Интеграциялық процестің дамуындағы Қазақстан Республикасының алатын орны
КІРІСПЕ
І.БӨЛІМ ӘЛЕМДІК ШАРУАШЫЛЫҚТЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ МАҢЫЗЫ
1.1 Экономикалық интеграция: мәні және даму ерекшеліктері
1.2 Интеграциялық дамуда әлемдік тәжірибенің маңызы
1.3 Экономикалық интеграция объективті уақыт талабы
ІІ.БӨЛІМ ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТІҢ ДАМУЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ
2.1 Интеграциялық бірігу процесі мен Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
2.2 Қазақстан посткеңестік интеграциялық процестерде:мәселелері мен болашағы
2.3 Қазақстан Республикасының интеграциялық қатнастар жүйесіндегі орны
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
І.БӨЛІМ ӘЛЕМДІК ШАРУАШЫЛЫҚТЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ МАҢЫЗЫ
1.1 Экономикалық интеграция: мәні және даму ерекшеліктері
1.2 Интеграциялық дамуда әлемдік тәжірибенің маңызы
1.3 Экономикалық интеграция объективті уақыт талабы
ІІ.БӨЛІМ ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТІҢ ДАМУЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ
2.1 Интеграциялық бірігу процесі мен Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
2.2 Қазақстан посткеңестік интеграциялық процестерде:мәселелері мен болашағы
2.3 Қазақстан Республикасының интеграциялық қатнастар жүйесіндегі орны
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
3
І-БӨЛІМ ӘЛЕМДІК ШАРУАШЫЛЫҚТЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ
МАҢЫЗЫ
1.1 Экономикалық интеграция: мәні және даму ерекшеліктері 7
1.2 Интеграциялық дамуда әлемдік тәжірибенің маңызы 14
1.3 Экономикалық интеграция объективті уақыт талабы 20
ІІ-БӨЛІМ ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТІҢ ДАМУЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН
РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ
2.1 Интеграциялық бірігу процесі мен Тәуелсіз Мемлекеттер 24
Достастығы
2.2 Қазақстан посткеңестік интеграциялық процестерде:мәселелері мен40
болашағы
2.3 Қазақстан Республикасының интеграциялық қатнастар жүйесіндегі 49
орны
ҚОРЫТЫНДЫ 55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 58
ҚОСЫМШАЛАР 60
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Егемендік алған Қазақстан басқа да
посткеңестік елдер сияқты өзін халықаралық қауымдастыққа нығайту үрдісінде
белсенді қатысып келеді. Бұл үрдіс мемлекеттің сан-салалы жақтарын
жетілдірумен бірге, бірінші кезекте оның саяси жүйесі мәселесінің ретке
келтіру талабын қойды. Қазіргі заманда әлемде халықаралық қарым-
қатнастардың барлық жүйесі сондай-ақ, мемлекетаралық байланыстарға және
мемлекет ішіндегі құрылымдарға қатысты халықаралық құқықтық принциптер мен
ережелер сапа жағынан өзгерістерді бастан кешіруде. Халықаралық өмірдің
басты мақсаты – бейбітшілікті нығайту және жалпыға бірдей қауіпсіздікті
қамтамасыз ету болып табылады. Оған жетудің бірден бір жолы – ол барлық
халықтартар арасындағы ынтымақтастықтың болуы.
Мемлекет пайда болғаннан бастап өзінің тәуелсіздігін сақтау және
сырттан агрессияға жол бермеу арқылы ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.
Халықаралық қатнастарда өзара тәуелділік пен өзара әсер етудің нығаю
кезінде немесе жаһандану жағдайында мемлекеттаралық байланыстардың бір-
біріне тәуелділігінің өсуі аймақтық және халықаралық қауіпсіздік мәселесін
бірінші орынға қояды.
Жаһандану жағдайында адамзаттың алдынан жаңа постидеологиялық кезең
ашылды. Осы заманғы әлем жаһандану кезеңін – адамзаттың біртұтас ақпарат
және коммуникциялар кеңістігінде жан-жақты бірігу, бүкіл планетаның
біртұтас экономикалық рынокқа айналуы дәуірін бастан кешуде.
Бүгінгі таңда интерация әлемдік дамудың күннен-күнге күшейіп келе
жатқан тендениясын байқауда. Барлық елдер әлемдік шаруашылыққа
интеграцияланса, аймақтарда тығыз саяси ықпалдастыққа бастайтын
экономикалық одақтар мен қоғамдастықтар құрылып жатыр.
Интеграция, бірігу яғни экономикалық субъектілерді біріктіру, олардың
өзара іс-қимылын тереңдету, олардың арасындағы байланыстарды дамытады.
Экономикалық интеграция терең тұрақты байланыстарды қамтумен, ұлттық
шаруашылықтар арасындағы еңбек бөлінісі негізінде елдерді шаруашылық саяси
мемлекетаралық бірігу процесінде көрінеді. Экономикалық интеграцияның
мақсаты – ұлттық экономиканы жақындастыру және экономикалық міндеттерді
бірлесіп шешуді қамтамасыз ету.
Қазіргі замандық әлемдік экономиканың және халықаралық экономикалық
қатнастардың маңызы болып, біріккен әлемдік шаруашылық комплекісі болып
табылады. Комплекстің пайда болуы ғылыми техникалық прогресстің дамуы,
қазіргі заманның өндіргіш күштері және оның негізінде жалғасып жатқан
интернационалдық өндіріс. Басқа сөзбен айтқанда саяси, мәдени, діни, табиғи
және т.б. өзгешеліктеріне қарамастан ең соңғы есепте әлемдік шаруашылық
жүйелі түрде бірігуге жылжуда және жеке елдердің бүтіндік әлемдік
комплекстерінің экономика дамуының өзгешеліктері болып табылады. Бұл
бірігудің сатылары және тұтастың біртін келе өсуі, елдердің бірігуі, ерікті
сауданың қолданылатын арттықшылықтары туралыда айтылады.
Мұндай жағдайларда елдердің дамуы оның рөлі және қазіргі әлемдік
экономикадағы орны көп жағдайда осындай факторлармен анықталуы, халықаралық
еңбек бөлінісі, мамандану секілді салыстырып дұрыстау ең алғаш ойлап шығару
салаларында өндірістің жаппай диверсификациялау және шетелге шығару
бағытының саясатын бірлестіру болып табылады..
Интеграциялық процестердің дамуы халықаралық тауар айырбасы мен оларды
өндіретін факторлар қозғалысының артуының заңдылықты нәтижесі болып
табылады. Бұл елдер арасындағы тұрақты өндірістік өнім өткізу байланыстарын
қалыптастыру және халықаралық сауда мен өндіріс факторлары қозғалысындағы
көптеген кедергілерді жоюды қажет етеді. Бұны жүзеге асыру мемлекетаралық
интеграциялық бірлестіктер деңгейінде көпжақты саяси келісімдер негізінде
ғана мүмкін болады.
Экономиканы интеграциялау оған қатысушылардың әрқайсысына өзара
саудамен шектелген елдерге қарағанда қосымша жүйелі эффект деп аталатын
артықшылықтарды алуға жағдай жасайды. Екінші жағынан алғанда,
мемлекеттердің бұндай ынтасы әлемде болып жатқан сапалық өзгерістерді
көрсетеді және де қоғамдық өмірдің әр түрлі салалардағы, ең алдымен
экономикалық жүйедегі интеграциялық процестердің дамуына жасалған оңтайлы
жағдайлардан туындайды.
Жаһандануға қандай факторлар жәрдемдесуде?
Бірінші кезекте, бұл тауарлардың елдер мен экономика секторлары
арасындағы қозғалысы. Сауда-саттықты өрістету экономикасының дамуы мен өсуі
үшін стратегиялық тұрғыда қажет. Ашық экономикалар протекционистік саясатты
жүзеге асыратын мемлекеттің алдында өз артықшылығын дәлелдеді.
Жаһандану жолындағы екінші қадам – капиталдардың еркін қозғалысы.
Үшіншіден, адамдардың кедергісіз қозғалысы. Бүгінде әлемде елеулі көші-
қон өзгерістері жүріп жатыр.
Төртіншіден, жаһандану факторларының бірі халықаралық валюта
рыноктарындағы валюталық операциялардың серпінді дамуы болып табылады.
Бесіншіден, ақпараттық, интеллектуалдық өнім мен идеялардың еркін
қозғалысы жаһандану факторларының бірі және салдары болып табылады.
Қазіргі уақытта Қазақтан ТМД-да және жалпы әлемдік қауымдастықта
демократиялық құндылықтар жолын ұстаушы, аймақтық және ғаламдық
қауіпсіздікті бекітуде өз үлесін қосуға талпынып отырған мемлекет ретінде
әлемге әйгілі. Осы тұрғыдан алғанда Қазақстанның ТМД-да ынтымақтастықтың
толық құқықты мүшесі ретінде қатысуының өзінде саяси және экономикалық
негізі бар.
Достастық елдер өз мүмкіндіктері мен мүдделеріне сәйкес
интеграцияланудың басқа да формаларын қарастыра бастағаны белгілі. Елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың идеясы негізінде дүниеге келген Евразиялық экономикалық
қауымдастық осының озық үлгісіне айналып келеді. Қазіргі күні бұл
қауымдастық аясында кеден одағын құру, одақ тарифтерін белгілеу, бірте-
бірте ортақ валютаға көшу мәселелері қарастырылу үстінде.
Бүкіл әлем бойынша интеграциялық үрдістер терең сипат алып отырған
қазіргі жағдайда ТМД секілді көптеген елдерді қамтитын құрылымның болғаны
дұрыс. Бірақ оның неғұрлым тиімді жағдайда жұмыс істегенін қалаймыз.
Барлық елдер әлемдік шаруашылыққа интеграцияланса, аймақтарда тығыз
саяси ықпалдастықта қоғамдар құрылып жатыр. Достастыққа қатысушы он бір
елдің басшылары Экономикалық одақ құруды бірауыздан қолдап, бәріде ол
туралы Декларацияға қол қойды. Осы Декларацияда ТМД-ға мүше елдер тауар,
қызмет, капитал, еңбек ресурстары еркін айналатын ортақ рынок құрып, терең
интеграциялану арқылы Экономикалық одаққа кезең-кезеңмен өтетіндігі туралы
мәлімдеме жасалған болатын. Соның ішінде кедендік одақ құрып, оның
тарифтерінен ТМД елдерін босату жайы айтылған болатын. Сонымен бірге
шаруашылықты рыноктық әдіске бейімдеп, экономикалық реформалар мен
әлеуметтік саясатты жүргізу ісінде жүргізу жөнінде айтылған.
Бүгінде посткеңестік кеңістікте әрқилы интеграциялық бірлестіктер –
ТМД, ЕурАзЭҚ, БЭК дамып келеді. ЕурАзЭҚ аясында кеден проблемасын шешуге
қатысты жұмыстар жүргізілуде.
Біздің ұлттық экономикамыздың бәсекеге қабілеттілігіне оны әлемдік
экономикаға интеграцияланған жағдайда ғана қол жеткізе аламыз. Сондықтан да
Қазақстанның Бүкіләлемдік Сауда Ұйымына кіруін жеделдету аса маңызды міндет
болып табылады. Бұл – жаһандық бәсекелестіктің элементі, сондай-ақ әлемдік
экономика жайында білім алудың мүмкіндігі[1].
Мемлекет басшысының халыққа арнаған биылғы жолдауында өңірдегі
мемлекеттің одағын құру туралы бастама жария етілді. Орталық Азия өңірінің
барынша интеграциялануына қадам жасау. Бұл тұрғыда Орталық Азия
экономикалық қауымдастығын, тағыда басқа бірлестіктерді айтуға болады.
Елбасының Евразия кеңістігіндегі интеграциялық процестерді дамытуда,
ТМД, ЕурАзЭҚ, Орталық Азия қауымдастығы және Шанхай ынтымақтастық ұйымы
секілді халықаралық қауымдастықтарды құруда, Біріңғай экономикалық
кеңістікті жүзеге асыру жұмыстарында атқарған рөлі мен белсенді қызметі
өзімізге де, әлемдік саясаткерлергеде кеңінен мәлім[2].
ХХІ ғасыр – интеграция ғасыры. Сондықтан аса ірі мемлекеттер де
жаһандану жағдайында басқалардан оқшау өмір сүру мүмкін емес екеніні
бәрімізге де түсінікті.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жүйелі түрде, посткеңестік
кеңістіктегі интеграциялық процестерді зерттеу және олардың халықаралық
қатнасқа ықпалын жан-жақты ашып көрсету. Жаһандану жағдайында экономикалық
интеграцияның мақсаты – ұлттық экономиканы жақындастыру және экономикалық
міндеттерді бірлесіп шешуді қамтамасыз ету. Сонымен қатар адамзаттың
біртұтас ақпарат пен коммуникациялар кеңістігінде жан-жақты бірігу, бүкіл
әлемнің біртұтас экономикалық, саяси ынтымақтастық дәуірін құру. Диплом
жұмысының мақсатын жүзеге асыру үшін бірқатар міндеттері:
• Жаһандану жағдайындағы интеграциялық процестердің дамуын зерттеу;
• Әлемдік шаруашылықтың дамуында интеграцияның маңызы;
• Интеграциялық процестерді зерттеудің теориялық аспектілерін
қарастыру;
• Интеграциялық дамудың әлемдік тәжірибесінің маңызын зерттеу;
• ТМД интеграциясының идеялық негізіне тоқталу;
• Қазақстан әлемдік интеграциялық қатнастар жүйесінде алатын орны.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні. Интеграцияның мәні мен даму
ерекшеліктері, теориялық аспектілері мен оның идеялық негізіне, саяси-
құқықтық базасы қарастырылды. Жұмыста әлемдік интеграциялық даму процестері
мен тәжірибелерін зерттеуде ТМД, ЕврАЗЭҚ, Орталық Азия одақтарының
тенденциялары мен болашағы ой елегінен өткізілді. Қазақстан Республикасының
әлемдік интеграциялық қатнастар жүйесінде алатын орны мен болашақ жағдайына
тоқталынды.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы. Интеграция термині
алғашқы рет неміс және швед ғалымдарымен ХХғ. 30-жылдарында қолданылған.
Еларалық интеграцияны зерттеушілер, саяси проблематикаға қатысты
мәселелердің ерекше жақтарын ашу үшін, саяси интеграция түсінігін жеке
қарастыра бастады. Көптеген зерттеушілер саяси интеграция ұғымына
анықтама берген американ саясаттанушысы Э.Хаас деп есептейді. Интеграцияның
әртүрлі теориясының негізін қалаушылар арасында біркелкі түсінік жоқ.
Барановский В.Г. көрсеткендей әрбір зерттеуші интеграция ұғымын қамтитын
мәселелер жөнінде түсінбей белгілеген. Әйтседе, Барановский интеграцияны
былай деп түсіндіреді бөлек, ерекше бөлшектердің біртұтастық пен
байланысты жағдайы және осы процеске әкелетін жағдай. Мысылы құрылымдық
функционизм негізін салушы Т.Парсонстың ұсынып отырған интеграция түсінегі
екі бөліктен тұрады. Біріншіден, интеграция элементтерінің ішкі
сыйымдылығы. Екіншіден, интеграциялық жүйенің сыртқы қоршаған ортадан
бөлініп шығу кезеңіндегі ерекше талаптарды сақтау мен қолдау. Сондай-ақ
басқада зерттеушілермен қатар Қазақстандық ғалымдардың интеграция
процестері жөнінде көптеген еңбектері жарық көруде. Атап айтанын болсақ, ҚР
Академик, Ә.Я.Әубакіров, Кенжегузин М.Б., Елемесов Р.Е., Жатқанбаев Е.Б.,
Аубакірова Ж.Я., және басқада ғалымдардың жаһандану жағдайындағы
интеграциялық процестердің және халықаралық қатнастар экономикасыдағы
мәселелер қарастырылды.
І тарау ӘЛЕМДІК ШАРУАШЫЛЫҚТЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ МАҢЫЗЫ
1.1 Экономикалық интеграция : мәні және даму ерекшеліктері
Интеграциялық процестердің дамуы халықаралық тауар айырбасы мен оларды
өндіретін факторлар қозғалысының артуының заңдылықты нәтижесі болып
табылады. Бұл елдер арасындағы тұрақты өндірістік өнім өткізу байланыстарын
қалыптастыру және халықаралық сауда мен өндіріс факторлары қозғалысындағы
көптеген кедергілерді жоюды қажет етеді. Бұны жүзеге асыру мемлекетаралық
интеграциялық бірлестіктер деңгейінде көпжақты саяси келісімдер негізінде
мүмкін болады.
Қазіргі кездегі әлемдік кеңістікте екі тененция көрініс алған, атап
айтқанда:
• Біріншіден, әлемдік шаруашылықтың біртұтастығы, оның ғаламдық
сипатының күшеюі;
• Екіншіден, аймақтық деңгейде елдердің экономикалық жақындасуы
және олардың өзара бағыныштылығының нығаюы.
Әр түрлі интеграциялық процестер мен топтардың тәсілдері идеологиясы,
анықтамалары мен аттарының бөлектігіне қарамастан олардың кейбір жалпы
белгілері мен заңдылықтарын бөліп қарастыруға болады. Тарихи интеграция
эволюциялық дамитын бірнеше негізгі сатылардан тұрады және оның әрқайсысы
интеграцияның жетілу дәрежесінің көрсеткіші болып есептеледі.
Бірінші деңгейде мемлекеттер өзара жақындасудың алғашқы қадамы ретінде
преференциалдық сауда келісімдерін жасайды. Бұл келісім жеке мемлекеттер
арасында екі жақтылық негізінде қалыптасқан интеграциялық топ пен жеке
мемлекет не мемлкеттер тобының арасында жасалуы мүмкін.
Интеграцияның екінші деңгейінде мемлекеттер екі жақты сауда кедендік
тарифтерді жай ғана қысқартуды емес, оны мүлдем алып тастауды көздейтін
еркін сауда аймағын (ЕСА) құруға көшеді, бірақ үшінші елдермен қатынаста
ұлттық кедендік тарифтер өзгертілмейді.
Интеграцияның үшінші деңгейі Кедендік одақ (КО) құруға негізделген. Бұл
ұлттық кедендік тарифтер тобын келісімді түрде алып тастап, үшінші
мемлекеттерге қатысты сауданы реттеуде ортақ кедендік тарифтік емес жүйесін
қолдану болып табылады.
Интеграциялық процестің төртінші деңгейі ортақ нарыққа жеткенде
интеграцияланатын мемлекеттер тек тауарлар мен қызметтердің ғана емес,
өндіріс факторларының – капитал және жұмыс күші қозғалысының еркіндігі
туралы келісім жасайды. Біріңғай сыртқы тариф негізінде өндіріс
факторларының мемлекетаралық қозғалысының еркіндігі ұйымдық тұрғыдан сыртқы
саясат мемлекетаралық үйлестердің анағұрым жоғарғы деңгейін талап етеді.
Экономиканы интеграциялау оған қатысушылардың әрқайсысына, өзара саудамен
шектелген елдерге қарағанда, қосымша жүйелі эффект деп аталатын
артықшылықтарды алуға жағдай жасайды. Екінші жағынан алғанда,мемлекеттердің
мұндай ынтасы әлемде болып жатқан сапалық өзгерістерді көрсетеді және де
қоғамдық өмірдің әр түрлі салаларындағы, ең алдымен экономикалық жүйедегі
интеграциялық процестердің дамуына жасалған оңтайлы жағдайлардан туындайы.
Біріншіден, әлем салыстырмалы түрде әскери шиеленістерден біршама
сақтану жүйелерін қалыптастыра бастады, әрі әскер қырғи-қабақ саясаты
жойылуда. Әлемдегі екі жүйенің ғаламдық қарсы тұруы жойылды. Елдер
арасындағы даулы мәселелер мен шиеленістерді өз уақтысында шешудің көптеген
механизмдері жасалды. Әрине, Югославия және жеке елдердегі уақиғалар жалпы
мемлекетаралық мәселелердің тұрақтылығы, сенімділігі мен келісімділігін
терістей алмайды.
Екіншіден, әлемде әр түрлі елдердің капиталдарының өзара кірігуінің
қарқындылығы артты, сыртқы сауда қатынастарының ырықтандырылуымен
халықаралық сауда ұлғаюда.
Үшіншіден, әлемде соңғы жылдары елдер арасындағы экономикалық
ынтымақтастықты реттеудің сенімді және тиімді механизмдері жасалып, табысты
қолданылуда. Бұлар – кедендік, төлемдік, валюталық, экспорттық-импорттық
және т.б. механизмдер мен нормалар.
Төртіншіден, жоғары технология және озық техниканың, информатика және
т.б. қарқынды дамуы еңбек өнімділігін шұғыл арттыруға, тіпті жеке елдер мен
региондардың нарығының тар болуына әкелуде. Оларға тауарлар мен қызметтер
айналымының үздіксіздігін тездету қажеттілігі, осыған бөгет жасайтын барлық
кедергілерді жою үшін елдер арасындағы өнім алмасуға қатысты мәмілелерді
неғұрлым көбірек жеңілдетуге итермелейді.
Бесіншіден, әлемдік нарықтағы бәсекенің сипаты мен ауқымы өзгерді. Жеке
елдердің экономкасы дамуына және еңбек бөлінісінің тереңдеуіне байланысты
бәсеке ел ішіндегі фирмааралық деңгейден шығып, еларалық, халықаралық сипат
ала бастады.
Алтыншыдан, кейінгі жағдайлар айқын көрсеткендей, аймақтардың экономика
және қаржы-қаражат нарықтарының өзара тәуелділігі күшейді. Оңтүстік-Шығыс
Азия, Жапония және Латын Америкасы дағдарыстары аймақтардағы жеке елдер
мәселесін ғана емес, бүкіл әлемдегі экономикалық жағдайды қамтиды.
ХХ-ғ. Екінші жартысынан бастап жетекші индустриалды елдердің қарқынды
экономикалық дамуы нәтижесінде және халықаралық транспорт пен байланыс
құралдарының жетілдірілуіне байланысты тауарлар мен қызметтердің
халықаралық саудасы күрт ұлғайды. Халықаралық сауда бірте-бірте өндіріс
факторларының (капитал, жұмыс күші, технология) халықаралық қозғалысының әр
түрлі формаларымен толықтырыла бастады.
Әлемдік шаруашылықтағы интеграциялық өзгерістің экономикалық немесе
сяси жақтарының абсолютизациясы мүмкіндігі екі көзқарас тұғысында
қарастырылады:
• Біріншіден, интеграция халықаралық экономикалық байланыстарының
кездейсоқ дамуымен теңдестіріледі;
• Екіншіден, интеграцияның барысы ресми түрде құрылған экономикалық
одақтар шеңберінде әрекет етеді.
Интеграция термині алғашқы рет неміс және швед ғалымдарымен ХХғ. 30-
шы жылдарында қолданған болатын[3]. Интеграция түсінігі қайта құру,
қосылуды білдіретін inteqratio деген латын сөзінен шыққан[4].
Қазіргі экономикалық сөздік анықтамасы бойынша, интеграция (латын
тілінен integer -толық) – экономикалық тұлғалардың бірігуі, олардың өзара
әрекеттесуінің тереңдеуі, өзара байланыстардың дамуы. Экономикалық
интеграция өндірістік-технологияық байланыстарын кеңейту мен тереңдетуі,
ресурстарды бірлесе пайдалану, капиталдар бірігуі, сонымен қатар бір-біріне
қолайлы жағдай жасау аркылы экономикалық іс-әрекеттерге өзара
кедергілерді жою бағыттарында айқын көрінеді. Сонымен интеграция
экономикалық субъектілерді біріктіру, олардың өзара іс-қимылын тереңдету,
олардың арасындағы байланыстарды дамыту. Экономикалық интеграция елдің
ұлттық шаруашылықтары деңгейінде де, кәсіпорындардың, фирмалардың,
компаниялардың, корпорациялардың арасында болады[5].
Интеграция мынандай түрлерге бөлінеді:
• сатылас интеграция- бір сала немесе топтар, бөлшектер, соңғы өнім
үшін қажетті жинақтаушы және басқа бұйымдар шығаруға маманданған,
сипаты жағынан өнеркәсіп салалары кәсіпорындарының өндірістік
кооперациясы;
• деңгейлес интеграция- өндірісі технологиялық ортақтағымен және
шығарылатын өнімнің біртектілігімен сипаталатын кәсіпорындар
бірлестігі;
• шеңберлес интеграция бір рынокта әрекет ететін, бір-бірімен
бәсекелесетін компаниялардың қосылуы.
Экономикалық интеграция – терең тұрақты өзара байланыстарды дамыту
және ұлттық шаруашылықтар арасындағы еңбек бөлінісі негізінде елдерді
шаруашылық-саяси мемлекет аралық бірігу процесі. Экономикалық интеграцияның
мақсаты – ұлттық экономиканы жақындастыру және экономикалық міндеттерді
бірлесіп шешуді қамтамасыз ету. Бұл үшін жекелеген фирмалар экономикалық
келісімдер жүйесін қалыптастырады, мемлекет аралық деңгейде филиалдар
құрады, мемлекеттің экономикалық бірлестіктері құрылады және келісілген
ұлттық саясат анықталады.
Интеграцияның аймақтық сипаты бар. Ол былай байланысқан, яғни
өндірістің интернационализациясы біртегіс жүрмейді және де интеграцияның
алғы шарттары ең алдымен шаруашылық байланыстары өте тығыз аймақтарда
қалыптасады.
Интеграция өзіне тән бірнеше маңызды белгілермен сипатталады, яғни :
• Ұлттық өндірістік процестердің өзара енуі мен тоғысуы;
• өндіріс, ғылыми және техникадағы халықаралық специализация мен
кооперацяның кең түрде дамуы;
• интеграцияға қатысушы елдердің экономикасындағы тереңдетілген
құрылымдық өзгерістер;
• интеграциялық процестердің мақсатты түрде реттелуі,
координацияланған экономикалық стратегия мен саясаттың жасалуы;
• интеграция кеңістік масштабтарының аймақтылығы.
Интеграциялық процесс бүтін жүйенің жекелеген салаларын қамтиды:
өндіріс, айналым (тауар, қызмет, капитал,ақша массасы, бағалы қағаз және
т.б.), шешім қабылдау сферасы (фирма, кәсіпкерлік одақ, ұлттық үкімет,
халықаралық, үкіметаралық және ұлттық ұйымдар).
Интеграцияның алғы шарттары алуан түрлі болып келеді. ҒТП-тің қазіргі
таңдағы жағдайында экономиканың өте терең түрде өзара енуі және бірігуі
көптеген елдер үшін объективті қажеттілік болып табылады. Бұл қажеттілік ең
алдымен, жоғары дамыған елдерде, әсіресе шектелген экономикалық ресурстары
және ішкі нарықтары бар елдерде көрініс тапқан. Мұндай елдер үшін
экономикалық интеграция экономикалық мүмкіндікті өте тиімді пайдалануға
және ҒТП-тің жоғары қарқынмен жетуге болады.
Көптеген мемлекеттер үшін экономикалық интеграция ғылыми-техникалық
зерттеулерде өте тиімді мүмкіндік береді.
Ресурстарды пайдалануың тиімділігін жоғарлату арқылы интеграция
экономикалық дамудың жаңа көздерін қозғалысқа келтіреді және сол арқылы
интеграцияға қатысушы елдердің экономикалық және саяси көзқарасын жақсарту
үшін жағдайлар жасауға ықпал етеді.
Белгілі бір елдердің интеграциясының қажетті шарттары:
• біріншіден, тауарлардың қозғалысын қамтамасыз ететін дамыған
инфрақұрылымның болуы;
• екіншіден, үкімет орындары тарапынан белгілі экономикалық және
саяси шешімдердің қабылдануы.
Интеграцияланушы шаруашылықтардың бір-бірін өзара толықтыруы олардың
экономикалық дамуына да байланысты, бұл кезде даму деңгейлері бірдей, ең
алдымен өндірісі дамыған елдер (мысалы, Еуропалық одақ, Еркін сауданың
Еуропалық ассоциациясы) тез арада интеграцияланады.
Сонымен бірге интеграцияның барысы өздерінің табиғаты бойынша қарама-
қайшылықты және көп қырлы болып келеді.
Интеграциялық процеске экономикалық себептер ғана емес, саяси
өзгерістер де әсер етеді.
Бұл әсіресе әлемдік шаруашылықтың шет аймағына қатысты болады. Осы
жерлерде, өндіргіш күштердің дамуының төмен деңгейіне және еркіндік алған
елдердің бұрынғы метрополияларымен тығыз байланысты болуына қарамастан,
аймақтық экономикалық топтарды құру барысы белгілі бір жылдарда,
индустриясы дамыған мемлекеттер арасындағы байланыспен салыстырғанда,
қарқынды түрде жүріп жатыр.
Көптеген экономистер мемлекеттер интеграциясының мынандай алғышарттарын
бөліп көрсетеді:
• интеграцияланушы елдердің экономикалық даму деңгейі мен нарықтық
дәрежесінің бірегейлігі. Мемлекетаралық интеграция, көпшілік жағдайда,
индустриалды мемлекеттер арасында немесе дамушы елдер арасында
қалыптасуда. Сондай-ақ, индустриалды дамыған елдер және дамушы елдер
шеңберінде интеграциялық процестер бірегей экономикалық даму
деңгейінде тұрған елдер арасында жедел жүргізілуде. Дамушы және
индустриалды елдер арасындағы интеграциялық типті бірлестіктерді
дамыту фактілері кездесуі өте сирек және өмірде бар болғанымен,
жаңадан дамып келеді. Сондықтан, олардың тиімділігі туралы айту,
қорытынды жасау әлі де болса ертерек. Шаруашылық механиздерінің
бастапқы сәйкессіздігінен ол елдер серіктестік туралы әр түрлі өтпелі
келісім-шарттардан, сауда-жеңілдіктерінен және тағы басқаларынан
бастайды. Олардың іс-әрекет мерзімі ұзақ мерзімге созылып, нашар
дамыған елдерде жетілген нарық механизмі қалыптасқанша созылады;
• елдердің географиялық жақындығы, көп жағдайда, ортақ шекараларының
және тарихи қалыптасқан экономикалық байланыстарының болуы. Әлемдегі
көпшілік интеграциялық бірлестіктер географиялық жақын орналасқан бір
континенттегі көршілес елдерден басталған, тіптен бір тілде сөйлейтін
және ортақ транспорт коммуникациялары бар елдер. Интеграциялық
бірлестікке ұмтылған бастапқы елдер тобына интеграциялық өзекке-
біртіндеп басқа көрші мемлекеттерде кіре бастады;
• экономикалық интегрция экономикалық және басқа да жалпыға ортақ
сипаттағы, саяси қолдау, экономикалық даму және қаржыландыру,
ұйымдастыру, реттеу сияқты нақтылай мәселелердің бірлігі. Экономикалық
интеграция бірігетін мемлекеттер алдында тұрған нақтылай мәселелерді
шешуге бағытталған. Сол себепті, негізгі міндеті, нарықтық
экономиканың негіздерін құру болып табылатын жеке елдер нарық жоғары
дамыған, жалпы ортақ валютаға өтпелі отырған елдермен интеграциялана
алмайды. Сол сияқты, халқын су мен азық-түлікпен қамтамасыз ету өзекті
мәселеге айналған елдер халықаралық капитал қозғалысының еркіндігін
басты назарда ұстайтын елдермен интеграциялық құрылымға бара алмайды;
• демонстрациялық эффект. Интеграцияланған мемлекеттердің белгілі бір
экономикалық жетістіктерге жетуі (экономикалық өсудің қарқындауы,
инфляцияның бәсеңдеуі, жұмыспен қамтамасыз етудің өсуі және т.б.)
көбіне басқа елдерге психологиялық әсер береді, себебі олар болып
жатқан өзгерістерді бақылауда. Мысалы, демонстрациялық эффектіні
бұрынғы рубль аумағындағы елдердің тіпті іс жүзінде оған ешқандай
көзге ілерлік макроэкономикалық алғышарттардың жоқтығына қарамастан,
ЕО-на мүше болуға ұмтылыстарынан байқауға болады;
• домино эффектісі. Осы және басқа региондағы көптеген елдер
интеграциялық бірлестіктің мүшелігінде болғаннан кейін, оның
сыртындағы осы топқа кірмей қалған елдер экономикалық қайта бағыт-
бағдарға байланысты шарасыздан, кейбір қиыншылықтарды сөзсіз байқап
көреді. Бұл интеграция маңындағы елдердің саудаларының жиі қысқаруына
әкеледі. Олардың кейбіреулерінің интеграцияға маңызды назары бомаса
да, оның сыртында шеттеп қалып қалмас үшін өзінің интеграциялық
процестерге қызығушылық тілегін білдіреді. Мысалы, көптеген
Латынамерикалық елдердің тез арада Мексикамен сауда туралы
келісімдерін жасай бастауы оның Солтүстік Америка еркін сауда аймағы –
НАФТА - ға кірумен түсіндіріледі.
Шын мәнісінде, нарықтық типтегі шаруашылығы бар елдердің интеграциясы
кездейсоқ, өздігінен пайда болатын өзгеріс деп қарастыруға болмайды,
өйткені ұлттық экономикалардың өзара бейімделуі сыртқы экономикалық сфераға
мемлекеттің араласуынсыз мүмкін емес.
Қазіргі таңда бір-бірін өзара толықтырып және тығыз байланыстыра
отырып, интеграцияның барысы екі түрде қарастырылады:
• Біріншіден, жеке меншік-корпорациялық интеграция
(фирмалық,микроэкономикалық интеграция);
• Екіншіден, мемлекеттік және мемлекеттік-корпорациялық интеграция
(елдер аралық,макроэкономикалық деңгейдегі интеграция).
Бұл екі интеграция кей жағдайларда қатар жүреді. Осы жағдайларда өзара
экономикалық байланыстарды мемлекеттік реттеуді күшейту тенденциясы көрініс
алуда.
Жеке меншік – корпорациялық интеграцияның мемлекетаралық интеграциямен
толықтырылуы, мемлекетаралық бірлестіктердің қалыптасуы елеулі түрде саяси
сипаттағы себептердің әсеріне тәуелді болып отыр.
Жалпы алғанда, алдыңғы қатарлы дамыған елдер үшін интеграция олардың
өндіргіш күштерінің дамуының қол жеткен жоғары деңгейінің функциясы
ретінде, ал үшінші дуниежүзі елдеріне қатысты айтар болсақ, олар үшінші
интеграция индустриализацияны жүргізуді жеңілдету құралы ретінде
қолданылады.
Нақты түрде айтар болсақ:
• Экономикалық даму қарқынын жеделдету;
• Шаруашылықтың тиімді құрылымын құру;
• Бұрынғы метрополияларға тәуелділікті жою;
• Халықаралық еңбек бөлінісі жүйесіндегі бағыныштылық жағдайды
өзгерту.
Интеграциялық процестерді зерттеудің саяси аспектілері көбіне әрбір
елдерде өтіп жатқан ішкі және сыртқы процестермен байланысты. Бізге қажетті
мемлекетаралық интеграциямен байланысты және халықаралық қатнастар
мәселесінің шеңберінде кіреді. Еларалық интеграциялық мәселелерді
зертеушілер саяси проблемаларға қатысты мәселелердің ерекше жақтарын ашу
үшін, саяси интеграция түсінігін жеке қарастыра бастады.
Көптеген зерттеушілер саяси интеграция ұғымына толықтай анықтама
берген американдық саясаттанушы Э.Хаас бұл терминді, ұлттық жүйелердегі
саяси өмірдің қатысушылары өздерінің қызметінің бір бөлігінен бас тартып,
белгілі жаңа орталыққа бағыттайды немесе мемлекеттерге көшетін процесс деп
түсінді.
Саяси интеграция мәселелеріне қатысты әдебиеттер жеткілікті болғанымен,
қазіргі уақытта көпқырлы процестің әртүрлі құбылыстарын қамтыған толық
теория пайда болған жоқ. Саяси интеграцияның әртүрлі теориясының негізін
қалаушылармен қазіргі кездегі зерттеушілердің арасында қандайда болмасын
біркелкі саяси интеграция деген түсінік қалыптасқан жоқ. Барановский В.Г.
көрсеткендей шын мәнісінде әрбір зерттеушілерде саяси интеграция ұғымын
қамтитын мәселелер жөнінде түсінбей белгіленген әртүрлі ұғым қалыптасқан.
Әйтсе де, Барановский интеграцияны былай деп түсіндіреді бөлек, ерекше
бөлшектердің бір тұтастықпен байланысты жағдайы және осы процеске әкелетін
жағдай(6). Қазіргі уақытта бұл анықтама, шын мәнісінде көп қолдауға ие
болып келе жатқан жүйелі тәсіл.
Мысалға, құрылымдық функционализм негізін салушы Т.Парсонстың ұсынып
отырған интеграция түсінігі екі бөлшектен тұрады. Біріншіден, интеграция
элементтерінің ішкі сыйымдылығы. Екіншіден, интеграциялық жүйенің сыртқы
қоршаған ортадан бөлініп шығуы кезіндегі ерекше талаптарды сақтау мен
қолдау.
Сондай-ақ американдық саясаттанушы М.Капланның берген түсініктемесі,
оның ойынша интеграция - екі немесе бірнеше бөлшектердің біртұтастыққа
бірігуі немесе бір жүйенің екінші бір жүйені жұтып алуы.
Осыған байланысты Г.Барановский интеграцияның үш белгісін бөліп алуды
ұсынады. Біріншіге, кейбір мемлекеттер арасында бар, осы мемлекеттерге тән,
біржақты байланыстар мен қатнастар жиынтығынан байланыстар мен қатнастарды
бөлу, ерекшелеу жатады. Екінші белгісіне, интеграциялық процестерде жүзеге
асырылатын басқару, яғни интеграциялық тұтастықтағы негізделген қимылдар
мен реттеушілік, осының барлығы жаңағы ағымдардың дамуынан еркшелейді.
Үшінді критериге ресейлік зерттеуші ең маңызды белгі, интеграциялық
коплекстегі тұтастық пен құрылымдық бөлшектердің арақатнасын жатқызады.
Шынында да, егерде мәселелерде өзара байланыс немесе өзара келісім маңызды,
қысқа мерзімді белгісі болмаса, онда интеграция да функционалды болмай
шығады. Егер де жаңа уақыт талаптарына сай (өзгерген жағдайларда)
құрылымдық элементтерде (мемлекеттерге) жүйеленген және бір-бірін
толықтырып отыратын стратегияны іске асыратын қажеттілік туса ғана
интеграцияны жүзеге асыру мүмкін. Бұл баспалдаққа өту мүмкіндігі бір
қалыпты даму үшін тығыз, реттелмелі, басқарылатын мемлекеттер арасындағы
байланыс қажеттілігі пайда болумен ғана, яғни интеграциялық топтар құрумен
байланысты.
Өтіп жатқан процестерді талдау мен теориялық қорытудағы алғашқы
қажеттілік, Батыс Европа және Солтүстік Америка елдерімен байланысты
интеграциялық аймақтарда пайда болған.Құрастырылған концепциялар, көбінесе
жоғары дамыған индустриалды қоғамға арнаулы заңдылық деп есептеуге тура
келеді. Себебі, ол кезде әлемдік тәжірбеде басқа оқиғалар болған жоқ,
өйткені үшінші әлем елдерінің шашыранды интеграциялық ағымдардың тууы
мүмкін емес еді.
Аймақтық интеграция барыстарына алғашқы теориялық қорыту талпыныстарын,
неолибералдық бағыт арасында жұмыс істеген ғалымдар, 1950 жылы жасаған
болатын (А.Предоль, В.Репке). Экономиканы ең тиімді реттеуші нарық
концепциясынан шыға отырып, олар интеграция деп бірнеше елдерді қамтитын
ортақ геоэкономикалық кеңістікті құруды айтты. Осы мақсаттарға жету үшін
сыртқы сауда мен валюта-қаржы саладарындағы мемлекеттің бақылауын толықтай
алып тастау қажет болды. Бұл көбінесе батыс юриспруденциясы мен саяси
ғылымдағы мемлекет қызметіне еркін көзқарастармен сәйкес келіп отырды.
Бұл бағыттың өкілдеріне интеграция мәселелері, сыртқы экономикалық
қызметтерді либерализациялау негізінде одақтасушы елдердің нарықтарын
біріктірумен байланысты болды. Яғни, интеграциялық талпыныстардың
тиімділігі, бұл арада өздерінің экономикасын біріктіруге талпынып отырған
мемлекеттердің саяси еріктеріне тіреліп отыр.
Бұл тәсілде әсіресе ХХғ. Аяғында әйгілі болған халықаралық
қатнастардағы регионализм концепциясының көздерін біршама байқауға болады.
Бірақ одан әрі олар біріншіден, ұлттық протекционизм ағымымен, екіншіден,
даму көзқарастары жағынан әлемдік масштабқа толық тиімсіз интеграциямен
кездесуге тура келді.
Қазіргі замандық әлемдік экономикның және халықаралық экономикалық
қатнастардың маңызы болып, біріккен әлемдік шаруашылық комплексі болып
табылады. Комплекстің пйда болуы ғылыми техникалық прогрестің дамуы,
қазіргі заманның өндіргіш күштері және оның негізінде жасалып жатқан
интернационалдық өндіріс. Басқа сөзбен айтқанда саяси, мәдени, діни, табиғи
және т.б. өзгешеліктеріне қарамастан, ең соңғы есепте әлемдік шаруашылық
жүйелі түрде бірігуде, жеке елдердің әлемдік комплекстер экономика дамуының
өзгешеліктері болып табылады. Бұл бірігудің сатылары және тұтастың біртін
келе өсуі, яғни елдердің бірігуі ерікті сауданың қолданылатын
артықшылықтары туралы да айтылады. Бұл - әлемдік бір бағыты.
Мұндай жағдайларда елдердің дамуы оның ролі және қазіргі әлемдік
экономикадағы орны осындай факторлармен анықталуы халықаралық еңбек
бөлінісі, мамандану секілді салыстырып, өндірістің жаппай диверсификациялау
және шетелдерге шығару бағытының саясатын білдіру.
1.2 Интеграциялық дамуда әлемдік тәжірибесінің маңызы
Қазіргі халықаралық қатанастар деп халықтар, мемлекеттер, мемлекеттік
жүйелер арасындағы дүниежүзілік деңгейде жүргізілген саяси,экономикалық,
құқықтық, дипломатиялық, әскери, мәдени байланыстар және оларды іске
асырушы әлеуметтік, экономикалық, саяси күштер мен ұйымдардың өзара
қатнастарының жиынтығын айтады.
Осы қатнастардың базалық әлеуметтік негізі Жер планетасында өмір
сүретін бірлік пен тұтастықты қалыптастыратын адамзат. Дегенмен бірлік пен
тұтастық, қарама-қарсы мүдделердің бірігуінің бірлігі болып табылады.
Қазіргі кезде әлемдік саясатты жүргізуде қоғамдық-саяси ұйымдар мен
қозғалыстардың белсенділігі артып келе жатыр дедік. Бірақ халықаралық
қатнастарда негізгі рөлді мемлекет атқарады. Себебі, ол белгілі бір
әлеуметтік топтың немесе саяси ұйымның емес, жалпы қоғамның мүддесін
қорғайды. Сондықтан оған басқа елдермен сыртқы саясатты жүргізгенде келісім-
шарттар жасауда, заңды түрде іске асыруға өкілділіктер беріледі.
Соңғы кезде Американың белгілі идеологы З. Бжезинский бұл мәселеге
басқаша ой тастады. Ол халықаралық саясаттың жаңа үлгісін ұсынды. Оның
ойынша, адам мен қоғамға қазір ғылым мен техниканың дамуы орасан зор әсер
етуде. Соның арқасында экономикалық өмір интернационализацияланып, жеке
елдердің өзара байланыстылығы өсуде. Әлемдік өндіріс пен айырбас
қалыптасуда. Сондықтан жоғарғы жалпы адамзатық құндылықтар үшін барлық
мемлекеттер тең дәрежеде өздерінің егемендігінен бас тартуы керек дейді.
Егер экологиялық және т.б. әлемдік (глобальдық) мәселелерді еске алсақ, бұл
сөздің де жаны бар сияқты. Бұл идеяны құптаушылар да, қарсылары да бар.
Европа елдері, атап айтқанда, Австрия, Бельгия, Германия, Греция,
Дания, Италия, Испания, Ирландия, Нидерланды, Ұлыбритания, Партугалия,
Франция, Финляндия, Швеция әлемдік саясатта және экономикада ерекше маңызды
рөл атқарып отыр.
1995 жылғы 15 ақпанда Президент Н.Ә. Назарбаев мемлекеттің сыртқы
саясаты мәселелері бойынша кеңес өткізді. Өз сөзінде Елбасы Қазақстанның
келешек ұзақ мерзімді кезеңде ерекше мүддесі Европа Одағымен байланысты
екендігін, бұл одақ басқа аймақтардың мемлекеттерімен қатнаста, ең алдымен
сауда-экономикалық салада, бүкіл Европа атынан саясат жүргізетіндігін атап
өтті. Европа Одағының Қазақстанмен саяси қатнасты дамытуға дайын тұрғанын
көрсете келіп, бұл мүмкіндікті толығынан пайдалану қажеттігін көрсетті[7].
1995 жылғы қаңтардан бастап Қазақстан – Европалық Одақ арасында
Әріптестік және ынтымақтастық туралы келісімге қол қою басталып, он бес
мемлекет өз парламенттерінде бекіткен соң, 1999 жылы шілде айында күшіне
енді. Ынтымақтастық кеңесі және парламенттарлық ынтымақтастық комитеті
құрылды. Ынтымақтастық кеңесінің мәжілісінде атом энергиясы, және ядролық
қаіпсіздік мәселелері боынша келісімдерге қол қойылды.
2000 жылы Брюсселде Қазақстан Республикасы – Европалық Одақ
ынтымақтастық кеңесінің екінші мәжілісі болды. Тараптар әріптестік және
ынтымақтастық келісімнің орындалуы барысын талқылап, әсіресе сауда мен
инвестиция, демократияны дамыту, есірткі саудасына бақылауды күшейту, т.б.
мәселелерге ерекше назар аударды. Алдағы уақытта Қазақстан тауарларын
бүкіләлемдік базарға шығаруға күш салынатындығы атап өтілді. Қазақстан
метелы, хром, жеңіл өнеркәсіп өнімдері, Атыраудың балығы мен қара уылдырығы
сияқты тауарлар дүниежүзілік базардан тұрақты орын алатын болады.
Тараптар сыртқы сауда көлемінің көбеюіне негіз – Қазақстанның
Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) мүшелікке өтуі болып табылады деген
шешімге келді.
1995 жылдың қаңтарында дүниежүзілік сауда ұйымы болып қайта құрылды.
Қазіргі кезде оған 140 мемлекет мүше. Әлемдік базарға шығарылатын тауар мен
өнімдердің 90 %-дан астамы осы елдердің үлесіне тиеді. Отыз мемлекет
(олардың қатарында Қазақстан, Ресей, Қытай бар) ДСҰ-ға мүше болу сатанында
тұр. Қазақстан 1996 жылдан бастап мүшелікке қабылданудың төменгі
сатыларынан өтіп, бас санатына жетті. Осы жылдар аралығында елімізде кеден,
стандарттау, сертификаттау, патенттік құқық мәселелерін реттейтін заңдық
құжаттарға өзгертулер енгізілді.
Өнімдерді тек шикізат күйінде экспортқа шығару – біздің экономикамыздың
ерекшелігі ол ДСҰ-ға мүше болудың шарттарына кедергі жасамайды. Ал өңделген
өндіріс өнімдерін экспортқа шығару – еліміздің ұзақ мерзімді стратегиялық
міндертерінің бірі болып саналады.
2000 жылы Европалық Одақ Қазақстанды базарлы экономикалық елі деп
таныды. Өйткені, сыртқы сауда ырықтандырылып, мүліктің 80%-зы жеке меншікке
берілді. Макроэкономика тұрақтандырылып, ұлттық валюта – теге бағамы
қалыпты деңгейде тұр. ДСҰ-ға мүше болып кіру экспорттан түсетін кіріс
көлемін арттырып, отандық тауар өндірушілердің мүмкіндігін кеңейтеді. Ал
импорттың өсуі ішкі базардағы бәсекелестікті күшейтеді және тұтынушыларды
арзан тауар түрлерімен қамтамасыз етеді.
Европа Одағы Қазақстанның Ресейден кейінгі екінші сауда әріптесі. 2000
жылы Қазақстанға еуорпалық импорттың жалпы көлемі 250 млн. доллар болса,
Қазақстанның Европа Одағы елдеріне экспорты 600 млн. долларға жетті.
Қазақстанға техникалық көмек көрсететін Еуропалық Одақтың ТАСИС
бағдарламасы 1995 жылға дейін 95 млн. доллар көлемінде қаржы бөлді. 2001
жылғы 9 сәуірде ТАСИС бағдарламасы, алдымен әйелдерге, жұмыссыздарға,
мүгедектерге, сауатсыздарға, үйсіздерге, жетім баларға, кәрі кісілерге
нақты көмек көрсету қажеттілігін жариялады.
Европалық Одақтың ТРАСЕКА (Европа-Кавказ-Орталық Азия Көлік жолы)
бағдарламасы Ақтау портының паромтерминалын қайта құрып, жарақтандыруға 2
миллион евро мөлшерінде қайтарымсыз несие берген. 2001 жылдың екінші
жартысына қарай паром жаңадан іске қосылған кезде терминалдың жүк жөнелту
қуаты жүздеген есе артып, тұтас теміржол платформаларын жөнелтетіндей
мүмкіндік тумақ. Нәтижесінде, Қазақстан өзінің және іргелес елдердің
жүктерін Иран арқылы Парсы шығанағы елдеріне төте шығарып, ол елдерден
әкелетін жүктерді Түркіменстан, Өзбекстан, Қырғызстан арқылы тасымалдау
шығынын тоқтатады. Сонымен қатар Еділ арқылы Балтық жағалауына, Еділ-
Донкналы арқылы Қара теңіз аймағына жүк шығарудың көлемі еселеп артады,
Европадан жеткен жүктерді Бакуден Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттеріне
жеткізуге мүмкіндік туады.
Қазақстан мен НАТО арасындағы қарым-қатнас та дұрыс шешімін тапты.
Бейбітшілік жолындағы әріптестік бағдарламасы – осы беделді ұйыммен
ынтымақтасудың неғұрлым пайдалы түрі. Оған қазірде 46 мемлекет қатысып
отыр, оның ішінде Қазақстанда бар. Елбасы атап көрсеткендей: Бұл
ынтымақтастыққа Солтүстік Атлантика Одағының біздің қағамды
демократияландыру, экономиканы жаңғыртуды қолдауы, сондай-ақ, республиканың
жас армияның аяғынан тік тұрып кетуіне көмек көрсетуі қызықтырады.
НАТО және Қазақстан әскери қызметтерінің қатысуымен бейбіт мақсаттағы
бірлескен жаттығулар өткізу жүйелі негізге көшіп келеді. Осының айғағы
ретінде жыл сайын Центразбат жаттығулары өткізілуде.
Қазақстан Европадағы қауіпсізік және ынтымақтастық ұйымына 1992 жылғы
қаңтар айынан бастап қатысады. 1994 жылғы 5 желтоқсанда Европа қауіпсіздігі
және ынтымақтастық ұйымның Будапештегі маслихаты кезіндегі державалар –
Ресей Федерациясы, АҚШ, Ұлыбритания тарапынан Қазақстан қауіпсіздігіне
берілетін кепілдіктер туралы меморандумға қол қойылды. Ондағы аталған
мемлекеттер Қазақстанның қазіргі шекарасының мызғымастығын, тәуелсіздігі
мен егемендігін қадірлейтінін куәландырды. Қазақстанның саяси
тәуелсіздігіне, аумақтық тұтастығына қарсы күш қолданбауға,экономикалық
зомбылық көрсетуден бас тартуға міндеттеме алды. Кейін мұндай кепілдіктер
Қытай Халық Республикасы мен Франция үкіметтері тарапынан да берілді.
Президент Н.Назарбаевтың Германия Федерациялық Республикасына ресми
сапары болды. Сапар барысында Қазақстан-Герман экономикалық ынтымақтастық
кеңесін құру туралы, Қазақстанда туратын немістер мәселесі жөнініде Аралас
Қазақстан-Герман комиссиясын құру туралы, Экономика, өнеркәсіп, ғылым
және техника салаларында кең ауқымды ынтымақтастықты дамыту туралышартқа
қол қойылды.
Қазіргі кезде Қазақстанның тауар айналымы жөнінен Германия Европа
елдері арасында бірінші орын алады.
БҰҰ құрылымдарының белсенді және мақсатты қызметінің нәтижесінде
халықаралық шиеленістерінің түйінін шешу, келісімдік процестерді жолға қою,
мемлекеттердің мүдделерін түйістіру, халықаралық құқық нормаларының
сақталуын қамтамасыз ету, халықаралық проблемаларды шешуде мәдениет пен
бейбітшілік сүйгіштікті қалыптастыруға кең жол ашылады.
Халықаралық ұйымдардың дамуы мен қалыптасуы – шаруашылық өмірді
интернационализациялауға көшірудің глобалды бағытын көрсету және халықтар
арасындағы экономикалық жақындасудың объективті процесі. Қазіргі кезде
халықаралық ұйымдардың бірнеше түрлері құрылды: ол ұйымдар глобалды сипатта
БҰҰ-ға кіретін халықаралық институттар, ұйымдар болды. Оның қалыптасу
негізіне жататын принциптер әлеуметтік-экономикалық жүйенің бірігуі бойынша
елдердің ұйымға кіруі, аймақтық ұйымдар т.б.
Қазіргі кезде әлемде, халықаралық ұйымдардың қызметінің маңызы өсуде,
осы жағдайда бірде-бір мемлекет экономикалық, мәдени, гуманитарлық дамуда
жеке-дара дами алмайды. Елдер арасындағы ең тиімді ұйымдардың формасы
халықаралық институттардың құрылуы.
Халықаралық ұйымдардың мақсаты – оның құрамына қандай елдер кіруімен
ерекшеленеді.
Дамыған капиталистік елдердің ұйымдары сауда, валюта, төлем баланысы,
өндірістік қиындықтарды, сондай-ақ трансұлттық корпорациялардың қызметін
кеңейту мәселелерін шешеді.халықаралық экономикалық ұйымдардың маңызы
қазіргі таңда үлкейіп келеді. Бұл ұйымдардың қызметі әр түрлі әлеуметтік
құрылымдағы елдердің арасындағы күрделі мәселелерді шешуге бағытталған.
Халықаралық саудаға қатнасатын елдер, осы облыста кездесетін
түсініспеушіліктердің себебін іздеуде және оны болдырмау немесе жұмсарту
шараларын қарастыруда. Бұл жағдайда осы проблемаларды шешуде халықаралық
сауданың табиғатына тән екі жақтылық айқын көрінеді. Бір жағынан, олар өз
күштерін сыртқы сауданың дамуы мен кеңею құралдарын іздеуге жұмсаса, екінші
жағынан қарама-қарсы бағыт туындайды – ол бағыт оның орталықтануы, яғни
жекелеген елдер арасына және экономикалық топтастырудағы айырмашылықтар.
Міне, осы екі жақтылық ұжымдық іс-әрекеттің объективті қажеттілігі
жағдайында, өз жолында күрделі қиындықтарға кездесуде. Өзара байланысты ,
жинақты сыртқы сауда саясатын ойластыру өзінің ойдағыдай тиімділігін бере
алмады, бірақта кейбір жетістіктер күрделі қайшылықтарды жартылай шешуде.
Қазақстан мен Франция арасындағы дипломатиялық қатнас 1992 жылы
қаңтарда орнатылды. Онда достық, өзара түсіністік және ынтымақтастық туралы
келісімге қол қойылды. Екі ел БҰҰ – жарғысының принциптерін, Европа
қауіпсіздігі және ынтымақтастығы ұйымның Хельсинки актісінде көрсетілген
талаптарды толық орындайтынын мәлімдеді. Маңғыстау, Атырау облыстарында
мұнай өндіру мен тасымалдау жабдықтарын шығару мақсатында Франция 240 млн.
қаржы бөлетіндігі жөнінде құжаттқа қол қойды. Қазақстан-Француз 20
біріккен кәсіпорын жұмыс істейді.
Қазақстан мен Италия арасында дипломатиялық қатнас 1992 жылы 12 шілдеде
орнады. 1994 жылы 22 қыркүйекте Президент Назарбаевтің Италияға ресми
сапары басталды. Екі ел – мемлекеттер арасында егемендік теңдікті, аумақтық
тұтастықты құрметтеу, шекаралардың мызғымастығы, дау-жандалдарды бейбіт
жолмен шешу принциптерін қолдайтындықтарын мәлімдеді.
2000 жылы елімізде 30 Қазақстан-Италия бірлескен кәсіпорын жұмыс
істеді, екі ел арасында тауар айналымы біржарым миллиард доллар құрайды.
Италияның Қазақстан экономикасына жұмсаған инвестиция көлемі 351
млн.долларға жетті.
Қазақстан мен Нидерланды арасында дипломатиялық қатнас 1992 жылы 10
қыркүйекте орнатылды.
Қазақстан Швейцриямен қатнасы үнемі дамып келеді. 1993-1998 жылдары
Швейцария елімізге 97,5 млн.доллар көлемінде тікелей инвестиция жұсады. Екі
ел арасындағы тауар айналымы өсіп келеді.
Сонымен, Қазақстанның Европа елдерімен қарым-қатнасы қазіргі ғаламдану
кезеңіне сәйкес дамып отыр.
Қазіргі кезде халықаралық экономикалық қатнастардың дамуын анықтайтын
негізгі тенденциялардың бірі – бұл әлемдік экономикадағы үш плюстік
құрлыстың пайда болуы, әлемнің осы аудандарының әрқайсында интеграциялық
процестер күшейіп отыр.
Бұл үш ауданға жататындар:
• Латын Америкасы;
• Батыс Еуропа;
• Оңтүстік-Шығыс Азия.
Осы аймақтардың әрқайсысында даму көшбасшысының өзіндік ролін атқаратын
белгілі бір ел немесе елдер тобы болады. Солтүстік Америкада – АҚШ, Батыс
Еуропада – Еуропалық қоғамдастық елдері, Оңтүстік-Шығыс Азияда – Жапония.
АҚШ Қазақстанның тәуелсіздігін танып, 1991жылы дипломатиялық қатнас
орнатқан алғашқы ел болды. 2001 жылы Қазақстан мен АҚШ Президенттері екі ел
арасындағы қатнастарды ұзақ мерзімді стратегиялық әріптестік ретінде
айқындады. Оның шешуші құрамдастары қауіпсіздікті және қару-жарақты
таратпау саясатындағы ынтымақтастық, энергетикалық әріптестік және
демократиялық саласындағы диалог болып табылады.
Екі елдің сауда-экономикалық ынтымақтастығы белсенді дамуда. АҚШ
Қазақстандғы аса ірі шетелдік инвестор және салынған инвестицияның 15
млрд.доллардан астам американ компаниялардың үлесіне келеді. Қазақстанда
америкалық қатысуға қатысы бар 400-ге жуық компаниялар жұмыс істейді. 2005
жылы екі ел арасындағы тауар айналымы 1650 млн. доллар құрады, соның ішінде
АҚШ-қа мұнай мен минералдық өнімдерді импорттау 800 млн. доллар болды.
Соңғы аймақ өте елеулі дамумен сипатталады, ол елдің Қытаймен, сонымен
бірге Ресеймен өзара байланысы әлемдік экономикадағы ең күшті аймақтардың
бірі.
Еуропалық аймақ соғыстан кейінгі кезеңнің көп бөлігінде индустриясы
дамыған елдердің екі интеграциялық тобы Еуропалық одақ (ЕО) және еркін
сауданың Еуропалық ассоцациясына (ЕСЕА) кірді.
1995 жылы Еуропалық одаққа 12 батыс еуропалық ел, ал ЕСЕА-ға 6 ел мүше
болып кірді.
Еуропалық одақ пен ЕСЕА-ны салыстырып көрейік. Еуропалық одақтың дамуын
реттеу ұлтаралық және ұлт үстінен қарайтын органдар арқылы жүргізіледі, ал
ЕСЕА-ның ұлт үстінен қарайтын органдары жоқ.
ЕО-ның шеңберіндегі интеграцияның дамуының өте жоғары деңгейі жөнінде
оның өзіндік бюджетінің болуы дәлелдейді, ал ЕСЕА-да өзіндік бюджет мүлдем
жоқ.
ЕСЕА-ға кіретін елдер ЕО-мен өнеркәсіп тауарларының еркін сауда аймағын
құру жөнінде келісім жасаған. 1990 жылы ЕО пен ЕСЕА арасындағы Еуропалық
экономикалық кеңістікті (ЕЭК) құру жөніндегі келісім жүзеге асты, осы
келісім шеңберінде ЕСЕА-ның қатысушы елдерінің тауарлары ЕО елдерінің
тауарлары сияқты жеңілдіктер мен артықшылықтарды пайдаланады.
1994 жылдың маусымында Корфу аралында ЕО мен Ресей арасында серіктестік
пен ынтымақтастық жөніндегі келісімге қол қойылды. Оның негізгі мақсаты –
экономикалық және саяси мақсаттарды дамыту, сауда қатнастарын
дискриминациялық емес негізге көшіру, Ресейдің ЕЭК-ке біртіндеп көшуіне
жағдай жасау. Бірақ та, бұл келісім іс жүзінде күшіне енген жоқ, көбіне
Ресей серіктес емес, бәсекелес ретінде қарастырылады.
Біздің ұллтық экономикамыздың бәсекеге қабілеттілігіне оны әлемдік
экономикаға интеграцияланған жағдайда ғана қол жеткізе аламыз.
Сондықтан да Қазақстанның Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіруін жеделдету
аса маңызды міндет болып табылады. Бұл тұста өзіміздің бүкіл саяси және
дипломатиялық әлеуетімізді толығымен іске қосқанымыз абзал.
1.3 Экономикалық интеграция объективті уақыт талабы
Бүгінгі таңда интеграция әлемдік дамудың күннен-күнге күшейіп келе
жатқан тенденциясы байқалуда. Барлық елдер әлемдік шаруашылыққа
интеграцияланса, аймақтарда тығыз саяси ықпалдастыққа бастайтын ондаған
экономикалық одақтар мен қауымдастықтар құрылып жатыр.
Қазақстан Республикасының ортақ экономикалық кеңістік жасау жөніндегі
стратегиялық бағыты 1993 жылғы мамыр айында Мәскеуде болған саммитте іске
асудың нақты жолына түсті. Достыққа қатысушы он бір елдің басшылары
Экономикалық одақ құруды бір ауыздан қолдап, бәрі де ол туралы Декларацияға
қол қойды. Осы Декларацияда ТМД-ға мүше елдер тауар, қызмет, капитал, еңбек
ресурстары еркін айналатын ортақ рынок құрып, терең интеграциялану арқылы
Экономикалық одаққа кезең-кезеңмен өтеніндігі туралы мәлімдеме жасаған.
Соның ішінде осы одаққа өтудің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
3
І-БӨЛІМ ӘЛЕМДІК ШАРУАШЫЛЫҚТЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ
МАҢЫЗЫ
1.1 Экономикалық интеграция: мәні және даму ерекшеліктері 7
1.2 Интеграциялық дамуда әлемдік тәжірибенің маңызы 14
1.3 Экономикалық интеграция объективті уақыт талабы 20
ІІ-БӨЛІМ ИНТЕГРАЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТІҢ ДАМУЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН
РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ
2.1 Интеграциялық бірігу процесі мен Тәуелсіз Мемлекеттер 24
Достастығы
2.2 Қазақстан посткеңестік интеграциялық процестерде:мәселелері мен40
болашағы
2.3 Қазақстан Республикасының интеграциялық қатнастар жүйесіндегі 49
орны
ҚОРЫТЫНДЫ 55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 58
ҚОСЫМШАЛАР 60
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Егемендік алған Қазақстан басқа да
посткеңестік елдер сияқты өзін халықаралық қауымдастыққа нығайту үрдісінде
белсенді қатысып келеді. Бұл үрдіс мемлекеттің сан-салалы жақтарын
жетілдірумен бірге, бірінші кезекте оның саяси жүйесі мәселесінің ретке
келтіру талабын қойды. Қазіргі заманда әлемде халықаралық қарым-
қатнастардың барлық жүйесі сондай-ақ, мемлекетаралық байланыстарға және
мемлекет ішіндегі құрылымдарға қатысты халықаралық құқықтық принциптер мен
ережелер сапа жағынан өзгерістерді бастан кешіруде. Халықаралық өмірдің
басты мақсаты – бейбітшілікті нығайту және жалпыға бірдей қауіпсіздікті
қамтамасыз ету болып табылады. Оған жетудің бірден бір жолы – ол барлық
халықтартар арасындағы ынтымақтастықтың болуы.
Мемлекет пайда болғаннан бастап өзінің тәуелсіздігін сақтау және
сырттан агрессияға жол бермеу арқылы ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.
Халықаралық қатнастарда өзара тәуелділік пен өзара әсер етудің нығаю
кезінде немесе жаһандану жағдайында мемлекеттаралық байланыстардың бір-
біріне тәуелділігінің өсуі аймақтық және халықаралық қауіпсіздік мәселесін
бірінші орынға қояды.
Жаһандану жағдайында адамзаттың алдынан жаңа постидеологиялық кезең
ашылды. Осы заманғы әлем жаһандану кезеңін – адамзаттың біртұтас ақпарат
және коммуникциялар кеңістігінде жан-жақты бірігу, бүкіл планетаның
біртұтас экономикалық рынокқа айналуы дәуірін бастан кешуде.
Бүгінгі таңда интерация әлемдік дамудың күннен-күнге күшейіп келе
жатқан тендениясын байқауда. Барлық елдер әлемдік шаруашылыққа
интеграцияланса, аймақтарда тығыз саяси ықпалдастыққа бастайтын
экономикалық одақтар мен қоғамдастықтар құрылып жатыр.
Интеграция, бірігу яғни экономикалық субъектілерді біріктіру, олардың
өзара іс-қимылын тереңдету, олардың арасындағы байланыстарды дамытады.
Экономикалық интеграция терең тұрақты байланыстарды қамтумен, ұлттық
шаруашылықтар арасындағы еңбек бөлінісі негізінде елдерді шаруашылық саяси
мемлекетаралық бірігу процесінде көрінеді. Экономикалық интеграцияның
мақсаты – ұлттық экономиканы жақындастыру және экономикалық міндеттерді
бірлесіп шешуді қамтамасыз ету.
Қазіргі замандық әлемдік экономиканың және халықаралық экономикалық
қатнастардың маңызы болып, біріккен әлемдік шаруашылық комплекісі болып
табылады. Комплекстің пайда болуы ғылыми техникалық прогресстің дамуы,
қазіргі заманның өндіргіш күштері және оның негізінде жалғасып жатқан
интернационалдық өндіріс. Басқа сөзбен айтқанда саяси, мәдени, діни, табиғи
және т.б. өзгешеліктеріне қарамастан ең соңғы есепте әлемдік шаруашылық
жүйелі түрде бірігуге жылжуда және жеке елдердің бүтіндік әлемдік
комплекстерінің экономика дамуының өзгешеліктері болып табылады. Бұл
бірігудің сатылары және тұтастың біртін келе өсуі, елдердің бірігуі, ерікті
сауданың қолданылатын арттықшылықтары туралыда айтылады.
Мұндай жағдайларда елдердің дамуы оның рөлі және қазіргі әлемдік
экономикадағы орны көп жағдайда осындай факторлармен анықталуы, халықаралық
еңбек бөлінісі, мамандану секілді салыстырып дұрыстау ең алғаш ойлап шығару
салаларында өндірістің жаппай диверсификациялау және шетелге шығару
бағытының саясатын бірлестіру болып табылады..
Интеграциялық процестердің дамуы халықаралық тауар айырбасы мен оларды
өндіретін факторлар қозғалысының артуының заңдылықты нәтижесі болып
табылады. Бұл елдер арасындағы тұрақты өндірістік өнім өткізу байланыстарын
қалыптастыру және халықаралық сауда мен өндіріс факторлары қозғалысындағы
көптеген кедергілерді жоюды қажет етеді. Бұны жүзеге асыру мемлекетаралық
интеграциялық бірлестіктер деңгейінде көпжақты саяси келісімдер негізінде
ғана мүмкін болады.
Экономиканы интеграциялау оған қатысушылардың әрқайсысына өзара
саудамен шектелген елдерге қарағанда қосымша жүйелі эффект деп аталатын
артықшылықтарды алуға жағдай жасайды. Екінші жағынан алғанда,
мемлекеттердің бұндай ынтасы әлемде болып жатқан сапалық өзгерістерді
көрсетеді және де қоғамдық өмірдің әр түрлі салалардағы, ең алдымен
экономикалық жүйедегі интеграциялық процестердің дамуына жасалған оңтайлы
жағдайлардан туындайды.
Жаһандануға қандай факторлар жәрдемдесуде?
Бірінші кезекте, бұл тауарлардың елдер мен экономика секторлары
арасындағы қозғалысы. Сауда-саттықты өрістету экономикасының дамуы мен өсуі
үшін стратегиялық тұрғыда қажет. Ашық экономикалар протекционистік саясатты
жүзеге асыратын мемлекеттің алдында өз артықшылығын дәлелдеді.
Жаһандану жолындағы екінші қадам – капиталдардың еркін қозғалысы.
Үшіншіден, адамдардың кедергісіз қозғалысы. Бүгінде әлемде елеулі көші-
қон өзгерістері жүріп жатыр.
Төртіншіден, жаһандану факторларының бірі халықаралық валюта
рыноктарындағы валюталық операциялардың серпінді дамуы болып табылады.
Бесіншіден, ақпараттық, интеллектуалдық өнім мен идеялардың еркін
қозғалысы жаһандану факторларының бірі және салдары болып табылады.
Қазіргі уақытта Қазақтан ТМД-да және жалпы әлемдік қауымдастықта
демократиялық құндылықтар жолын ұстаушы, аймақтық және ғаламдық
қауіпсіздікті бекітуде өз үлесін қосуға талпынып отырған мемлекет ретінде
әлемге әйгілі. Осы тұрғыдан алғанда Қазақстанның ТМД-да ынтымақтастықтың
толық құқықты мүшесі ретінде қатысуының өзінде саяси және экономикалық
негізі бар.
Достастық елдер өз мүмкіндіктері мен мүдделеріне сәйкес
интеграцияланудың басқа да формаларын қарастыра бастағаны белгілі. Елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың идеясы негізінде дүниеге келген Евразиялық экономикалық
қауымдастық осының озық үлгісіне айналып келеді. Қазіргі күні бұл
қауымдастық аясында кеден одағын құру, одақ тарифтерін белгілеу, бірте-
бірте ортақ валютаға көшу мәселелері қарастырылу үстінде.
Бүкіл әлем бойынша интеграциялық үрдістер терең сипат алып отырған
қазіргі жағдайда ТМД секілді көптеген елдерді қамтитын құрылымның болғаны
дұрыс. Бірақ оның неғұрлым тиімді жағдайда жұмыс істегенін қалаймыз.
Барлық елдер әлемдік шаруашылыққа интеграцияланса, аймақтарда тығыз
саяси ықпалдастықта қоғамдар құрылып жатыр. Достастыққа қатысушы он бір
елдің басшылары Экономикалық одақ құруды бірауыздан қолдап, бәріде ол
туралы Декларацияға қол қойды. Осы Декларацияда ТМД-ға мүше елдер тауар,
қызмет, капитал, еңбек ресурстары еркін айналатын ортақ рынок құрып, терең
интеграциялану арқылы Экономикалық одаққа кезең-кезеңмен өтетіндігі туралы
мәлімдеме жасалған болатын. Соның ішінде кедендік одақ құрып, оның
тарифтерінен ТМД елдерін босату жайы айтылған болатын. Сонымен бірге
шаруашылықты рыноктық әдіске бейімдеп, экономикалық реформалар мен
әлеуметтік саясатты жүргізу ісінде жүргізу жөнінде айтылған.
Бүгінде посткеңестік кеңістікте әрқилы интеграциялық бірлестіктер –
ТМД, ЕурАзЭҚ, БЭК дамып келеді. ЕурАзЭҚ аясында кеден проблемасын шешуге
қатысты жұмыстар жүргізілуде.
Біздің ұлттық экономикамыздың бәсекеге қабілеттілігіне оны әлемдік
экономикаға интеграцияланған жағдайда ғана қол жеткізе аламыз. Сондықтан да
Қазақстанның Бүкіләлемдік Сауда Ұйымына кіруін жеделдету аса маңызды міндет
болып табылады. Бұл – жаһандық бәсекелестіктің элементі, сондай-ақ әлемдік
экономика жайында білім алудың мүмкіндігі[1].
Мемлекет басшысының халыққа арнаған биылғы жолдауында өңірдегі
мемлекеттің одағын құру туралы бастама жария етілді. Орталық Азия өңірінің
барынша интеграциялануына қадам жасау. Бұл тұрғыда Орталық Азия
экономикалық қауымдастығын, тағыда басқа бірлестіктерді айтуға болады.
Елбасының Евразия кеңістігіндегі интеграциялық процестерді дамытуда,
ТМД, ЕурАзЭҚ, Орталық Азия қауымдастығы және Шанхай ынтымақтастық ұйымы
секілді халықаралық қауымдастықтарды құруда, Біріңғай экономикалық
кеңістікті жүзеге асыру жұмыстарында атқарған рөлі мен белсенді қызметі
өзімізге де, әлемдік саясаткерлергеде кеңінен мәлім[2].
ХХІ ғасыр – интеграция ғасыры. Сондықтан аса ірі мемлекеттер де
жаһандану жағдайында басқалардан оқшау өмір сүру мүмкін емес екеніні
бәрімізге де түсінікті.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жүйелі түрде, посткеңестік
кеңістіктегі интеграциялық процестерді зерттеу және олардың халықаралық
қатнасқа ықпалын жан-жақты ашып көрсету. Жаһандану жағдайында экономикалық
интеграцияның мақсаты – ұлттық экономиканы жақындастыру және экономикалық
міндеттерді бірлесіп шешуді қамтамасыз ету. Сонымен қатар адамзаттың
біртұтас ақпарат пен коммуникациялар кеңістігінде жан-жақты бірігу, бүкіл
әлемнің біртұтас экономикалық, саяси ынтымақтастық дәуірін құру. Диплом
жұмысының мақсатын жүзеге асыру үшін бірқатар міндеттері:
• Жаһандану жағдайындағы интеграциялық процестердің дамуын зерттеу;
• Әлемдік шаруашылықтың дамуында интеграцияның маңызы;
• Интеграциялық процестерді зерттеудің теориялық аспектілерін
қарастыру;
• Интеграциялық дамудың әлемдік тәжірибесінің маңызын зерттеу;
• ТМД интеграциясының идеялық негізіне тоқталу;
• Қазақстан әлемдік интеграциялық қатнастар жүйесінде алатын орны.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні. Интеграцияның мәні мен даму
ерекшеліктері, теориялық аспектілері мен оның идеялық негізіне, саяси-
құқықтық базасы қарастырылды. Жұмыста әлемдік интеграциялық даму процестері
мен тәжірибелерін зерттеуде ТМД, ЕврАЗЭҚ, Орталық Азия одақтарының
тенденциялары мен болашағы ой елегінен өткізілді. Қазақстан Республикасының
әлемдік интеграциялық қатнастар жүйесінде алатын орны мен болашақ жағдайына
тоқталынды.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы. Интеграция термині
алғашқы рет неміс және швед ғалымдарымен ХХғ. 30-жылдарында қолданылған.
Еларалық интеграцияны зерттеушілер, саяси проблематикаға қатысты
мәселелердің ерекше жақтарын ашу үшін, саяси интеграция түсінігін жеке
қарастыра бастады. Көптеген зерттеушілер саяси интеграция ұғымына
анықтама берген американ саясаттанушысы Э.Хаас деп есептейді. Интеграцияның
әртүрлі теориясының негізін қалаушылар арасында біркелкі түсінік жоқ.
Барановский В.Г. көрсеткендей әрбір зерттеуші интеграция ұғымын қамтитын
мәселелер жөнінде түсінбей белгілеген. Әйтседе, Барановский интеграцияны
былай деп түсіндіреді бөлек, ерекше бөлшектердің біртұтастық пен
байланысты жағдайы және осы процеске әкелетін жағдай. Мысылы құрылымдық
функционизм негізін салушы Т.Парсонстың ұсынып отырған интеграция түсінегі
екі бөліктен тұрады. Біріншіден, интеграция элементтерінің ішкі
сыйымдылығы. Екіншіден, интеграциялық жүйенің сыртқы қоршаған ортадан
бөлініп шығу кезеңіндегі ерекше талаптарды сақтау мен қолдау. Сондай-ақ
басқада зерттеушілермен қатар Қазақстандық ғалымдардың интеграция
процестері жөнінде көптеген еңбектері жарық көруде. Атап айтанын болсақ, ҚР
Академик, Ә.Я.Әубакіров, Кенжегузин М.Б., Елемесов Р.Е., Жатқанбаев Е.Б.,
Аубакірова Ж.Я., және басқада ғалымдардың жаһандану жағдайындағы
интеграциялық процестердің және халықаралық қатнастар экономикасыдағы
мәселелер қарастырылды.
І тарау ӘЛЕМДІК ШАРУАШЫЛЫҚТЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ МАҢЫЗЫ
1.1 Экономикалық интеграция : мәні және даму ерекшеліктері
Интеграциялық процестердің дамуы халықаралық тауар айырбасы мен оларды
өндіретін факторлар қозғалысының артуының заңдылықты нәтижесі болып
табылады. Бұл елдер арасындағы тұрақты өндірістік өнім өткізу байланыстарын
қалыптастыру және халықаралық сауда мен өндіріс факторлары қозғалысындағы
көптеген кедергілерді жоюды қажет етеді. Бұны жүзеге асыру мемлекетаралық
интеграциялық бірлестіктер деңгейінде көпжақты саяси келісімдер негізінде
мүмкін болады.
Қазіргі кездегі әлемдік кеңістікте екі тененция көрініс алған, атап
айтқанда:
• Біріншіден, әлемдік шаруашылықтың біртұтастығы, оның ғаламдық
сипатының күшеюі;
• Екіншіден, аймақтық деңгейде елдердің экономикалық жақындасуы
және олардың өзара бағыныштылығының нығаюы.
Әр түрлі интеграциялық процестер мен топтардың тәсілдері идеологиясы,
анықтамалары мен аттарының бөлектігіне қарамастан олардың кейбір жалпы
белгілері мен заңдылықтарын бөліп қарастыруға болады. Тарихи интеграция
эволюциялық дамитын бірнеше негізгі сатылардан тұрады және оның әрқайсысы
интеграцияның жетілу дәрежесінің көрсеткіші болып есептеледі.
Бірінші деңгейде мемлекеттер өзара жақындасудың алғашқы қадамы ретінде
преференциалдық сауда келісімдерін жасайды. Бұл келісім жеке мемлекеттер
арасында екі жақтылық негізінде қалыптасқан интеграциялық топ пен жеке
мемлекет не мемлкеттер тобының арасында жасалуы мүмкін.
Интеграцияның екінші деңгейінде мемлекеттер екі жақты сауда кедендік
тарифтерді жай ғана қысқартуды емес, оны мүлдем алып тастауды көздейтін
еркін сауда аймағын (ЕСА) құруға көшеді, бірақ үшінші елдермен қатынаста
ұлттық кедендік тарифтер өзгертілмейді.
Интеграцияның үшінші деңгейі Кедендік одақ (КО) құруға негізделген. Бұл
ұлттық кедендік тарифтер тобын келісімді түрде алып тастап, үшінші
мемлекеттерге қатысты сауданы реттеуде ортақ кедендік тарифтік емес жүйесін
қолдану болып табылады.
Интеграциялық процестің төртінші деңгейі ортақ нарыққа жеткенде
интеграцияланатын мемлекеттер тек тауарлар мен қызметтердің ғана емес,
өндіріс факторларының – капитал және жұмыс күші қозғалысының еркіндігі
туралы келісім жасайды. Біріңғай сыртқы тариф негізінде өндіріс
факторларының мемлекетаралық қозғалысының еркіндігі ұйымдық тұрғыдан сыртқы
саясат мемлекетаралық үйлестердің анағұрым жоғарғы деңгейін талап етеді.
Экономиканы интеграциялау оған қатысушылардың әрқайсысына, өзара саудамен
шектелген елдерге қарағанда, қосымша жүйелі эффект деп аталатын
артықшылықтарды алуға жағдай жасайды. Екінші жағынан алғанда,мемлекеттердің
мұндай ынтасы әлемде болып жатқан сапалық өзгерістерді көрсетеді және де
қоғамдық өмірдің әр түрлі салаларындағы, ең алдымен экономикалық жүйедегі
интеграциялық процестердің дамуына жасалған оңтайлы жағдайлардан туындайы.
Біріншіден, әлем салыстырмалы түрде әскери шиеленістерден біршама
сақтану жүйелерін қалыптастыра бастады, әрі әскер қырғи-қабақ саясаты
жойылуда. Әлемдегі екі жүйенің ғаламдық қарсы тұруы жойылды. Елдер
арасындағы даулы мәселелер мен шиеленістерді өз уақтысында шешудің көптеген
механизмдері жасалды. Әрине, Югославия және жеке елдердегі уақиғалар жалпы
мемлекетаралық мәселелердің тұрақтылығы, сенімділігі мен келісімділігін
терістей алмайды.
Екіншіден, әлемде әр түрлі елдердің капиталдарының өзара кірігуінің
қарқындылығы артты, сыртқы сауда қатынастарының ырықтандырылуымен
халықаралық сауда ұлғаюда.
Үшіншіден, әлемде соңғы жылдары елдер арасындағы экономикалық
ынтымақтастықты реттеудің сенімді және тиімді механизмдері жасалып, табысты
қолданылуда. Бұлар – кедендік, төлемдік, валюталық, экспорттық-импорттық
және т.б. механизмдер мен нормалар.
Төртіншіден, жоғары технология және озық техниканың, информатика және
т.б. қарқынды дамуы еңбек өнімділігін шұғыл арттыруға, тіпті жеке елдер мен
региондардың нарығының тар болуына әкелуде. Оларға тауарлар мен қызметтер
айналымының үздіксіздігін тездету қажеттілігі, осыған бөгет жасайтын барлық
кедергілерді жою үшін елдер арасындағы өнім алмасуға қатысты мәмілелерді
неғұрлым көбірек жеңілдетуге итермелейді.
Бесіншіден, әлемдік нарықтағы бәсекенің сипаты мен ауқымы өзгерді. Жеке
елдердің экономкасы дамуына және еңбек бөлінісінің тереңдеуіне байланысты
бәсеке ел ішіндегі фирмааралық деңгейден шығып, еларалық, халықаралық сипат
ала бастады.
Алтыншыдан, кейінгі жағдайлар айқын көрсеткендей, аймақтардың экономика
және қаржы-қаражат нарықтарының өзара тәуелділігі күшейді. Оңтүстік-Шығыс
Азия, Жапония және Латын Америкасы дағдарыстары аймақтардағы жеке елдер
мәселесін ғана емес, бүкіл әлемдегі экономикалық жағдайды қамтиды.
ХХ-ғ. Екінші жартысынан бастап жетекші индустриалды елдердің қарқынды
экономикалық дамуы нәтижесінде және халықаралық транспорт пен байланыс
құралдарының жетілдірілуіне байланысты тауарлар мен қызметтердің
халықаралық саудасы күрт ұлғайды. Халықаралық сауда бірте-бірте өндіріс
факторларының (капитал, жұмыс күші, технология) халықаралық қозғалысының әр
түрлі формаларымен толықтырыла бастады.
Әлемдік шаруашылықтағы интеграциялық өзгерістің экономикалық немесе
сяси жақтарының абсолютизациясы мүмкіндігі екі көзқарас тұғысында
қарастырылады:
• Біріншіден, интеграция халықаралық экономикалық байланыстарының
кездейсоқ дамуымен теңдестіріледі;
• Екіншіден, интеграцияның барысы ресми түрде құрылған экономикалық
одақтар шеңберінде әрекет етеді.
Интеграция термині алғашқы рет неміс және швед ғалымдарымен ХХғ. 30-
шы жылдарында қолданған болатын[3]. Интеграция түсінігі қайта құру,
қосылуды білдіретін inteqratio деген латын сөзінен шыққан[4].
Қазіргі экономикалық сөздік анықтамасы бойынша, интеграция (латын
тілінен integer -толық) – экономикалық тұлғалардың бірігуі, олардың өзара
әрекеттесуінің тереңдеуі, өзара байланыстардың дамуы. Экономикалық
интеграция өндірістік-технологияық байланыстарын кеңейту мен тереңдетуі,
ресурстарды бірлесе пайдалану, капиталдар бірігуі, сонымен қатар бір-біріне
қолайлы жағдай жасау аркылы экономикалық іс-әрекеттерге өзара
кедергілерді жою бағыттарында айқын көрінеді. Сонымен интеграция
экономикалық субъектілерді біріктіру, олардың өзара іс-қимылын тереңдету,
олардың арасындағы байланыстарды дамыту. Экономикалық интеграция елдің
ұлттық шаруашылықтары деңгейінде де, кәсіпорындардың, фирмалардың,
компаниялардың, корпорациялардың арасында болады[5].
Интеграция мынандай түрлерге бөлінеді:
• сатылас интеграция- бір сала немесе топтар, бөлшектер, соңғы өнім
үшін қажетті жинақтаушы және басқа бұйымдар шығаруға маманданған,
сипаты жағынан өнеркәсіп салалары кәсіпорындарының өндірістік
кооперациясы;
• деңгейлес интеграция- өндірісі технологиялық ортақтағымен және
шығарылатын өнімнің біртектілігімен сипаталатын кәсіпорындар
бірлестігі;
• шеңберлес интеграция бір рынокта әрекет ететін, бір-бірімен
бәсекелесетін компаниялардың қосылуы.
Экономикалық интеграция – терең тұрақты өзара байланыстарды дамыту
және ұлттық шаруашылықтар арасындағы еңбек бөлінісі негізінде елдерді
шаруашылық-саяси мемлекет аралық бірігу процесі. Экономикалық интеграцияның
мақсаты – ұлттық экономиканы жақындастыру және экономикалық міндеттерді
бірлесіп шешуді қамтамасыз ету. Бұл үшін жекелеген фирмалар экономикалық
келісімдер жүйесін қалыптастырады, мемлекет аралық деңгейде филиалдар
құрады, мемлекеттің экономикалық бірлестіктері құрылады және келісілген
ұлттық саясат анықталады.
Интеграцияның аймақтық сипаты бар. Ол былай байланысқан, яғни
өндірістің интернационализациясы біртегіс жүрмейді және де интеграцияның
алғы шарттары ең алдымен шаруашылық байланыстары өте тығыз аймақтарда
қалыптасады.
Интеграция өзіне тән бірнеше маңызды белгілермен сипатталады, яғни :
• Ұлттық өндірістік процестердің өзара енуі мен тоғысуы;
• өндіріс, ғылыми және техникадағы халықаралық специализация мен
кооперацяның кең түрде дамуы;
• интеграцияға қатысушы елдердің экономикасындағы тереңдетілген
құрылымдық өзгерістер;
• интеграциялық процестердің мақсатты түрде реттелуі,
координацияланған экономикалық стратегия мен саясаттың жасалуы;
• интеграция кеңістік масштабтарының аймақтылығы.
Интеграциялық процесс бүтін жүйенің жекелеген салаларын қамтиды:
өндіріс, айналым (тауар, қызмет, капитал,ақша массасы, бағалы қағаз және
т.б.), шешім қабылдау сферасы (фирма, кәсіпкерлік одақ, ұлттық үкімет,
халықаралық, үкіметаралық және ұлттық ұйымдар).
Интеграцияның алғы шарттары алуан түрлі болып келеді. ҒТП-тің қазіргі
таңдағы жағдайында экономиканың өте терең түрде өзара енуі және бірігуі
көптеген елдер үшін объективті қажеттілік болып табылады. Бұл қажеттілік ең
алдымен, жоғары дамыған елдерде, әсіресе шектелген экономикалық ресурстары
және ішкі нарықтары бар елдерде көрініс тапқан. Мұндай елдер үшін
экономикалық интеграция экономикалық мүмкіндікті өте тиімді пайдалануға
және ҒТП-тің жоғары қарқынмен жетуге болады.
Көптеген мемлекеттер үшін экономикалық интеграция ғылыми-техникалық
зерттеулерде өте тиімді мүмкіндік береді.
Ресурстарды пайдалануың тиімділігін жоғарлату арқылы интеграция
экономикалық дамудың жаңа көздерін қозғалысқа келтіреді және сол арқылы
интеграцияға қатысушы елдердің экономикалық және саяси көзқарасын жақсарту
үшін жағдайлар жасауға ықпал етеді.
Белгілі бір елдердің интеграциясының қажетті шарттары:
• біріншіден, тауарлардың қозғалысын қамтамасыз ететін дамыған
инфрақұрылымның болуы;
• екіншіден, үкімет орындары тарапынан белгілі экономикалық және
саяси шешімдердің қабылдануы.
Интеграцияланушы шаруашылықтардың бір-бірін өзара толықтыруы олардың
экономикалық дамуына да байланысты, бұл кезде даму деңгейлері бірдей, ең
алдымен өндірісі дамыған елдер (мысалы, Еуропалық одақ, Еркін сауданың
Еуропалық ассоциациясы) тез арада интеграцияланады.
Сонымен бірге интеграцияның барысы өздерінің табиғаты бойынша қарама-
қайшылықты және көп қырлы болып келеді.
Интеграциялық процеске экономикалық себептер ғана емес, саяси
өзгерістер де әсер етеді.
Бұл әсіресе әлемдік шаруашылықтың шет аймағына қатысты болады. Осы
жерлерде, өндіргіш күштердің дамуының төмен деңгейіне және еркіндік алған
елдердің бұрынғы метрополияларымен тығыз байланысты болуына қарамастан,
аймақтық экономикалық топтарды құру барысы белгілі бір жылдарда,
индустриясы дамыған мемлекеттер арасындағы байланыспен салыстырғанда,
қарқынды түрде жүріп жатыр.
Көптеген экономистер мемлекеттер интеграциясының мынандай алғышарттарын
бөліп көрсетеді:
• интеграцияланушы елдердің экономикалық даму деңгейі мен нарықтық
дәрежесінің бірегейлігі. Мемлекетаралық интеграция, көпшілік жағдайда,
индустриалды мемлекеттер арасында немесе дамушы елдер арасында
қалыптасуда. Сондай-ақ, индустриалды дамыған елдер және дамушы елдер
шеңберінде интеграциялық процестер бірегей экономикалық даму
деңгейінде тұрған елдер арасында жедел жүргізілуде. Дамушы және
индустриалды елдер арасындағы интеграциялық типті бірлестіктерді
дамыту фактілері кездесуі өте сирек және өмірде бар болғанымен,
жаңадан дамып келеді. Сондықтан, олардың тиімділігі туралы айту,
қорытынды жасау әлі де болса ертерек. Шаруашылық механиздерінің
бастапқы сәйкессіздігінен ол елдер серіктестік туралы әр түрлі өтпелі
келісім-шарттардан, сауда-жеңілдіктерінен және тағы басқаларынан
бастайды. Олардың іс-әрекет мерзімі ұзақ мерзімге созылып, нашар
дамыған елдерде жетілген нарық механизмі қалыптасқанша созылады;
• елдердің географиялық жақындығы, көп жағдайда, ортақ шекараларының
және тарихи қалыптасқан экономикалық байланыстарының болуы. Әлемдегі
көпшілік интеграциялық бірлестіктер географиялық жақын орналасқан бір
континенттегі көршілес елдерден басталған, тіптен бір тілде сөйлейтін
және ортақ транспорт коммуникациялары бар елдер. Интеграциялық
бірлестікке ұмтылған бастапқы елдер тобына интеграциялық өзекке-
біртіндеп басқа көрші мемлекеттерде кіре бастады;
• экономикалық интегрция экономикалық және басқа да жалпыға ортақ
сипаттағы, саяси қолдау, экономикалық даму және қаржыландыру,
ұйымдастыру, реттеу сияқты нақтылай мәселелердің бірлігі. Экономикалық
интеграция бірігетін мемлекеттер алдында тұрған нақтылай мәселелерді
шешуге бағытталған. Сол себепті, негізгі міндеті, нарықтық
экономиканың негіздерін құру болып табылатын жеке елдер нарық жоғары
дамыған, жалпы ортақ валютаға өтпелі отырған елдермен интеграциялана
алмайды. Сол сияқты, халқын су мен азық-түлікпен қамтамасыз ету өзекті
мәселеге айналған елдер халықаралық капитал қозғалысының еркіндігін
басты назарда ұстайтын елдермен интеграциялық құрылымға бара алмайды;
• демонстрациялық эффект. Интеграцияланған мемлекеттердің белгілі бір
экономикалық жетістіктерге жетуі (экономикалық өсудің қарқындауы,
инфляцияның бәсеңдеуі, жұмыспен қамтамасыз етудің өсуі және т.б.)
көбіне басқа елдерге психологиялық әсер береді, себебі олар болып
жатқан өзгерістерді бақылауда. Мысалы, демонстрациялық эффектіні
бұрынғы рубль аумағындағы елдердің тіпті іс жүзінде оған ешқандай
көзге ілерлік макроэкономикалық алғышарттардың жоқтығына қарамастан,
ЕО-на мүше болуға ұмтылыстарынан байқауға болады;
• домино эффектісі. Осы және басқа региондағы көптеген елдер
интеграциялық бірлестіктің мүшелігінде болғаннан кейін, оның
сыртындағы осы топқа кірмей қалған елдер экономикалық қайта бағыт-
бағдарға байланысты шарасыздан, кейбір қиыншылықтарды сөзсіз байқап
көреді. Бұл интеграция маңындағы елдердің саудаларының жиі қысқаруына
әкеледі. Олардың кейбіреулерінің интеграцияға маңызды назары бомаса
да, оның сыртында шеттеп қалып қалмас үшін өзінің интеграциялық
процестерге қызығушылық тілегін білдіреді. Мысалы, көптеген
Латынамерикалық елдердің тез арада Мексикамен сауда туралы
келісімдерін жасай бастауы оның Солтүстік Америка еркін сауда аймағы –
НАФТА - ға кірумен түсіндіріледі.
Шын мәнісінде, нарықтық типтегі шаруашылығы бар елдердің интеграциясы
кездейсоқ, өздігінен пайда болатын өзгеріс деп қарастыруға болмайды,
өйткені ұлттық экономикалардың өзара бейімделуі сыртқы экономикалық сфераға
мемлекеттің араласуынсыз мүмкін емес.
Қазіргі таңда бір-бірін өзара толықтырып және тығыз байланыстыра
отырып, интеграцияның барысы екі түрде қарастырылады:
• Біріншіден, жеке меншік-корпорациялық интеграция
(фирмалық,микроэкономикалық интеграция);
• Екіншіден, мемлекеттік және мемлекеттік-корпорациялық интеграция
(елдер аралық,макроэкономикалық деңгейдегі интеграция).
Бұл екі интеграция кей жағдайларда қатар жүреді. Осы жағдайларда өзара
экономикалық байланыстарды мемлекеттік реттеуді күшейту тенденциясы көрініс
алуда.
Жеке меншік – корпорациялық интеграцияның мемлекетаралық интеграциямен
толықтырылуы, мемлекетаралық бірлестіктердің қалыптасуы елеулі түрде саяси
сипаттағы себептердің әсеріне тәуелді болып отыр.
Жалпы алғанда, алдыңғы қатарлы дамыған елдер үшін интеграция олардың
өндіргіш күштерінің дамуының қол жеткен жоғары деңгейінің функциясы
ретінде, ал үшінші дуниежүзі елдеріне қатысты айтар болсақ, олар үшінші
интеграция индустриализацияны жүргізуді жеңілдету құралы ретінде
қолданылады.
Нақты түрде айтар болсақ:
• Экономикалық даму қарқынын жеделдету;
• Шаруашылықтың тиімді құрылымын құру;
• Бұрынғы метрополияларға тәуелділікті жою;
• Халықаралық еңбек бөлінісі жүйесіндегі бағыныштылық жағдайды
өзгерту.
Интеграциялық процестерді зерттеудің саяси аспектілері көбіне әрбір
елдерде өтіп жатқан ішкі және сыртқы процестермен байланысты. Бізге қажетті
мемлекетаралық интеграциямен байланысты және халықаралық қатнастар
мәселесінің шеңберінде кіреді. Еларалық интеграциялық мәселелерді
зертеушілер саяси проблемаларға қатысты мәселелердің ерекше жақтарын ашу
үшін, саяси интеграция түсінігін жеке қарастыра бастады.
Көптеген зерттеушілер саяси интеграция ұғымына толықтай анықтама
берген американдық саясаттанушы Э.Хаас бұл терминді, ұлттық жүйелердегі
саяси өмірдің қатысушылары өздерінің қызметінің бір бөлігінен бас тартып,
белгілі жаңа орталыққа бағыттайды немесе мемлекеттерге көшетін процесс деп
түсінді.
Саяси интеграция мәселелеріне қатысты әдебиеттер жеткілікті болғанымен,
қазіргі уақытта көпқырлы процестің әртүрлі құбылыстарын қамтыған толық
теория пайда болған жоқ. Саяси интеграцияның әртүрлі теориясының негізін
қалаушылармен қазіргі кездегі зерттеушілердің арасында қандайда болмасын
біркелкі саяси интеграция деген түсінік қалыптасқан жоқ. Барановский В.Г.
көрсеткендей шын мәнісінде әрбір зерттеушілерде саяси интеграция ұғымын
қамтитын мәселелер жөнінде түсінбей белгіленген әртүрлі ұғым қалыптасқан.
Әйтсе де, Барановский интеграцияны былай деп түсіндіреді бөлек, ерекше
бөлшектердің бір тұтастықпен байланысты жағдайы және осы процеске әкелетін
жағдай(6). Қазіргі уақытта бұл анықтама, шын мәнісінде көп қолдауға ие
болып келе жатқан жүйелі тәсіл.
Мысалға, құрылымдық функционализм негізін салушы Т.Парсонстың ұсынып
отырған интеграция түсінігі екі бөлшектен тұрады. Біріншіден, интеграция
элементтерінің ішкі сыйымдылығы. Екіншіден, интеграциялық жүйенің сыртқы
қоршаған ортадан бөлініп шығуы кезіндегі ерекше талаптарды сақтау мен
қолдау.
Сондай-ақ американдық саясаттанушы М.Капланның берген түсініктемесі,
оның ойынша интеграция - екі немесе бірнеше бөлшектердің біртұтастыққа
бірігуі немесе бір жүйенің екінші бір жүйені жұтып алуы.
Осыған байланысты Г.Барановский интеграцияның үш белгісін бөліп алуды
ұсынады. Біріншіге, кейбір мемлекеттер арасында бар, осы мемлекеттерге тән,
біржақты байланыстар мен қатнастар жиынтығынан байланыстар мен қатнастарды
бөлу, ерекшелеу жатады. Екінші белгісіне, интеграциялық процестерде жүзеге
асырылатын басқару, яғни интеграциялық тұтастықтағы негізделген қимылдар
мен реттеушілік, осының барлығы жаңағы ағымдардың дамуынан еркшелейді.
Үшінді критериге ресейлік зерттеуші ең маңызды белгі, интеграциялық
коплекстегі тұтастық пен құрылымдық бөлшектердің арақатнасын жатқызады.
Шынында да, егерде мәселелерде өзара байланыс немесе өзара келісім маңызды,
қысқа мерзімді белгісі болмаса, онда интеграция да функционалды болмай
шығады. Егер де жаңа уақыт талаптарына сай (өзгерген жағдайларда)
құрылымдық элементтерде (мемлекеттерге) жүйеленген және бір-бірін
толықтырып отыратын стратегияны іске асыратын қажеттілік туса ғана
интеграцияны жүзеге асыру мүмкін. Бұл баспалдаққа өту мүмкіндігі бір
қалыпты даму үшін тығыз, реттелмелі, басқарылатын мемлекеттер арасындағы
байланыс қажеттілігі пайда болумен ғана, яғни интеграциялық топтар құрумен
байланысты.
Өтіп жатқан процестерді талдау мен теориялық қорытудағы алғашқы
қажеттілік, Батыс Европа және Солтүстік Америка елдерімен байланысты
интеграциялық аймақтарда пайда болған.Құрастырылған концепциялар, көбінесе
жоғары дамыған индустриалды қоғамға арнаулы заңдылық деп есептеуге тура
келеді. Себебі, ол кезде әлемдік тәжірбеде басқа оқиғалар болған жоқ,
өйткені үшінші әлем елдерінің шашыранды интеграциялық ағымдардың тууы
мүмкін емес еді.
Аймақтық интеграция барыстарына алғашқы теориялық қорыту талпыныстарын,
неолибералдық бағыт арасында жұмыс істеген ғалымдар, 1950 жылы жасаған
болатын (А.Предоль, В.Репке). Экономиканы ең тиімді реттеуші нарық
концепциясынан шыға отырып, олар интеграция деп бірнеше елдерді қамтитын
ортақ геоэкономикалық кеңістікті құруды айтты. Осы мақсаттарға жету үшін
сыртқы сауда мен валюта-қаржы саладарындағы мемлекеттің бақылауын толықтай
алып тастау қажет болды. Бұл көбінесе батыс юриспруденциясы мен саяси
ғылымдағы мемлекет қызметіне еркін көзқарастармен сәйкес келіп отырды.
Бұл бағыттың өкілдеріне интеграция мәселелері, сыртқы экономикалық
қызметтерді либерализациялау негізінде одақтасушы елдердің нарықтарын
біріктірумен байланысты болды. Яғни, интеграциялық талпыныстардың
тиімділігі, бұл арада өздерінің экономикасын біріктіруге талпынып отырған
мемлекеттердің саяси еріктеріне тіреліп отыр.
Бұл тәсілде әсіресе ХХғ. Аяғында әйгілі болған халықаралық
қатнастардағы регионализм концепциясының көздерін біршама байқауға болады.
Бірақ одан әрі олар біріншіден, ұлттық протекционизм ағымымен, екіншіден,
даму көзқарастары жағынан әлемдік масштабқа толық тиімсіз интеграциямен
кездесуге тура келді.
Қазіргі замандық әлемдік экономикның және халықаралық экономикалық
қатнастардың маңызы болып, біріккен әлемдік шаруашылық комплексі болып
табылады. Комплекстің пйда болуы ғылыми техникалық прогрестің дамуы,
қазіргі заманның өндіргіш күштері және оның негізінде жасалып жатқан
интернационалдық өндіріс. Басқа сөзбен айтқанда саяси, мәдени, діни, табиғи
және т.б. өзгешеліктеріне қарамастан, ең соңғы есепте әлемдік шаруашылық
жүйелі түрде бірігуде, жеке елдердің әлемдік комплекстер экономика дамуының
өзгешеліктері болып табылады. Бұл бірігудің сатылары және тұтастың біртін
келе өсуі, яғни елдердің бірігуі ерікті сауданың қолданылатын
артықшылықтары туралы да айтылады. Бұл - әлемдік бір бағыты.
Мұндай жағдайларда елдердің дамуы оның ролі және қазіргі әлемдік
экономикадағы орны осындай факторлармен анықталуы халықаралық еңбек
бөлінісі, мамандану секілді салыстырып, өндірістің жаппай диверсификациялау
және шетелдерге шығару бағытының саясатын білдіру.
1.2 Интеграциялық дамуда әлемдік тәжірибесінің маңызы
Қазіргі халықаралық қатанастар деп халықтар, мемлекеттер, мемлекеттік
жүйелер арасындағы дүниежүзілік деңгейде жүргізілген саяси,экономикалық,
құқықтық, дипломатиялық, әскери, мәдени байланыстар және оларды іске
асырушы әлеуметтік, экономикалық, саяси күштер мен ұйымдардың өзара
қатнастарының жиынтығын айтады.
Осы қатнастардың базалық әлеуметтік негізі Жер планетасында өмір
сүретін бірлік пен тұтастықты қалыптастыратын адамзат. Дегенмен бірлік пен
тұтастық, қарама-қарсы мүдделердің бірігуінің бірлігі болып табылады.
Қазіргі кезде әлемдік саясатты жүргізуде қоғамдық-саяси ұйымдар мен
қозғалыстардың белсенділігі артып келе жатыр дедік. Бірақ халықаралық
қатнастарда негізгі рөлді мемлекет атқарады. Себебі, ол белгілі бір
әлеуметтік топтың немесе саяси ұйымның емес, жалпы қоғамның мүддесін
қорғайды. Сондықтан оған басқа елдермен сыртқы саясатты жүргізгенде келісім-
шарттар жасауда, заңды түрде іске асыруға өкілділіктер беріледі.
Соңғы кезде Американың белгілі идеологы З. Бжезинский бұл мәселеге
басқаша ой тастады. Ол халықаралық саясаттың жаңа үлгісін ұсынды. Оның
ойынша, адам мен қоғамға қазір ғылым мен техниканың дамуы орасан зор әсер
етуде. Соның арқасында экономикалық өмір интернационализацияланып, жеке
елдердің өзара байланыстылығы өсуде. Әлемдік өндіріс пен айырбас
қалыптасуда. Сондықтан жоғарғы жалпы адамзатық құндылықтар үшін барлық
мемлекеттер тең дәрежеде өздерінің егемендігінен бас тартуы керек дейді.
Егер экологиялық және т.б. әлемдік (глобальдық) мәселелерді еске алсақ, бұл
сөздің де жаны бар сияқты. Бұл идеяны құптаушылар да, қарсылары да бар.
Европа елдері, атап айтқанда, Австрия, Бельгия, Германия, Греция,
Дания, Италия, Испания, Ирландия, Нидерланды, Ұлыбритания, Партугалия,
Франция, Финляндия, Швеция әлемдік саясатта және экономикада ерекше маңызды
рөл атқарып отыр.
1995 жылғы 15 ақпанда Президент Н.Ә. Назарбаев мемлекеттің сыртқы
саясаты мәселелері бойынша кеңес өткізді. Өз сөзінде Елбасы Қазақстанның
келешек ұзақ мерзімді кезеңде ерекше мүддесі Европа Одағымен байланысты
екендігін, бұл одақ басқа аймақтардың мемлекеттерімен қатнаста, ең алдымен
сауда-экономикалық салада, бүкіл Европа атынан саясат жүргізетіндігін атап
өтті. Европа Одағының Қазақстанмен саяси қатнасты дамытуға дайын тұрғанын
көрсете келіп, бұл мүмкіндікті толығынан пайдалану қажеттігін көрсетті[7].
1995 жылғы қаңтардан бастап Қазақстан – Европалық Одақ арасында
Әріптестік және ынтымақтастық туралы келісімге қол қою басталып, он бес
мемлекет өз парламенттерінде бекіткен соң, 1999 жылы шілде айында күшіне
енді. Ынтымақтастық кеңесі және парламенттарлық ынтымақтастық комитеті
құрылды. Ынтымақтастық кеңесінің мәжілісінде атом энергиясы, және ядролық
қаіпсіздік мәселелері боынша келісімдерге қол қойылды.
2000 жылы Брюсселде Қазақстан Республикасы – Европалық Одақ
ынтымақтастық кеңесінің екінші мәжілісі болды. Тараптар әріптестік және
ынтымақтастық келісімнің орындалуы барысын талқылап, әсіресе сауда мен
инвестиция, демократияны дамыту, есірткі саудасына бақылауды күшейту, т.б.
мәселелерге ерекше назар аударды. Алдағы уақытта Қазақстан тауарларын
бүкіләлемдік базарға шығаруға күш салынатындығы атап өтілді. Қазақстан
метелы, хром, жеңіл өнеркәсіп өнімдері, Атыраудың балығы мен қара уылдырығы
сияқты тауарлар дүниежүзілік базардан тұрақты орын алатын болады.
Тараптар сыртқы сауда көлемінің көбеюіне негіз – Қазақстанның
Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) мүшелікке өтуі болып табылады деген
шешімге келді.
1995 жылдың қаңтарында дүниежүзілік сауда ұйымы болып қайта құрылды.
Қазіргі кезде оған 140 мемлекет мүше. Әлемдік базарға шығарылатын тауар мен
өнімдердің 90 %-дан астамы осы елдердің үлесіне тиеді. Отыз мемлекет
(олардың қатарында Қазақстан, Ресей, Қытай бар) ДСҰ-ға мүше болу сатанында
тұр. Қазақстан 1996 жылдан бастап мүшелікке қабылданудың төменгі
сатыларынан өтіп, бас санатына жетті. Осы жылдар аралығында елімізде кеден,
стандарттау, сертификаттау, патенттік құқық мәселелерін реттейтін заңдық
құжаттарға өзгертулер енгізілді.
Өнімдерді тек шикізат күйінде экспортқа шығару – біздің экономикамыздың
ерекшелігі ол ДСҰ-ға мүше болудың шарттарына кедергі жасамайды. Ал өңделген
өндіріс өнімдерін экспортқа шығару – еліміздің ұзақ мерзімді стратегиялық
міндертерінің бірі болып саналады.
2000 жылы Европалық Одақ Қазақстанды базарлы экономикалық елі деп
таныды. Өйткені, сыртқы сауда ырықтандырылып, мүліктің 80%-зы жеке меншікке
берілді. Макроэкономика тұрақтандырылып, ұлттық валюта – теге бағамы
қалыпты деңгейде тұр. ДСҰ-ға мүше болып кіру экспорттан түсетін кіріс
көлемін арттырып, отандық тауар өндірушілердің мүмкіндігін кеңейтеді. Ал
импорттың өсуі ішкі базардағы бәсекелестікті күшейтеді және тұтынушыларды
арзан тауар түрлерімен қамтамасыз етеді.
Европа Одағы Қазақстанның Ресейден кейінгі екінші сауда әріптесі. 2000
жылы Қазақстанға еуорпалық импорттың жалпы көлемі 250 млн. доллар болса,
Қазақстанның Европа Одағы елдеріне экспорты 600 млн. долларға жетті.
Қазақстанға техникалық көмек көрсететін Еуропалық Одақтың ТАСИС
бағдарламасы 1995 жылға дейін 95 млн. доллар көлемінде қаржы бөлді. 2001
жылғы 9 сәуірде ТАСИС бағдарламасы, алдымен әйелдерге, жұмыссыздарға,
мүгедектерге, сауатсыздарға, үйсіздерге, жетім баларға, кәрі кісілерге
нақты көмек көрсету қажеттілігін жариялады.
Европалық Одақтың ТРАСЕКА (Европа-Кавказ-Орталық Азия Көлік жолы)
бағдарламасы Ақтау портының паромтерминалын қайта құрып, жарақтандыруға 2
миллион евро мөлшерінде қайтарымсыз несие берген. 2001 жылдың екінші
жартысына қарай паром жаңадан іске қосылған кезде терминалдың жүк жөнелту
қуаты жүздеген есе артып, тұтас теміржол платформаларын жөнелтетіндей
мүмкіндік тумақ. Нәтижесінде, Қазақстан өзінің және іргелес елдердің
жүктерін Иран арқылы Парсы шығанағы елдеріне төте шығарып, ол елдерден
әкелетін жүктерді Түркіменстан, Өзбекстан, Қырғызстан арқылы тасымалдау
шығынын тоқтатады. Сонымен қатар Еділ арқылы Балтық жағалауына, Еділ-
Донкналы арқылы Қара теңіз аймағына жүк шығарудың көлемі еселеп артады,
Европадан жеткен жүктерді Бакуден Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттеріне
жеткізуге мүмкіндік туады.
Қазақстан мен НАТО арасындағы қарым-қатнас та дұрыс шешімін тапты.
Бейбітшілік жолындағы әріптестік бағдарламасы – осы беделді ұйыммен
ынтымақтасудың неғұрлым пайдалы түрі. Оған қазірде 46 мемлекет қатысып
отыр, оның ішінде Қазақстанда бар. Елбасы атап көрсеткендей: Бұл
ынтымақтастыққа Солтүстік Атлантика Одағының біздің қағамды
демократияландыру, экономиканы жаңғыртуды қолдауы, сондай-ақ, республиканың
жас армияның аяғынан тік тұрып кетуіне көмек көрсетуі қызықтырады.
НАТО және Қазақстан әскери қызметтерінің қатысуымен бейбіт мақсаттағы
бірлескен жаттығулар өткізу жүйелі негізге көшіп келеді. Осының айғағы
ретінде жыл сайын Центразбат жаттығулары өткізілуде.
Қазақстан Европадағы қауіпсізік және ынтымақтастық ұйымына 1992 жылғы
қаңтар айынан бастап қатысады. 1994 жылғы 5 желтоқсанда Европа қауіпсіздігі
және ынтымақтастық ұйымның Будапештегі маслихаты кезіндегі державалар –
Ресей Федерациясы, АҚШ, Ұлыбритания тарапынан Қазақстан қауіпсіздігіне
берілетін кепілдіктер туралы меморандумға қол қойылды. Ондағы аталған
мемлекеттер Қазақстанның қазіргі шекарасының мызғымастығын, тәуелсіздігі
мен егемендігін қадірлейтінін куәландырды. Қазақстанның саяси
тәуелсіздігіне, аумақтық тұтастығына қарсы күш қолданбауға,экономикалық
зомбылық көрсетуден бас тартуға міндеттеме алды. Кейін мұндай кепілдіктер
Қытай Халық Республикасы мен Франция үкіметтері тарапынан да берілді.
Президент Н.Назарбаевтың Германия Федерациялық Республикасына ресми
сапары болды. Сапар барысында Қазақстан-Герман экономикалық ынтымақтастық
кеңесін құру туралы, Қазақстанда туратын немістер мәселесі жөнініде Аралас
Қазақстан-Герман комиссиясын құру туралы, Экономика, өнеркәсіп, ғылым
және техника салаларында кең ауқымды ынтымақтастықты дамыту туралышартқа
қол қойылды.
Қазіргі кезде Қазақстанның тауар айналымы жөнінен Германия Европа
елдері арасында бірінші орын алады.
БҰҰ құрылымдарының белсенді және мақсатты қызметінің нәтижесінде
халықаралық шиеленістерінің түйінін шешу, келісімдік процестерді жолға қою,
мемлекеттердің мүдделерін түйістіру, халықаралық құқық нормаларының
сақталуын қамтамасыз ету, халықаралық проблемаларды шешуде мәдениет пен
бейбітшілік сүйгіштікті қалыптастыруға кең жол ашылады.
Халықаралық ұйымдардың дамуы мен қалыптасуы – шаруашылық өмірді
интернационализациялауға көшірудің глобалды бағытын көрсету және халықтар
арасындағы экономикалық жақындасудың объективті процесі. Қазіргі кезде
халықаралық ұйымдардың бірнеше түрлері құрылды: ол ұйымдар глобалды сипатта
БҰҰ-ға кіретін халықаралық институттар, ұйымдар болды. Оның қалыптасу
негізіне жататын принциптер әлеуметтік-экономикалық жүйенің бірігуі бойынша
елдердің ұйымға кіруі, аймақтық ұйымдар т.б.
Қазіргі кезде әлемде, халықаралық ұйымдардың қызметінің маңызы өсуде,
осы жағдайда бірде-бір мемлекет экономикалық, мәдени, гуманитарлық дамуда
жеке-дара дами алмайды. Елдер арасындағы ең тиімді ұйымдардың формасы
халықаралық институттардың құрылуы.
Халықаралық ұйымдардың мақсаты – оның құрамына қандай елдер кіруімен
ерекшеленеді.
Дамыған капиталистік елдердің ұйымдары сауда, валюта, төлем баланысы,
өндірістік қиындықтарды, сондай-ақ трансұлттық корпорациялардың қызметін
кеңейту мәселелерін шешеді.халықаралық экономикалық ұйымдардың маңызы
қазіргі таңда үлкейіп келеді. Бұл ұйымдардың қызметі әр түрлі әлеуметтік
құрылымдағы елдердің арасындағы күрделі мәселелерді шешуге бағытталған.
Халықаралық саудаға қатнасатын елдер, осы облыста кездесетін
түсініспеушіліктердің себебін іздеуде және оны болдырмау немесе жұмсарту
шараларын қарастыруда. Бұл жағдайда осы проблемаларды шешуде халықаралық
сауданың табиғатына тән екі жақтылық айқын көрінеді. Бір жағынан, олар өз
күштерін сыртқы сауданың дамуы мен кеңею құралдарын іздеуге жұмсаса, екінші
жағынан қарама-қарсы бағыт туындайды – ол бағыт оның орталықтануы, яғни
жекелеген елдер арасына және экономикалық топтастырудағы айырмашылықтар.
Міне, осы екі жақтылық ұжымдық іс-әрекеттің объективті қажеттілігі
жағдайында, өз жолында күрделі қиындықтарға кездесуде. Өзара байланысты ,
жинақты сыртқы сауда саясатын ойластыру өзінің ойдағыдай тиімділігін бере
алмады, бірақта кейбір жетістіктер күрделі қайшылықтарды жартылай шешуде.
Қазақстан мен Франция арасындағы дипломатиялық қатнас 1992 жылы
қаңтарда орнатылды. Онда достық, өзара түсіністік және ынтымақтастық туралы
келісімге қол қойылды. Екі ел БҰҰ – жарғысының принциптерін, Европа
қауіпсіздігі және ынтымақтастығы ұйымның Хельсинки актісінде көрсетілген
талаптарды толық орындайтынын мәлімдеді. Маңғыстау, Атырау облыстарында
мұнай өндіру мен тасымалдау жабдықтарын шығару мақсатында Франция 240 млн.
қаржы бөлетіндігі жөнінде құжаттқа қол қойды. Қазақстан-Француз 20
біріккен кәсіпорын жұмыс істейді.
Қазақстан мен Италия арасында дипломатиялық қатнас 1992 жылы 12 шілдеде
орнады. 1994 жылы 22 қыркүйекте Президент Назарбаевтің Италияға ресми
сапары басталды. Екі ел – мемлекеттер арасында егемендік теңдікті, аумақтық
тұтастықты құрметтеу, шекаралардың мызғымастығы, дау-жандалдарды бейбіт
жолмен шешу принциптерін қолдайтындықтарын мәлімдеді.
2000 жылы елімізде 30 Қазақстан-Италия бірлескен кәсіпорын жұмыс
істеді, екі ел арасында тауар айналымы біржарым миллиард доллар құрайды.
Италияның Қазақстан экономикасына жұмсаған инвестиция көлемі 351
млн.долларға жетті.
Қазақстан мен Нидерланды арасында дипломатиялық қатнас 1992 жылы 10
қыркүйекте орнатылды.
Қазақстан Швейцриямен қатнасы үнемі дамып келеді. 1993-1998 жылдары
Швейцария елімізге 97,5 млн.доллар көлемінде тікелей инвестиция жұсады. Екі
ел арасындағы тауар айналымы өсіп келеді.
Сонымен, Қазақстанның Европа елдерімен қарым-қатнасы қазіргі ғаламдану
кезеңіне сәйкес дамып отыр.
Қазіргі кезде халықаралық экономикалық қатнастардың дамуын анықтайтын
негізгі тенденциялардың бірі – бұл әлемдік экономикадағы үш плюстік
құрлыстың пайда болуы, әлемнің осы аудандарының әрқайсында интеграциялық
процестер күшейіп отыр.
Бұл үш ауданға жататындар:
• Латын Америкасы;
• Батыс Еуропа;
• Оңтүстік-Шығыс Азия.
Осы аймақтардың әрқайсысында даму көшбасшысының өзіндік ролін атқаратын
белгілі бір ел немесе елдер тобы болады. Солтүстік Америкада – АҚШ, Батыс
Еуропада – Еуропалық қоғамдастық елдері, Оңтүстік-Шығыс Азияда – Жапония.
АҚШ Қазақстанның тәуелсіздігін танып, 1991жылы дипломатиялық қатнас
орнатқан алғашқы ел болды. 2001 жылы Қазақстан мен АҚШ Президенттері екі ел
арасындағы қатнастарды ұзақ мерзімді стратегиялық әріптестік ретінде
айқындады. Оның шешуші құрамдастары қауіпсіздікті және қару-жарақты
таратпау саясатындағы ынтымақтастық, энергетикалық әріптестік және
демократиялық саласындағы диалог болып табылады.
Екі елдің сауда-экономикалық ынтымақтастығы белсенді дамуда. АҚШ
Қазақстандғы аса ірі шетелдік инвестор және салынған инвестицияның 15
млрд.доллардан астам американ компаниялардың үлесіне келеді. Қазақстанда
америкалық қатысуға қатысы бар 400-ге жуық компаниялар жұмыс істейді. 2005
жылы екі ел арасындағы тауар айналымы 1650 млн. доллар құрады, соның ішінде
АҚШ-қа мұнай мен минералдық өнімдерді импорттау 800 млн. доллар болды.
Соңғы аймақ өте елеулі дамумен сипатталады, ол елдің Қытаймен, сонымен
бірге Ресеймен өзара байланысы әлемдік экономикадағы ең күшті аймақтардың
бірі.
Еуропалық аймақ соғыстан кейінгі кезеңнің көп бөлігінде индустриясы
дамыған елдердің екі интеграциялық тобы Еуропалық одақ (ЕО) және еркін
сауданың Еуропалық ассоцациясына (ЕСЕА) кірді.
1995 жылы Еуропалық одаққа 12 батыс еуропалық ел, ал ЕСЕА-ға 6 ел мүше
болып кірді.
Еуропалық одақ пен ЕСЕА-ны салыстырып көрейік. Еуропалық одақтың дамуын
реттеу ұлтаралық және ұлт үстінен қарайтын органдар арқылы жүргізіледі, ал
ЕСЕА-ның ұлт үстінен қарайтын органдары жоқ.
ЕО-ның шеңберіндегі интеграцияның дамуының өте жоғары деңгейі жөнінде
оның өзіндік бюджетінің болуы дәлелдейді, ал ЕСЕА-да өзіндік бюджет мүлдем
жоқ.
ЕСЕА-ға кіретін елдер ЕО-мен өнеркәсіп тауарларының еркін сауда аймағын
құру жөнінде келісім жасаған. 1990 жылы ЕО пен ЕСЕА арасындағы Еуропалық
экономикалық кеңістікті (ЕЭК) құру жөніндегі келісім жүзеге асты, осы
келісім шеңберінде ЕСЕА-ның қатысушы елдерінің тауарлары ЕО елдерінің
тауарлары сияқты жеңілдіктер мен артықшылықтарды пайдаланады.
1994 жылдың маусымында Корфу аралында ЕО мен Ресей арасында серіктестік
пен ынтымақтастық жөніндегі келісімге қол қойылды. Оның негізгі мақсаты –
экономикалық және саяси мақсаттарды дамыту, сауда қатнастарын
дискриминациялық емес негізге көшіру, Ресейдің ЕЭК-ке біртіндеп көшуіне
жағдай жасау. Бірақ та, бұл келісім іс жүзінде күшіне енген жоқ, көбіне
Ресей серіктес емес, бәсекелес ретінде қарастырылады.
Біздің ұллтық экономикамыздың бәсекеге қабілеттілігіне оны әлемдік
экономикаға интеграцияланған жағдайда ғана қол жеткізе аламыз.
Сондықтан да Қазақстанның Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіруін жеделдету
аса маңызды міндет болып табылады. Бұл тұста өзіміздің бүкіл саяси және
дипломатиялық әлеуетімізді толығымен іске қосқанымыз абзал.
1.3 Экономикалық интеграция объективті уақыт талабы
Бүгінгі таңда интеграция әлемдік дамудың күннен-күнге күшейіп келе
жатқан тенденциясы байқалуда. Барлық елдер әлемдік шаруашылыққа
интеграцияланса, аймақтарда тығыз саяси ықпалдастыққа бастайтын ондаған
экономикалық одақтар мен қауымдастықтар құрылып жатыр.
Қазақстан Республикасының ортақ экономикалық кеңістік жасау жөніндегі
стратегиялық бағыты 1993 жылғы мамыр айында Мәскеуде болған саммитте іске
асудың нақты жолына түсті. Достыққа қатысушы он бір елдің басшылары
Экономикалық одақ құруды бір ауыздан қолдап, бәрі де ол туралы Декларацияға
қол қойды. Осы Декларацияда ТМД-ға мүше елдер тауар, қызмет, капитал, еңбек
ресурстары еркін айналатын ортақ рынок құрып, терең интеграциялану арқылы
Экономикалық одаққа кезең-кезеңмен өтеніндігі туралы мәлімдеме жасаған.
Соның ішінде осы одаққа өтудің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz