласындағы ғалымдар қарастырған. Олардың зерттеуі бойынша әрбір
жаңашылдықта ерекше танымдық кедергілер пайда болады. Бұл құбылысты
анықтаған Б.М. Кедров онтанымдық – психологиялық кедергі деп атады.
Жаңашылдық сол кедергіні жеңу процесі болып табылады. Қазіргі кезде
шығармашылық психологиясы кедергі түсінігінсіз жүре алмайды. Педагогикада
осы түсінік негізінде мәселелі оқыту теориясы қалыптасты.
70 – ші жылдардың соңында іс - әрекет теориясын кедергі түсінігі
негізінде қалыптасу туралы көзқарастар ұсынылды, бірақ бұл көзқарас қолдау
таппай ұмыт болды. К. Маркс өз кезінде кедергі түсінігін іс - әрекетпен
байланыстырған, бірақ К. Маркске дейін К.Д. Ушинский жазған: Кедергісіз іс
- әрекет болуы мүмкін емес [3, 6 б.].
Сондықтан да адамның кедергілермен өзара әрекеті психология үшін
жаңашылдық болып табылмайды. Бірақ қазіргі кезде көп жағдайларда кедергі
түсінігін психикалық құбылыстарды бөлек – бөлек түсіндіргенде, жеке
психологиялық мәселелерді қарастырған кезде ғана қолданады.
Кедергілер жүйе элементі ретінде. Кедергілер әр кез белгілі бір жүйенің
элементі ретінде жүреді, ол әркез сол жүйенің басқа элементтерімен
өзараәрекеттеседі. Кедергі дегеніміз – белгілі бір элементтердің қатынасы,
ол тұтастай жүйеге де оның бөлек бөлшектеріне де әсер ете алады. Бұл
әсердің ерекшелігін келесідей сөздермен сипаттауға болады: қарсыласу,
тоқтау, ұстамдық, қарсы әрекет, айрылу, жолдың болмауы және т.б. бұл
эффектілердің барлығы шектеу сипатында.
Басқа элементтерге қатынасында кедергі негізгі келесі функциялар
атқарады:
• Тұрақтандыру кедергі қозғалысты тоқтатады, оған статика береді.
• Коррекция кедергімен соқтығысқан қозғалыс бағытын өзгертеді.
• Энергетизациялау қозғалыстың энергиясы тоқтатып тұрған кедергінің
әсерінен жиналады.
• Мөлшерлеу кедергі қозғалысты және оның деңгейін мөлшерлейді.
• Мобилизациялау тірі ағзалар кедергімен кездескенде, оны шешу үшін
өзінің энергетикалық және басқа да ресурстарын жинақтайды.
• Тоқталу кедергі қозғалысты тоқтатады және оның белсенділігін
азайтады.
• Басу ағзаның өмірлік әрекетін, сұраныстарын әрдайым тоқтату
арқылы кедергі оның функционалды мүмкіндіктерін әлсіретеді.
• Бағдарлаушы коррекция мен мөлшерлеу кедергінің бағдарлаушы
функциясы.
Психология ғылымында кедергі теоретикалық ұғым, жалпылау мен
абстракцияға негізделген. Адамға қатысты кедергілерге әр түрлі факторлар
әсер етуі мүмкін. Мысалы: жабық есік, қажетті ақпараттың жетпеуі, өзін -
өзі ұстау, қолданатын құралдардың жетіспеуі, шаршау, кеңістік пен уақыт,
қалаудың, қалаулы уақыттың алыстауы; кедергі – адам өмір іс - әрекетінің
көріністерін шектейтін, оның қажеттіліктерінің қанағаттануына кедергі
болатын объектілердің қасиеттерінің бейнесі [4, 96 б.].
Кедергі субъективті – объективті категория, себебі әлсізге қиын болып
көрінетін кедергі, күштіге қиын болып көрінбейді. Сыртқы кедергілер ішкі
кедергілермен тығыз байланысты, сыртқы кедергілер ішкі кедергілерді
өндіреді. Монотонды, бірқалыпты кедергілер қызығушылықтың төмендеуін
тудырады, ал ойламаған жерден пайда болған кедергілер керісінше –
эмоционалды стресс, фрустрация, реніш және т.б. тудырады. Кедергіні субъект
әр кез эмоционалды дискомфорт ретінде сезінеді. Ол оның әрі қарай жемісті
жұмыс істеуіне өз кедергісін келтіреді, тіпті қарым – қатынасты тоқтату
жағдайларына да алып келуі мүмкін жағдайлар болады.
Кедергі түсінігімен ежелден зерттеушілер ерік феноменін тығыз
байланыстырады. Сонымен қатар кейбір авторлар ішкі және сырқы кедергілерді
бөліп қарастырады. Ал кейбіреулері құндылықты – мотивациялық табиғаты бар
ішкі кедергіні ғана қарастырады. Еріктің дамуы мотвациялық кедергілерді
жетістікпен жеңу тәжірибесінде және тұлға құрылымының өзгерісімен дамып
отырады.
Мақсатқа жетуде белгілі бір кедергілер пайда болады, сол себептен осы
кедергіні шешу мәселесі туындайды, сонымен басты мәселе қажеттілікті
қанағаттандырудағы кедергі. Мұндай жағдай қиын мәселелі тапсырма тудырады,
себебі бұл тапсырманың шешімі субъектінің өткен тәжірибесінде шешімі жоқ.
Жалпы мағынада алып қарайтын болсақ, даму дегеніміз – организімнің
дұрыс, тұрақты өмірлік іс - әрекетін бұзатын кедергілерге жауап реакциясы.
Бұл жауап реакциясы ішкі ресурстардың жоғарылауында, қайта құрылуында
белгілі бір қарсылықтарды жоюға бағытталған кедергілерді шешуде көрініс
табады. Бұл кедергілер әлеуметтік ортада, қарым – қатынаста, өзара
қатынаста әр түрлі кедергілерге алып келіуі мүмкін. Ал ол кедергілер өз
алдына қарам – қайшылықтар, қиындықтар, конфликтілі жағдайлар тудырады.
Жалпы алып қарайтын болсақ кедергі конфликтінің нәтижесі немесе
конфликтінің өзі болуы мүмкін.
Қазіргі заманда конфликт мәселесі ең бір актуалды мәселелердің бірі.
Адамдар арасындағы конфликт мәселесінің кеңдігі және күрделілігі сондай, ол
кез – келген бір білім облысының зерттелу монополиясы бола алмайды.
Кофликтіні заңтанушылар, өнертанушылар, философтар, әлеуметтанушылар,
психологтар зерттейді.
Конфликт латын тілінен аударылғанда – қақтығыс деген мағынаны
білдіреді [5, 84 б.]. Кофликт қиын шешілетін шиеленістер, қарама – қарсы
қызығушылықтар түйіскен кезде пайда болады. Конфликт - жеке адам,
әлеуметтік топ, социум деңгейіндегі қарама – қарсылық күресінің бейнесі [6,
18 – 19 б.]. Сондықтан, конфликт лидерлік қатынастардың нормасы деп айту
дұрыс. Эксперименталды психологтар кофликтке мынандай анықтама береді:
Бақыланатын субъектілер бір – біріне қарама – қарсы бағытталған күштер
әсер еткенде пайда болатын эмоционалды шиеленіскен күй. Конфликт ұғымы
И.П. Павловтың ғылыми мектебінен келген невроз, қиын күй деген
терминдермен функционалды туыстықта жатыр.
Ресей ғалымдары А.Я. Анцупов және А.И. Шипилов былай деп айтқан: Өмір
– бұл күрес, ал күрес – бұл конфликт [7, 6 б.].
Конфликт мәселесі өмір басталған кезден бастап туды. әр түр өзінің
өмірін сақтап қалу үшін қиян – кескі күрескетүскен. Яғни ерте заманғы
конфликттің себебі ең алдымен, билік үшін күрес, өз тіршілігін сақтап
қалудағы күрес. Уақыт өткен сайын өмір жағдайлары да ауыса береді, сонымен
қатар кофликт түрлері де өзгереді. Барлық әлеуметтік құбылыс сияқты бұл
процессуақыт бойымен ағды. Конфликт белгілі бір даму периоды мен
кезеңдерден тұрады. Анықтамаға сүйенетін болсақ: Конфликт – бірнеше
жақтардың өзара әрекеті процесі кезінде туындайтын мәнді қарама –
қарсылықтарды шешудегі айрықша шиеленіскен әдіс С.М. Емельянов бойынша [8,
13 б.].
Жалпы конфликт дегеніміз – адамдар арасында олардың белгілі бір
ойларының, мақсаттарының, мүдделерінің, құндылықтарының және т.б.
ерекшеліктерінің сәйкес келу, келмеуінен туындайды.
Әрбір конфликтте оның қатысушылары – конфликттанттар болады. Олар:
ерік,жігер, сана бар және олар өз әрекеттерінің мағынасын түсініп, оларға
жауап бере алады. Әрбір қатысушы субъект болып табылады, субъект бір немесе
бірнеше адам болуы мүмкін. Қарсы субъекттер бір – біріне оппонент болады6
олардан басқа да субъекттерболуы мүмкін. Қарсы субъекттер болуы мүмкін.
Бұлар бақылаушылар. Бақылаушылар екі жақ арасында бейбіт функцияны
атқарады. Бірақ, олар тез арада оппонент болып кетуі мүмкін. Кофликт даму
үшін инцидент ерек. Кейде ұзаққа созылған конфликт кезінде оны бөліп
қарастыру қиынға соғады, өйткені толықтырушы мән – жайлар көбейіпкетеді.
Сонымен қатар пәні жоқ кофликттер болады. Егер де жағдай айқындалмаса, онда
опоненттер ерте әлде кеш бір – біріне зиян келтіреді [9, 184 б.].
Біздің өмірімізде адамдар конфликтке түсуден сақтана алмайды. Кейде
адам бір немесе бірнеше адамдармен инициаторда болып кетуі мүмкін, әлде аяқ
астынан түсіп қалуы мүмкін. Кейде еріксіз екі адамның арасында арбитр
немесе біржақты қорғаушы ретінде де болады.
Конфликттің зерттеу әдістемелері: эксперимент, сұрақтама, бақылау және
т.б. конфликтті дұрыс меңгеру үшін оның шекараларын дұрыс анықтап алу
қажет. Оның үш аспектісі бар: кеңістік, уақыт және ішкі жүйелік.
Конфликттің басталуы үш шартпен байланысты:
1. бірінші қатысушы саналы және белсенді түрде конфликт инициаторына
қарсы әрекет етеді.
2. екінші қатысушы бұл әрекеттердің оған қарсы бағытталғанын ұғынады.
3. екінші қатысушы конфликт инициаторына қарсы жауап ретінде белсенді
әрекеттер қолданады. Бұл мезеттен конфликт басталды деуге болады.
Конфликт элементтері:
- екі қатысушы немесе кофликтінің екі жағы
- жақтардың қызығушылығы мен құндылықтардың өзара сәйкессіздігі
- қарама – қарсы жақтың қызығушылығын, жоспарын бұзуға бағытталған
мінез – құлық
- басқа жақа әсер ету үшін күш қолдану
- сыртқы орта сипаты, үшінші қатысушының болуы
- қатысушылардың өзіндік ерекшеліктері: агрессивтілік, авторитеттілік
- конфликттік қатынастың стратегиясы мен тактикасы
Конфликт критерийлері:
1. жақтардың өзара тәуелділігі, яғни бір адамның белсенділігі
басқаадамның әрекетін анықтайды, ал бұл әрекет бірінші
субъектінің жауап реакциясын тудырады.
2. жағдайды конфликттік деп ұғыну, яғни екі жақ бір – бірінің
әрекетін мақсатына жетудегі әдейі жасалынған қастық деп
бағалайды.
3. мінез–құлық стратегияларын таңдау: компрмисске келу немесе
рационалды шешім қабылдау.
Конфликт адамдар үшін қандай ролде? Көп адамдар конфликтіні жағымсыз
құбылыс ретінде қабылдайды. Ал кейбір адамдар, конфликт – бұл пйдалы
әлеуметтік құбылыс деген. Бұл бағытты аристотель, Гоббос, Гегель, Маркс
қолдады. Реалды өмір болу үшін түрлі көзқарастар, конфликттер, өзгерулер
болу қажет. Конфликт адамға еркіндік береді, онсыз еркіндік бола алмайды,
топ ішіндегі конфликт қарама қайшылықтарды шешеді.
Конфликт даму кезінде бірнеше кезеңнен өтеді. Бұл кезеңдер міндеті және
тиісті емес. Кезеңдердің ұзақтығы әртүрлі болса да оның тізбегі бірдей.
1. Конфликт алдындағы жағдай осы кезде конфликт кенеттен пайда
болады, бірақ көбіне осы кезеңде қандай да бір алғы шарттар
болады. Бұл жағдайды латентті деп айтады. Ол мына этаптардан
тұрады:
- обьективтік мәселенің жағдайының пайда болуы.
- жағдайды түсіну.
- конфликтті емес әдіспен жағдайды шешу.
Конфликт алдындағы жағдайдың пайда болуы.
2. Конфликт туындау үшін, бір жақ екінші жақтың қызығушылығына қысым
жасайтын, әрекет ететін инцидент болуы керек – осы кезеңнен бастап конфликт
пайда болады, бұл екі жақтың алғашқы қақтығысуы.
3. Егер конфликт алдындағы кезеңде конфликт эмоционалды болса бұл кезеңде
ло жарыққа шығады. Кейде, осы кезде конфликт басталып, тез аяқталып кетуі
мүмкін. Ол мысалы, конфликтанттар инцидент кезінде өз конфликттерін шешеді.
Ерекше жағдай – бұл өткір конфликт, бұл конфликттер бір адам екінші
адамға физикалық жазаға дейін қорқытады.
4. Эскалация – бұл кезеңде конфликт табалдырықпен жүреді. Эскалация
үздіксіз болуы мүмкін.
5. Кульминация кезінде конфликтіге түсетін екі жақтың біреуі
конфликтті одан әрі қарай жасай берудің қажеті жоқ екендігін
түсініп, конфликтілі жағдай саналады.
6. Конфликттің бітуі – яғни бір шешімге келу.
Егер конфликттер нақты дұрыс шешім қабылдауға және өзара қатынастарды
дамытуға мүмкіндік берсе, оларды конструктивті конфликт деп атайды. Ал,
эффективті қатынасқа және шешім қабылдауға кедергі жасайтын конфликттерді
деструктивті конфликт дейміз.
Конфликттің негізгі 5 типі бар, олар:
- Тұлғалық
- Тұлғааралық
- Тұлға мен топ арасында
- Топаралық
- Элеуметтік конфликт
Тұлғалық конфликт – Бұл жерде конфликт қатысушылары адамдар емес, жеке
тұлғаның ішкі дүниесін құрайтын әлеуметтік ортамен қарама – қарсылыққа
ұшырайтын түрлі психологиялық факторлар болып табылады: қажеттіліктер,
мотив, құндылық, сезімдер және тағы басқа. Бұл мәселені психоаналитик
тұрғыдан адамда конфликт кезінде тілектерінің соқтығысуы жүреді. Ол және
Жоғарғы мен құрылымдарының қақтығысынан туындайды. Оларды өткеру
сублимация, проекция,рационализация, регрессия, тағы басқа механизимдері
көмектеседі.
Тұлғаралық конфликт – ең көп тараған конфликт типі және ол тұлғалық
конфликтпен тығыз байланысты. Бұл конфликт түрлі көзқарастар мен
құндылықтарға не жеке тұлғалар арасында көрінуі мүмкін. Оған жастардың
арасындағы конфликтер, отбасы конфликтерін жатқызуға болады.Тұлғааралық
конфликт түрліше көрініс табады. Көптеген жетекшілер бұл конфликтің негізгі
себебін мінездің сәйкес келмеуінен көреді.
Тұлға мен топ арасындағы конфликт – тұлғалық және топтық қызығушылықтар
негізінде туындайды. Оның туу себебі топтың ойына қарсы шыққан жеке тұлға
болуы мүмкін.
Топаралық конфликт – ұйым арасында конфликтткр туындайтын формальды
және формальды емес топтардан тұрады. Мысалы, түрлі бөлімдердің жұмысшылары
арасында конфликт. Топаралық конфликт мақсаттардың келіспеушілігінен,
шектелген ресурстар үшін күрес (билік, байлық, территория, материалды
ресурс), яғни реалды және әлеуметтік бәсекелестіктен туады.
Әлеуметтік конфликт - өзара қатынас субъектілерінің бір – біріне қарама
– қарсы келетін белгілі бір мақсаттарына бағытталған жағдай. Бұл конфликтті
негізгі үш мезетке бөлуге болады: біріншіден, бұл әлеуметтік қарама –
қарсылықтардың ең ақырғы жағдайы; екіншіден, әлеуметтік конфликт түрлі
әлеуметік бірлестіктердің, яғни ұлт, класс, мемлекет, әлеуметік институт,
әлеуметтік субъекттің соқтығысуынан көрінеді; үшіншіден, қарама – қарсы
жақтар бір – біріне қайшы болатын қызығушылық немесе мақсаттарға ұмтылады
[10, 69 б.].
Конфликт үнемі белілі бір жүйеде өтеді: отбасында, топта,
еңбекколлективінде. Егер екі жақ оларды шешудің элементарлы псхологиялық
жолдарын білмесе, түрлі себептермен туындайтын конфликттер өте ауыр өтеді.
Қазіргі кезде кеңестік психология ғылымында жеке адамдар арасындағы
шиеленістер мәселелеріне біршама көңіл бөліне бастады. Зерттеуші құбылыстың
ақпараттық негізінде қалыптасқан эмпирикалық деректер молынан жинақталуда.
Біз Н.В. Гришиннің тұлғааралық (жеке адамдар арасындағы) қайшылықты
зерттеуін кеңестік психологияда төмендегі бағыттармен жүргізілуде деген
пікірмен толық келісеміз.
1. адамдар арасындағы қарым – қатынас барысында туындайтын қарама -
қайшылықты табиғи жағдайда зерттеу.(мектептегі, отбасындағы,
өндірістегі қайшылықтар).
2. өзара түсініспеушілік және адамдар арасындағы қайшылық тәжірибелі
лабораториялық түрде жүйеленген.
3. математикалық моделдеу әдістерінің көмегімен қайшылықты зерттеу
[11, 145 б.].
И.В. Чернов және А.И. Щербаков ғылыми ұғымдағы қайшылықты жағдайларды
зерттеу барысында, қайшылықтың пайда болуының себептерін бөліп шығарды:
ұжымда өзін - өзі көрсете алмау, немесе өзін - өзі көрсетіге талпынуда және
басшылардың жұмысты дұрыс ұйымдастырмауы, яғни ұйымдастыру қабілетінің
жетіспеуі [12, 15 – 19 б.].
В.И. Селиванов және Н.А. Федоров студенттер арасындағы қайшылықтың
пайда болуын талдай отырып, оның 79% қоғамдық жұмыспен және жеке
қатынастармен, ал 21% оқу және ғылыми жұмыспен байланысты екенін көрсетеді
[13, 45 б.].
Ф.М. Бородкин және Н.М. Коряк өндірістегі қайшылықтарды зерттей отырып,
қайшылықты өара әрекеттестіктің кезеңдерін түсіндіру үшін инцидент деген
ұғым енгізеді. Яғни бұл қайшылыққа қатысушылардың арасындағы ашық тікелей
қақтығыс деп көрсетіледі [14, 69 б.].
В.М. Афоньков жоғарғы сынып оқушылары мен студенттер арасындағы
қайшылықты өзара қатынасты зерттеуінде, қайшылықты өзара әрекеттестіктің
келесі түрлерін бөліп шығарады:
1. кейбір жағдайларда қанағаттанбаушылықтың жасырын жағдайы, яғни өзінің
ішкі ойымен келіспейтін әрекеті, өзін қоршаған адамдардың шешіміне
немқұрайлықпен, тәкаппарлықпен қарау, ұжымнан бөлек, алшақтау жүріп.
2. қайшылық жағдайда қобалжу сезімдерін басып тастау, ішкі эмоционалды
қысымын төмендету үшін, саналы түрде қиял әлеміне кету әлсіз
наразылықты тудырады.
3. ашық қақтығыс өінің келіспейтін жақтарын көрсету, бірден өткір талас,
ұрыс – керіс, төбелес, бүлік, өзін қоршаған адамдарға бағынбау,
агрессивтілік т.б. эффективті әрекеттер өзінің келіспеушілігінің
көрінісі түрінде болады [15, 36 б.].
М.М. Ященко қайшылықты мазмұны бойынша классификациялауға талпыныс
жасайды.
1. тұлғаның әлеуметтік көріністерінің тұрақсыздығы және шынайы шындықтың
негізіндегі қайшылықтар;
2. тұлғаның қоғамдық қатынаста алатын орны мен оның даму деңгейінің
жетістіктері арасындағы сәйкестіліктің болмауы нәтижесіндегі
қайшылықтар;
3. екі немесе бірнеше өмірлік мәнді әрекеттерді таңдау керектігінен
туатын қайшылықтар;
4. тұлғаның қажеттіліктері мен оны қанағаттандырудағы шынайы
мүмкіншіліктердің арасындағы сәйкессіздік нәтижесінде туындайтын
қайшылықтар [16, 185 б.].
Кеңес зерттеушілерінің көпшілігі тұлғааралық қайшылықтың тууын
объективті және субъективті себептердің ықпалынан деп санайды. Қайшылық –
ерте жастық шақта, құрдастар ортасында, топтағы міндеттердің дұрыс
бөлінбеуінен; жоғарғы сынып оқушылары мен студенттердің тұлғааралық жеке
қасиеттері нақты өмірлік жағдай бейнесінің тұрақсыздығы және әлеуметтік
жағдайларды дамытуының біржақтылығынан пайда болады деген пікір айтылады.
Олардың айтуы бойынша – жоғарғы сынып оқушылары, болашақ студенттер мен
студенттер арасында қайшылықтар үнемі болып тұрады. Сонымен қатар олар
жастық шақта туындайтын қайшылықтың типтік формасын классификациялайды: бір
мезеттік эмоционалды қайшылық, динамикалық стереотипті бұзу қайшылығы және
құндылық қайшылығы.
Е.А. Шумилин және И.П. Шендрин жоғарғы сынып оқушылары мен студенттер
арасында қайшылықтың туындау сипаты мен оның өту ағымын зерттейді.
Авторлардың айтуы бойынша – жоғарғы сынып жасындағы балаларды дұрыс
бағаламауынан, кейде балалардағы қоршаған ортаға деген конфликт түсінігі,
конфликтілі жағдайға алып келеді. Негізінде болашақ студенттер, яғни жас
жеткіншектер мен студенттер ата – аналарымен және мұғалімдермен, қоршаған
ортамен қарым – қатынасы тең дәрежеде болуы тиіс [17, 58 б.].
Қазіргі концепцияларға келетін болсақ американдық социолог – теоретигі
Толкот Парсонс кофликтті жағдай анализіне көп мән береді. Оның ойынша,
конфликт - әлеуметтік анамалия, оны сырқат сияқты жеңіп, меңгеріп алуға
болады. Парсонс позициясын адамдық қарым – қатынас мектебінің өкілдері де
қолдайды. Олардың айтуы бойынша индустриалды дамыған қоғам әлеуметтік
консенсунс және гармонациялы жағдайға ұмтылу қажет. 50 – жылдары әлеуметтік
конфликт батыс мәдениеті құндылықтарына қарсы бағыт ретінде қарастыратын
көзқарастар азая бастады. Осы жылдары әлеуметтік конфликттің жаңа
концепциялары жазылған. Соның ішінде Л. Козер, Р. Дарендроф пен К.
Боулдинг. американдық зерттеуші Л. Козер әлеуметтік конфликтінің
функциялары атты кітапты жарыққа шығарды. Бұл кітапта әлеуметтік топтар
конфликті қарым – қатынассыз болмайды және ол қоғамға жүйесіз мәнге ие деп
жазылған. Конфликтке деген қызығушылық Еуропада да болды. Р. Дарендроф
Классовая структура и классовый конфликт атты жұмысты жазды. Оның ойынша
әр қоғамға дизинтеграция және кофликт болады: Барлық қоғамдық өмір –
конфликт деген [18, 52 б.].
Зерттеушілердің көпшілігі тұлғааралық конфликтні түсінуде, адамдар
арасындағы қарым – қатынастар кезіндегі қарама – қарсы қақтығыстарының,
мінез – құлықтың әдіс – тәсілдері адамдардың қандайда бір мақсатқа жету
жолындағы талпынуының шарты ретінде деген анықтамаға келеді. Тұлғааралық
қайшылық күрделі комплексті білім ретінде қарастырылады, сондықтан да оны
анықтау үшін әлеуметтік – психологиялық құбылысты сипаттау керек. А.А.
Петровская тұлғааралық қайшылықты категориалды топтардың негізгі төрт
рамкасында талдау қажеттігін ұсынады. Олар: қайшылықтың құрылымы, оның
динамикасы, қызметі және типологиясы [19, 5 б.].
1.2. Оқытушылар мен студенттер арасындағы
педагогикалық қарым - қатынас
Қазіргі кезде қарым – қатынас мәселесі өзекті мәселелердің бірі болып
саналады. Соңғы он жылда осы мәселелер төңірегінде басылып шыққан
теоретикалық – экспериментті түрде дәлелденген. Қарым – қатынастың алғашқы
турлері мен типтерінің алғашқы классификациясының (Л. П. Буева , Л.С
Выготский, А.С. Золотнякова, И.С. Кон, Б.Ф. Ломов, А.А. Леонтьев, Б.Д.
Парыгин, С.Л. Рубинштейн, А.А. Бодалев және т.б. жасаған). Біз өзара
түсіністіктің орнын қарым – қатынас құрылымында қарастыруға тырыстық.
Педагогикалық қарым – қатынас шәкірттің (оқушы, студент) психикалық
дамуының қайнар көзі болып табылады. Педагогикалық қарым – қатынас
құрылымында өзара түсіністік деңгейі детерминанттың тұтас қатарымен
меңгеріледі. Бұған жататындар: жас, өзіндік бағалаудың даму деңгейі, білім
деңгейі, икемділік, дағды.
Ұстаздар мен шәкірттер арасындағы өзара қарым – қатынастың дамуына,
яғни ұстаздың қарым – қатынас жасау деңгейі, педагогикалық топтың және
сыныптың даму деңгейі әсер етеді.
Қарым – қатынас жасау барысында шәкірттер өздерінің мұғалімге деген
қатынастарын көрсетеді. Ұстаздар мен шәкірттер арасындағы қарым – қатынас
әрдайым келісімді, өзара түсініскен, шынайы қатынас бола бермейді.
Қатынастардың әрқашанда жақсы бола бермеуі ұстазға да шәкіртке де
байланысты.
Ұстаз бен шәкірттердің қарым – қатынас функциясы әртүрлі. Сондай
функциялардың классификациясының негізгі біреуі Ломовтың Индивидтің мінез
–құлқындағы әлеуметтік регуляция және қарым – қатынас атты еңбегінде, ол
осы функцияның негізгі класын бөліп шығарды. (коммуникативті –
ақпаратталған) [20, 98 б.].
Тағы да ол қарым – қатынастың бірлескен әрекет ұйымдастырушы ретінде,
адамдардың бір – бірін тануы, және тұлғааралық қарым – қатынастың дамуы мен
қалыптасуы деген түрлерін бөліп шығарады. Б.Ф. Ломов – қарым – қатынас
жоғарғы динамикалықпен және функционалдылықпен сипатталатын көп өлшемді
процесс ретінде зерттелінуі тиіс деген қорытындыға келеді. Ұстаз бен шәкірт
арасындағы өзара түсіністік бірден қалыптаспайды [21, 58 б.].
Қарым – қатынас біздің өмірімізде және қоғамдағы іә - әрекетте үлкен
ролге ие. В.Н. Панаферовтың айтуы бойынша кез келген адамдық әрекеттер
қарым – қатынастан тыс болмақ [22, 124 б.].
Кеңестік психологтар қарым – қатынастар әс - әрекеттің айрықша түрі
ретінде қарастырады. Педагогикалық іс - әрекетте қарым – қатынас – ұстаздар
мен шәкірттер арасындағы өзара байланыстың және өзара әсердің әртүрлі
түрлері және формалары.
Кеңестік психологияда қарым – қатынасты, бір жағынан іс - әрекеттің бір
түрі, екіншіден, іс - әрекеттің өзіндік көрінісі деген ұғым басым. Қарым –
қатынастың іс - әрекетпен байланыстылығы топ мүшелерінің бір – бірімен
үйлесу немесе үйлеспеуіне байланысты делінетін қарым – қатынастың
құрылымы өте күрделі. Бұлар бір – бірімен тығыз байланысты үш жақтан
(коммуникативтік, интерактивтік, перцептивтік) тұрады.
Көптеген факторлардың ішінде оқу және оқудан тыс кездердегі ұстаздар
мен шәкірттерарасындағы қалыптасқан – қатынас айрықша шешуші фактордың бірі
болып саналады.
Осы қарым – қатынас мәселері жөнінде тікелей және жанама қамтыған В.М.
Афоньков, А.А. Бодалев, Н.В. Кузьмин, А.А. Леонтьев, Р.Н. Мальковская, Н.Т.
Полехин тағы басқалардың зерттеулерінде өзара қатынастың шешуші роль
атқаратындығы жөнінде баса көрсетіледі [23, 16 б.].
Жеке бастың қарым – қатынастары барысында жс өскін қоғамның әлеуметтік
байланыстар жүйесіне араласады. Осы жүйе барысында қарым – қатынас
тәжірибесі қалыптасады, адамдардың өзара қатынасы хақындағы ережелері мен
әдептерін, адамгершілік қасиеттердің даму комплексін таниды. Мұның бәрі
оның жақсы қырларының, мұғалімдермен достық, пейілділік
қатынастарыныңнығаюына, оқу үлгерімі мен тәлім алу сапасына жан – жақты
өзгеріс жасайды.
Л.Я. Коломинский қарым – қатынас туралы: Бұл процесс барысында жүзеге
асып жалғасатын, қалыптасатын хабарламалық және заттық өзара әсер деп
анықтама берді [24, 63 б.].
Осы кезде тәлім – тәрбие ісіндегі шәкірттермен қарым – қатынас жасауда
мұғалімнің өзіндік сапа ерекшеліктерімен қатар, оның өзге адамдармен
әсіресе, шәкірттердің даралық ерекшеліктерімен санасып отыру қажеттігіне
баса мән береді. Осындай талапты анықтап, оны жүзеге асыру жолында ұстаздың
бойында өзіндік сапа, ұстаздық қасиет және арнайы білім болу керек деген
міндет қойылады. Шәкірттер өз ұстаздарының бойынан көңілдеріне қонымды
талап – тілектеріне лайықты, ұнамды қасиеттерді көргісі келеді. Осы орайда
ұстаздың бойындағы сапалар мен қасиеттердің қаншалықты ықпалды болатындығын
белгілі жүйеге келтіріп, іздестіру оларды күнделікті тәлім – тәрбие
істерінің тәжірибесіне ендіріп отырудың маңызды екендігіне айрықша көңіл
бөлу керек болады. Адамның дамып, жетілуіндегі ерекшеліктерге байланысты,
ұстаздар шәкірттерге ілтипатпен көңіл аударып, сеніммен қарау керек. Егер
де ұстаздар шәкірттерге әлі де бала ретінде қарайтын болса, онда олар
мұндай талаптарға қарсы шығып, өздерінің қарсылығы мен наразылығын сөйлеген
сөздерімен, істеген істерімен, мінез – қылықтары арқылы білдіреді.
Егер кіші мектеп жасындағы балалар үшін ұстаз барлық бейнесімен ерекше
із қалдырып, оларға күшті әсер ететін тұлға болып саналатын болса, ал
ересек балалар, яғни жоғарғы сынып оқушылары, студенттер ұстаздың әрбір
қимыл – қозғалысын, іс - әрекеті мен сөйлеген сөзіне, оның ақыл – кеңесіне
өзге адамдар мен қарым – қатынасына, шәкірттерге қоятын түрлі талаптарына
өздерінше іштей сын көзімен қарайды.
Ендігі кезекте ұстаздар мен шәкірттер қарым – қатынасындағы қарама –
қайшылықтардың, кедергілердің пайда болуын қарастырамыз. Педагогикалық
әрекетте қарама – қайшылықтар мен кедергілер әртүрлі болып келеді. Олар
әрекеттің әртүрлі сферасына қатысты болады. Мұндағы қайшылықтар ұстаздың
шәкірттеріне, өзінің пәнін меңгеру мен ұстаздық шеберлігіне, оқу орнына,
өзінің әріптестеріне деген қарым – қатынасымен байланысты болуы мүмкін.
Педагогикалық жұмыста кедергілердің тууының екі себебін айтуымызға
болады. Бірінші себеп: мұғалімдердің өз ісіне немқұрайлықпен қарауы, сондай
– ақ олардың оқу орнындағы білімге сәйкес алға қойған міндеті, мақсаттарын
дер кезінде орындамауы салдарынан туындайды. Олар нашар оқытады, нашар
қарым – қатынасқа түседі және нашар тәрбиелейді. Мұндай оқытушылардың өзіне
немқұрайлықпен қарауының нәтижесінде олардың қоғамға, ғылымға, адамдарға
немқұрайлықпен қарауы деп айтуымызға болады. Нашар ұстаз тек қана ұстаз
деген атты сақтап тұрады да, ал шын мәнінде педагогикалық процесті бұзады.
Мұндай ұстаздардың жұмысының нәтижесі – педагогикалық жарамсыз болып
табылады. Яғни бұл шәкірттердің сабаққа деген қызығушылығының төмендеуінен,
білімдерінің төмен болуынан т.б. көптеген қасиеттерінен көрінеді.
Педагогикалық жұмыстағы қарама – қайшылықтың туындауының екінші тобына,
ұстаздардың шәкірттермен қалыпты, іскерлік, адамдық қатынасты, өзінің
жұмысына, балаларға деген ерекше махаббаты, жоғарғы білімі болса да орната
алмауынан туындайды. Мұндай жағдайда оқытушының өзі де зардап шегеді. Онда
өзінің педагог ретінде шыңдалмағанын сезіну, өзінің күшіне сенбеушілік,
кәсіпке деген жағымсыз қатынастар туындайды [25, 17 б.].
Ұстаз - өмір бойы баланы оқытатын, тәрбиелейтін, оның тұлғасының толық
қалыптасып жетілуіне үлкен үлес қосатын адамдардың бірі. Ол барлық адамдар
үшін үлгі болуы қажет. Оқыту процесі кезінде және тәрбиелеу кезінде
туындайтын сұрақтарға жауап бере алуы керек, ол үшін міндетті түрде
қателеспеуі тиіс. Ұстаздық мамандықтың өзге маман иелерінен басты
айырмашылығы – оның адаммен жұмыс жасап, оның тұлғасының пісіп – жетілуіне
күші мен қуатын, білімін жұмсауы керек. Соған орай бұл мамандықтың қыры мен
сыры қат – қабат болып келетіндігі де сондықтан. Ұстаздар меншәкірттер
арасында белең алып отыратын кедергілер бір қырынан ұстаздық мамандықтың
күрделілігімен жауапкершілігінің мол екенін аңғартатын болса, екінші бір
жағынан қарастырғанда адамның жан – дүниесінің сыры, психикасы аса күрделі
құрылым екеніне көз жеткіземіз.
Сонымен бірге педагогикалық қарым – қатынаста тәлім – тәрбие саласында
жүргізілетін зерттеулерді анықтап қарағанда ұстаздар мен шәкірттер
арасындағы қарама – қайшылықтар мен кедергілердің болуына әкеліп соғатын
тағы да бірнеше түрлеріне тоқтала кетелік.
1. оқу ісін жүзеге асырып, оны бірізділікпен жүргізуде кедергі болатын
жәйттер мұғалімнің білім деңгейі мен оның шәкірттерге тиімді әдіс –
тәсілдермен жеткізе алмай, тәжірибесіздік көрсетіп, шәкірттеріне
серпінді ықпал ете алмайды. Содай – ақ ұстаз шәкірттерге қоятын
талабын үнемі өзгертіп, қалыпты жағдайдан жиі ауытқып отырады. Соның
салдарынан шәкірттердің тәртібі, ұстазға деген сыйластық
көзқарасының төмендеуіне алып келеді. Мұндай кемшіліктер ең алдымен,
ұстаздық ұйымдастырушылық қабілетімен, сабақ жүргізудегі методикалық
олқылығымен пайда болып, шәкірттер сабақта немесе дәріс үстінде
көпшілік уақытын босқа жіберетін болады.
2. жеке бастың өзі ұстанған адамгершілік қасиеттерге байланысты
кездесетін кедергілер мен қайшылықтар. Баланың өз басына талап қоюы,
айналасына зер салып, әрбір нәрсеге мән беруі баланың өсіп – жетіле
бастағанын көрсетеді. Ересек адамдармен салыстырғанда ұстаз бен
шәкірттер арасындағы өзара қарым – қатынас едәуір күрделі. өйткені,
мұндағы бірінші жақ – ұстаз толық қалыптасқан, мораль, этикалық
жағынан жетілген мінез – құлқы орныққан адам. Екінші жақ –
шәкірттер.
Олар небәрі өз ұстазының сезімі мен ақыл – ойына ынтыққандар ғана. Ұстаз
бен шәкірттің ойлану, түсіну сипаттары да түрлі деңгейде. Ұстазға айдай
анық құбылыс, шәкірттеріне нанымды, анық бола бермейді. Кейде ұстазбен
шәкірт бір құбылысқа сөзге немесе қылыққа беретін бағалары да түрліше.
Ұстаз бен шәкірттер арасындағы қарым – қатынаста қайшылық туындауына
ұстаздың методикалық тұрғыдан қате жіберіп жаңылысуы не оқу материалын
тиянақты тусіндіре алмауы да себеп болады.
3. Шәкірттердің даралық ерекшеліктеріне тән жағымсыз қасиеттері мен
мінез – құлқына орай туатын кедергілер.
4. Шәкірттердің жас ерекшеліктерін елемей, олардың құрдастарымен қарым
– қатынастарының қыры мен сырына жете мән беріп, оларды жете
бағаламау салдарынан болатын қайшылықтар.
Жастық әлеуметтік қажеттілікпен ерекшеленеді. Бұл жас кезінде қарым –
қатынаста үлкен белсенділік танытады. Студент кезеңінде тұлға санасыз түрде
топ арасында достық қарым – қатынас басқа тұлғамен орнатуға тырысады. Он
сегіз – жиырма үш жас аралығында тұлғалық жетілудің ең шыңы болып табылады
[26, 182 – 186 б.].
Э. Эриксон бойынша бұл жас кезеңіндегі негізгі мақсат – сәкестілікке
жету. Сәйкестілік ол толығыменен өз принциптері мен приоритет. әр әрекеті
мен түрлі қарым – қатынаста өзіне сенімді болатын, өзіне не қажетті екенін
және соған жету үшін, қандай әрекет жасау керек екенің білетін – студент
тұлғасы. Жастық – үлкен махаббатпен, тығыз достық және отбасы құруға жар
іздеу уақыты. Жастық жар аралығы уақыты тұлғаның бағалы бағдары саналанған
және әлеуметтік тәуелсіздікте болады [27, 254 б.].
Американ психологы Вайленттің зерттеуі бойынша, жас кезеңіндегі
ерекшелігі, қарым – қатынаста ашықтық және ұйымдастыру қабілетінің болуы
[28, 16 б.]. В.И. Слободчикова мен Е.И. Исаев бойынша жастық кезеңді өз
өмірінің авторы атап кетеді. Яғни, өз өміріңді ойластыру, өзіңнің
қабілетіне байланысты шынайы өмірлік жоспар құру, жасыңның үлкендігін
саналы меңгеру, отбасы құру үшін жар таңдау, мұның барлығы қоғамдағы
негізгі іс - әрекет. Студенттік жас бұл жастық жас кезенің қамтиды. Бұл
жаста мамандық және ғылыми мамандық негізгі жүргізуші іс - әрекет [29, 45
б.].
Б.Г.Ананьев бойынша, осы жас кезеңі белсенді психика дамуы мен өзін -
өзі оқыту, маман ретінде қалыптастыруда ерекше кезең [30, 13 б.].
ЮНЕСКО – ның берілген ақпараты бойынша, дүние жүзінде қазіргі таңда студент
саны көбеюде. Мысал үшін 1980 жылы – 46 млн. Болса; 2000 жылы 79 млн.; ал,
блашақта 2015 жылы 97 млн. болады. Осы жұмыста қарастырылатын мәселенің
болашақтағы ауқымы, қандай көлемді болатыны көрсеткіштер арқылы көруге
болады [31, 69 б.].
Студенттік жас – қоғамның ішінде ерекше категория болып табылады,
оларды біріктіретін ортақ белгі – жоғарғы білім институттары. Олардың
жоғарғы интелектуалдылқ деңгейі мен танымдық мотивацясы мамандыққа
бағыттылығы мен ерекшеленеді. Дүние жүзінде студент жастарының қоғам
өміріне белсенді араласатыны, бұл жастардың тұлғалақ ерекшеліктерінің
айқындылығында. Студент жастар қазіргі заман талабына сай болуына тырысуда.
Үлкен мемлекет, университет деңгейіндегі іс – шараларға студенттер
араласуда, бұл тұлғалақ ерекшеліктің бірден – бір қасиеті. Бұдан
студенттердің ұйымдастыруға, басқаруға және сонымен қатар бағынуға
қабілетінің бар екенін аңғаруға болады. Студенттің жоғарғы курста негізгі
бағыты – мамндықты игеру, теориялық және практикалық қызығушылығы артады.
Осы жас кезінде жастар қаншалықтыортада өз қабілеттерін қолдана алса,
соншалықты өзіндік тұлғалықдамуы артады. Ал, бұл адамға интеллектуалды,
моральды және рухани дамуына мүмкіндік береді. Студентке маңызды болып
келетіні – оқу ордасы. Сонымен қатар сол оқу одасындағы құрдастарымен,
ұстаздармен және басқа тұлғалармен достық, кішіпейілділік қарым – қатынас
орната алудың маңызы өте зор.
И.Ф. Исаевтың айтуы бойынша көптеген студенттерге жоғарғы
белсенділікпен қоса, кейбіреулеріне инфантильдік, жауапкершіліктің жоқ
болуы көрініс табады. Сонымен қатар кейбіреулерінде өзіндік бағалаудың
жоғарылап кетуі, ал ол өз алдына тұлғаның жаңа ортаға енуіне, құрдастарымен
және оқытушылармен тіл табысуына кері ықпалын тигізеді [32, 86 – 89 б.].
И.И. Кобыляцкий студент тұлғасының қалыптасуында екі ерекшелікті бөліп
көрсетеді. Біріншісі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көлемі: 50
Мазмұны – екі бөлімнен тұрады
Қолданылған әдебиеттер – 54
Кілтті сөздер – кедергі, тұлға, қарым – қатынас, конфликт.
Зерттеудің мақсаты:
Оқытушы мен студент өзара қатынасындағы кедергілердің туындау себептерін
анықтау.
Зерттеу объектісі: жоғарғы оқу орнының отыз оқытушысы.(ҚазҰУ – дің тарих
және филология факультеттерінің оқытушылары)
Зерттеу пәні: Оқытушы мен студент қарым – қатынасындағы кедергілер.
Зерттеу міндеті:
1. Оқытушы мен студент өзара қатынасындағы кедергілерді, конфликтілі
жағдайларды теориялық тұрғыда зерттеу.
2. Анықталынған кедергілердің қарым – қатынаста көрінуіне байланысты
әдістемелер жүйесін жинақтау.
3. Таңдалынған әдістемелерді эксперименттік тұрғыда зерттеу және
нәтижелерді өңдеу.
Зерттеу болжамы: Оқытушының студенттермен қарым – қатынас ерекшелігіне оның
қарым – қатынас жүргізудегі басым типі әсер етеді.
1. Адамдарға деген қатынас оның конфликтілі жағдайдағы мінез –
құлық стилімен байланысты.
2. Коммуникативті қабілеттің жетіспеуі кедергілер мен
конфликтілердің туындауына алып келуі мүмкін.
Бітіру жұмысында келесі эксперименттік әдістер қолданылды:
1. К. Томастың Конфликтілі мінез – құлық стилін анықтау әдістемесі;
2. Т. Лиридің Тұлғааралық қатынастарды зерттеу әдістемесі;
3. Ұстаздардың педагогикалық бағыттылығын диагностикалайтын экспресс
әдістемесі;
Ғылыми жаңашылдық:
Зерттеудің практикалық маңызы: Қазіргі таңда оқытушылар мен студенттер
қарым – қатынасын жоғарлату деңгейіне, олардың бірлескен іс - әрекетін
арттыруға бағытталған. Теориялық бөлімде оқытушы мен студент өзара
қатынасында кездесетін кедергілер мен конфликтілі жағдайлардың себептері
көрсетілген. Бұл жұмысты жоғары оқу орындарында оқыту мен тәрбие
процесінде, студенттермен қарым-қатынасқа түсу жағдайларында және т.б.
кездерде қолдануға болады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 4
I – ТАРАУ. ТЕОРИЯЛЫҚ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .7
1. Оқытушы мен студент өзара қатынасындағы кедергілер, олардың конфликтілі
жағдайда көрінуі және пайда болу себептері ... ... ..7
1.1. Кедергі түсінігі, оның функциялары және кофликтілі жағдайларда
көрінуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Оқытушылар мен студенттер арасындағы педагогикалық
қарым –
қатынас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...15
1.3. Оқытушылар мен студенттердің өзарақатынасында туындайтын кедергілердің
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 20
1.4. Оқытушы мен студент өзара қатынасын психолого – педагогикалық
зерттеулерде
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...25
II – ТАРАУ. ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... 27
2. Оқытушы мен студенттің өзара қатынасындағы тұлғалық кедергілерді
эксперименттік тұрғыда
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
.
2.1. Эксперименталды зерттеудің мақсаты, міндеті, болжамы ... ... 27
2.2. Әдістемелерді сипаттау және оны қолдану аясы ... ... ... ... ... ... 28
2.3. Алынған нәтижелерді
өңдеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...32
2.4. Нәтижелерді
қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 0
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..41
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕЬИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .42
КІРІСПЕ
Психология ғылымының кез-келген мәселесі адамның жан дүниесінің, қоғам
мен әлеуметтік өмірдің сан алуан салаларымен тығыз байланысты. Бұл табиғи
заңдылық, болашақ ұрпақтың да өмір жолы мен тағдырының әрқилы қырларымен
өзара ұштасты.
Соңғы жылдарда адамның жан дүниесімен сырласып, оның психологиясын
зерттеуде психологтар мен социолог мамандар, ұстаздар мен басқару
қызметіндегі жетекшілерге жете зер салып, көңіл аудартып отырған маңызды
мәселенің бірі- адамдар арасындағы тұлғааралық қарым- қатынас жасап,
олардың өзара тілдесе білулерінің құпия сыры және оның кілті неде деген
мәселенің шешімін табу қазіргі өмір талабы.
Осындай мәселенің байыбын барлап, оның себеп – салдарын анықтау, тиімді
жолын табу әлеуметтік өмірде адамның мінез – құлқының қалыпты дамуын
қамтамасыз ете алмай, оған зиянды әсер етері даусыз. Мұндай жайт қоғам
өмірінің шиеленіскен дағдарысты жағдайда қазіргі қоғам адамдарына ғана
емес, болашақ ұрпақтың бойында да жағымсыз мінез – құлықтардың туындауына
теріс ықпал етуімүмкін. Қазіргі кезде сондай жағымсыз қылықтар адамдар
арасындағы қарым- қатынаста да жиі байқалып отыр. Қарым – қатынас жасау
адамға ғана тән табиғи қасиет. Ол адамның тіршілік бейнесі мен мәдени
өмірінде тұрмыс салтында күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыратын
тұрақты шарт. Адамдардың өзара тілдесіп өмір сүруге бейімделуі ағза
тіршілігі үшін су мен ауа, күн шұғыласы сияқты табиғи қажеттілктерімен
бірдей.
Адамдардың бір - бірімен дұрыс қарым- қатынас жасауы, адамдар үшін ,
оның жалпы тұлғалық дамуы мен қалыптасуында өте маңызды. Осы орайда
адамдардың күнделікті өмірдегі кәсіптік саладағы өзара тілдесіп, дұрыс
қарым - қатынас жасауының оның рухани өмірімен тіршілік бейнесінің қалыпты
дамуына қаншалықты әсер ететіндігін жете түсінуге болады. Егер ұстаздық
қызметте шәкірттермен дұрыс қарым – қатынас жасай алмаса, осы мамандық
саласында істейтін адамдардың бәрі де рухани жағынан өсіп жетіліп, өз
мұқтаждықтарын қанағаттандыра алмай, әрқилы тоқырауға ұшырауы мүмкін.
Ұстаздар мен оқушылар арасындағы өзара қарым-қатынас жасау, тұлғааралық
қайшылық мәселесі- психология ғылымындағы және тәлім – тәрбие ісіндегі әрі
маңызды, әрі күрделі мәселелердің қатарына жатады. Ұстаздар мен шәкірттер,
тәлімгерлер арасында қарым – қатынас орнатуда айтарлықтай ерекшелктер мен
сипаттар, түрліше түсініктер бар екендігін көрсетеді. Міне, мұндай
мәселедегі елеулі жайттың бірі – мұғалім мен шәкірттер арасындағы қарым –
қатынас жасауда үнемі әрқилы қиыншылықтардың, кедергілердің кездесіп
отыратындығы.
Қазіргі біздің қоғамымыздың дамуы мен өзгерістерінің барысында білім
беретін жоғарғы оқу орындарында болашақ мамандарды дайындау, тәрбиелеуде,
оларға білім беруді қайта құру жолында жаңа заманымыздың мұрат – мүддесіне
орай психологиялық – педагогикалық ғылым алдында аса жауапты да маңызды
міндеттер тұр. Мұндай міндеттерді шешу үшін, мектептердегі, жоғарғы оқү
орындарындағы тәрбие жұмыстарының сапасын жақсарту мәселелерін түбегейлі
зерттеуді қажет етеді. Осыған орай істің мәніне ықпал етуші факторларды жан
– жақты ескерудің маңызы айрықша.
Егер мектеп жасындағы балалар үшін мұғалім барлық бейнесімен ерекше із
қалдырып, оларға күшті әсер ететін тұлға болып саналатын болса, ал ересек
оқушылар мен студенттер үшін мұғалімнің, оқушуның әрбір қимыл –
қозғалысының, іс - әрекеті мен сөйлеген сөзіне оның ақыл – кеңесіне, өзге
адамдармен қарым – қатынасына, шәкірттерге қоятын түрлі талаптарына
өдерінше іштей сын көзімен қарайды.
Жоғарғы оқу орындарында нағыз маманның қалыптасып, оның тұлғасының
дамуындағы күрделі процесте оқытушының атқаратын рөлі ерекше. Бұл мәселені
зерттеушілерге (А.А. Бодалев, З.Ф. Есарева, Н.Ф. Кузьмина) жоғарғы оқу
орындарындағы оқытушылардың кәсіптік іс - әрекетінің көзі тәрбиелік қарым –
қатынас болып табылады. Оқытушылардың студенттермен тәрбиелік қарым –
қатынасы нәтижесі студенттің тұтас, жан – жақты әлеуметтік – белсенді тұлға
ретінде қалыптасуы, жоғарғы оқу орнын жетістікпен аяқтау мақсатының
орындалу дәрежесін анықтайды.
Сонымен студент тұлғасының қалыптасуында оқытушымен өзара дұрыс қарым –
қатынас үлкен рөл атқарады. Бірақ кейде осы күрделі қарым – қатынаста
қарама - қайшылықтар, кедергілер нәтижесіндегі конфликтілер, тұлғааралық
түсініспеушіліктер жиі туындайды. Осы мәселені анықтау барысында арнайы
жүргізілген психологиялық зерттеулер студенттер мен оқытушылар өзара
қатынасында эмоционалды және тұлғааралық түсініспеушілік тұрғысында әрқилы
кедергілердің болатындығын анықтады. әрине, мұндай мәселенің түпкі
себептерін психологиялық жағынан тереңірек зерттеу тәлім – тәрбие ісіндегі
маңызды мәселе болып саналады.
Тақырыптың өзектілігі: Бізде, атап айтқанда, Қазақстанда, әсіресе
жоғарғы оқу орындарында, ұстаз бен шәкірттер арасындағы қарым – қатынас
орнату олардың арасындағы кездесетін қиыншылықтарды, кедергілерді зерттеу,
психологиялық тұрғыдан әлі де қызу қолға алынып, тиянақты іздестірілмеген
мәселелердің бірі қатарына жатады. Ал ұстаз бен шәкірттер арасындағы
қатынасты зерттеуде ғылыми педагогикалық бірен – саран әдебиеттер мен
мақалаларда тек ұстазға қажетті сапаларды сөз етумен ғана шектеледі.
Сондықтан, бұл мәселе кеңірек психологиялық зерттеуді талап етеді.
Зерттеу мақсаты: Оқытушы мен студент өзара қатынасындағы кедергілердің
туындау себептерін анықтау.
Зерттеу міндеті:
1. Оқытушы мен студент өзара қатынасындағы кедергілерді, конфликтілі
жағдайларды теориялық тұрғыда зерттеу.
2. Анықталынған кедергілердің қарым – қатынаста көрінуіне байланысты
әдістемелер жүйесін жинақтау.
3. Таңдалынған әдістемелерді эксперименттік тұрғыда зерттеу және
нәтижелерді өңдеу.
Зерттеу объектісі: Жоғарғы оқу орнының отыз оқытушысы (ҚазҰУ – дің
тарих және филология факультеттерінің оқытушылары).
Зерттеу пәні: Оқытушы мен студент қарым – қатынасындағы кедергілер.
Зерттеу болжамы: Оқытушының студенттермен қарым – қатынас ерекшелігіне
оның қарым – қатынас жүргізудегі басым типі әсер етеді.
1. Адамдарға деген қатынас оның конфликтілі жағдайдағы мінез – құлық
стилімен байланысты.
2. Коммуникативті қабілеттің жетіспеуі кедергілер мен қайшылықтардың
туындауына алып келуі мүмкін.
Бітіру жұмысында келесі эксперименттік әдістер қолданылды:
1. К. Томастың Конфликтілі мінез – құлық стилін анықтау әдістемесі;
2. Т. Лиридің Тұлғааралық қатынастарды зерттеу әдістемесі;
3. Ұстаздардың педагогикалық бағыттылығын диагностикалайтын экспресс
әдістемесі;
I – ТАРАУ. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1. Оқытушы мен студент өзара қатынасындағы кедергілер, олардың конфликтілі
жағдайда көрінуі және пайда болу себептері
1.1. Кедергі түсінігі және оның функциялары
Біздің өміріміз, өмірдің басталып аяқталғанына дейін үздіксіз
кездесетін кедергілерден арылу процесінен тұрады. Кедергілердің түрлері өте
көп, мысалы: физиологиялық, рухани, әлеуметтік, ақпараттық, құндылықтық;
біздің өміріміз осы кедергілерді шешу, қанағаттандыру мақсатымен жүреді.
Атақты бір классиктің айтқанындай өмір дегеніміз – күрес. Сондықтан да
адамдар өмір бойы күрес жағдайынан өтеді.
Адамға білім, ерік, энергия, ерекшелік, қабілет, мінез – құлықтың
керегі не? Деген сұраққа басты жауап – мақсатқа жетудегі кедергілерді жою.
өмірдің барлық қуаныштары мен өкініштері, шарықтау және құлау шектері
өмірде әр түрлі кедергілерден өту процестерімен тығыз байланысты.
Кедергі түсінігінің эвристикалық болашағын ең алғаш әлемдік
психологияның ең бір күшті бағытын қалаушы З. Фрейд болып табылады.
Психоанализдің теориясында адамның мінез – құлқы екі категорияда
қарастырылады. Олар: катексис - белгілі бір объектілерге бағытталған,
босаңсуды талап ететін инстинктілердің психикалық энергиясы. Ал,
антикатексис – инстинкттерді қанағаттандвру жолындағы кедергілер. Мінез –
құлық дегеніміз – барлық психодинаикалық процестер ішкі және сыртқы
кедергілер мен инстинкттердің өзара әрекеттестігінде көрініс табады [1, 12
– 13 б.].
Кедергілерді зерттеуде әр түрлі психологилық бағыттар өз үлестерін
қосқан. Кедергі түсінігі К. Левиннің тұлға теориясында үлкен орын алады.
Оның мектебінің зерттеушілері тұлға қалыптасуының кейбір сәттерін мақсат –
кедергі деңгейіндегі ерекшеліктермен байланыстырады. Шешілмейтін
кедергілер адам энергиясы мен белсенділігін, интеллектісін басады.
К.Левиннің айтуы бойынша кедергілер қосымша белсенділік тудырады,
субъектінің бір іс - әрекеттен екіншіге ауысуын қамтасыз етеді [2, 59 б.].
Ресейде кедергілердің ролін ең алғаш болып ғылыми шығармашылық
саласындағы ғалымдар қарастырған. Олардың зерттеуі бойынша әрбір
жаңашылдықта ерекше танымдық кедергілер пайда болады. Бұл құбылысты
анықтаған Б.М. Кедров онтанымдық – психологиялық кедергі деп атады.
Жаңашылдық сол кедергіні жеңу процесі болып табылады. Қазіргі кезде
шығармашылық психологиясы кедергі түсінігінсіз жүре алмайды. Педагогикада
осы түсінік негізінде мәселелі оқыту теориясы қалыптасты.
70 – ші жылдардың соңында іс - әрекет теориясын кедергі түсінігі
негізінде қалыптасу туралы көзқарастар ұсынылды, бірақ бұл көзқарас қолдау
таппай ұмыт болды. К. Маркс өз кезінде кедергі түсінігін іс - әрекетпен
байланыстырған, бірақ К. Маркске дейін К.Д. Ушинский жазған: Кедергісіз іс
- әрекет болуы мүмкін емес [3, 6 б.].
Сондықтан да адамның кедергілермен өзара әрекеті психология үшін
жаңашылдық болып табылмайды. Бірақ қазіргі кезде көп жағдайларда кедергі
түсінігін психикалық құбылыстарды бөлек – бөлек түсіндіргенде, жеке
психологиялық мәселелерді қарастырған кезде ғана қолданады.
Кедергілер жүйе элементі ретінде. Кедергілер әр кез белгілі бір жүйенің
элементі ретінде жүреді, ол әркез сол жүйенің басқа элементтерімен
өзараәрекеттеседі. Кедергі дегеніміз – белгілі бір элементтердің қатынасы,
ол тұтастай жүйеге де оның бөлек бөлшектеріне де әсер ете алады. Бұл
әсердің ерекшелігін келесідей сөздермен сипаттауға болады: қарсыласу,
тоқтау, ұстамдық, қарсы әрекет, айрылу, жолдың болмауы және т.б. бұл
эффектілердің барлығы шектеу сипатында.
Басқа элементтерге қатынасында кедергі негізгі келесі функциялар
атқарады:
• Тұрақтандыру кедергі қозғалысты тоқтатады, оған статика береді.
• Коррекция кедергімен соқтығысқан қозғалыс бағытын өзгертеді.
• Энергетизациялау қозғалыстың энергиясы тоқтатып тұрған кедергінің
әсерінен жиналады.
• Мөлшерлеу кедергі қозғалысты және оның деңгейін мөлшерлейді.
• Мобилизациялау тірі ағзалар кедергімен кездескенде, оны шешу үшін
өзінің энергетикалық және басқа да ресурстарын жинақтайды.
• Тоқталу кедергі қозғалысты тоқтатады және оның белсенділігін
азайтады.
• Басу ағзаның өмірлік әрекетін, сұраныстарын әрдайым тоқтату
арқылы кедергі оның функционалды мүмкіндіктерін әлсіретеді.
• Бағдарлаушы коррекция мен мөлшерлеу кедергінің бағдарлаушы
функциясы.
Психология ғылымында кедергі теоретикалық ұғым, жалпылау мен
абстракцияға негізделген. Адамға қатысты кедергілерге әр түрлі факторлар
әсер етуі мүмкін. Мысалы: жабық есік, қажетті ақпараттың жетпеуі, өзін -
өзі ұстау, қолданатын құралдардың жетіспеуі, шаршау, кеңістік пен уақыт,
қалаудың, қалаулы уақыттың алыстауы; кедергі – адам өмір іс - әрекетінің
көріністерін шектейтін, оның қажеттіліктерінің қанағаттануына кедергі
болатын объектілердің қасиеттерінің бейнесі [4, 96 б.].
Кедергі субъективті – объективті категория, себебі әлсізге қиын болып
көрінетін кедергі, күштіге қиын болып көрінбейді. Сыртқы кедергілер ішкі
кедергілермен тығыз байланысты, сыртқы кедергілер ішкі кедергілерді
өндіреді. Монотонды, бірқалыпты кедергілер қызығушылықтың төмендеуін
тудырады, ал ойламаған жерден пайда болған кедергілер керісінше –
эмоционалды стресс, фрустрация, реніш және т.б. тудырады. Кедергіні субъект
әр кез эмоционалды дискомфорт ретінде сезінеді. Ол оның әрі қарай жемісті
жұмыс істеуіне өз кедергісін келтіреді, тіпті қарым – қатынасты тоқтату
жағдайларына да алып келуі мүмкін жағдайлар болады.
Кедергі түсінігімен ежелден зерттеушілер ерік феноменін тығыз
байланыстырады. Сонымен қатар кейбір авторлар ішкі және сырқы кедергілерді
бөліп қарастырады. Ал кейбіреулері құндылықты – мотивациялық табиғаты бар
ішкі кедергіні ғана қарастырады. Еріктің дамуы мотвациялық кедергілерді
жетістікпен жеңу тәжірибесінде және тұлға құрылымының өзгерісімен дамып
отырады.
Мақсатқа жетуде белгілі бір кедергілер пайда болады, сол себептен осы
кедергіні шешу мәселесі туындайды, сонымен басты мәселе қажеттілікті
қанағаттандырудағы кедергі. Мұндай жағдай қиын мәселелі тапсырма тудырады,
себебі бұл тапсырманың шешімі субъектінің өткен тәжірибесінде шешімі жоқ.
Жалпы мағынада алып қарайтын болсақ, даму дегеніміз – организімнің
дұрыс, тұрақты өмірлік іс - әрекетін бұзатын кедергілерге жауап реакциясы.
Бұл жауап реакциясы ішкі ресурстардың жоғарылауында, қайта құрылуында
белгілі бір қарсылықтарды жоюға бағытталған кедергілерді шешуде көрініс
табады. Бұл кедергілер әлеуметтік ортада, қарым – қатынаста, өзара
қатынаста әр түрлі кедергілерге алып келіуі мүмкін. Ал ол кедергілер өз
алдына қарам – қайшылықтар, қиындықтар, конфликтілі жағдайлар тудырады.
Жалпы алып қарайтын болсақ кедергі конфликтінің нәтижесі немесе
конфликтінің өзі болуы мүмкін.
Қазіргі заманда конфликт мәселесі ең бір актуалды мәселелердің бірі.
Адамдар арасындағы конфликт мәселесінің кеңдігі және күрделілігі сондай, ол
кез – келген бір білім облысының зерттелу монополиясы бола алмайды.
Кофликтіні заңтанушылар, өнертанушылар, философтар, әлеуметтанушылар,
психологтар зерттейді.
Конфликт латын тілінен аударылғанда – қақтығыс деген мағынаны
білдіреді [5, 84 б.]. Кофликт қиын шешілетін шиеленістер, қарама – қарсы
қызығушылықтар түйіскен кезде пайда болады. Конфликт - жеке адам,
әлеуметтік топ, социум деңгейіндегі қарама – қарсылық күресінің бейнесі [6,
18 – 19 б.]. Сондықтан, конфликт лидерлік қатынастардың нормасы деп айту
дұрыс. Эксперименталды психологтар кофликтке мынандай анықтама береді:
Бақыланатын субъектілер бір – біріне қарама – қарсы бағытталған күштер
әсер еткенде пайда болатын эмоционалды шиеленіскен күй. Конфликт ұғымы
И.П. Павловтың ғылыми мектебінен келген невроз, қиын күй деген
терминдермен функционалды туыстықта жатыр.
Ресей ғалымдары А.Я. Анцупов және А.И. Шипилов былай деп айтқан: Өмір
– бұл күрес, ал күрес – бұл конфликт [7, 6 б.].
Конфликт мәселесі өмір басталған кезден бастап туды. әр түр өзінің
өмірін сақтап қалу үшін қиян – кескі күрескетүскен. Яғни ерте заманғы
конфликттің себебі ең алдымен, билік үшін күрес, өз тіршілігін сақтап
қалудағы күрес. Уақыт өткен сайын өмір жағдайлары да ауыса береді, сонымен
қатар кофликт түрлері де өзгереді. Барлық әлеуметтік құбылыс сияқты бұл
процессуақыт бойымен ағды. Конфликт белгілі бір даму периоды мен
кезеңдерден тұрады. Анықтамаға сүйенетін болсақ: Конфликт – бірнеше
жақтардың өзара әрекеті процесі кезінде туындайтын мәнді қарама –
қарсылықтарды шешудегі айрықша шиеленіскен әдіс С.М. Емельянов бойынша [8,
13 б.].
Жалпы конфликт дегеніміз – адамдар арасында олардың белгілі бір
ойларының, мақсаттарының, мүдделерінің, құндылықтарының және т.б.
ерекшеліктерінің сәйкес келу, келмеуінен туындайды.
Әрбір конфликтте оның қатысушылары – конфликттанттар болады. Олар:
ерік,жігер, сана бар және олар өз әрекеттерінің мағынасын түсініп, оларға
жауап бере алады. Әрбір қатысушы субъект болып табылады, субъект бір немесе
бірнеше адам болуы мүмкін. Қарсы субъекттер бір – біріне оппонент болады6
олардан басқа да субъекттерболуы мүмкін. Қарсы субъекттер болуы мүмкін.
Бұлар бақылаушылар. Бақылаушылар екі жақ арасында бейбіт функцияны
атқарады. Бірақ, олар тез арада оппонент болып кетуі мүмкін. Кофликт даму
үшін инцидент ерек. Кейде ұзаққа созылған конфликт кезінде оны бөліп
қарастыру қиынға соғады, өйткені толықтырушы мән – жайлар көбейіпкетеді.
Сонымен қатар пәні жоқ кофликттер болады. Егер де жағдай айқындалмаса, онда
опоненттер ерте әлде кеш бір – біріне зиян келтіреді [9, 184 б.].
Біздің өмірімізде адамдар конфликтке түсуден сақтана алмайды. Кейде
адам бір немесе бірнеше адамдармен инициаторда болып кетуі мүмкін, әлде аяқ
астынан түсіп қалуы мүмкін. Кейде еріксіз екі адамның арасында арбитр
немесе біржақты қорғаушы ретінде де болады.
Конфликттің зерттеу әдістемелері: эксперимент, сұрақтама, бақылау және
т.б. конфликтті дұрыс меңгеру үшін оның шекараларын дұрыс анықтап алу
қажет. Оның үш аспектісі бар: кеңістік, уақыт және ішкі жүйелік.
Конфликттің басталуы үш шартпен байланысты:
1. бірінші қатысушы саналы және белсенді түрде конфликт инициаторына
қарсы әрекет етеді.
2. екінші қатысушы бұл әрекеттердің оған қарсы бағытталғанын ұғынады.
3. екінші қатысушы конфликт инициаторына қарсы жауап ретінде белсенді
әрекеттер қолданады. Бұл мезеттен конфликт басталды деуге болады.
Конфликт элементтері:
- екі қатысушы немесе кофликтінің екі жағы
- жақтардың қызығушылығы мен құндылықтардың өзара сәйкессіздігі
- қарама – қарсы жақтың қызығушылығын, жоспарын бұзуға бағытталған
мінез – құлық
- басқа жақа әсер ету үшін күш қолдану
- сыртқы орта сипаты, үшінші қатысушының болуы
- қатысушылардың өзіндік ерекшеліктері: агрессивтілік, авторитеттілік
- конфликттік қатынастың стратегиясы мен тактикасы
Конфликт критерийлері:
1. жақтардың өзара тәуелділігі, яғни бір адамның белсенділігі
басқаадамның әрекетін анықтайды, ал бұл әрекет бірінші
субъектінің жауап реакциясын тудырады.
2. жағдайды конфликттік деп ұғыну, яғни екі жақ бір – бірінің
әрекетін мақсатына жетудегі әдейі жасалынған қастық деп
бағалайды.
3. мінез–құлық стратегияларын таңдау: компрмисске келу немесе
рационалды шешім қабылдау.
Конфликт адамдар үшін қандай ролде? Көп адамдар конфликтіні жағымсыз
құбылыс ретінде қабылдайды. Ал кейбір адамдар, конфликт – бұл пйдалы
әлеуметтік құбылыс деген. Бұл бағытты аристотель, Гоббос, Гегель, Маркс
қолдады. Реалды өмір болу үшін түрлі көзқарастар, конфликттер, өзгерулер
болу қажет. Конфликт адамға еркіндік береді, онсыз еркіндік бола алмайды,
топ ішіндегі конфликт қарама қайшылықтарды шешеді.
Конфликт даму кезінде бірнеше кезеңнен өтеді. Бұл кезеңдер міндеті және
тиісті емес. Кезеңдердің ұзақтығы әртүрлі болса да оның тізбегі бірдей.
1. Конфликт алдындағы жағдай осы кезде конфликт кенеттен пайда
болады, бірақ көбіне осы кезеңде қандай да бір алғы шарттар
болады. Бұл жағдайды латентті деп айтады. Ол мына этаптардан
тұрады:
- обьективтік мәселенің жағдайының пайда болуы.
- жағдайды түсіну.
- конфликтті емес әдіспен жағдайды шешу.
Конфликт алдындағы жағдайдың пайда болуы.
2. Конфликт туындау үшін, бір жақ екінші жақтың қызығушылығына қысым
жасайтын, әрекет ететін инцидент болуы керек – осы кезеңнен бастап конфликт
пайда болады, бұл екі жақтың алғашқы қақтығысуы.
3. Егер конфликт алдындағы кезеңде конфликт эмоционалды болса бұл кезеңде
ло жарыққа шығады. Кейде, осы кезде конфликт басталып, тез аяқталып кетуі
мүмкін. Ол мысалы, конфликтанттар инцидент кезінде өз конфликттерін шешеді.
Ерекше жағдай – бұл өткір конфликт, бұл конфликттер бір адам екінші
адамға физикалық жазаға дейін қорқытады.
4. Эскалация – бұл кезеңде конфликт табалдырықпен жүреді. Эскалация
үздіксіз болуы мүмкін.
5. Кульминация кезінде конфликтіге түсетін екі жақтың біреуі
конфликтті одан әрі қарай жасай берудің қажеті жоқ екендігін
түсініп, конфликтілі жағдай саналады.
6. Конфликттің бітуі – яғни бір шешімге келу.
Егер конфликттер нақты дұрыс шешім қабылдауға және өзара қатынастарды
дамытуға мүмкіндік берсе, оларды конструктивті конфликт деп атайды. Ал,
эффективті қатынасқа және шешім қабылдауға кедергі жасайтын конфликттерді
деструктивті конфликт дейміз.
Конфликттің негізгі 5 типі бар, олар:
- Тұлғалық
- Тұлғааралық
- Тұлға мен топ арасында
- Топаралық
- Элеуметтік конфликт
Тұлғалық конфликт – Бұл жерде конфликт қатысушылары адамдар емес, жеке
тұлғаның ішкі дүниесін құрайтын әлеуметтік ортамен қарама – қарсылыққа
ұшырайтын түрлі психологиялық факторлар болып табылады: қажеттіліктер,
мотив, құндылық, сезімдер және тағы басқа. Бұл мәселені психоаналитик
тұрғыдан адамда конфликт кезінде тілектерінің соқтығысуы жүреді. Ол және
Жоғарғы мен құрылымдарының қақтығысынан туындайды. Оларды өткеру
сублимация, проекция,рационализация, регрессия, тағы басқа механизимдері
көмектеседі.
Тұлғаралық конфликт – ең көп тараған конфликт типі және ол тұлғалық
конфликтпен тығыз байланысты. Бұл конфликт түрлі көзқарастар мен
құндылықтарға не жеке тұлғалар арасында көрінуі мүмкін. Оған жастардың
арасындағы конфликтер, отбасы конфликтерін жатқызуға болады.Тұлғааралық
конфликт түрліше көрініс табады. Көптеген жетекшілер бұл конфликтің негізгі
себебін мінездің сәйкес келмеуінен көреді.
Тұлға мен топ арасындағы конфликт – тұлғалық және топтық қызығушылықтар
негізінде туындайды. Оның туу себебі топтың ойына қарсы шыққан жеке тұлға
болуы мүмкін.
Топаралық конфликт – ұйым арасында конфликтткр туындайтын формальды
және формальды емес топтардан тұрады. Мысалы, түрлі бөлімдердің жұмысшылары
арасында конфликт. Топаралық конфликт мақсаттардың келіспеушілігінен,
шектелген ресурстар үшін күрес (билік, байлық, территория, материалды
ресурс), яғни реалды және әлеуметтік бәсекелестіктен туады.
Әлеуметтік конфликт - өзара қатынас субъектілерінің бір – біріне қарама
– қарсы келетін белгілі бір мақсаттарына бағытталған жағдай. Бұл конфликтті
негізгі үш мезетке бөлуге болады: біріншіден, бұл әлеуметтік қарама –
қарсылықтардың ең ақырғы жағдайы; екіншіден, әлеуметтік конфликт түрлі
әлеуметік бірлестіктердің, яғни ұлт, класс, мемлекет, әлеуметік институт,
әлеуметтік субъекттің соқтығысуынан көрінеді; үшіншіден, қарама – қарсы
жақтар бір – біріне қайшы болатын қызығушылық немесе мақсаттарға ұмтылады
[10, 69 б.].
Конфликт үнемі белілі бір жүйеде өтеді: отбасында, топта,
еңбекколлективінде. Егер екі жақ оларды шешудің элементарлы псхологиялық
жолдарын білмесе, түрлі себептермен туындайтын конфликттер өте ауыр өтеді.
Қазіргі кезде кеңестік психология ғылымында жеке адамдар арасындағы
шиеленістер мәселелеріне біршама көңіл бөліне бастады. Зерттеуші құбылыстың
ақпараттық негізінде қалыптасқан эмпирикалық деректер молынан жинақталуда.
Біз Н.В. Гришиннің тұлғааралық (жеке адамдар арасындағы) қайшылықты
зерттеуін кеңестік психологияда төмендегі бағыттармен жүргізілуде деген
пікірмен толық келісеміз.
1. адамдар арасындағы қарым – қатынас барысында туындайтын қарама -
қайшылықты табиғи жағдайда зерттеу.(мектептегі, отбасындағы,
өндірістегі қайшылықтар).
2. өзара түсініспеушілік және адамдар арасындағы қайшылық тәжірибелі
лабораториялық түрде жүйеленген.
3. математикалық моделдеу әдістерінің көмегімен қайшылықты зерттеу
[11, 145 б.].
И.В. Чернов және А.И. Щербаков ғылыми ұғымдағы қайшылықты жағдайларды
зерттеу барысында, қайшылықтың пайда болуының себептерін бөліп шығарды:
ұжымда өзін - өзі көрсете алмау, немесе өзін - өзі көрсетіге талпынуда және
басшылардың жұмысты дұрыс ұйымдастырмауы, яғни ұйымдастыру қабілетінің
жетіспеуі [12, 15 – 19 б.].
В.И. Селиванов және Н.А. Федоров студенттер арасындағы қайшылықтың
пайда болуын талдай отырып, оның 79% қоғамдық жұмыспен және жеке
қатынастармен, ал 21% оқу және ғылыми жұмыспен байланысты екенін көрсетеді
[13, 45 б.].
Ф.М. Бородкин және Н.М. Коряк өндірістегі қайшылықтарды зерттей отырып,
қайшылықты өара әрекеттестіктің кезеңдерін түсіндіру үшін инцидент деген
ұғым енгізеді. Яғни бұл қайшылыққа қатысушылардың арасындағы ашық тікелей
қақтығыс деп көрсетіледі [14, 69 б.].
В.М. Афоньков жоғарғы сынып оқушылары мен студенттер арасындағы
қайшылықты өзара қатынасты зерттеуінде, қайшылықты өзара әрекеттестіктің
келесі түрлерін бөліп шығарады:
1. кейбір жағдайларда қанағаттанбаушылықтың жасырын жағдайы, яғни өзінің
ішкі ойымен келіспейтін әрекеті, өзін қоршаған адамдардың шешіміне
немқұрайлықпен, тәкаппарлықпен қарау, ұжымнан бөлек, алшақтау жүріп.
2. қайшылық жағдайда қобалжу сезімдерін басып тастау, ішкі эмоционалды
қысымын төмендету үшін, саналы түрде қиял әлеміне кету әлсіз
наразылықты тудырады.
3. ашық қақтығыс өінің келіспейтін жақтарын көрсету, бірден өткір талас,
ұрыс – керіс, төбелес, бүлік, өзін қоршаған адамдарға бағынбау,
агрессивтілік т.б. эффективті әрекеттер өзінің келіспеушілігінің
көрінісі түрінде болады [15, 36 б.].
М.М. Ященко қайшылықты мазмұны бойынша классификациялауға талпыныс
жасайды.
1. тұлғаның әлеуметтік көріністерінің тұрақсыздығы және шынайы шындықтың
негізіндегі қайшылықтар;
2. тұлғаның қоғамдық қатынаста алатын орны мен оның даму деңгейінің
жетістіктері арасындағы сәйкестіліктің болмауы нәтижесіндегі
қайшылықтар;
3. екі немесе бірнеше өмірлік мәнді әрекеттерді таңдау керектігінен
туатын қайшылықтар;
4. тұлғаның қажеттіліктері мен оны қанағаттандырудағы шынайы
мүмкіншіліктердің арасындағы сәйкессіздік нәтижесінде туындайтын
қайшылықтар [16, 185 б.].
Кеңес зерттеушілерінің көпшілігі тұлғааралық қайшылықтың тууын
объективті және субъективті себептердің ықпалынан деп санайды. Қайшылық –
ерте жастық шақта, құрдастар ортасында, топтағы міндеттердің дұрыс
бөлінбеуінен; жоғарғы сынып оқушылары мен студенттердің тұлғааралық жеке
қасиеттері нақты өмірлік жағдай бейнесінің тұрақсыздығы және әлеуметтік
жағдайларды дамытуының біржақтылығынан пайда болады деген пікір айтылады.
Олардың айтуы бойынша – жоғарғы сынып оқушылары, болашақ студенттер мен
студенттер арасында қайшылықтар үнемі болып тұрады. Сонымен қатар олар
жастық шақта туындайтын қайшылықтың типтік формасын классификациялайды: бір
мезеттік эмоционалды қайшылық, динамикалық стереотипті бұзу қайшылығы және
құндылық қайшылығы.
Е.А. Шумилин және И.П. Шендрин жоғарғы сынып оқушылары мен студенттер
арасында қайшылықтың туындау сипаты мен оның өту ағымын зерттейді.
Авторлардың айтуы бойынша – жоғарғы сынып жасындағы балаларды дұрыс
бағаламауынан, кейде балалардағы қоршаған ортаға деген конфликт түсінігі,
конфликтілі жағдайға алып келеді. Негізінде болашақ студенттер, яғни жас
жеткіншектер мен студенттер ата – аналарымен және мұғалімдермен, қоршаған
ортамен қарым – қатынасы тең дәрежеде болуы тиіс [17, 58 б.].
Қазіргі концепцияларға келетін болсақ американдық социолог – теоретигі
Толкот Парсонс кофликтті жағдай анализіне көп мән береді. Оның ойынша,
конфликт - әлеуметтік анамалия, оны сырқат сияқты жеңіп, меңгеріп алуға
болады. Парсонс позициясын адамдық қарым – қатынас мектебінің өкілдері де
қолдайды. Олардың айтуы бойынша индустриалды дамыған қоғам әлеуметтік
консенсунс және гармонациялы жағдайға ұмтылу қажет. 50 – жылдары әлеуметтік
конфликт батыс мәдениеті құндылықтарына қарсы бағыт ретінде қарастыратын
көзқарастар азая бастады. Осы жылдары әлеуметтік конфликттің жаңа
концепциялары жазылған. Соның ішінде Л. Козер, Р. Дарендроф пен К.
Боулдинг. американдық зерттеуші Л. Козер әлеуметтік конфликтінің
функциялары атты кітапты жарыққа шығарды. Бұл кітапта әлеуметтік топтар
конфликті қарым – қатынассыз болмайды және ол қоғамға жүйесіз мәнге ие деп
жазылған. Конфликтке деген қызығушылық Еуропада да болды. Р. Дарендроф
Классовая структура и классовый конфликт атты жұмысты жазды. Оның ойынша
әр қоғамға дизинтеграция және кофликт болады: Барлық қоғамдық өмір –
конфликт деген [18, 52 б.].
Зерттеушілердің көпшілігі тұлғааралық конфликтні түсінуде, адамдар
арасындағы қарым – қатынастар кезіндегі қарама – қарсы қақтығыстарының,
мінез – құлықтың әдіс – тәсілдері адамдардың қандайда бір мақсатқа жету
жолындағы талпынуының шарты ретінде деген анықтамаға келеді. Тұлғааралық
қайшылық күрделі комплексті білім ретінде қарастырылады, сондықтан да оны
анықтау үшін әлеуметтік – психологиялық құбылысты сипаттау керек. А.А.
Петровская тұлғааралық қайшылықты категориалды топтардың негізгі төрт
рамкасында талдау қажеттігін ұсынады. Олар: қайшылықтың құрылымы, оның
динамикасы, қызметі және типологиясы [19, 5 б.].
1.2. Оқытушылар мен студенттер арасындағы
педагогикалық қарым - қатынас
Қазіргі кезде қарым – қатынас мәселесі өзекті мәселелердің бірі болып
саналады. Соңғы он жылда осы мәселелер төңірегінде басылып шыққан
теоретикалық – экспериментті түрде дәлелденген. Қарым – қатынастың алғашқы
турлері мен типтерінің алғашқы классификациясының (Л. П. Буева , Л.С
Выготский, А.С. Золотнякова, И.С. Кон, Б.Ф. Ломов, А.А. Леонтьев, Б.Д.
Парыгин, С.Л. Рубинштейн, А.А. Бодалев және т.б. жасаған). Біз өзара
түсіністіктің орнын қарым – қатынас құрылымында қарастыруға тырыстық.
Педагогикалық қарым – қатынас шәкірттің (оқушы, студент) психикалық
дамуының қайнар көзі болып табылады. Педагогикалық қарым – қатынас
құрылымында өзара түсіністік деңгейі детерминанттың тұтас қатарымен
меңгеріледі. Бұған жататындар: жас, өзіндік бағалаудың даму деңгейі, білім
деңгейі, икемділік, дағды.
Ұстаздар мен шәкірттер арасындағы өзара қарым – қатынастың дамуына,
яғни ұстаздың қарым – қатынас жасау деңгейі, педагогикалық топтың және
сыныптың даму деңгейі әсер етеді.
Қарым – қатынас жасау барысында шәкірттер өздерінің мұғалімге деген
қатынастарын көрсетеді. Ұстаздар мен шәкірттер арасындағы қарым – қатынас
әрдайым келісімді, өзара түсініскен, шынайы қатынас бола бермейді.
Қатынастардың әрқашанда жақсы бола бермеуі ұстазға да шәкіртке де
байланысты.
Ұстаз бен шәкірттердің қарым – қатынас функциясы әртүрлі. Сондай
функциялардың классификациясының негізгі біреуі Ломовтың Индивидтің мінез
–құлқындағы әлеуметтік регуляция және қарым – қатынас атты еңбегінде, ол
осы функцияның негізгі класын бөліп шығарды. (коммуникативті –
ақпаратталған) [20, 98 б.].
Тағы да ол қарым – қатынастың бірлескен әрекет ұйымдастырушы ретінде,
адамдардың бір – бірін тануы, және тұлғааралық қарым – қатынастың дамуы мен
қалыптасуы деген түрлерін бөліп шығарады. Б.Ф. Ломов – қарым – қатынас
жоғарғы динамикалықпен және функционалдылықпен сипатталатын көп өлшемді
процесс ретінде зерттелінуі тиіс деген қорытындыға келеді. Ұстаз бен шәкірт
арасындағы өзара түсіністік бірден қалыптаспайды [21, 58 б.].
Қарым – қатынас біздің өмірімізде және қоғамдағы іә - әрекетте үлкен
ролге ие. В.Н. Панаферовтың айтуы бойынша кез келген адамдық әрекеттер
қарым – қатынастан тыс болмақ [22, 124 б.].
Кеңестік психологтар қарым – қатынастар әс - әрекеттің айрықша түрі
ретінде қарастырады. Педагогикалық іс - әрекетте қарым – қатынас – ұстаздар
мен шәкірттер арасындағы өзара байланыстың және өзара әсердің әртүрлі
түрлері және формалары.
Кеңестік психологияда қарым – қатынасты, бір жағынан іс - әрекеттің бір
түрі, екіншіден, іс - әрекеттің өзіндік көрінісі деген ұғым басым. Қарым –
қатынастың іс - әрекетпен байланыстылығы топ мүшелерінің бір – бірімен
үйлесу немесе үйлеспеуіне байланысты делінетін қарым – қатынастың
құрылымы өте күрделі. Бұлар бір – бірімен тығыз байланысты үш жақтан
(коммуникативтік, интерактивтік, перцептивтік) тұрады.
Көптеген факторлардың ішінде оқу және оқудан тыс кездердегі ұстаздар
мен шәкірттерарасындағы қалыптасқан – қатынас айрықша шешуші фактордың бірі
болып саналады.
Осы қарым – қатынас мәселері жөнінде тікелей және жанама қамтыған В.М.
Афоньков, А.А. Бодалев, Н.В. Кузьмин, А.А. Леонтьев, Р.Н. Мальковская, Н.Т.
Полехин тағы басқалардың зерттеулерінде өзара қатынастың шешуші роль
атқаратындығы жөнінде баса көрсетіледі [23, 16 б.].
Жеке бастың қарым – қатынастары барысында жс өскін қоғамның әлеуметтік
байланыстар жүйесіне араласады. Осы жүйе барысында қарым – қатынас
тәжірибесі қалыптасады, адамдардың өзара қатынасы хақындағы ережелері мен
әдептерін, адамгершілік қасиеттердің даму комплексін таниды. Мұның бәрі
оның жақсы қырларының, мұғалімдермен достық, пейілділік
қатынастарыныңнығаюына, оқу үлгерімі мен тәлім алу сапасына жан – жақты
өзгеріс жасайды.
Л.Я. Коломинский қарым – қатынас туралы: Бұл процесс барысында жүзеге
асып жалғасатын, қалыптасатын хабарламалық және заттық өзара әсер деп
анықтама берді [24, 63 б.].
Осы кезде тәлім – тәрбие ісіндегі шәкірттермен қарым – қатынас жасауда
мұғалімнің өзіндік сапа ерекшеліктерімен қатар, оның өзге адамдармен
әсіресе, шәкірттердің даралық ерекшеліктерімен санасып отыру қажеттігіне
баса мән береді. Осындай талапты анықтап, оны жүзеге асыру жолында ұстаздың
бойында өзіндік сапа, ұстаздық қасиет және арнайы білім болу керек деген
міндет қойылады. Шәкірттер өз ұстаздарының бойынан көңілдеріне қонымды
талап – тілектеріне лайықты, ұнамды қасиеттерді көргісі келеді. Осы орайда
ұстаздың бойындағы сапалар мен қасиеттердің қаншалықты ықпалды болатындығын
белгілі жүйеге келтіріп, іздестіру оларды күнделікті тәлім – тәрбие
істерінің тәжірибесіне ендіріп отырудың маңызды екендігіне айрықша көңіл
бөлу керек болады. Адамның дамып, жетілуіндегі ерекшеліктерге байланысты,
ұстаздар шәкірттерге ілтипатпен көңіл аударып, сеніммен қарау керек. Егер
де ұстаздар шәкірттерге әлі де бала ретінде қарайтын болса, онда олар
мұндай талаптарға қарсы шығып, өздерінің қарсылығы мен наразылығын сөйлеген
сөздерімен, істеген істерімен, мінез – қылықтары арқылы білдіреді.
Егер кіші мектеп жасындағы балалар үшін ұстаз барлық бейнесімен ерекше
із қалдырып, оларға күшті әсер ететін тұлға болып саналатын болса, ал
ересек балалар, яғни жоғарғы сынып оқушылары, студенттер ұстаздың әрбір
қимыл – қозғалысын, іс - әрекеті мен сөйлеген сөзіне, оның ақыл – кеңесіне
өзге адамдар мен қарым – қатынасына, шәкірттерге қоятын түрлі талаптарына
өздерінше іштей сын көзімен қарайды.
Ендігі кезекте ұстаздар мен шәкірттер қарым – қатынасындағы қарама –
қайшылықтардың, кедергілердің пайда болуын қарастырамыз. Педагогикалық
әрекетте қарама – қайшылықтар мен кедергілер әртүрлі болып келеді. Олар
әрекеттің әртүрлі сферасына қатысты болады. Мұндағы қайшылықтар ұстаздың
шәкірттеріне, өзінің пәнін меңгеру мен ұстаздық шеберлігіне, оқу орнына,
өзінің әріптестеріне деген қарым – қатынасымен байланысты болуы мүмкін.
Педагогикалық жұмыста кедергілердің тууының екі себебін айтуымызға
болады. Бірінші себеп: мұғалімдердің өз ісіне немқұрайлықпен қарауы, сондай
– ақ олардың оқу орнындағы білімге сәйкес алға қойған міндеті, мақсаттарын
дер кезінде орындамауы салдарынан туындайды. Олар нашар оқытады, нашар
қарым – қатынасқа түседі және нашар тәрбиелейді. Мұндай оқытушылардың өзіне
немқұрайлықпен қарауының нәтижесінде олардың қоғамға, ғылымға, адамдарға
немқұрайлықпен қарауы деп айтуымызға болады. Нашар ұстаз тек қана ұстаз
деген атты сақтап тұрады да, ал шын мәнінде педагогикалық процесті бұзады.
Мұндай ұстаздардың жұмысының нәтижесі – педагогикалық жарамсыз болып
табылады. Яғни бұл шәкірттердің сабаққа деген қызығушылығының төмендеуінен,
білімдерінің төмен болуынан т.б. көптеген қасиеттерінен көрінеді.
Педагогикалық жұмыстағы қарама – қайшылықтың туындауының екінші тобына,
ұстаздардың шәкірттермен қалыпты, іскерлік, адамдық қатынасты, өзінің
жұмысына, балаларға деген ерекше махаббаты, жоғарғы білімі болса да орната
алмауынан туындайды. Мұндай жағдайда оқытушының өзі де зардап шегеді. Онда
өзінің педагог ретінде шыңдалмағанын сезіну, өзінің күшіне сенбеушілік,
кәсіпке деген жағымсыз қатынастар туындайды [25, 17 б.].
Ұстаз - өмір бойы баланы оқытатын, тәрбиелейтін, оның тұлғасының толық
қалыптасып жетілуіне үлкен үлес қосатын адамдардың бірі. Ол барлық адамдар
үшін үлгі болуы қажет. Оқыту процесі кезінде және тәрбиелеу кезінде
туындайтын сұрақтарға жауап бере алуы керек, ол үшін міндетті түрде
қателеспеуі тиіс. Ұстаздық мамандықтың өзге маман иелерінен басты
айырмашылығы – оның адаммен жұмыс жасап, оның тұлғасының пісіп – жетілуіне
күші мен қуатын, білімін жұмсауы керек. Соған орай бұл мамандықтың қыры мен
сыры қат – қабат болып келетіндігі де сондықтан. Ұстаздар меншәкірттер
арасында белең алып отыратын кедергілер бір қырынан ұстаздық мамандықтың
күрделілігімен жауапкершілігінің мол екенін аңғартатын болса, екінші бір
жағынан қарастырғанда адамның жан – дүниесінің сыры, психикасы аса күрделі
құрылым екеніне көз жеткіземіз.
Сонымен бірге педагогикалық қарым – қатынаста тәлім – тәрбие саласында
жүргізілетін зерттеулерді анықтап қарағанда ұстаздар мен шәкірттер
арасындағы қарама – қайшылықтар мен кедергілердің болуына әкеліп соғатын
тағы да бірнеше түрлеріне тоқтала кетелік.
1. оқу ісін жүзеге асырып, оны бірізділікпен жүргізуде кедергі болатын
жәйттер мұғалімнің білім деңгейі мен оның шәкірттерге тиімді әдіс –
тәсілдермен жеткізе алмай, тәжірибесіздік көрсетіп, шәкірттеріне
серпінді ықпал ете алмайды. Содай – ақ ұстаз шәкірттерге қоятын
талабын үнемі өзгертіп, қалыпты жағдайдан жиі ауытқып отырады. Соның
салдарынан шәкірттердің тәртібі, ұстазға деген сыйластық
көзқарасының төмендеуіне алып келеді. Мұндай кемшіліктер ең алдымен,
ұстаздық ұйымдастырушылық қабілетімен, сабақ жүргізудегі методикалық
олқылығымен пайда болып, шәкірттер сабақта немесе дәріс үстінде
көпшілік уақытын босқа жіберетін болады.
2. жеке бастың өзі ұстанған адамгершілік қасиеттерге байланысты
кездесетін кедергілер мен қайшылықтар. Баланың өз басына талап қоюы,
айналасына зер салып, әрбір нәрсеге мән беруі баланың өсіп – жетіле
бастағанын көрсетеді. Ересек адамдармен салыстырғанда ұстаз бен
шәкірттер арасындағы өзара қарым – қатынас едәуір күрделі. өйткені,
мұндағы бірінші жақ – ұстаз толық қалыптасқан, мораль, этикалық
жағынан жетілген мінез – құлқы орныққан адам. Екінші жақ –
шәкірттер.
Олар небәрі өз ұстазының сезімі мен ақыл – ойына ынтыққандар ғана. Ұстаз
бен шәкірттің ойлану, түсіну сипаттары да түрлі деңгейде. Ұстазға айдай
анық құбылыс, шәкірттеріне нанымды, анық бола бермейді. Кейде ұстазбен
шәкірт бір құбылысқа сөзге немесе қылыққа беретін бағалары да түрліше.
Ұстаз бен шәкірттер арасындағы қарым – қатынаста қайшылық туындауына
ұстаздың методикалық тұрғыдан қате жіберіп жаңылысуы не оқу материалын
тиянақты тусіндіре алмауы да себеп болады.
3. Шәкірттердің даралық ерекшеліктеріне тән жағымсыз қасиеттері мен
мінез – құлқына орай туатын кедергілер.
4. Шәкірттердің жас ерекшеліктерін елемей, олардың құрдастарымен қарым
– қатынастарының қыры мен сырына жете мән беріп, оларды жете
бағаламау салдарынан болатын қайшылықтар.
Жастық әлеуметтік қажеттілікпен ерекшеленеді. Бұл жас кезінде қарым –
қатынаста үлкен белсенділік танытады. Студент кезеңінде тұлға санасыз түрде
топ арасында достық қарым – қатынас басқа тұлғамен орнатуға тырысады. Он
сегіз – жиырма үш жас аралығында тұлғалық жетілудің ең шыңы болып табылады
[26, 182 – 186 б.].
Э. Эриксон бойынша бұл жас кезеңіндегі негізгі мақсат – сәкестілікке
жету. Сәйкестілік ол толығыменен өз принциптері мен приоритет. әр әрекеті
мен түрлі қарым – қатынаста өзіне сенімді болатын, өзіне не қажетті екенін
және соған жету үшін, қандай әрекет жасау керек екенің білетін – студент
тұлғасы. Жастық – үлкен махаббатпен, тығыз достық және отбасы құруға жар
іздеу уақыты. Жастық жар аралығы уақыты тұлғаның бағалы бағдары саналанған
және әлеуметтік тәуелсіздікте болады [27, 254 б.].
Американ психологы Вайленттің зерттеуі бойынша, жас кезеңіндегі
ерекшелігі, қарым – қатынаста ашықтық және ұйымдастыру қабілетінің болуы
[28, 16 б.]. В.И. Слободчикова мен Е.И. Исаев бойынша жастық кезеңді өз
өмірінің авторы атап кетеді. Яғни, өз өміріңді ойластыру, өзіңнің
қабілетіне байланысты шынайы өмірлік жоспар құру, жасыңның үлкендігін
саналы меңгеру, отбасы құру үшін жар таңдау, мұның барлығы қоғамдағы
негізгі іс - әрекет. Студенттік жас бұл жастық жас кезенің қамтиды. Бұл
жаста мамандық және ғылыми мамандық негізгі жүргізуші іс - әрекет [29, 45
б.].
Б.Г.Ананьев бойынша, осы жас кезеңі белсенді психика дамуы мен өзін -
өзі оқыту, маман ретінде қалыптастыруда ерекше кезең [30, 13 б.].
ЮНЕСКО – ның берілген ақпараты бойынша, дүние жүзінде қазіргі таңда студент
саны көбеюде. Мысал үшін 1980 жылы – 46 млн. Болса; 2000 жылы 79 млн.; ал,
блашақта 2015 жылы 97 млн. болады. Осы жұмыста қарастырылатын мәселенің
болашақтағы ауқымы, қандай көлемді болатыны көрсеткіштер арқылы көруге
болады [31, 69 б.].
Студенттік жас – қоғамның ішінде ерекше категория болып табылады,
оларды біріктіретін ортақ белгі – жоғарғы білім институттары. Олардың
жоғарғы интелектуалдылқ деңгейі мен танымдық мотивацясы мамандыққа
бағыттылығы мен ерекшеленеді. Дүние жүзінде студент жастарының қоғам
өміріне белсенді араласатыны, бұл жастардың тұлғалақ ерекшеліктерінің
айқындылығында. Студент жастар қазіргі заман талабына сай болуына тырысуда.
Үлкен мемлекет, университет деңгейіндегі іс – шараларға студенттер
араласуда, бұл тұлғалақ ерекшеліктің бірден – бір қасиеті. Бұдан
студенттердің ұйымдастыруға, басқаруға және сонымен қатар бағынуға
қабілетінің бар екенін аңғаруға болады. Студенттің жоғарғы курста негізгі
бағыты – мамндықты игеру, теориялық және практикалық қызығушылығы артады.
Осы жас кезінде жастар қаншалықтыортада өз қабілеттерін қолдана алса,
соншалықты өзіндік тұлғалықдамуы артады. Ал, бұл адамға интеллектуалды,
моральды және рухани дамуына мүмкіндік береді. Студентке маңызды болып
келетіні – оқу ордасы. Сонымен қатар сол оқу одасындағы құрдастарымен,
ұстаздармен және басқа тұлғалармен достық, кішіпейілділік қарым – қатынас
орната алудың маңызы өте зор.
И.Ф. Исаевтың айтуы бойынша көптеген студенттерге жоғарғы
белсенділікпен қоса, кейбіреулеріне инфантильдік, жауапкершіліктің жоқ
болуы көрініс табады. Сонымен қатар кейбіреулерінде өзіндік бағалаудың
жоғарылап кетуі, ал ол өз алдына тұлғаның жаңа ортаға енуіне, құрдастарымен
және оқытушылармен тіл табысуына кері ықпалын тигізеді [32, 86 – 89 б.].
И.И. Кобыляцкий студент тұлғасының қалыптасуында екі ерекшелікті бөліп
көрсетеді. Біріншісі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz