Қазақстан Республикасы салық жүйесін басқару
КІРІСПЕ
ТАРАУ 1.САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1.Экономикалық қатынастар; салық саясатының қызмет етуінің теориялық аспектілері
1.2. Нарық жағдайындағы салық саясатының құрылу кағидалары
1.3. Қазақстан Республикасындағы салық саясаты: қалыптасуы және дамуы
ТАРАУ 2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН БАСҚАРУ
2.1. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесін басқару
2.2. Салықтық бақылау және оның салық әкімшілігін жүргізудегі ролі
ТАРАУ 3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ДАМУЫНЫҢ АЛҒЫ ШАРТТАРЫ
3.1. Қазақстан Республикасы салық саясатының даму болашағы
3.2. Қазақстан Республикасы индустриалды.инновациялық саясатын салықтық ынталандыру мақсатында жүргізілген шаралар
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ТАРАУ 1.САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1.Экономикалық қатынастар; салық саясатының қызмет етуінің теориялық аспектілері
1.2. Нарық жағдайындағы салық саясатының құрылу кағидалары
1.3. Қазақстан Республикасындағы салық саясаты: қалыптасуы және дамуы
ТАРАУ 2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН БАСҚАРУ
2.1. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесін басқару
2.2. Салықтық бақылау және оның салық әкімшілігін жүргізудегі ролі
ТАРАУ 3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ДАМУЫНЫҢ АЛҒЫ ШАРТТАРЫ
3.1. Қазақстан Республикасы салық саясатының даму болашағы
3.2. Қазақстан Республикасы индустриалды.инновациялық саясатын салықтық ынталандыру мақсатында жүргізілген шаралар
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
ТАРАУ 1.САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1.Экономикалық қатынастар; салық саясатының қызмет етуінің
теориялық аспектілері
1.2. Нарық жағдайындағы салық саясатының құрылу кағидалары
1.3. Қазақстан Республикасындағы салық саясаты: қалыптасуы және
дамуы
ТАРАУ 2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН БАСҚАРУ
2.1. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесін басқару
2.2. Салықтық бақылау және оның салық әкімшілігін жүргізудегі ролі
ТАРАУ 3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ДАМУЫНЫҢ АЛҒЫ
ШАРТТАРЫ
3.1. Қазақстан Республикасы салық саясатының даму болашағы
3.2. Қазақстан Республикасы индустриалды-инновациялық саясатын
салықтық ынталандыру мақсатында жүргізілген шаралар
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Мемлекет экономикалық өмірде тек қана белгілі бір ақша құралдары
арқылы әрекет ете алады. Онымен мемлекет функцияларының орындалуына мүдделі
тараптар, яғни азаматтар мен заңды тұлғалар қамтамасыз етуі керек. Міне сол
үшін салық жүйесі, яғни міндетті мемлекеттік төлемдер қалыптасқан.
Салықты қалыптастыру және жинау кез-келген мемлекет өміріне өте
қажет, себебі бәрімізге белгілі қаржы-қаражатсыз мемлекет өмір сүре
алмайды. Салық төлеушілер арқылы мемлекеттік аппарат және оның құрылымы
қамтамасыз етіледі, ал мемлекеттік аппарат және оның құрылымы сол салық
төлеушілер мен мемлекет азаматтарының қауіпсіздігі мен өркениетті қоғам
тәртіптерінің қалыптасып, жүзеге асуына кепілдік береді. Әр бір мемлекет
түрлі салық жиынтығын құрады, онда салық төлеу объектісі, салық төлеу
мерзімі мен тәртібі, салықтық жеңілдіктер, сонымен қатар салықты төлеушілер
анықталады.
Әр адам өмірі салықпен тікелей байланысты. Кез-келген адам алғаш рет
жалақы ретінде немесе өзінің іс-әрекетінен табыс тапса, өзін салық
төлеушілер армиясының қатарына қосуына міндетті.
Салық адам өркениетінің алғаш кездерінен, мемлекеттің пайда болуымен
қатар қалыптасып, дамып келе жатыр. Ол туралы ежелгі үнді трактаттарында,
ежелгі грек әдістемеліктерінде, ежелгі европа мемлекеттерінде, ежелгі
Русьта айтылған болатын. 1
Салық салу жүйесі Қазақстан территориясындада қалыптасып, өз
заманының өркендеуіне байланысты дамып келген. Мысалы, мал шаруашылығымен
шұғылданушы көшпенділер феодалдарға рента төлеп, егіннен алған өнімінің
110 бөлігін (ушур), малының 120 бөлігін (зекет) т.б. беріп отырған.
XVII ғасырда қазақ ханы Тәуке құқықтық нормалар жиынтығын құрған, ол
бүгінгі күні бізге “Тәуке заңдары” атымен белгілі. Тарихта атап
көрсеткендей, онда салықтарды, алымдарды, баждарды төлеу тәртіптері
көрсетілген. 2
Тақырыптың актуалдығы салық жүйесінің қажеттілігінде, экономикадағы
әр түрлі өзгерістерге байланысты салық жүйесін үнемі жетілдіріп отыру
қажеттігінде, салық салу, жинау механизміндегі шешілмей жатқан көптеген
мәселелердің әлі де болса қалуында. Халық шаруашылығының дамуы, өндірістік
технологиялардың дамуы, ел экономикасының әр түрлі тоқыраулардан шығуы және
де тоқырауларды болдырмауы, қажеттілігі жоғары салаларға инвестиция салуды
ынталандыру, халықтың әлеуметтік қорғалуы мен қамсыздандырылу дәрежесінің
өсуі, нарықтың тиімді әрі заңза сәйкес жұмыс істеуі, еліміздің саяси
тұрақтылыққа ие болуы, сыбайлас жемқорлық пен көлеңкелі экономиканың азаюы
немесе мүлдем жойылуы, дүние жүзілік қоғамда Қазақстан Республикасының тең
құқылы партнерға айналуы т.б. көптеген жағдайлар салық саясатының дұрыс
шешімдеріне тікелей байланысты.
Еңбегіміздің негізгі мақсаттары оқу процесі барысында жинаған
білімімізді қолдану арқылы студенттерге тақырыптың өзектілігін, мәнін,
қажеттілігін жеткізу, экономикадағы салықтардың атқаратын ролі мен салық
жүйесінің қызмет етуі туралы толық әрі шын мәлімет беру, салық жүйесінің
бүгінге дейінгі дамуына және болашақтағы даму мүмкіндіктеріне талдау жасау,
сонымен қоса салықтық түсімдерге талдау жасау, және де бюджетке түсетін
түсімдердің артуына кедергі келтіріп жатқан мынадай мәселелерді шешу:
– қазіргі заманға сай салық қағидаларының сақталу мәселелері;
– салық жинау және салықты толық әрі заңға сәйкес төлеуді бақылау
мәселелері;
– елімізде кең өріс алған сыбайлас жемқорлық пен көлеңкелі
экономика мәселелері.
Бітіру жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Тараулар: 1.Салық саясатының экономикалық
мәні. 1-ші тараудың өзі 3 бөлімнен тұрады, олар: 1.1.Экономикалық
қатынастар: салық саясатының қызмет етуі, теориялық аспектілері; 1.2. Нарық
жағдайындағы салық саясатының құрылу кағидалары; 1.3. Қазақстан
Республикасындағы салық саясаты: қалыптасуы және дамуы; 2.Қазақстан
Республикасындағы салық жүйесін басқару. Ал екінші тарау: 2.1. Қазақстан
Республикасындағы салық жүйесін басқару; 2.2. Салықтық бақылау және оның
салық әкімшіліктегі оның ролі, - атты екі бөлімнен тұрады; 3. Қазақстан
Республикасы салық саясатының дамуының алғы шарттары. Үшінші тарау
Қазақстан Республикасы салық саясатының даму болашағы және Қазақстан
Республикасы индустриалды-инновациялық саясатын салықтық ынталандыру
мақсатында жүргізілген шаралар атты бөлімдерден тұрады.
Бірінші тараудың бірінші бөлімінде салықтардың экономикалық мәні мен
мазмұны жан-жақты ашылып көрсетілген, салық қажеттілігі және салық түсінігі
туралы әр дәуірдегі ғалым, ойшыл, философтардың тұжырымдаған нақты әрі
толық мәліметтері берілген, салықтардың негізгі қызметтері, салықтарды
есептеу әдістері мен жолдары, салықтардың механизмі және оған кіретін салық
элементтері туралы түсінік берілген. Екінші бөлімінде салық жүйесінің
классикалық қағидаларынан бастап қазіргі заман талабына сәйкес келетін
қағидаларға дейін толық сипаттама берілген.Ал үшінші бөлімде Қазақстан
Республикасы салық жүйесінің тәуелсіздік алған күннен бергі тарихынан
бүгінгі күнге дейінгі салық жүйесіне жетуіміздің жолдары туралы мәлімет
берілген.
Екінші тараудың бірінші бөлімінде Қазақстан Республикасы салық жүйесі
қандай салықтар, алымдар, мемлекеттік баждар, төлемақылар мен кеден
төлемдерінен құралғаны туралы, салық қызметі мен салық қызмет органдары,
олардың бөлімдері, функциялары, міндеттері мен құқықтары туралы, салық
қызмет органдарының басқа да мемлекеттік қызмет органдарымен қатынасы
туралы мәліметтер берілген. Ал екінші тараудың екінші бөлімінде салықтық
әкімшілік және салықтық бақылау, салық төлеушілер тізімдерінің қалыптасуы
және салықтық тексерулердің жүзеге асырылуы туралы ақпараттар берілген.
Үшінші бөлімде салық кодексінде бүгінгі күнге дейін болған тиімді,
мемлекеттік бюджеттің түсімдерінің артуына кедергі келтірмей заңды және
жеке тұлғалардың қалтасынан төленетін салықтардың мөлшерінің азаюына
мүмкіндік берген, өзгерістерге, қысқаша бюджеттік түсімдерге, Қазақстан
Республикасының 2003-2015 жылдарға индустриалды-инновациялық дамуы туралы
стратегиясына байланысты салықтық ынталандырулардың қалыптасуына талдау
жасалып, салық саясатындағы әлі де болса шешілуі қиынға соғып тұрған
мәселелер ашылып, оларды салық жүйесі тиімді қызмет етіп жатқан елдердің
тәжірибелеріне сүйене отырып шешу жолдары ұсынылған.
Біз жазылған дипломдық жұмыс студенттердің, нақтырақ айтатын болсақ
болашақ мемлекеттік басқарушылардың, қаржыгерлер мен салық
қызметкерлерінің, менеджерлер мен заңгерлердің, бухгалтерлер мен тағы басқа
да экономисттердің білімінің артуына, олардың салық жүйесінің қалыптасуы,
қазіргі жағдайы және даму болашағы туралы қажетті ақпараттар алуына, салық
саясатындағы күрделі мәселелермен танысуына мүмкіндік береді деген ойдамыз,
сонымен қатар біздің болашақ мамандарымыз бұл еңбекті келешектегі курстық
және дипломдық жұмыстарында, семинарлар мен конференцияларда, кейбіреулері
өздерінің жеке фирмаларда немесе мемлекеттік органдарда қызмет
атқарғандарында пайдаланып, әрі қарай толығырақ зерттейді деген үміттеміз.
ТАРАУ 1.САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1.Экономикалық қатынастар; салық саясатының қызмет етуінің
теориялық аспектілері
Мемлекеттің нарықтық экономикаға араласуына көмек беретін экономикалық
тетіктердің бірі салықтар болып табылады. Нарықтық қатынастар жағдайында
салық жүйесі қажетті экономикалық құрал, ол мемлекеттің экономиканы
реттеуінің қаржы-несиелік механизімінің негізі. Мемлекет салық саясатын
нарықтағы келеңсіз құбылыстарға қарсы құрал ретінде кең көлемде
пайдаланады. Салықтар немесе толық салық жүйесі нарық жағдайында
экономиканы басқарудың, дамытудың және тұрақтандырудың ірі құралы, жалпы
халық шаруашылығының тиімді қызмет етуі салық салу жүйесінің дұрыс
құрылуына тікелей байланысты.
Салықты қолдану жалпымемлекеттік мүддемен меншік түріне, ұйымдастыру
формасына, ведомствалық басқарылуына байланыссыз кәсіпорындар мен
кәсіпкерлердің коммерциалық мүдделері арасындағы байланысты қамтамасыз
ететін және басқаратын экономикалық әдістердің бірі болып табылады.
Салықтардың көмегімен кәсіпкерлер мен кәсіпорындардың мемлекеттік және
жергілікті бюджет арасындағы, банктер арасындағы қарым-қатынастары
анықталады. Салықтардың көмегімен мемлекет өзінің қоғамдық қызметтерін
атқаруға қажетті ресурстарға ие болады. Салық салу жүйесі адамдар
арасындағы табыстардың соңғы бөлінуін анықтайды.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және
сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Осыған байланысты салық ауыртпашылығының минималды мөлшері мемлекеттің өз
қызметтерін атқаруына қажетті қаражат сомасымен анықталады. Мемлекетке
қаншалықты көп қызмет жүктелген болса салықтар көлемі де соншалықты көп
болады. 1
Сонымен, салық салу – жеке немесе заңды тұлғалар мен мемлекет арасында
табыстарды бөлу жүйесі, ал салықтар – қоғам қажеттіліктерін қанағаттандыру
мақсатында заңды және жеке тұлғалардан заңды түрде мемлекет арқылы
алынатын, бюджетке төленетін міндетті төлем деп айтуға болады. Салықтар
табыс алатын заңды және жеке тұлғаларды мемлекеттің қаржы ресурстарын
құруға қатысуға міндеттейді.
Салық салуға байланысты әр дәуірде мемлекет қайраткерлері,
экономистер, философтар, ойшылдар көптеген еңбектер жазған. Салықтың
экономикалық мәнінің зерттелуі ең алғаш болып Давид Рикардоның еңбектерінде
көрінген, ол Салықтар – үкіметтің қолданылуына түсетін елдің өнімдері мен
еңбектерінің бөлігін құрайды, және ол соңғы нәтижесінде мемлекеттің
капиталынан немесе табысынан әруақытта төленеді. деп жазды.
Ж.Б.Сей салықтарды мемлекеттің халқына көрсетіп отырған қызметтері
үшін тиімді сиақы деп түсіндірді. Ф.Аквинский “Салықтарды ұрлаудың рұқсат
етілген нысаны” ретінде анықтаса, А.Смит “Салық төлеушілер үшін құлшылықтың
белгісі емес, бостандықтың белгісі” деп тұжырымдаған.
Салықтар дегеніміз мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер болып
табылады.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
– біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық
табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін
көрсетеді;
– екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың
қаржылық қатынастарын көрсетеді;
– үшіншіден, салықтар мемлекеттің қызметтерін, мақсаттарын және
міндеттерін жүзеге асыруға қажетті ұлттық табыстың бір бөлігін
көрсетеді.
Жоғарыда атап өткендей салықтар мемлекеттің пайда болуымен бірге пайда
болған және әр дәуірдің өзінің қажеттіліктері мен сұранысына байланысты
жетілдіріліп, дамып, өзгеріп отырған. Салықтардың дамуы тауар-ақша
қатынастарының дамыған жүйесінде көрініс тапты. 3
Мемлекет салық саясатын, яғни салық саласындағы іс-шаралар жүйесін әр
қоғамның даму периодындағы мәселелерге және әлеуметтік-экономикалық, т.б.
мақсаттарға байланысты өңделген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
Салық түрлерінің, олардың құрылуының әдістері мен формаларының, салық
қызмет органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Салық жүйесі күрделі модельді сипаттауы мүмкін, себебі салықтық
жеңілдіктер, салықты алу тәсілдері, салықты төлеушілердің және салықтардың
түрлері өте көп. Салық ісін тиімді ұйымдастыру мақсатында салықтарды мына
топтарға бөліп жіктеуге болады:
1. Салық салу объектісіне байланысты;
2. Қолданылуына қарай;
3. Салық салу органына байланысты;
4. Экономикалық ерекшелігінебайланысты;
5. Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Салық салу объектісіне қарай тікелей және жанама салықтар болып
жіктеледі.
Тікелей салықтар тікелей табысқа немесе мүлікке салынады. Тікелей
салықтарға корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, жер салығы, көлік
құралдарына салынатын салық және т.б. жатады.
Жанама салықтарды тұтынушы төлейді. Тауар немесе қызмет бағасына алдын
ала салық енгізілгендіктен, іс жүзінде бюджетке оны сатушы аударады. Оларға
қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады.
Бюджетке түскен соң қолданылатын белгісіне қарай салықтар жалпы және
арнайы болып бөлінеді.
– Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, жалпы мақсатта жұмсалады. Оған
корпорациялық табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық т.б.
жатады;
– Арнайы салықтар бюджетке түскен соң, алдын ала белгіленген нақты
шараларға жұмсалады. Оған мысалы, көлік құралдарына салынатын салық
жол қорын құруға жұмсалады.
Салық салу органына байланысты: мемлекеттік және жергілікті болып
бөлінеді.
Экономикалық белгісіне қарай табысқа салынатын салықтар және тұтынуға
салынатын салықтар болып жіктеледі.
– табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез келген салық
салынатын объектісінен түсетін табысынан алынады, ол салықтар санатына
табыс салығы, пайдаға салынатын салық жатады.
– тұтынуға салынатын салықты салық төлеуші тауар немесе қызмет құнын
төлеген кезде төлейді. Олар қосылған құнға салынатын салық, акциздер.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және
дербес болып бөлінеді:
– нақтылы салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінің сыртқы
белгісіне қарай салынады, оған жер салығы, мүлік салығы жатады.
– дербес салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінен алатын
табыс мөлшеріне байланысты салынады, оларға корпорациялық табыс
салығы, жеке табыс салығы жатады. 1
Cалық салу объектісін бағалау және есептеу тәсілдеріне байланысты
салықты төлетудің төрт тәсілі бар: кадастрлық, салық төлеушінің
декларациясы бойынша, табыс алу көзіне байланысты, патент бойынша.
Кадастрлық әдіс бойынша салықты төлету және есепке алу салық салу
объектісінің тізімі негізінде жүзеге асырылады, бұл жағдайда нақты
табыстылық есепке алынбайды, олардың табыстылығының нормасы көрсетіледі.
Мысалы, мүлік салығы және жер салығы.
Декларацияда салық төлеуші табысының көлемін көрсетеді, қажетті
жеңілдіктер мен шегерімдерді санайды және салық сомасын төлейді.
Табыс алу көзіне байланысты салық табыс алынған орында сол салық
төлеуші жұмыс істейтін заңды тұлғаның бухгалтериясы арқылы есептеледі және
төленеді.
Патент негізінде көлемдерін анықтау және есепке алу қиын болатын
көптеген іс-әрекет түрлерінен алынатын табыстарға салық төленеді.
Салықтық есептеудің екі әдісі бар:
1) кассалық;
2) есеп аудару әдісі.
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмыс орындалған,
қызмет көрсетілген, жүк жөнелтілген, мүлік кіріске алынған және ол
операциялар бойынша төлем жасалынған уақыт мерзімінен бастап есептеледі.
Ал есеп аудару әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер жұмыс орындалған,
қызмет көрсетілген, жүк жөнелтілген, мүлік кіріске алынған уақыт мерзімінен
бастап төлем уақытынан тәуелсіз есептеледі.
Салық қызметі үшін екінші әдістің жарамдылығы басымдырақ және ол
барлық Қазақстандық салық төлеушілердің қолданысында қабылданған. Оның
салық төлеушілер үшін кемшілігі – тауар жеткізілімі үшін төлемақы өз
уақытында төленбесе де салық төлемдері аударылуы қажет. 1
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін олардың экономикалық маңызын ұғу
қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне
тікелей қатысты.
Салықтың негізгі қызметтері мыналар: фискалдық, реттеушілік, бақылау.
1
Салықтың фискалдық қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі
құрылып салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери, қорғаныс, т.б. шаралардың
іске асуын қамтамасыз етеді.
Салықтың екінші маңызды қызметі, яғни реттеушілік қызметі салық
механизмі арқылы іске асырылады. Оның ішіндегі негізгі тетіктер салық
ставкалары мен салық жеңілдіктері. Салықтық реттеудің тетіктері тек қана
өндірістің дамуын реттеп қана қоймай, сонымен қатар ақша және баға саясаты,
шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту
жұмыстарын жүзеге асыруы қажет. Әрине салықтық реттеу тетіктері тиімді
қызмет атқару үшін олардың басқа да экономикалық тетіктері мен тығыз
байланыста болуы керек.
Салық мөлшерін көбейту мақсатында салық ставкаларын шектен тыс жоғары
деңгейде белгілеу өндірістің тоқтауына, өндірушінің өз ісіне деген ынтасын
жоғалтуына әкеліп соғатыны көптеген ғалымдар еңбектерінде тұжырымдалып,
дәлелденген. Мысалы, табыс салығын салғанда, салық ставкасының деңгейі 35-
40 %-тен аспауы керек. 3
Шаруашылық субъектілер мен халықтар табыстарының бір бөлігін
мемлекеттің орталықтандырылған қаржы көздеріне айналдыру салықтардың ұдайы
өндірістегі қызметін көрсетеді. Бұл қызметтің іс-әрекетінің көлемін жалпы
ішкі өнімдегі салықтардың алатын үлес салмағы арқылы көруге болады. Соңғы
жылдардағы мәліметтер бойынша, Қазақстан Республикасының жалпы ішкі
өніміндегі салықтардың үлесі 20 % шамасында.
Салықтың келесі негізгі қызметі салықтық бақылау. Салықтың
бақылаушылық қызметі арқылы салық механизмінің қызмет етуінің тиімділігі
бағаланады, қаржы ресурстарының қимылына бақылау ісі жүргізіледі, салық
жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары қарастырылады. Салықтық
бақылауды тиімді жүргізу арқылы салықтық тәртіпті қатаң сақтау, салық
төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен алымдарын толық және
уақтылы бюджетке төлеп отыруы қамтамасыз етіледі.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының
негізгі бағыты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне
мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық салудың әдістері мен жолдары, салық салудың негізгі қағидалары,
салық салуды ұйымдастыру салық механизміне жатады. 2
Қандай да бір механизмнің құрамында бірнеше элементтер болады. Сол
сияқты салық механизмінің да элементтері бар, олар: субъектісі, объектісі,
салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем бірлігі, салық оклады, салық
жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық төлеуші және салық
органдарының құқықтары мен міндеттері, салық төленуін бақылау, салықтық
жазалау шаралары.
Субъект – салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
төлеу жөніндегі заңды міндеті бар тұлға.
Объект – заң жүзінде негізделген салық салуға негіз болатын табыс,
мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар, т.б. көптеген тауарлық-
материалдық игіліктер.
Салық көзі – салық салынатын табыс. Ол жылдық жиынтық табыспен
шегерімдердің айырмасы.
Салық ставкасы – бір өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері. Олар
тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді.
Салық өлшем бірлігі – есептеу үшін берілген салық объектісінің өлшем
бірлігі.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір объектісінен төлейтін
салық сомасы.
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе
салық төлеуден толық босату.
Салық төлеу мерзімі – салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке төлену уақыты.
Салық төлеу тәртібі белгілі мерзімде салықты төлеген кезде алдымен
бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін белгілейді.
Салық төлеушілердің құқықтары:
– қолданылып жүрген салық және басқа да бюджетке төленетін міндетті
төлемдер туралы, салық заңдарындағы өзгерістер туралы салық қызмет
органдарынан ақпарат алу;
– салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін қорғау және оны
өзі немесе өз өкілі арқылы білдіру;
– салық бақылауы нәтижелерін алу;
– салық бақылау нәтижелері бойынша салық және басқа да бюджетке
төленетін міндетті төлемдерді есептеу мен төлеу жөнінде салық қызметі
органдарына түсіндірме табыс ету;
– жеке шотынан салық міндеттемелерінің орындалуы бойынша бюджетпен есеп
айырысудың жай-күйі туралы көшірме алу;
– салық кодексінде, т.б. Қазақстан Республикасы заң актілерінде
белгіленген тәртіппен салықтық тексеру актілері бойынша хабарламаға
және салық қызмет органдары лауазымды адамдарының әрекетіне шағым
жасау;
– салық құпиясының сақталуын талап ету;
– салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттарды табыс етпеу.
Салық төлеушінің міндеттері:
– салық міндеттемелерін толық, дер кезінде орындау;
– салық қызмет органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды
жою туралы заңды талаптарын орындау, сондай-ақ қызметтік міндеттерін
атқаруы кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамау;
– нұсқама негізінде салық қызмет органдары лауазымды адамдарының салық
салу объектісін тексеруіне жол беру;
– салық есептілігі мен құжаттарды заңға сай тәртіппен табыс ету;
– сауда операцияларын жасағанда тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды
фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын міндетті түрде пайдалана
және тұтынушыға чек бере отырып жүргізу. 4
Салықты төлеуді бақылау – салық заңдарының орындалуын, мемлекетке
түсетін салықтар мен басқа да бюджетке төленетін міндетті төлемдерді
есептеу дұрыстығын және олардың уақтылы төлену мәселелері бойынша заңды
және жеке тұлғаларды тексеру. Салықты төлеуді басқаруды тек қана салық
қызметі органдары жүзеге асырады. 4
1.2. Нарық жағдайындағы салық саясатының құрылу кағидалары
Салық саясаты жетілген дәрежеге ұмтылуы үшін, әрине ол аса қажетті
берік қағидаларға негізделуі тиіс.
Олардың классикалық тұжырымын өз кезеңінде Адам Смит берген:
1. Мемлекет азаматтары үкіметтің қамқорлығын пайдаланғаны үшін, әр-
қайсысы өзінің шамасы келгенше, салыстырмалы түрде өзінің төлем
қабілеті бойынша, яғни табысының мөлшеріне байланысты, үкімет
шығындарын жабуға қатысуы керек. Олардың бұл қалыпты сақтауы немесе
елемеуі салық салудың теңдігіне немесе теңсіздігіне алып келеді.
2. Әр-бір азамат төлеуге міндетті салық еркімен емес, нақты
анықталған болуы тиіс. Салық мөлшері, оны төлеудің уақыты және
әдістері салық төлеушіге және басқа да тұлғаларға айқын және
белгілі болуы керек...
3. Әр салық салық төлеуші үшін ыңғайлы уақытта және салық төлеушіге
қолайлы әдіспен алынуы қажет...
4. Әр салық мемлекет кассасына түсетіннен басқа әр салық төлеуші
қалтасынан мүмкіндігінше аз шығын шығаратындай етіп құрылуы
тиіс.
Соңғы үш қағида олардың қарапайымдылығы мен айқындығына байланысты
түсіндірүді талап етпейді. Олар салық саясатының негізгі қағидалары болып
қалуда. Ал бірінші қағидаға келсек, көріп тұрғанымыздай толығымен анық деп
айту қиын. Себебі, табыс пен төлем қабілетін теңестіруге болмайды, табыс
төлем қабілетінің нақты критериі болып табылмайды. 5
А. Вагнер салық салу теориясының қарастырылып отырған бөлігін әрі
қарай дамытып, салық салу қоғамда келесі қағидаларға негізделеді деген
түйін жасады: жеткіліктілік және шапшаңдық қағидаларын қосатын, қаржылық-
техникалық қағидасы; салық салудың және оның жеке түрлерінің салық
төлеушілерге әсерін ескеріп, салық көзін және жеке салықтарды таңдауды
сипаттайтын, халық шаруашылықтық қағидасы; жалпылылық пен тең қысымдылықты
қосатын, әділеттілік қағидасы; салықты алудың неғұрлым арзандығын,
ыңғайлылығын, айқындығын қарастыратын, алым-салықтық басқару қағидасы.
Венгер бойынша осы қағидалар ішінде біріншілікті қаржылық-техникалық
қағида алады. Оның тұжырымынша халық шаруашылықтық және әділеттілік
қағидаларының қажеттілігінің маңызы төмен. Және ол, бұл қағидалар салық
салудың көздерін, түрлерін, формаларын және объектілерін халық
шаруашылықтық көзқарас бойынша таңдауға мүмкіндік береді деп санады.
Қаржылық қағиданы алдыңғы қатарға қоюын заңды деп түсінуге болады,
себебі салықтар қаржылық категорияға жатады. Мемлекеттік емес меншік
түрлерінің артуына және мемлекеттің шаруашылық қызметтерінің шектелуіне
байланысты салық салуға деген халық шаруашылықтық қатынас тар көлемде
қолданыс табады. 5
Салық жүйесінің құрылымының негізгі қағидалары жөніндегі
В.Твердохлебовтің ұстанған позициясына және А.Соколовтың Салықтар
теориясы атты еңбегіндегі ол позицияны критикалық талдауына назар аудара
кететін болсақ.
Өндіріс күшін дамыту – міне салық салудың жоғарғы қағидасы, бұл түрлі
алым-салық жүйесінің негізі болып қалуы керек, және бұны ғылым өзінің саяси
бейтараптылығын сақтай отырып бағалауға құқығы болуы тиіс. - деп жазды
В.Твердохлебов.
Бәрімізге белгілі, өндіріс күшінің артуы тікелей таза ұлттық өнім
көлемінің өсуіне және оның жан басына шаққандағы көлемінің ұлғаюына әсер
етеді. Осыған байланысты, Соколовтың ойнша, В.Твердохлебов көрсеткен салық
саясатының қағидасын былай тұжырымдауға болады: салықтар таза ұлттық
өнімнің абсолютті немесе салыстырмалы түрде өсуіне өз әсерін тигізуі керек,
ең болмағанда қері ықпал жасамауы тиіс.
Мұндай ортақ тұжырымды қағидаға еш бір тарап қарсылық білдірмеуі тиіс,
себебі, қоғам ұлттық өнімнің өсіміне мүдделі. Дегенмен идеяның өзі қарама-
қайшылық туғызатын сияқты, салықтар өндірістік күштің дамуына жағжай жасауы
керек делінген, бірақ слықтар, бәрімізге белгілі, халық шаруашылығының
белгілі бір қаражатын қансыратып тұрып алады. Егер мемлекет тарапынан
көрсетіліп жатқан қызметтер ақысыз болса, халық шаруашылығы үшін жеңілдеу
болатыны ешқандай күмән туғызбайтын сияқты. Бірақ-та, елімізде мемлекеттік
басқару аппаратының бар екенін ескерсек, ол аппаратты ұстап отыру құнсыз
деп есептеу, яғни ештеңеге тұрмайды деу мүмкін емес. Мемлекеттік аппаратты
ұстап отыру – аса қажетті шығындар, яғни халық шаруашылығы міндетті түрде
қатысуы керек. Мемлекеттік басқаруға қажетті ұлттық табыстың белгілі бір
бөлігін халық шаруашылығынан алатынымыз қашып құтыла алмайтын жағдай, енді
мәселе тек сол алынатын қаражат соммасының өндіріс күшінің дамуына
мүмкіндігінше аз зиян келтіруі туралы болуы мүмкін. Белгілі бір қаражат
сомасын өндіріс күшінің дамуына көп зиян келтіру арқылы немесе аз зиян
тигізу арқылы алуға болады, барынша аз зиян келтіру арқылы алатын салық
жүйесі тиімді жүйе болып табылады және ол халық шаруашылығының дамуына оң
әсерін тигізеді. Бұл жағдайда, салықтардың халық шаруашылығын белгілі бір
дәрежеде қансыратуы, салық жүйесін өндіріс күштерін дамыту қағидасына
сәйкес етіп құру қажеттілігін жоққа шығармайды. 5
Дегенмен, салық саясатын құрудың негізгі қағидаларын таңдау туралы
пікір-таластарды өмірдің өзі шешеді. Бұрыннан белгілі, салық жүйесі
экономикалық қатынастардың рефлексін сипаттайды және экономикаға қарағанда
бағыныңқы жағдайда болады, яғни ол экономикаға емес экономика оған қожалық
жасайды. Бірақ, салықтың тиімді қызмет етуі үшін сәйкесінше тиімді
экономикалық жағдайлар қалыптасуы қажет.
Салықтарда салық ауыртпашылығын бөлуде тарихи екі қағида қалыптасқан:
1. тиімділік қағидасы (алынған игіліктер);
2. құрбан ету қағидасы (төлем қабілеттілігі).
Бірінші жағдай бойынша, әр субъектілерден мемлекеттің іс әрекетінен
күтуге болатын пайдалылыққа байланысты пропорциоалды түрде салық алынуы
керек: кімде-кім үкімет ұсынатын қоғамдық тауарлардан көбірек игіліктер мен
қызметтер алатын болса, онда олар сол тауарлар мен қызметтерді
қаржыландыруға қажетті салықтарды көбірек төлеуі тиіс. Мысалы, автокөлік
жолдарын пайдаланғаны үшін төлемдер және басқа да жол қорларын құратын
төлемдер. 6
Бірақ-та бұл қағиданы қорғаныс, қоғамдық тәртіп, білім жүйесі тағы
басқа да мемлекеттік қызметтерге қолдану қиындау болатын сияқты. Сонымен
қатар, бұл қағиданы кедейлер мен жұмыссыздарға төленетін жәрдемақыларды
қаржыландыруда пайдалану мүмкін емес.
Екінші қағидаға сәйкес, субъектілердің құрбан етуі тиімді болатындай
салық салынуы қажет, яғни салық ауыртпашылығы нақты табыс пен өмір сүру
деңгейіне байланысты құрылу керек. Бұл қағида мынаны айтады:табысы жоғары
белгілі бір тұлғалар, кәсіпкерлер мен кәсіпорындар үшін, табысы төмен
тұлғалармен салыстырғанда, салық ауыртпашылығы да абсолютті және
салыстырмалы көріністе жоғары болады. Бұл қағиданың мәні, әр қосымша табыс
бөлігі қажеттілікті қанағаттандырудың өсімінің азаюына алып келеді деген
сөйлемге негізделеді. Бұның себебі, шаруашылық жүргізуші субъектілердің
ақшалай қаражаттары әр келкі шығындалады, яғни алынған табысының бірінші
бөлігі әр уақытта бірінші қажеттіліктегі тауарлар мен қызметтерге
жұмсалады, ал қалған бөлігі пайдалылығы немесе қажеттілігі азырақ болатын
тауарлар мен қызметтерге жұмсалады. Бұл дегеніміз, салық ретінде кедей
топтардан алынған ақшаның оларға келтіретін ауыртпашылығы бай топтардан
салық ретінде алынған ақшаның тигізетін ауыртпашылығынан жоғары. 7
Осындай дисбалансты теңестіру мақсатында салық ставкасы деген ұғым
қолданылады және оның табыс өсуіне байланысты өзгерісі оны реттеп отырады.
Салықтарды дұрыс ұйымдастырудың классикалық қағидаларының қазіргі
заманғы мәні келесідей:
a) салық әр салық төлеушінің табысына сәйкес алынуы қажет, яғни
әділеттілік қағидасы;
b) салықтың көлемі және оны төлеу уақыты алдын ала және нақты
анықталуы керек, яғни нақтылылық қағидасы;
c) әр салық салық төлеуші ыңғайлы деп тапқан уақытта және оған
қолайлы болған әдіспен алынуы тиіс, яғни ыңғайлылық қағидасы;
d) салық төлеудегі шығындар мүмкіндігінше минималды болуы керек,
яғни үнемшілдік қағидасы. 5
Ал Қазақстан Республикасының салық кодексі салық ісін мына қағидаларға
негізделіп жүргізілуін талап етеді:
– міндеттілік қағидасы бойынша салық төлеуші салықтық міндетін толық
және белгілінген мерзімде орындауы тиіс. Салық жүйесі салық
төлеушілерге салықтан қашып құтыла алмайтындығына күмән келтірмеуі
керек. Елдегі айыппұлдар мен санкциялар жүйесі, сонымен қатар қоғамдық
ой-пікір, салықтарды төлемеу немесе өз уақытында төлемеу салық қызмет
органдары алдындағы салықтық міндеттерін адал және өз уақытында
орындауға қарағанда тиімсіз болатындай қалыптасуы қажет;
– нақтылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы салықтар және
басқа да бюджетке төленетін міндетті төлемдер нақты болуы тиіс;
– әділеттілік қағидасы бойынша Қазақстан Республикасы салық салу
жалпыға бірдей және міндетті болады, жеке түрдегі жеңілдік жасауға
рұқсат етілмейді. Бұл қағида екі аспектіде қарастырылады: 1)
көлбеулік теңдікке жету, барлық салық төлеушілердің табыстарынан
олардың қалай табыс тауып жатқандарына және жұмсауларына қарамастан,
салықтар бәріне бірдей жағдайда алынуы тиіс. 2) түрлі жағдайда
тұрғандардың және әр-түрлі табыс алатындардың салық төлеушілердің
міндеттері бойынша заң алдында тік теңдікті сақтауы. Бұл дегеніміз,
жеке тұлғалардан алынатын салық дифференсацияланған ставкадағы
прогрессивті шкаланы қолдану арқылы жүзеге асырылуы қажет. Ол табысы
жоғары топтардан аз қамтамасыз етілген топтардың немесе кедейлердің
пайдасына табыстың бір бөлігін қайта бөлуге мүмкіндік туғызады;
– біртұтастылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасы аумағында
жалпыға бірдей салық жүйесі қолданылады;
– жариялылық қағидасы бойынша салықты реттеуші нормативтік құқықтық
кесімдер ресми басылымдарда жарық көреді. 4
1.3. Қазақстан Республикасындағы салық саясаты: қалыптасуы және
дамуы
Нарық жағдайына көшудегі экономиканы реформалаудың негізгі
мәселелерінің бірі, түрлі деңгейдегі бюджеттің өсуіне, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің, экономиканы толығымен алғандағы кірістерін дамытуға
жәрдемдесетін, тиімді салық механизмін құру болып табылады.
Қазақстан Республикасында салық жүйесінің алғашқы қалыптасу
кезеңдерінде, яғни салық реформасын жүзеге асыруда тәжірибенің болмауынан,
әлемдік тәжірибені толық қолдана алмаудан, өтпелі кезең заңдылықтарын
ескермегеннен, сонымен қатар тарихи, саяси, әлеуметтік-экономикалық даму
аспектілерінің ерекшеліктерін ескермегендіктен 1992 жылы жоғары деңгейдегі
салық жүйесін құру мүмкін болмады. Міне осы себептен, “Қазақстан
Республикасы салық жүйесі туралы” заңды енгізген сәттен бастап көптеген
ғалымдармен экономистер арасында салық жүйесін дамыту туралы пікір таластар
болды.
Өзіндік тәжірибенің болмауынан, шетел тәжірибелерін толық зерттей
алмағандықтан, біз көрші елдердің тәжірибесіне сүйенуге мәжбүр едік, ол
бірінші кезекте Ресей Федерациясы болатын. Яғни, тәжірибе жүзінде 1991 жылы
24 желтоқсанда қабылданған “Қазақстан Республикасы салық жүйесі туралы”
заң, Ресей заңының көшірмесі болатын. Соның нәтижесінде Қазақстан
Республикасында федеративті мемлекетке тән үшфазалық салық жүйесі
қалыптасқан болатын. Ол үш салық топтарынан құралды: жалпымемлекеттік,
жалпығаміндетті жергілікті салықтар мен алымдар, жергілікті салықтар мен
алымдар болатын.
Ол салық жүйесінің қызмет етуінің алғашқы айларында-ақ жауапсыз заңды
сұрақтардың тууына әкеп соқты. Мысалға, неге жергілікті салықтар мен
алымдар 2 топқа бөлінген, жалпығаміндетті жергілікті салықтар мен алымдар
деген ұғым нені білдіреді, салық деген түсінік міндетті төлем болып
табылмайды ма, міндетті емес салық деген ұғым жоқ емес пе...
Заңда көрсетілген бұл салық классификациясын түсіндіру негізделмеді,
мәселе салықтың екінші тобы, бірінші тобы сияқты Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Кеңесімен реттелуінде еді. Салық түрлерінің көп болуы (жалпы 43
түрлі: 16 жалпымемлекеттік, 10 жалпығаміндетті салықтар мен алымдар, 17
салықтар мен алымдар), заңның тұрақсыздығы, салық жеңілдіктерінің тіптен
көп болуы, т.б. мәселелер салық жүйесін басқаруды қиындатты, оның тиімді
қызмет етуін азайта түсті. Сол себепті 1992 жылдан бастап салық жүйесін
дамыту ісі үлкен қарқынмен жүргізіле бастады. 2
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің бюджет және қаржы комитеті
салық реформасын өңдеп ұсынған болатын, ол бойынша салық реформасы 2
этаптан өтті:
– бірінші этап (1994-1995 ж.ж.) жаңа салық жүйесінің базисін, яғни
салық кодексін өңдеу және әрекетке енгізумен сипатталды;
– екінші этап (1996-1998 ж.ж.) нарық талаптарына жауап беретін салық
жүйесін құруды аяқтаумен сипатталды.
Салық реформасының алғашқы этабының мәселелерінде салық жүйесінің
құрылу қағидаларының, жаңа салық кодексінің негізгі құрылымы мен сипатының
анықталуы көзделген.
Қазақстан Республикасы салық жүйесінің даму тарихында ерекше орынды
1994 жыл алады. Себебі, сол жылдан бастап салық жүйесін реформалауда
алғашқы нақты қадамдар басталды. Өзгерістер негізінен 2 ірі салыққа
байланысты болды: жеке тұлғалардың табыс салығы және кәсіпорынның табысына
салық. Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар “жеке тұлғалардың
табыстарына салық салу туралы” және “заңды тұлғалардың табыстары мен
пайдаларына салық туралы” жарлықтары қабылданған еді. Көрсетілген заң
актілерін қабылдауға байланысты негізгі екі салықты есептеу механизмінде
радикалды өзгерістер болды. Алғашқысы, бұрынғы СССР мемлекетінде көп уақыт
бойы қолданылып келген салық механизмінен, ғаламдық сипаттағы жылдық
жиынтық табысты есептеу арқылы жеке тұлғаға салық салу механизміне көшсе,
екіншісінде, яғни заңды тұлғаларға салық салудағы өзгерістер мыналар болды:
пайдаға салық ставкасының дифференциациясы тоқтатылып, екі ставка
бекітілді: 30 % барлық заңды тұлғаларға және 45 % банктер мен сақтандыру
компанияларына; бюджеттік ұйымдардың кәсіпкерлік қызмет арқылы тапқан
пайдасына салық салынды; жеңілдіктер тәртіпке келтірілді (30 жеңілдіктен 6
жеңілдік қалды), т.б. Бұл жерде айтып кететін жайт, көптеген жеңілдіктер
мен бірге кооперативтердің, шағын кәсіпкерліктің, фермер және шаруа
қожалықтарының дамуын реттеуші жеңілдіктер де таратылған еді. 1994 жылға
дейін приоритетті салаларда жұмыс жасайтын өндірістік кооперативтерде,
шағын кәсіпкерлікте 3 жылға дейінгі салық каникулдары мен келесі 2 жылға
төмендетілген салық ставкасын қолдану қарастырылған еді.
Өндірісті ынталандыруға, шағын кәсіпкерлікті дамытуға бағытталған
жеңілдіктерді таратудың тек қана кері зардаптары ғана болды десек
қателеспейтін сияқтымыз. Оның салдарынан өндірістің кооператив, ЖШС, шағын
кәсіпорын салаларындағы жұмысшылар саны күрт азайып кетті. Өндіріс
салаларындағы кәсіпкерлік субъектілері суда-делдалдық, коммерциялық
кәсіпкерлікпен айналыса бастады. Салық жүйесінің қаталдығы өндірістік
қызметпен айналысу тиімсіз болатындай жағдайға әкеп соқтырды. Кәсіпкерлер
өз капиталдарының айналымын арттыру мақсатында комково-ящичный бизнеспен
айналыса бастады. Экономикалық тұрақсыздық жағдайында бұл салалардың
өркениетті формаға ауысуын күту қиын еді. Бұл салада алынған табыстар,
бәрімізге белгілі, өндірісті инвестициялауға жұмсала қоймайды. 3
1994 жылы шағын бизнес саласындағы салық жеңілдіктерін салық
заңдылықтарынан алып тастау бюджетті қорғау механизмі ретінде қажет еді,
яғни мемлекеттік бюджетті болашақ жоғалтулардан сақтау үшін (ол
кәсіпорындар өз қызметтерін салық жеңілдіктері периоды аяқталғанға дейін
тоқтатады).
Қазақстан Республикасындағы 1994 жылдағы салық жүйесіндегі
өзгерістерге талдау жасайтын болсақ, фискалдық сипаттың басым болғаны
туралы қорытынды жасауға болады. Соншалықты іс-шаралардың жүргізілуіне
қарамастан 1994 жылы ЖІӨ 8,4 %-ке дейін төмендеді, ло 1993 жылы 14,8 %
болатын. Қатал салық саясаты салық ставкасының жоғары болуына қарамастан,
кәсіпорындардың заңсыз бизнеспен айналыса бастауына және табыстарын
жасыруына байланысты салық салу базасының төмендеуі себебінен, салық
түсімдерінің төмендеуіне әкеліп соқты. 2
Осылардың бәрін ескере келе келесі этаптарда Қазақстан Республикасында
салықтық реформалауда келесі мақсаттар көзделді:
– Нарық қатынастарын ынталандыру, дәлірек ашып айтсақ:
1. Кәсіпкерлікті белсенді түрде қолдау.
2. Мемлекеттік бюджеттің тек қана пайымды қажеттіліктерін қанағаттандыру.
3. Жеке салық төлеушілер алатын табысты кәсіпкерлік іс-әрекетке салуды
ынталандыру.
4. Табыстарды қосарланған (двойной) салық салудан қорғау механизмін құру.
5. Тұрмыс деңгейі төмен халықты әлеуметтік қорғау.
6. Табыс табу көзінен тәуелсіз жалпыға бірдей салық салу шкаласын құру.
7. Мемлекеттің ұлттық және территориялық мүдделерін есепке алу.
8. Салық жүйесін құруда әлемдік тәжірибені пайдалану творчествасына
ұмтылу.
Осы мақсаттарға сәйкес Қазақстан Республикасы салық жүйесін өзгерту,
оны әлемдік стандартқа сәйкестендіру әрекеті жасалған.
Салық реформасының негізгі мақсаты салықтар мен төлемдерді қысқарту
арқылы салық ауыртпашылығын төмендету, сонымен қатар еліміз территориясында
бір ғана салық тәртібін қолдану болатын.
Осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін 1995 жылы 24 сәуірде “Салықтар және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан
Республикасының заңы қалыптасты. 8
Жоғарыда айтылған заңнамалық акт, яғни Салық кодексі 1995 жылдың 1- ші
шілдесінен өз күшіне енген болатын. Оның құрылуына халықаралық ұйымдардың
эксперттері мен өкілдері қатысты: Халықаралық валюта қоры, Халықаралық
салық бағдарламасы, Гарвад университеті, Стендфор институты, т.б.
Жоғарыда айтылған заңнамалық актке сай Қазақстан Республикасы
территориясында 11 түрлі салықтар мен алымдар қызмет етті. 8
Өтпелі экономикалық елдерде, соның ішінде Қазақстанда, нарықтық немесе
дамушы экономикалық елдермен салыстырғанда дұрыс салық реформасының
стратегиясын таңдау қиынға соқты. Соған қарамастан Қазақстан Республикасыда
салық жүйесін реформалауда үлкен қадам басты. 2001 жылы 12 шілдеде
“Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы”
Қазақстан Республикасының кодексі қабылданды. Осыған дейінгі салық заңдары
мемлекетіміздің мәселелерін шешуге, мақсаттары мен қызметтерін орындауға
жеткіліксіз болды. Ал қабылданған Салық кодексі бәрін сайдыратын және
жүйелі болды. Мұндағы қосылған құн салығы, корпоративтік табыс салығы, жеке
табыс салығының қызмет ету механизмдері әлемдік стандартқа жақын болды.
Жаңа Салық кодексінің негізгі жаңа ережелері мыналар болатын:
– Біріншіден, салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің барлығы біріктіріліп, бір құжат арқылы реттелетін болды;
– Екіншіден, олардың екі жақты түсіндірілуін болдырмайтын, салық
заңдарының негізгі нормаларын нақты баяндаған;
– Үшіншіден, түрлі салалар арасындағы салық ауыртпашылық дәрежесі
теңестірілген. 9
Ал 2004 жылы 1-ші қаңтардан бастап Қазақстан Республикасы салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы 2001-ші жылы 12-ші
маусымдағы № 209-ІІ кодексіне бірнеше оңтайлы өзгерістер енгізілген
болатын.
Көбірек ауыртпашылық Кодекс бойынша, негізгі қорлар аз және
материалдық шығын аз жұмсалатын, сауда және қызмет саласына түседі. Дамымай
жатқан салалар, әсіресе ауыл шаруашылығы, шағын бизнес, әлеуметтік
салаларды қолдау мақсатында жағымды жағдайлар қалыптастырған. 4
ТАРАУ 2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН БАСҚАРУ
2.1. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесін басқару
Жаңа салық кодексіне сәйкес, Қазақстан Республикасының салық жүйесі,
салықтар, алымдар, баждар, төлемақылар мен кеден төлемдерін, салықтық
қатынастарды реттейтін құқықтық нормаларды және салық қызмет органдарын
қамтиды. Қазақстан Республикасындағы салықтар, алымдар және салықтық
сипаттағы төлемақылар тізімі мыналардан құралған:
1) Салықтар:
1. корпорациялық табыс салығы;
2. жеке табыс салығы;
3. қосылған құн салығы;
4. акциздер;
5. жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері;
6. әлеуметтік салық;
7. жер салығы;
8. көлік құралдары салығы;
9. мүлік салығы.
Салық төлеушілердің жеке топтарына, салықтардың кейбір түрлерін төлеуден
және есептеуден және де олар бойынша есеп беруден жеңілдетілген тәртіп
қолдануды қарастыратын, арнайы салық режимдері қарастырылған. Бұл режимде
салық төлеу мынандай негізде жүргізіледі:
• патент төлеу;
• бір жолғы талон;
• біртұтас (единный) жер салығы;
• жеңілдетілген декларация;
• тұрақтандырылған (фиксированный) жалпы салық (для игорного бизнеса).
2) Алымдар:
1. заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым;
2. жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым;
3. жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым;
4. радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алым;
5. механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым;
6. теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым;
7. азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым;
8. дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым;
9. автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы;
10. аукциондардан алынатын алым;
11. елтаңбалық алым;
12. жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
13. телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожілік спектрін
пайдалануға рұқсат беру үшін алым.
3) Төлемақылар:
1. жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы;
2. жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
3. қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы;
4. жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы;
5. орманды пайдаланғаны үшін төлемақы;
6. ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы;
7. радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы;
8. кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
9. сыртқы жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақы;
4) Мемлекеттік баж.
5) Кеден төлемдері:
1. кеден бажы;
2. кеден алымдары;
3. төлемақы;
4. алымдар.
Салық жүйесі өзінің құрамына мемлекеттік салық қызметін кіргізеді.
Салық қызмет органы Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігі Салық
комитетінен және облыс, Астана, Алматы қалалары, қалалар мен аудандар
бойынша салық комитеттерінен тұрады. 4
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесін басқару Қазақстан
Республикасы Конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, Үкіметке,
Қаржы Министрлігіне жүктеледі.
Қаржы Министрлігінің Салық комитеті салықтар және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдердің толық әрі уақтылы түсуіне мемлекеттік
бақылауды қамтамасыз ететін және салық қызметі органдарын басқаратын
орталық атқарушы орган болып табылады. Салық қызметі органдарына салықтар
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін,
міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын
қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салық
міндеттемелерінің орындалуына салық бақылауын жүзеге асыру жөніндегі
міндеттер жүктеледі. Салық органдары тиісті жоғары тұрған салық қызметі
органдарына төменнен жоғары қарай тікелей бағынады және жергілікті
атқарушы органдарға жатпайды.
Уәкілетті мемлекеттік орган салық органдарына басшылық жасайды және
уәкілеттік мемлекеттік органның бірінші басшысы салық органдарының бірінші
басшыларын қызметке тағайындайды.
Салық қызмет органдарының мынандай құқықтары бар:
– Салық кодексіне сәйкес кесімдік-құқықтық актілерді жасау;
– Өз өкілеттігі ауқымында салық міндеттемелерінің туындауы,
атқарылуы және тоқтатылуына байланысты түсініктеме беру;
– Салықтық бақылауды жүргізу;
– Қазақстан Республикасы заңнамасында бекітілген талаптарды
сақтай отырып салық төлеушінің салық міндеттемесімен байланысты
ақша қаражаттарының құжаттарын, бухгалтерлік кітаптарды,
есептерді, сметаларды, қолма-қол ақшаны, бағалы қағаздарды, есеп
айырысуларды, декларацияларды және өзге де құжаттарды тексеру;
– Салық төлеушіден есептелген және төленген салықтар және
бюджетке төленетін басқа да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРАУ 1.САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1.Экономикалық қатынастар; салық саясатының қызмет етуінің
теориялық аспектілері
1.2. Нарық жағдайындағы салық саясатының құрылу кағидалары
1.3. Қазақстан Республикасындағы салық саясаты: қалыптасуы және
дамуы
ТАРАУ 2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН БАСҚАРУ
2.1. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесін басқару
2.2. Салықтық бақылау және оның салық әкімшілігін жүргізудегі ролі
ТАРАУ 3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ДАМУЫНЫҢ АЛҒЫ
ШАРТТАРЫ
3.1. Қазақстан Республикасы салық саясатының даму болашағы
3.2. Қазақстан Республикасы индустриалды-инновациялық саясатын
салықтық ынталандыру мақсатында жүргізілген шаралар
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Мемлекет экономикалық өмірде тек қана белгілі бір ақша құралдары
арқылы әрекет ете алады. Онымен мемлекет функцияларының орындалуына мүдделі
тараптар, яғни азаматтар мен заңды тұлғалар қамтамасыз етуі керек. Міне сол
үшін салық жүйесі, яғни міндетті мемлекеттік төлемдер қалыптасқан.
Салықты қалыптастыру және жинау кез-келген мемлекет өміріне өте
қажет, себебі бәрімізге белгілі қаржы-қаражатсыз мемлекет өмір сүре
алмайды. Салық төлеушілер арқылы мемлекеттік аппарат және оның құрылымы
қамтамасыз етіледі, ал мемлекеттік аппарат және оның құрылымы сол салық
төлеушілер мен мемлекет азаматтарының қауіпсіздігі мен өркениетті қоғам
тәртіптерінің қалыптасып, жүзеге асуына кепілдік береді. Әр бір мемлекет
түрлі салық жиынтығын құрады, онда салық төлеу объектісі, салық төлеу
мерзімі мен тәртібі, салықтық жеңілдіктер, сонымен қатар салықты төлеушілер
анықталады.
Әр адам өмірі салықпен тікелей байланысты. Кез-келген адам алғаш рет
жалақы ретінде немесе өзінің іс-әрекетінен табыс тапса, өзін салық
төлеушілер армиясының қатарына қосуына міндетті.
Салық адам өркениетінің алғаш кездерінен, мемлекеттің пайда болуымен
қатар қалыптасып, дамып келе жатыр. Ол туралы ежелгі үнді трактаттарында,
ежелгі грек әдістемеліктерінде, ежелгі европа мемлекеттерінде, ежелгі
Русьта айтылған болатын. 1
Салық салу жүйесі Қазақстан территориясындада қалыптасып, өз
заманының өркендеуіне байланысты дамып келген. Мысалы, мал шаруашылығымен
шұғылданушы көшпенділер феодалдарға рента төлеп, егіннен алған өнімінің
110 бөлігін (ушур), малының 120 бөлігін (зекет) т.б. беріп отырған.
XVII ғасырда қазақ ханы Тәуке құқықтық нормалар жиынтығын құрған, ол
бүгінгі күні бізге “Тәуке заңдары” атымен белгілі. Тарихта атап
көрсеткендей, онда салықтарды, алымдарды, баждарды төлеу тәртіптері
көрсетілген. 2
Тақырыптың актуалдығы салық жүйесінің қажеттілігінде, экономикадағы
әр түрлі өзгерістерге байланысты салық жүйесін үнемі жетілдіріп отыру
қажеттігінде, салық салу, жинау механизміндегі шешілмей жатқан көптеген
мәселелердің әлі де болса қалуында. Халық шаруашылығының дамуы, өндірістік
технологиялардың дамуы, ел экономикасының әр түрлі тоқыраулардан шығуы және
де тоқырауларды болдырмауы, қажеттілігі жоғары салаларға инвестиция салуды
ынталандыру, халықтың әлеуметтік қорғалуы мен қамсыздандырылу дәрежесінің
өсуі, нарықтың тиімді әрі заңза сәйкес жұмыс істеуі, еліміздің саяси
тұрақтылыққа ие болуы, сыбайлас жемқорлық пен көлеңкелі экономиканың азаюы
немесе мүлдем жойылуы, дүние жүзілік қоғамда Қазақстан Республикасының тең
құқылы партнерға айналуы т.б. көптеген жағдайлар салық саясатының дұрыс
шешімдеріне тікелей байланысты.
Еңбегіміздің негізгі мақсаттары оқу процесі барысында жинаған
білімімізді қолдану арқылы студенттерге тақырыптың өзектілігін, мәнін,
қажеттілігін жеткізу, экономикадағы салықтардың атқаратын ролі мен салық
жүйесінің қызмет етуі туралы толық әрі шын мәлімет беру, салық жүйесінің
бүгінге дейінгі дамуына және болашақтағы даму мүмкіндіктеріне талдау жасау,
сонымен қоса салықтық түсімдерге талдау жасау, және де бюджетке түсетін
түсімдердің артуына кедергі келтіріп жатқан мынадай мәселелерді шешу:
– қазіргі заманға сай салық қағидаларының сақталу мәселелері;
– салық жинау және салықты толық әрі заңға сәйкес төлеуді бақылау
мәселелері;
– елімізде кең өріс алған сыбайлас жемқорлық пен көлеңкелі
экономика мәселелері.
Бітіру жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Тараулар: 1.Салық саясатының экономикалық
мәні. 1-ші тараудың өзі 3 бөлімнен тұрады, олар: 1.1.Экономикалық
қатынастар: салық саясатының қызмет етуі, теориялық аспектілері; 1.2. Нарық
жағдайындағы салық саясатының құрылу кағидалары; 1.3. Қазақстан
Республикасындағы салық саясаты: қалыптасуы және дамуы; 2.Қазақстан
Республикасындағы салық жүйесін басқару. Ал екінші тарау: 2.1. Қазақстан
Республикасындағы салық жүйесін басқару; 2.2. Салықтық бақылау және оның
салық әкімшіліктегі оның ролі, - атты екі бөлімнен тұрады; 3. Қазақстан
Республикасы салық саясатының дамуының алғы шарттары. Үшінші тарау
Қазақстан Республикасы салық саясатының даму болашағы және Қазақстан
Республикасы индустриалды-инновациялық саясатын салықтық ынталандыру
мақсатында жүргізілген шаралар атты бөлімдерден тұрады.
Бірінші тараудың бірінші бөлімінде салықтардың экономикалық мәні мен
мазмұны жан-жақты ашылып көрсетілген, салық қажеттілігі және салық түсінігі
туралы әр дәуірдегі ғалым, ойшыл, философтардың тұжырымдаған нақты әрі
толық мәліметтері берілген, салықтардың негізгі қызметтері, салықтарды
есептеу әдістері мен жолдары, салықтардың механизмі және оған кіретін салық
элементтері туралы түсінік берілген. Екінші бөлімінде салық жүйесінің
классикалық қағидаларынан бастап қазіргі заман талабына сәйкес келетін
қағидаларға дейін толық сипаттама берілген.Ал үшінші бөлімде Қазақстан
Республикасы салық жүйесінің тәуелсіздік алған күннен бергі тарихынан
бүгінгі күнге дейінгі салық жүйесіне жетуіміздің жолдары туралы мәлімет
берілген.
Екінші тараудың бірінші бөлімінде Қазақстан Республикасы салық жүйесі
қандай салықтар, алымдар, мемлекеттік баждар, төлемақылар мен кеден
төлемдерінен құралғаны туралы, салық қызметі мен салық қызмет органдары,
олардың бөлімдері, функциялары, міндеттері мен құқықтары туралы, салық
қызмет органдарының басқа да мемлекеттік қызмет органдарымен қатынасы
туралы мәліметтер берілген. Ал екінші тараудың екінші бөлімінде салықтық
әкімшілік және салықтық бақылау, салық төлеушілер тізімдерінің қалыптасуы
және салықтық тексерулердің жүзеге асырылуы туралы ақпараттар берілген.
Үшінші бөлімде салық кодексінде бүгінгі күнге дейін болған тиімді,
мемлекеттік бюджеттің түсімдерінің артуына кедергі келтірмей заңды және
жеке тұлғалардың қалтасынан төленетін салықтардың мөлшерінің азаюына
мүмкіндік берген, өзгерістерге, қысқаша бюджеттік түсімдерге, Қазақстан
Республикасының 2003-2015 жылдарға индустриалды-инновациялық дамуы туралы
стратегиясына байланысты салықтық ынталандырулардың қалыптасуына талдау
жасалып, салық саясатындағы әлі де болса шешілуі қиынға соғып тұрған
мәселелер ашылып, оларды салық жүйесі тиімді қызмет етіп жатқан елдердің
тәжірибелеріне сүйене отырып шешу жолдары ұсынылған.
Біз жазылған дипломдық жұмыс студенттердің, нақтырақ айтатын болсақ
болашақ мемлекеттік басқарушылардың, қаржыгерлер мен салық
қызметкерлерінің, менеджерлер мен заңгерлердің, бухгалтерлер мен тағы басқа
да экономисттердің білімінің артуына, олардың салық жүйесінің қалыптасуы,
қазіргі жағдайы және даму болашағы туралы қажетті ақпараттар алуына, салық
саясатындағы күрделі мәселелермен танысуына мүмкіндік береді деген ойдамыз,
сонымен қатар біздің болашақ мамандарымыз бұл еңбекті келешектегі курстық
және дипломдық жұмыстарында, семинарлар мен конференцияларда, кейбіреулері
өздерінің жеке фирмаларда немесе мемлекеттік органдарда қызмет
атқарғандарында пайдаланып, әрі қарай толығырақ зерттейді деген үміттеміз.
ТАРАУ 1.САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1.Экономикалық қатынастар; салық саясатының қызмет етуінің
теориялық аспектілері
Мемлекеттің нарықтық экономикаға араласуына көмек беретін экономикалық
тетіктердің бірі салықтар болып табылады. Нарықтық қатынастар жағдайында
салық жүйесі қажетті экономикалық құрал, ол мемлекеттің экономиканы
реттеуінің қаржы-несиелік механизімінің негізі. Мемлекет салық саясатын
нарықтағы келеңсіз құбылыстарға қарсы құрал ретінде кең көлемде
пайдаланады. Салықтар немесе толық салық жүйесі нарық жағдайында
экономиканы басқарудың, дамытудың және тұрақтандырудың ірі құралы, жалпы
халық шаруашылығының тиімді қызмет етуі салық салу жүйесінің дұрыс
құрылуына тікелей байланысты.
Салықты қолдану жалпымемлекеттік мүддемен меншік түріне, ұйымдастыру
формасына, ведомствалық басқарылуына байланыссыз кәсіпорындар мен
кәсіпкерлердің коммерциалық мүдделері арасындағы байланысты қамтамасыз
ететін және басқаратын экономикалық әдістердің бірі болып табылады.
Салықтардың көмегімен кәсіпкерлер мен кәсіпорындардың мемлекеттік және
жергілікті бюджет арасындағы, банктер арасындағы қарым-қатынастары
анықталады. Салықтардың көмегімен мемлекет өзінің қоғамдық қызметтерін
атқаруға қажетті ресурстарға ие болады. Салық салу жүйесі адамдар
арасындағы табыстардың соңғы бөлінуін анықтайды.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және
сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Осыған байланысты салық ауыртпашылығының минималды мөлшері мемлекеттің өз
қызметтерін атқаруына қажетті қаражат сомасымен анықталады. Мемлекетке
қаншалықты көп қызмет жүктелген болса салықтар көлемі де соншалықты көп
болады. 1
Сонымен, салық салу – жеке немесе заңды тұлғалар мен мемлекет арасында
табыстарды бөлу жүйесі, ал салықтар – қоғам қажеттіліктерін қанағаттандыру
мақсатында заңды және жеке тұлғалардан заңды түрде мемлекет арқылы
алынатын, бюджетке төленетін міндетті төлем деп айтуға болады. Салықтар
табыс алатын заңды және жеке тұлғаларды мемлекеттің қаржы ресурстарын
құруға қатысуға міндеттейді.
Салық салуға байланысты әр дәуірде мемлекет қайраткерлері,
экономистер, философтар, ойшылдар көптеген еңбектер жазған. Салықтың
экономикалық мәнінің зерттелуі ең алғаш болып Давид Рикардоның еңбектерінде
көрінген, ол Салықтар – үкіметтің қолданылуына түсетін елдің өнімдері мен
еңбектерінің бөлігін құрайды, және ол соңғы нәтижесінде мемлекеттің
капиталынан немесе табысынан әруақытта төленеді. деп жазды.
Ж.Б.Сей салықтарды мемлекеттің халқына көрсетіп отырған қызметтері
үшін тиімді сиақы деп түсіндірді. Ф.Аквинский “Салықтарды ұрлаудың рұқсат
етілген нысаны” ретінде анықтаса, А.Смит “Салық төлеушілер үшін құлшылықтың
белгісі емес, бостандықтың белгісі” деп тұжырымдаған.
Салықтар дегеніміз мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер болып
табылады.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
– біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық
табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін
көрсетеді;
– екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың
қаржылық қатынастарын көрсетеді;
– үшіншіден, салықтар мемлекеттің қызметтерін, мақсаттарын және
міндеттерін жүзеге асыруға қажетті ұлттық табыстың бір бөлігін
көрсетеді.
Жоғарыда атап өткендей салықтар мемлекеттің пайда болуымен бірге пайда
болған және әр дәуірдің өзінің қажеттіліктері мен сұранысына байланысты
жетілдіріліп, дамып, өзгеріп отырған. Салықтардың дамуы тауар-ақша
қатынастарының дамыған жүйесінде көрініс тапты. 3
Мемлекет салық саясатын, яғни салық саласындағы іс-шаралар жүйесін әр
қоғамның даму периодындағы мәселелерге және әлеуметтік-экономикалық, т.б.
мақсаттарға байланысты өңделген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
Салық түрлерінің, олардың құрылуының әдістері мен формаларының, салық
қызмет органдарының жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Салық жүйесі күрделі модельді сипаттауы мүмкін, себебі салықтық
жеңілдіктер, салықты алу тәсілдері, салықты төлеушілердің және салықтардың
түрлері өте көп. Салық ісін тиімді ұйымдастыру мақсатында салықтарды мына
топтарға бөліп жіктеуге болады:
1. Салық салу объектісіне байланысты;
2. Қолданылуына қарай;
3. Салық салу органына байланысты;
4. Экономикалық ерекшелігінебайланысты;
5. Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.
Салық салу объектісіне қарай тікелей және жанама салықтар болып
жіктеледі.
Тікелей салықтар тікелей табысқа немесе мүлікке салынады. Тікелей
салықтарға корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, жер салығы, көлік
құралдарына салынатын салық және т.б. жатады.
Жанама салықтарды тұтынушы төлейді. Тауар немесе қызмет бағасына алдын
ала салық енгізілгендіктен, іс жүзінде бюджетке оны сатушы аударады. Оларға
қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады.
Бюджетке түскен соң қолданылатын белгісіне қарай салықтар жалпы және
арнайы болып бөлінеді.
– Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, жалпы мақсатта жұмсалады. Оған
корпорациялық табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық т.б.
жатады;
– Арнайы салықтар бюджетке түскен соң, алдын ала белгіленген нақты
шараларға жұмсалады. Оған мысалы, көлік құралдарына салынатын салық
жол қорын құруға жұмсалады.
Салық салу органына байланысты: мемлекеттік және жергілікті болып
бөлінеді.
Экономикалық белгісіне қарай табысқа салынатын салықтар және тұтынуға
салынатын салықтар болып жіктеледі.
– табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез келген салық
салынатын объектісінен түсетін табысынан алынады, ол салықтар санатына
табыс салығы, пайдаға салынатын салық жатады.
– тұтынуға салынатын салықты салық төлеуші тауар немесе қызмет құнын
төлеген кезде төлейді. Олар қосылған құнға салынатын салық, акциздер.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және
дербес болып бөлінеді:
– нақтылы салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінің сыртқы
белгісіне қарай салынады, оған жер салығы, мүлік салығы жатады.
– дербес салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінен алатын
табыс мөлшеріне байланысты салынады, оларға корпорациялық табыс
салығы, жеке табыс салығы жатады. 1
Cалық салу объектісін бағалау және есептеу тәсілдеріне байланысты
салықты төлетудің төрт тәсілі бар: кадастрлық, салық төлеушінің
декларациясы бойынша, табыс алу көзіне байланысты, патент бойынша.
Кадастрлық әдіс бойынша салықты төлету және есепке алу салық салу
объектісінің тізімі негізінде жүзеге асырылады, бұл жағдайда нақты
табыстылық есепке алынбайды, олардың табыстылығының нормасы көрсетіледі.
Мысалы, мүлік салығы және жер салығы.
Декларацияда салық төлеуші табысының көлемін көрсетеді, қажетті
жеңілдіктер мен шегерімдерді санайды және салық сомасын төлейді.
Табыс алу көзіне байланысты салық табыс алынған орында сол салық
төлеуші жұмыс істейтін заңды тұлғаның бухгалтериясы арқылы есептеледі және
төленеді.
Патент негізінде көлемдерін анықтау және есепке алу қиын болатын
көптеген іс-әрекет түрлерінен алынатын табыстарға салық төленеді.
Салықтық есептеудің екі әдісі бар:
1) кассалық;
2) есеп аудару әдісі.
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмыс орындалған,
қызмет көрсетілген, жүк жөнелтілген, мүлік кіріске алынған және ол
операциялар бойынша төлем жасалынған уақыт мерзімінен бастап есептеледі.
Ал есеп аудару әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер жұмыс орындалған,
қызмет көрсетілген, жүк жөнелтілген, мүлік кіріске алынған уақыт мерзімінен
бастап төлем уақытынан тәуелсіз есептеледі.
Салық қызметі үшін екінші әдістің жарамдылығы басымдырақ және ол
барлық Қазақстандық салық төлеушілердің қолданысында қабылданған. Оның
салық төлеушілер үшін кемшілігі – тауар жеткізілімі үшін төлемақы өз
уақытында төленбесе де салық төлемдері аударылуы қажет. 1
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін олардың экономикалық маңызын ұғу
қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне
тікелей қатысты.
Салықтың негізгі қызметтері мыналар: фискалдық, реттеушілік, бақылау.
1
Салықтың фискалдық қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі
құрылып салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери, қорғаныс, т.б. шаралардың
іске асуын қамтамасыз етеді.
Салықтың екінші маңызды қызметі, яғни реттеушілік қызметі салық
механизмі арқылы іске асырылады. Оның ішіндегі негізгі тетіктер салық
ставкалары мен салық жеңілдіктері. Салықтық реттеудің тетіктері тек қана
өндірістің дамуын реттеп қана қоймай, сонымен қатар ақша және баға саясаты,
шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту
жұмыстарын жүзеге асыруы қажет. Әрине салықтық реттеу тетіктері тиімді
қызмет атқару үшін олардың басқа да экономикалық тетіктері мен тығыз
байланыста болуы керек.
Салық мөлшерін көбейту мақсатында салық ставкаларын шектен тыс жоғары
деңгейде белгілеу өндірістің тоқтауына, өндірушінің өз ісіне деген ынтасын
жоғалтуына әкеліп соғатыны көптеген ғалымдар еңбектерінде тұжырымдалып,
дәлелденген. Мысалы, табыс салығын салғанда, салық ставкасының деңгейі 35-
40 %-тен аспауы керек. 3
Шаруашылық субъектілер мен халықтар табыстарының бір бөлігін
мемлекеттің орталықтандырылған қаржы көздеріне айналдыру салықтардың ұдайы
өндірістегі қызметін көрсетеді. Бұл қызметтің іс-әрекетінің көлемін жалпы
ішкі өнімдегі салықтардың алатын үлес салмағы арқылы көруге болады. Соңғы
жылдардағы мәліметтер бойынша, Қазақстан Республикасының жалпы ішкі
өніміндегі салықтардың үлесі 20 % шамасында.
Салықтың келесі негізгі қызметі салықтық бақылау. Салықтың
бақылаушылық қызметі арқылы салық механизмінің қызмет етуінің тиімділігі
бағаланады, қаржы ресурстарының қимылына бақылау ісі жүргізіледі, салық
жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары қарастырылады. Салықтық
бақылауды тиімді жүргізу арқылы салықтық тәртіпті қатаң сақтау, салық
төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен алымдарын толық және
уақтылы бюджетке төлеп отыруы қамтамасыз етіледі.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының
негізгі бағыты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне
мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық салудың әдістері мен жолдары, салық салудың негізгі қағидалары,
салық салуды ұйымдастыру салық механизміне жатады. 2
Қандай да бір механизмнің құрамында бірнеше элементтер болады. Сол
сияқты салық механизмінің да элементтері бар, олар: субъектісі, объектісі,
салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем бірлігі, салық оклады, салық
жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық төлеуші және салық
органдарының құқықтары мен міндеттері, салық төленуін бақылау, салықтық
жазалау шаралары.
Субъект – салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
төлеу жөніндегі заңды міндеті бар тұлға.
Объект – заң жүзінде негізделген салық салуға негіз болатын табыс,
мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар, т.б. көптеген тауарлық-
материалдық игіліктер.
Салық көзі – салық салынатын табыс. Ол жылдық жиынтық табыспен
шегерімдердің айырмасы.
Салық ставкасы – бір өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері. Олар
тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді.
Салық өлшем бірлігі – есептеу үшін берілген салық объектісінің өлшем
бірлігі.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір объектісінен төлейтін
салық сомасы.
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе
салық төлеуден толық босату.
Салық төлеу мерзімі – салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке төлену уақыты.
Салық төлеу тәртібі белгілі мерзімде салықты төлеген кезде алдымен
бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін белгілейді.
Салық төлеушілердің құқықтары:
– қолданылып жүрген салық және басқа да бюджетке төленетін міндетті
төлемдер туралы, салық заңдарындағы өзгерістер туралы салық қызмет
органдарынан ақпарат алу;
– салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін қорғау және оны
өзі немесе өз өкілі арқылы білдіру;
– салық бақылауы нәтижелерін алу;
– салық бақылау нәтижелері бойынша салық және басқа да бюджетке
төленетін міндетті төлемдерді есептеу мен төлеу жөнінде салық қызметі
органдарына түсіндірме табыс ету;
– жеке шотынан салық міндеттемелерінің орындалуы бойынша бюджетпен есеп
айырысудың жай-күйі туралы көшірме алу;
– салық кодексінде, т.б. Қазақстан Республикасы заң актілерінде
белгіленген тәртіппен салықтық тексеру актілері бойынша хабарламаға
және салық қызмет органдары лауазымды адамдарының әрекетіне шағым
жасау;
– салық құпиясының сақталуын талап ету;
– салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттарды табыс етпеу.
Салық төлеушінің міндеттері:
– салық міндеттемелерін толық, дер кезінде орындау;
– салық қызмет органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды
жою туралы заңды талаптарын орындау, сондай-ақ қызметтік міндеттерін
атқаруы кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамау;
– нұсқама негізінде салық қызмет органдары лауазымды адамдарының салық
салу объектісін тексеруіне жол беру;
– салық есептілігі мен құжаттарды заңға сай тәртіппен табыс ету;
– сауда операцияларын жасағанда тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды
фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын міндетті түрде пайдалана
және тұтынушыға чек бере отырып жүргізу. 4
Салықты төлеуді бақылау – салық заңдарының орындалуын, мемлекетке
түсетін салықтар мен басқа да бюджетке төленетін міндетті төлемдерді
есептеу дұрыстығын және олардың уақтылы төлену мәселелері бойынша заңды
және жеке тұлғаларды тексеру. Салықты төлеуді басқаруды тек қана салық
қызметі органдары жүзеге асырады. 4
1.2. Нарық жағдайындағы салық саясатының құрылу кағидалары
Салық саясаты жетілген дәрежеге ұмтылуы үшін, әрине ол аса қажетті
берік қағидаларға негізделуі тиіс.
Олардың классикалық тұжырымын өз кезеңінде Адам Смит берген:
1. Мемлекет азаматтары үкіметтің қамқорлығын пайдаланғаны үшін, әр-
қайсысы өзінің шамасы келгенше, салыстырмалы түрде өзінің төлем
қабілеті бойынша, яғни табысының мөлшеріне байланысты, үкімет
шығындарын жабуға қатысуы керек. Олардың бұл қалыпты сақтауы немесе
елемеуі салық салудың теңдігіне немесе теңсіздігіне алып келеді.
2. Әр-бір азамат төлеуге міндетті салық еркімен емес, нақты
анықталған болуы тиіс. Салық мөлшері, оны төлеудің уақыты және
әдістері салық төлеушіге және басқа да тұлғаларға айқын және
белгілі болуы керек...
3. Әр салық салық төлеуші үшін ыңғайлы уақытта және салық төлеушіге
қолайлы әдіспен алынуы қажет...
4. Әр салық мемлекет кассасына түсетіннен басқа әр салық төлеуші
қалтасынан мүмкіндігінше аз шығын шығаратындай етіп құрылуы
тиіс.
Соңғы үш қағида олардың қарапайымдылығы мен айқындығына байланысты
түсіндірүді талап етпейді. Олар салық саясатының негізгі қағидалары болып
қалуда. Ал бірінші қағидаға келсек, көріп тұрғанымыздай толығымен анық деп
айту қиын. Себебі, табыс пен төлем қабілетін теңестіруге болмайды, табыс
төлем қабілетінің нақты критериі болып табылмайды. 5
А. Вагнер салық салу теориясының қарастырылып отырған бөлігін әрі
қарай дамытып, салық салу қоғамда келесі қағидаларға негізделеді деген
түйін жасады: жеткіліктілік және шапшаңдық қағидаларын қосатын, қаржылық-
техникалық қағидасы; салық салудың және оның жеке түрлерінің салық
төлеушілерге әсерін ескеріп, салық көзін және жеке салықтарды таңдауды
сипаттайтын, халық шаруашылықтық қағидасы; жалпылылық пен тең қысымдылықты
қосатын, әділеттілік қағидасы; салықты алудың неғұрлым арзандығын,
ыңғайлылығын, айқындығын қарастыратын, алым-салықтық басқару қағидасы.
Венгер бойынша осы қағидалар ішінде біріншілікті қаржылық-техникалық
қағида алады. Оның тұжырымынша халық шаруашылықтық және әділеттілік
қағидаларының қажеттілігінің маңызы төмен. Және ол, бұл қағидалар салық
салудың көздерін, түрлерін, формаларын және объектілерін халық
шаруашылықтық көзқарас бойынша таңдауға мүмкіндік береді деп санады.
Қаржылық қағиданы алдыңғы қатарға қоюын заңды деп түсінуге болады,
себебі салықтар қаржылық категорияға жатады. Мемлекеттік емес меншік
түрлерінің артуына және мемлекеттің шаруашылық қызметтерінің шектелуіне
байланысты салық салуға деген халық шаруашылықтық қатынас тар көлемде
қолданыс табады. 5
Салық жүйесінің құрылымының негізгі қағидалары жөніндегі
В.Твердохлебовтің ұстанған позициясына және А.Соколовтың Салықтар
теориясы атты еңбегіндегі ол позицияны критикалық талдауына назар аудара
кететін болсақ.
Өндіріс күшін дамыту – міне салық салудың жоғарғы қағидасы, бұл түрлі
алым-салық жүйесінің негізі болып қалуы керек, және бұны ғылым өзінің саяси
бейтараптылығын сақтай отырып бағалауға құқығы болуы тиіс. - деп жазды
В.Твердохлебов.
Бәрімізге белгілі, өндіріс күшінің артуы тікелей таза ұлттық өнім
көлемінің өсуіне және оның жан басына шаққандағы көлемінің ұлғаюына әсер
етеді. Осыған байланысты, Соколовтың ойнша, В.Твердохлебов көрсеткен салық
саясатының қағидасын былай тұжырымдауға болады: салықтар таза ұлттық
өнімнің абсолютті немесе салыстырмалы түрде өсуіне өз әсерін тигізуі керек,
ең болмағанда қері ықпал жасамауы тиіс.
Мұндай ортақ тұжырымды қағидаға еш бір тарап қарсылық білдірмеуі тиіс,
себебі, қоғам ұлттық өнімнің өсіміне мүдделі. Дегенмен идеяның өзі қарама-
қайшылық туғызатын сияқты, салықтар өндірістік күштің дамуына жағжай жасауы
керек делінген, бірақ слықтар, бәрімізге белгілі, халық шаруашылығының
белгілі бір қаражатын қансыратып тұрып алады. Егер мемлекет тарапынан
көрсетіліп жатқан қызметтер ақысыз болса, халық шаруашылығы үшін жеңілдеу
болатыны ешқандай күмән туғызбайтын сияқты. Бірақ-та, елімізде мемлекеттік
басқару аппаратының бар екенін ескерсек, ол аппаратты ұстап отыру құнсыз
деп есептеу, яғни ештеңеге тұрмайды деу мүмкін емес. Мемлекеттік аппаратты
ұстап отыру – аса қажетті шығындар, яғни халық шаруашылығы міндетті түрде
қатысуы керек. Мемлекеттік басқаруға қажетті ұлттық табыстың белгілі бір
бөлігін халық шаруашылығынан алатынымыз қашып құтыла алмайтын жағдай, енді
мәселе тек сол алынатын қаражат соммасының өндіріс күшінің дамуына
мүмкіндігінше аз зиян келтіруі туралы болуы мүмкін. Белгілі бір қаражат
сомасын өндіріс күшінің дамуына көп зиян келтіру арқылы немесе аз зиян
тигізу арқылы алуға болады, барынша аз зиян келтіру арқылы алатын салық
жүйесі тиімді жүйе болып табылады және ол халық шаруашылығының дамуына оң
әсерін тигізеді. Бұл жағдайда, салықтардың халық шаруашылығын белгілі бір
дәрежеде қансыратуы, салық жүйесін өндіріс күштерін дамыту қағидасына
сәйкес етіп құру қажеттілігін жоққа шығармайды. 5
Дегенмен, салық саясатын құрудың негізгі қағидаларын таңдау туралы
пікір-таластарды өмірдің өзі шешеді. Бұрыннан белгілі, салық жүйесі
экономикалық қатынастардың рефлексін сипаттайды және экономикаға қарағанда
бағыныңқы жағдайда болады, яғни ол экономикаға емес экономика оған қожалық
жасайды. Бірақ, салықтың тиімді қызмет етуі үшін сәйкесінше тиімді
экономикалық жағдайлар қалыптасуы қажет.
Салықтарда салық ауыртпашылығын бөлуде тарихи екі қағида қалыптасқан:
1. тиімділік қағидасы (алынған игіліктер);
2. құрбан ету қағидасы (төлем қабілеттілігі).
Бірінші жағдай бойынша, әр субъектілерден мемлекеттің іс әрекетінен
күтуге болатын пайдалылыққа байланысты пропорциоалды түрде салық алынуы
керек: кімде-кім үкімет ұсынатын қоғамдық тауарлардан көбірек игіліктер мен
қызметтер алатын болса, онда олар сол тауарлар мен қызметтерді
қаржыландыруға қажетті салықтарды көбірек төлеуі тиіс. Мысалы, автокөлік
жолдарын пайдаланғаны үшін төлемдер және басқа да жол қорларын құратын
төлемдер. 6
Бірақ-та бұл қағиданы қорғаныс, қоғамдық тәртіп, білім жүйесі тағы
басқа да мемлекеттік қызметтерге қолдану қиындау болатын сияқты. Сонымен
қатар, бұл қағиданы кедейлер мен жұмыссыздарға төленетін жәрдемақыларды
қаржыландыруда пайдалану мүмкін емес.
Екінші қағидаға сәйкес, субъектілердің құрбан етуі тиімді болатындай
салық салынуы қажет, яғни салық ауыртпашылығы нақты табыс пен өмір сүру
деңгейіне байланысты құрылу керек. Бұл қағида мынаны айтады:табысы жоғары
белгілі бір тұлғалар, кәсіпкерлер мен кәсіпорындар үшін, табысы төмен
тұлғалармен салыстырғанда, салық ауыртпашылығы да абсолютті және
салыстырмалы көріністе жоғары болады. Бұл қағиданың мәні, әр қосымша табыс
бөлігі қажеттілікті қанағаттандырудың өсімінің азаюына алып келеді деген
сөйлемге негізделеді. Бұның себебі, шаруашылық жүргізуші субъектілердің
ақшалай қаражаттары әр келкі шығындалады, яғни алынған табысының бірінші
бөлігі әр уақытта бірінші қажеттіліктегі тауарлар мен қызметтерге
жұмсалады, ал қалған бөлігі пайдалылығы немесе қажеттілігі азырақ болатын
тауарлар мен қызметтерге жұмсалады. Бұл дегеніміз, салық ретінде кедей
топтардан алынған ақшаның оларға келтіретін ауыртпашылығы бай топтардан
салық ретінде алынған ақшаның тигізетін ауыртпашылығынан жоғары. 7
Осындай дисбалансты теңестіру мақсатында салық ставкасы деген ұғым
қолданылады және оның табыс өсуіне байланысты өзгерісі оны реттеп отырады.
Салықтарды дұрыс ұйымдастырудың классикалық қағидаларының қазіргі
заманғы мәні келесідей:
a) салық әр салық төлеушінің табысына сәйкес алынуы қажет, яғни
әділеттілік қағидасы;
b) салықтың көлемі және оны төлеу уақыты алдын ала және нақты
анықталуы керек, яғни нақтылылық қағидасы;
c) әр салық салық төлеуші ыңғайлы деп тапқан уақытта және оған
қолайлы болған әдіспен алынуы тиіс, яғни ыңғайлылық қағидасы;
d) салық төлеудегі шығындар мүмкіндігінше минималды болуы керек,
яғни үнемшілдік қағидасы. 5
Ал Қазақстан Республикасының салық кодексі салық ісін мына қағидаларға
негізделіп жүргізілуін талап етеді:
– міндеттілік қағидасы бойынша салық төлеуші салықтық міндетін толық
және белгілінген мерзімде орындауы тиіс. Салық жүйесі салық
төлеушілерге салықтан қашып құтыла алмайтындығына күмән келтірмеуі
керек. Елдегі айыппұлдар мен санкциялар жүйесі, сонымен қатар қоғамдық
ой-пікір, салықтарды төлемеу немесе өз уақытында төлемеу салық қызмет
органдары алдындағы салықтық міндеттерін адал және өз уақытында
орындауға қарағанда тиімсіз болатындай қалыптасуы қажет;
– нақтылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы салықтар және
басқа да бюджетке төленетін міндетті төлемдер нақты болуы тиіс;
– әділеттілік қағидасы бойынша Қазақстан Республикасы салық салу
жалпыға бірдей және міндетті болады, жеке түрдегі жеңілдік жасауға
рұқсат етілмейді. Бұл қағида екі аспектіде қарастырылады: 1)
көлбеулік теңдікке жету, барлық салық төлеушілердің табыстарынан
олардың қалай табыс тауып жатқандарына және жұмсауларына қарамастан,
салықтар бәріне бірдей жағдайда алынуы тиіс. 2) түрлі жағдайда
тұрғандардың және әр-түрлі табыс алатындардың салық төлеушілердің
міндеттері бойынша заң алдында тік теңдікті сақтауы. Бұл дегеніміз,
жеке тұлғалардан алынатын салық дифференсацияланған ставкадағы
прогрессивті шкаланы қолдану арқылы жүзеге асырылуы қажет. Ол табысы
жоғары топтардан аз қамтамасыз етілген топтардың немесе кедейлердің
пайдасына табыстың бір бөлігін қайта бөлуге мүмкіндік туғызады;
– біртұтастылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасы аумағында
жалпыға бірдей салық жүйесі қолданылады;
– жариялылық қағидасы бойынша салықты реттеуші нормативтік құқықтық
кесімдер ресми басылымдарда жарық көреді. 4
1.3. Қазақстан Республикасындағы салық саясаты: қалыптасуы және
дамуы
Нарық жағдайына көшудегі экономиканы реформалаудың негізгі
мәселелерінің бірі, түрлі деңгейдегі бюджеттің өсуіне, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің, экономиканы толығымен алғандағы кірістерін дамытуға
жәрдемдесетін, тиімді салық механизмін құру болып табылады.
Қазақстан Республикасында салық жүйесінің алғашқы қалыптасу
кезеңдерінде, яғни салық реформасын жүзеге асыруда тәжірибенің болмауынан,
әлемдік тәжірибені толық қолдана алмаудан, өтпелі кезең заңдылықтарын
ескермегеннен, сонымен қатар тарихи, саяси, әлеуметтік-экономикалық даму
аспектілерінің ерекшеліктерін ескермегендіктен 1992 жылы жоғары деңгейдегі
салық жүйесін құру мүмкін болмады. Міне осы себептен, “Қазақстан
Республикасы салық жүйесі туралы” заңды енгізген сәттен бастап көптеген
ғалымдармен экономистер арасында салық жүйесін дамыту туралы пікір таластар
болды.
Өзіндік тәжірибенің болмауынан, шетел тәжірибелерін толық зерттей
алмағандықтан, біз көрші елдердің тәжірибесіне сүйенуге мәжбүр едік, ол
бірінші кезекте Ресей Федерациясы болатын. Яғни, тәжірибе жүзінде 1991 жылы
24 желтоқсанда қабылданған “Қазақстан Республикасы салық жүйесі туралы”
заң, Ресей заңының көшірмесі болатын. Соның нәтижесінде Қазақстан
Республикасында федеративті мемлекетке тән үшфазалық салық жүйесі
қалыптасқан болатын. Ол үш салық топтарынан құралды: жалпымемлекеттік,
жалпығаміндетті жергілікті салықтар мен алымдар, жергілікті салықтар мен
алымдар болатын.
Ол салық жүйесінің қызмет етуінің алғашқы айларында-ақ жауапсыз заңды
сұрақтардың тууына әкеп соқты. Мысалға, неге жергілікті салықтар мен
алымдар 2 топқа бөлінген, жалпығаміндетті жергілікті салықтар мен алымдар
деген ұғым нені білдіреді, салық деген түсінік міндетті төлем болып
табылмайды ма, міндетті емес салық деген ұғым жоқ емес пе...
Заңда көрсетілген бұл салық классификациясын түсіндіру негізделмеді,
мәселе салықтың екінші тобы, бірінші тобы сияқты Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Кеңесімен реттелуінде еді. Салық түрлерінің көп болуы (жалпы 43
түрлі: 16 жалпымемлекеттік, 10 жалпығаміндетті салықтар мен алымдар, 17
салықтар мен алымдар), заңның тұрақсыздығы, салық жеңілдіктерінің тіптен
көп болуы, т.б. мәселелер салық жүйесін басқаруды қиындатты, оның тиімді
қызмет етуін азайта түсті. Сол себепті 1992 жылдан бастап салық жүйесін
дамыту ісі үлкен қарқынмен жүргізіле бастады. 2
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің бюджет және қаржы комитеті
салық реформасын өңдеп ұсынған болатын, ол бойынша салық реформасы 2
этаптан өтті:
– бірінші этап (1994-1995 ж.ж.) жаңа салық жүйесінің базисін, яғни
салық кодексін өңдеу және әрекетке енгізумен сипатталды;
– екінші этап (1996-1998 ж.ж.) нарық талаптарына жауап беретін салық
жүйесін құруды аяқтаумен сипатталды.
Салық реформасының алғашқы этабының мәселелерінде салық жүйесінің
құрылу қағидаларының, жаңа салық кодексінің негізгі құрылымы мен сипатының
анықталуы көзделген.
Қазақстан Республикасы салық жүйесінің даму тарихында ерекше орынды
1994 жыл алады. Себебі, сол жылдан бастап салық жүйесін реформалауда
алғашқы нақты қадамдар басталды. Өзгерістер негізінен 2 ірі салыққа
байланысты болды: жеке тұлғалардың табыс салығы және кәсіпорынның табысына
салық. Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар “жеке тұлғалардың
табыстарына салық салу туралы” және “заңды тұлғалардың табыстары мен
пайдаларына салық туралы” жарлықтары қабылданған еді. Көрсетілген заң
актілерін қабылдауға байланысты негізгі екі салықты есептеу механизмінде
радикалды өзгерістер болды. Алғашқысы, бұрынғы СССР мемлекетінде көп уақыт
бойы қолданылып келген салық механизмінен, ғаламдық сипаттағы жылдық
жиынтық табысты есептеу арқылы жеке тұлғаға салық салу механизміне көшсе,
екіншісінде, яғни заңды тұлғаларға салық салудағы өзгерістер мыналар болды:
пайдаға салық ставкасының дифференциациясы тоқтатылып, екі ставка
бекітілді: 30 % барлық заңды тұлғаларға және 45 % банктер мен сақтандыру
компанияларына; бюджеттік ұйымдардың кәсіпкерлік қызмет арқылы тапқан
пайдасына салық салынды; жеңілдіктер тәртіпке келтірілді (30 жеңілдіктен 6
жеңілдік қалды), т.б. Бұл жерде айтып кететін жайт, көптеген жеңілдіктер
мен бірге кооперативтердің, шағын кәсіпкерліктің, фермер және шаруа
қожалықтарының дамуын реттеуші жеңілдіктер де таратылған еді. 1994 жылға
дейін приоритетті салаларда жұмыс жасайтын өндірістік кооперативтерде,
шағын кәсіпкерлікте 3 жылға дейінгі салық каникулдары мен келесі 2 жылға
төмендетілген салық ставкасын қолдану қарастырылған еді.
Өндірісті ынталандыруға, шағын кәсіпкерлікті дамытуға бағытталған
жеңілдіктерді таратудың тек қана кері зардаптары ғана болды десек
қателеспейтін сияқтымыз. Оның салдарынан өндірістің кооператив, ЖШС, шағын
кәсіпорын салаларындағы жұмысшылар саны күрт азайып кетті. Өндіріс
салаларындағы кәсіпкерлік субъектілері суда-делдалдық, коммерциялық
кәсіпкерлікпен айналыса бастады. Салық жүйесінің қаталдығы өндірістік
қызметпен айналысу тиімсіз болатындай жағдайға әкеп соқтырды. Кәсіпкерлер
өз капиталдарының айналымын арттыру мақсатында комково-ящичный бизнеспен
айналыса бастады. Экономикалық тұрақсыздық жағдайында бұл салалардың
өркениетті формаға ауысуын күту қиын еді. Бұл салада алынған табыстар,
бәрімізге белгілі, өндірісті инвестициялауға жұмсала қоймайды. 3
1994 жылы шағын бизнес саласындағы салық жеңілдіктерін салық
заңдылықтарынан алып тастау бюджетті қорғау механизмі ретінде қажет еді,
яғни мемлекеттік бюджетті болашақ жоғалтулардан сақтау үшін (ол
кәсіпорындар өз қызметтерін салық жеңілдіктері периоды аяқталғанға дейін
тоқтатады).
Қазақстан Республикасындағы 1994 жылдағы салық жүйесіндегі
өзгерістерге талдау жасайтын болсақ, фискалдық сипаттың басым болғаны
туралы қорытынды жасауға болады. Соншалықты іс-шаралардың жүргізілуіне
қарамастан 1994 жылы ЖІӨ 8,4 %-ке дейін төмендеді, ло 1993 жылы 14,8 %
болатын. Қатал салық саясаты салық ставкасының жоғары болуына қарамастан,
кәсіпорындардың заңсыз бизнеспен айналыса бастауына және табыстарын
жасыруына байланысты салық салу базасының төмендеуі себебінен, салық
түсімдерінің төмендеуіне әкеліп соқты. 2
Осылардың бәрін ескере келе келесі этаптарда Қазақстан Республикасында
салықтық реформалауда келесі мақсаттар көзделді:
– Нарық қатынастарын ынталандыру, дәлірек ашып айтсақ:
1. Кәсіпкерлікті белсенді түрде қолдау.
2. Мемлекеттік бюджеттің тек қана пайымды қажеттіліктерін қанағаттандыру.
3. Жеке салық төлеушілер алатын табысты кәсіпкерлік іс-әрекетке салуды
ынталандыру.
4. Табыстарды қосарланған (двойной) салық салудан қорғау механизмін құру.
5. Тұрмыс деңгейі төмен халықты әлеуметтік қорғау.
6. Табыс табу көзінен тәуелсіз жалпыға бірдей салық салу шкаласын құру.
7. Мемлекеттің ұлттық және территориялық мүдделерін есепке алу.
8. Салық жүйесін құруда әлемдік тәжірибені пайдалану творчествасына
ұмтылу.
Осы мақсаттарға сәйкес Қазақстан Республикасы салық жүйесін өзгерту,
оны әлемдік стандартқа сәйкестендіру әрекеті жасалған.
Салық реформасының негізгі мақсаты салықтар мен төлемдерді қысқарту
арқылы салық ауыртпашылығын төмендету, сонымен қатар еліміз территориясында
бір ғана салық тәртібін қолдану болатын.
Осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін 1995 жылы 24 сәуірде “Салықтар және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан
Республикасының заңы қалыптасты. 8
Жоғарыда айтылған заңнамалық акт, яғни Салық кодексі 1995 жылдың 1- ші
шілдесінен өз күшіне енген болатын. Оның құрылуына халықаралық ұйымдардың
эксперттері мен өкілдері қатысты: Халықаралық валюта қоры, Халықаралық
салық бағдарламасы, Гарвад университеті, Стендфор институты, т.б.
Жоғарыда айтылған заңнамалық актке сай Қазақстан Республикасы
территориясында 11 түрлі салықтар мен алымдар қызмет етті. 8
Өтпелі экономикалық елдерде, соның ішінде Қазақстанда, нарықтық немесе
дамушы экономикалық елдермен салыстырғанда дұрыс салық реформасының
стратегиясын таңдау қиынға соқты. Соған қарамастан Қазақстан Республикасыда
салық жүйесін реформалауда үлкен қадам басты. 2001 жылы 12 шілдеде
“Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы”
Қазақстан Республикасының кодексі қабылданды. Осыған дейінгі салық заңдары
мемлекетіміздің мәселелерін шешуге, мақсаттары мен қызметтерін орындауға
жеткіліксіз болды. Ал қабылданған Салық кодексі бәрін сайдыратын және
жүйелі болды. Мұндағы қосылған құн салығы, корпоративтік табыс салығы, жеке
табыс салығының қызмет ету механизмдері әлемдік стандартқа жақын болды.
Жаңа Салық кодексінің негізгі жаңа ережелері мыналар болатын:
– Біріншіден, салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің барлығы біріктіріліп, бір құжат арқылы реттелетін болды;
– Екіншіден, олардың екі жақты түсіндірілуін болдырмайтын, салық
заңдарының негізгі нормаларын нақты баяндаған;
– Үшіншіден, түрлі салалар арасындағы салық ауыртпашылық дәрежесі
теңестірілген. 9
Ал 2004 жылы 1-ші қаңтардан бастап Қазақстан Республикасы салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы 2001-ші жылы 12-ші
маусымдағы № 209-ІІ кодексіне бірнеше оңтайлы өзгерістер енгізілген
болатын.
Көбірек ауыртпашылық Кодекс бойынша, негізгі қорлар аз және
материалдық шығын аз жұмсалатын, сауда және қызмет саласына түседі. Дамымай
жатқан салалар, әсіресе ауыл шаруашылығы, шағын бизнес, әлеуметтік
салаларды қолдау мақсатында жағымды жағдайлар қалыптастырған. 4
ТАРАУ 2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН БАСҚАРУ
2.1. Қазақстан Республикасындағы салық жүйесін басқару
Жаңа салық кодексіне сәйкес, Қазақстан Республикасының салық жүйесі,
салықтар, алымдар, баждар, төлемақылар мен кеден төлемдерін, салықтық
қатынастарды реттейтін құқықтық нормаларды және салық қызмет органдарын
қамтиды. Қазақстан Республикасындағы салықтар, алымдар және салықтық
сипаттағы төлемақылар тізімі мыналардан құралған:
1) Салықтар:
1. корпорациялық табыс салығы;
2. жеке табыс салығы;
3. қосылған құн салығы;
4. акциздер;
5. жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері;
6. әлеуметтік салық;
7. жер салығы;
8. көлік құралдары салығы;
9. мүлік салығы.
Салық төлеушілердің жеке топтарына, салықтардың кейбір түрлерін төлеуден
және есептеуден және де олар бойынша есеп беруден жеңілдетілген тәртіп
қолдануды қарастыратын, арнайы салық режимдері қарастырылған. Бұл режимде
салық төлеу мынандай негізде жүргізіледі:
• патент төлеу;
• бір жолғы талон;
• біртұтас (единный) жер салығы;
• жеңілдетілген декларация;
• тұрақтандырылған (фиксированный) жалпы салық (для игорного бизнеса).
2) Алымдар:
1. заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алым;
2. жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алым;
3. жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен жасалған мәмілелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым;
4. радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алым;
5. механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым;
6. теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым;
7. азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым;
8. дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алым;
9. автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы;
10. аукциондардан алынатын алым;
11. елтаңбалық алым;
12. жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық алым;
13. телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожілік спектрін
пайдалануға рұқсат беру үшін алым.
3) Төлемақылар:
1. жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы;
2. жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
3. қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы;
4. жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы;
5. орманды пайдаланғаны үшін төлемақы;
6. ерекше қорғалатын табиғи аймақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы;
7. радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы;
8. кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы;
9. сыртқы жарнаманы орналастырғаны үшін төлемақы;
4) Мемлекеттік баж.
5) Кеден төлемдері:
1. кеден бажы;
2. кеден алымдары;
3. төлемақы;
4. алымдар.
Салық жүйесі өзінің құрамына мемлекеттік салық қызметін кіргізеді.
Салық қызмет органы Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігі Салық
комитетінен және облыс, Астана, Алматы қалалары, қалалар мен аудандар
бойынша салық комитеттерінен тұрады. 4
Қазақстан Республикасындағы салық жүйесін басқару Қазақстан
Республикасы Конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, Үкіметке,
Қаржы Министрлігіне жүктеледі.
Қаржы Министрлігінің Салық комитеті салықтар және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдердің толық әрі уақтылы түсуіне мемлекеттік
бақылауды қамтамасыз ететін және салық қызметі органдарын басқаратын
орталық атқарушы орган болып табылады. Салық қызметі органдарына салықтар
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін,
міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын
қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салық
міндеттемелерінің орындалуына салық бақылауын жүзеге асыру жөніндегі
міндеттер жүктеледі. Салық органдары тиісті жоғары тұрған салық қызметі
органдарына төменнен жоғары қарай тікелей бағынады және жергілікті
атқарушы органдарға жатпайды.
Уәкілетті мемлекеттік орган салық органдарына басшылық жасайды және
уәкілеттік мемлекеттік органның бірінші басшысы салық органдарының бірінші
басшыларын қызметке тағайындайды.
Салық қызмет органдарының мынандай құқықтары бар:
– Салық кодексіне сәйкес кесімдік-құқықтық актілерді жасау;
– Өз өкілеттігі ауқымында салық міндеттемелерінің туындауы,
атқарылуы және тоқтатылуына байланысты түсініктеме беру;
– Салықтық бақылауды жүргізу;
– Қазақстан Республикасы заңнамасында бекітілген талаптарды
сақтай отырып салық төлеушінің салық міндеттемесімен байланысты
ақша қаражаттарының құжаттарын, бухгалтерлік кітаптарды,
есептерді, сметаларды, қолма-қол ақшаны, бағалы қағаздарды, есеп
айырысуларды, декларацияларды және өзге де құжаттарды тексеру;
– Салық төлеушіден есептелген және төленген салықтар және
бюджетке төленетін басқа да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz