Қазақстанның дүниежүзілік сауда ұйымына кіру мәселесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ДҮНИЕЖҮЗІЛІК САУДА ҰЙЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯСЫ
1.1 Дүниежүзілік сауда ұйымы жүйесінің қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Дүниежүзілік сауда ұйымының құрылымы мен бюджеті ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК САУДА ҰЙЫМЫНА КІРУ МӘСЕЛЕСІ
2.1 Халықаралық саудадағы Қазақстанның алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2 ДСҰ.на кірудің жағымсыз жақтары мен артықшылықтары ... ... ... ... ... ... ..17
2.3 Ауыл шарушылығы . Қазақстанның қорғау мен көмекті қажет ететін жалғыз саласы ... ... ... ... ... ... ..19
3 ДСҰ.ға КІРГЕН ЕЛДЕР ТӘЖІРИБЕСІ МЕН МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Соңғы жылдары ДСҰ.на кірген елдердің тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
3.2 Жапония ДСҰ.ң мүше елі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
3.3 ҚР.ның сыртқы сауда саясатының Кеден одағының аясында даму жағдайлары ... ... ... ... ..27
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ДҮНИЕЖҮЗІЛІК САУДА ҰЙЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯСЫ
1.1 Дүниежүзілік сауда ұйымы жүйесінің қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Дүниежүзілік сауда ұйымының құрылымы мен бюджеті ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК САУДА ҰЙЫМЫНА КІРУ МӘСЕЛЕСІ
2.1 Халықаралық саудадағы Қазақстанның алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2 ДСҰ.на кірудің жағымсыз жақтары мен артықшылықтары ... ... ... ... ... ... ..17
2.3 Ауыл шарушылығы . Қазақстанның қорғау мен көмекті қажет ететін жалғыз саласы ... ... ... ... ... ... ..19
3 ДСҰ.ға КІРГЕН ЕЛДЕР ТӘЖІРИБЕСІ МЕН МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Соңғы жылдары ДСҰ.на кірген елдердің тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
3.2 Жапония ДСҰ.ң мүше елі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
3.3 ҚР.ның сыртқы сауда саясатының Кеден одағының аясында даму жағдайлары ... ... ... ... ..27
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..3
1 ДҮНИЕЖҮЗІЛІК САУДА ҰЙЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯСЫ
1.1 Дүниежүзілік сауда ұйымы жүйесінің қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .5
1.2 Дүниежүзілік сауда ұйымының құрылымы мен бюджеті ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК САУДА ҰЙЫМЫНА КІРУ МӘСЕЛЕСІ
2.1 Халықаралық саудадағы Қазақстанның алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.2 ДСҰ-на кірудің жағымсыз жақтары мен артықшылықтары ... ... ... ... ... . ... .17
2.3 Ауыл шарушылығы - Қазақстанның қорғау мен көмекті қажет ететін жалғыз саласы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3 ДСҰ-ға КІРГЕН ЕЛДЕР ТӘЖІРИБЕСІ МЕН МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Соңғы жылдары ДСҰ-на кірген елдердің тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 22
3.2 Жапония ДСҰ-ң мүше елі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
3.3 ҚР-ның сыртқы сауда саясатының Кеден одағының аясында даму жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .32
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Әлемдік экономика мен әлемдік сауданың даму тенденциялары бір ортақ ғаламдық еркін нарық болуын талап етеді. Әрине бұл бағыттағы Дүниежүзілік сауда ұйымының әрекеті ең маңызды болып табылады.
Ғаламдастыру жағдайында тауарлардың көпшілігіне сыртқы сауда немесе әлемдік нарық арқылы қол жеткізілетіндіктен, кез келген ұйымның Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруі уақыт мәселесі болып табылады.
Осындай жағдайда бұл тақырыптың Қазақстан үшін өзектілігі өсе түседі. ДСҰ-на кіру Қазақстан үшін несімен жағымды болады? Біріншіден, басты Қазақстандық өндірушілердің әлемдік нарықтардың кеңеюіне байланысты болашақтағы өсу перспективалары өсе түседі. Екіншіден, республика әлемдік нарыққа өз кіруін жеңілдетіп, ДСҰ-ның мүшелерінің артықшылықтарын қолдану мүмкіндігіне ие болады. Қазақстан өндірушілері Уругвай раундында қабылданған міндеттемелер деңгейінде өз қызметтері мен тауарларын экспорттауға мүмкіндік алады. Бірақ ДСҰ-на кіруде Қазақстандағы тауарлар халықаралық стандарттарға сәйкес болуын қамтамасыз ету керек. Бұл мәселе отандық тауарлардың ішкі және сыртқы нарықтарда бәсекелестігі жайындағы мәселені өте қиын етеді.
Дүниежүзілік сауда ұйымына өтуді жақтаушылар да, оған қарсылар да уақыт озған сайын өз дәлелдерін алға тартып, дауыстарын айқынырақ шығарып жатыр. Бұл заңды да. Өйткені Дүниежүзілік сауда ұйымы секілді әлемнің 153 мемлекетін біріктірген экономикалық алпауыт ұйымның құрамына ену ойласпай шеше салатын мәселе емес. Себебі бұл ұйым қайырымдылық одағы емес, керісінше қиян-кескі бәсекелестік өтетін алаң. Ұйымда күшті тауар өндірісі бар ел ғана жеңіске жетеді. Күшті деген сөзді ең бірінші "арзан" тауар өндіре алу деп түсіну керек. Екіншіден, күшті деген сөзді "сапалы" деген сөзбен алмастыруға болады. Яғни өзіндік құны төмен, бірақ жұрт қызығатындай сапалы тауар өндіре алсаң ғана бұл ұйымның қызығын көресің. Ал ондай мүмкіндігі болмағандар импорт тұтынушысы шеңберінде өмір сүреді.
Сыртқы экономикалық қатынастарды ырықтандыру ең алдымен елдің сыртқы саудасында шектемелерді жоюымен көрінеді. Біздің ойымызша, оның үрдісі жергілікті, отандық өндірушілердің шетел тауарларымен бәсекелестік қабілетін қолдаудың кең тарамды шаралар жүйесін қалыптастырумен қатар жүргізілуі тиіс. Өйткені ұлттық капиталдың қорлануының алғашқы кезеңіндегі Қазақстандық өндірушілер үшін қаржылық қуаттылығы мол, технологиялық озықтығы әйгілі, бизнестік тәжірибесі қомақты шетел өндірушілермен тең дәрежелі бәсекелесу мүмкіндігі екі талай болады. Бұл жағдай елдің сыртқы саудасын ырықтандыру мен сыртқы экономикалық қашықтық дәрежесі арасында тікелей өзара байланыстылығы барын көрсетеді.
Тақырыптық зерттелу дәрежесі. Дүниежүзілік сауда ұйымының теориясына өз еңбектерін арнап, сол арқылы экономика ғылымына айтарлықтай үлес қосқан төмендегідей экономистерді айтуға болады: Бортников М.Ю., Ведута Е.Н., Дроздов В.А., Кадыров Р.Ф., Киселев В.В., Красавина Л.Н., Лаврушина О.И., Московкина Л. А., Ольхова Р. Г., Печников Л.В., Поляков В.П., Пономарев В.А., Пятенко С.В., Родионов С.С., Сахорова М.О.
Нарықтық экономика теориясымен өзара байланыста бұл проблемалардың әртүрлі жақтары Аубакиров Я.А., Шеденов Ө.Қ., Байжұмаев Б.Б., Елемесов Р.Е., Есентүгелов А.Е., Жатқанбаев Е.Б., Жүйриков К., Кенжегузин М.Б., Кошанов А.К., Кучукова Н.К., Нарибаев К.Н., Нысанбаев С.Н., Тұрысов К.Т. сияқты қазақстандық ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.
Бұл курстық жұмыстың мақсаты: Дүниежүзілік сауда ұйымының әрекетін қарастырумен қатар, қазіргі кезде ең көкейкесті мәселелердің біріне айналып келе жатқан Қазақстанның ДСҰ-на кірудің қиындықтары мен болашағын қарастыру.
Курстық жұмыстың міндеті:
-Дүниежүзілік сауда ұйымы жүйесінің қағидаларын зерттеу;
-Дүниежүзілік сауда ұйымының құрылымы және бюджетін қарастыру;
-Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру ұстанымдарын анықтау;
-Халықаралық саудадағы Қазақстанның алатын орнын қарастыру;
-Қазақстанның ДСҰ-на кірудің жағымсыз жақтары мен артықшы-лықтарын қарастыру;
-Ауыл шарушылығын - Қазақстанның қорғау мен көмекті қажет ететін жалғыз саласы ретінде қарастыру;
-соңғы жылдары ДСҰ-на кірген елдердің тәжірибесін зерттеу;
-Жапонияны ДСҰ-ң мүше елі ретінде қарастыру;
- ҚР-ның сыртқы сауда саясатының Кеден одағының аясында даму жағдайларын талдау.
Зерттеу нысаны. Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру мәселесі.
Курстық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады. Бөлімдердің атауы, құрылымы және мазмұны жұмыстың тақырыбына, мақсатына және міндеттеріне сәйкес келеді.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Қазақстан Республикасы Конституциясы басқа да заңдар мен нормативтік құқықтық актілер және әлемдік экономика ғылымының классиктерінің, Ресей және Қазақстандық ғалым-экономистер мен маман-практиктердің еңбектері, қарастырылып отырған мәселеге байланысты әр түрлі нысандағы есептілік мәліметтері қолданылған.
Ақпараттық базасы. Курстық жұмыста ғылыми конференциялар мен кезеңдік баспалар материалдары кеңінен қолданылды. Сонымен бірге осы қарастырылып отырған мәселеге тиесілі шеңберіндегі арнайы материалдарға, жалпы экономикалық және құқықтық әдебиеттерге жүгініп негізделінген.
І. ДҮНИЕЖҮЗІЛІК САУДА ҰЙЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯСЫ
1.1 Дүниежүзілік сауда ұйымы жүйесінің қағидалары
Дүниежүзілік сауда ұйымы (ДСҰ) - көпжақты сауда жүйесінің құқықтық және институционалды негізі болып табылады. Ол үкімет саудаға қатысты ішкі заңнаманы қалай жүзеге асыруға міндетті екендігін көрсететін негізгі келісім міндеттемелерін қамтамасыз етеді. Осы негізде дауларды басу, келісім сөздер мен жалпы талдау арқасында елдер арасындағы сауда қарым- қатынастары дамиды.[1,215б]
ДСҰ 1995 ж. 1 қаңтарда құрылған. Үкіметтер 1993 ж. 15 желтоқсанында Уругвай раундының шеңберінде келісім сөздерді аяқтады да, саяси мүдделілігін 1994 ж. сәуірде Қорытынды актіге қол қою арқылы білдірді. Марракеш декларациясы Уругвай раундының нәтижелері әлемдік экономиканы тұғырландырып, бүкіл әлемдегі табыстар, жұмысбастылық, капитал салымдарының өсуі мен сауданың кеңеюіне әкелгендігін дәлелдеді.
Потенциалды ұйым мүшелері - 153 елдер мен территориялардың ішінен 76-лары ДСҰ-ң мүшесі болып бірінші күні жарияланды. Қалған 50 шақты елдер өздерінің ішкі ратификация шараларын жүргізіп жатыр, ал басқа елдер өзінің енуі жөнінде келісім сөздер жүргізіп келеді.
ДСҰ Сауда мен тарифтер бойынша жалпы келісімге (СТЖК) қарағанда мүшелер саны жағынан ғана емес, сауда қызметі мен саясатының әрекет ету кеңістігі жөнінен де асады. СТЖК тек коммерциялық тауарлар саудасына ғана қолданылды, ал ДСҰ тауарлар, қызметтер, идеялар саудасын немесе интеллектуалды мүлікті қамтиды.
ДСҰ-ның штаб-пәтері Швейцарияның Женева қаласында орналасқан. Оның негізгі қызметтері:
бірігіп ДСҰ құрайтын көпжақты және шектеулі мүшелер саны бар сауда келісімдерін жүзеге асыру және реттеу;
көпжақты сауда келісім сөздері үшін форумдар қызметін жүзеге асыру;
- сауда дауларын реттеу жолдарын іздестіру;
- ұлттық сауда саясатын бақылау;
ғаламдық экономикалық саясатты жүзеге асыруға қатысатын басқа халықаралық ұйымдармен қатынасу;
Сауда жүйесінің принциптері. [2,45б]
ДСҰ келісіміне 29 бөлек құқықтық мәтіндер кіреді. Бұл қосымша министрлер деңгейінде қабылданған. ДСҰ мүшелерінің міндеттемелерін түсіндіретін 25 қосымша шешімдер және келісімдермен тұғырландырады. Осы келісімдерді біріктіріп, көпжақты сауда жүйесіне айналдыратын нақты принциптері бар.
Дискриминациясыз сауда 50 жыл бойы СТЖК-ң негізгі ережелері мүшелер мен импортталатын және ел ішінде өндірілетін тауарлар дискриминациясына рұқсат берген жоқ. 1-бапта аталған ең жағымды ел ұғымына сәйкес, барлық мүшелер басқа кез-келген елдің өніміне жасайтын сауда жағдайларына мүше елдер өніміне де жасауға міндетті. Яғни еш ел басқа елге қарсы дискриминациялық немесе ерекше жағымды жағдай жасамауы тиіс: барлығы бірдей жағдайда тұрып, сауда шектеулерін азайтумен байланысты артықшылықтарға бірдей дәрежеде ие болуы тиіс.
1-бапта бірқатар салдары бар, мысалы, кеден одақтары мен еркін сауда зоналарына байланыстылары. Алайда ең жағымды ел режимі дамушы және т.б. экономикалық әсері аз елдер жағымдырақ сауда жағдайларын қолдана алады.
Ұлттық режим деген атпен белгілі дискриминацияламаудың екінші нысаны нарыққа сырттан енген тауарлар ішкі өндірісте өндірілген эквивалентті тауарлармен бірдей сауда жағдайларына ие болуы тиіс. Бұл СТЖК-ң 3-бабында қарастырылған.
Қайта қаралған СТЖК мәтінімен қатар, ең жағымды ел мен ұлттық режимге байланысты ДСҰ-ң бірқатар келісімдері бар. Интеллектуалды мүлік құқықтарының сауда аспектілері келісіміне сәйкес, интеллектуалды мүлікті қорғауға байланысты ЕЖЕ және ұлттық режим міндеттемелеріне кірмейтін жағдайлар қарастырылған. Қызметтер саудасының жалпы келісіміне (ҚСЖК) сәйкес қызметтерді тасымалдаушы мүше елдерге ЕЖЕ режимін ұсыну. Алайда ол белгілі жағдайда, ДСҰ мүшелері бастапқыдан осындай режимді ұсына алмайтын жағдайларда орындалмайды. Осындай босату туралы шешім қабылданған кезде, ол 5 жыл өткеннен кейін қайта қаралуы тиіс және қызмет ету мерзімі 10 жылдан аспайды.
Басқа дискриминацияламауға байланысты келісімдерге шығу тегі туралы ережелер келісімі; жүктегенге дейінгі қарау бойынша келісімдер; капитал салымдары саласындағы саудамен байланысты келісім; санитарлық және фитосанитарлық шараларды қолдану туралы келісімдер кіреді.
Нарықтарға болжалынатын және өспелі кіруге рұқсат.
Көпжақты сауда жүйесі арқылы үкімет инвесторларға, кәсіпкерлерге, қызметкерлерге, тұтынушыларға капитал салымдарын арттыруға және жаңа жұмыс орындарын жасауға ынталандыратын экономикалық жағдайды қалыптастыруға тырысады. Мұндай жағдай компаниялардың капитал салу және алға ұмтылу мүддесі болған жағдайда тұрақты және болжанатын бола алады.
Нарықтарға қауіпсіз және болжанатын кіруге рұқсат алу тариф және кедендік баждар арқылы жүзеге асырылады. Квоталар заңсыз болып табылғанымен, тарифтер заңды болады да, Үкіметтер оларды отандық өндірісті және табыс жинауларын қорғау үшін қолданады. Алайда олар реттеуге ұшыратылады. Мысалы олар дискриминациялы емес және байланған болып табылады. Байлану дегеніміз - нақты тауар бойынша тариф деңгейі ДСҰ үшін міндеттеме болып табылады және ол негізгі сауда партнерлерінің келісімінсіз арттырыла алмайды. Көп жағдайларда кедендік одақтың кеңеюіне байланысты кейбір аймақтарда тарифтер артып кетеді, осыған байланысты компенсациялық келісім сөздерін жүргізу керек болып табылады. [3,25б]
Тарифтердің 5 жылға арналған төмендетілуі дамыған елдердің өнеркәсіптік өнімдеріне 40 % төмендетуіне әкеледі, бұл орташа 6,3 % 3,8 % дейін және дамыған елдер бажсыз режим қолданатын импортталатын өндірістік тауарларға 20% 44% дейін күрт өсті.
Барлық бейтарифтік импорттық шектеулерді тарификациялау ауыл шаруашылығы нарығының болжамдалу деңгейін жоғарылатты. Ауыл шаруашылық өнімдерінің 30% квоталық және импорттық шектеулердің объектілеріне айналды. Қызметтер саудасы кезінде тарифтер қолданылмаса да, болжанатын шарттарды қажет етеді. Осыған байланысты мемлекет өзіне қызметпен байланысты қызметті реттеу міндеттемелерін алды. Бұл міндеттемелер тарифтерге байланысты міндеттемелермен қатар міндетті ұлттық схемаларда болады және әрі қарайғы қызметтер туралы келісім сөздер раундтары кезінде кеңейтіледі.
ДСҰ басқа келісімдері алдын-ала түсінікті болғысы келеді, мүше елдердің ережелерді өз қажетіне байланысты өзгертуді болдырмауға тырысады. Сауда шарттарына әсер ететін, мүшелер тұрақсыз дискриминациялық және протекционистік саясатты жүргізу ниеті мүмкін болатын саясаттың әр аймағында ДСҰ міндеттемелері әрекет етіп, оларды шектейді.
Сауда шарттарының түсінікті болуы ішкі заңдар, тәжірибелер мен нұсқаулар транспарентті болуы тиіс. ДСҰ көптеген келісімдерінде транспаренттілік туралы сөз болады. Олар ұлттық деңгейде ресми жарналарда жоспарларды көпшілікке жария етуі керек. Сауда саясатын бақылау механизмі арқылы ұлттық сауда саясатына әрдайым бақылау жасап отыру арқылы ішкі және көпжақты деңгейде транспаренттілік қамтамасыз етіледі.
Адал бәсекеге жәрдемдесу.
ДСҰ шектеулі және қорғаныс мақсатында тарифтерді қолдануға рұқсат беруіне байланысты еркін сауда ұйымы бола алмайды. Ол адал, ашық және өзгертілмеген бәсекеге арналған ережелер жүйесі болып табылады.
Демпинг пен субсидиялар жөніндегі ережелер сияқты, дискримина-цияламау ережесі де сауданың әділетті жағдайларын қамтамасыз етеді.
ДСҰ-ң ауыл шаруашылығы жөніндегі келісімі ауыл шаруашылық өнімдерінің саудасы кезінде адалдықты қамтамасыз ету үшін қолданылады. Интеллектуалды мүлік жөніндегі келісім идеялар мен өнертабыстар арасындағы бәскелес жағдайларды жақсартады. ДСҰ-ң т.б. адал және реттелген бәсекеге жәрдемдесу мақсатында жұмыс істейтін ережелері жұмыс істейді.
Экономикалық реформалар мен дамуды ынталандыру
ДСҰ мүшелерінің төрттен үш бөлігін нарықтық емес жүйелерден өтпелі кезеңде тұрған, экономикалық реформаларды өткізгелі жатқан және дамушы мемлекеттер құрайды. 1986-1993 ж.ж. Уругвай раунды өткен 7 жыл ішінде 60-тан астам осындай мемлекеттер сауданы либеризациялау бағдарлама-ларын жүргізді.
Кейбіреулері оны СТЖК-не ену шегінде жүргізсе, қалғандары өз бетімен жүргізді. Уругвай раундында бұрынғыға қарағанда, өтпелі экономикасы бар және дамушы елдер едәуір белсенді қатысты.
Мұндай жағдай сауда жүйесі тек өндірістік дамыған елдерде болды деген ойды жоққа шығарады. Бұл дамушы мемлекеттерді СТЖК-ның кейбір келісімдерінен босату керектігіне көзқарасты өзгертті. Уругвай раунды аяқталған кезде дамушы мемлекеттер дамыған мемлекеттерге жүктелетін міндеттемелерге дайындығын көрсетті. Сонымен қатар оларға ДСҰ-ң қиын міндеттемелеріне бейімделудің өтпелі мерзімі беріледі. Бұл алдымен ең кедей және ең нашар дамыған елдерге қатысты еді. Сонымен қатар министрлер деңгейінде қабылданған дамушы елдерге жеңілдіктер беру жөніндегі келісім экспорттаушы тауарларды нарықтарға жеңілдікпен енгізуге және бұл елдерге техникалық көмек көрсетуге шақырады.
СТЖК-де қабылданған дамушы елдерге байланысты келісімдер ДСҰ-да да, өз күшін сақтап қалды. Мысалы 1994 ж. СТЖК-ның 4-бөлімінде 1965 ж. қабылданған өндірістік елдерді дамушы елдерге көмектесуге ынталандыратын және жасалған жеңілдіктер үшін келісім сөздер кезінде жеңілдіктер күтпеуге шақыратын 3-бап қалдырылған. 1979 ж. Токиолық раунд аяқталған кезде қабылданған екінші шара Жалпы преференциялар жүйесі негізінде дамыған елдер дамушы елдерге нарықтарға ену жөніндегі жеңілдетулерге негізделген.
Ашық сауданы жақтайтын себептер
Көпжақты сипатта негізделген ашық экономиканың экономикалық себептері қарапайым және саудаға тән ойға қонымдылықпен ерекшеленеді.
Барлық елдердің, оның ішінде ең кедейлерінде де, ресурстар болады. Мысалы адамдық, өндірістік, табиғи және қаржылық ресурстарды ішкі және сыртқы нарықтарға бәсекелесуші тауарлар мен қызметтерді өндіру үшін қолданады. Салыстырмалы артықшылықтар елдердің өз активтерін ең тиімді жолмен қолданып, ең тиімді өндіру жолдарын қарастырады. Әлемдік нарықта қызмет атқару аясы кеңейіп, тұтынушылардың ең үлкен санына жол ашылады. Яғни либералды сауда саясаты тауарлар мен қызметтердің шектелмеген ағымын мүмкін қылады да, жоғары сапалы, бағасы тиімді өнімдерді өндіру арқылы табысты жоғарылатуға көмектеседі.
Импорттан қорғау мен әрдайым мемлекеттік субсидиялармен қамтамасыз ету рентабельсіз компаниялардың нарыққа ескірген өнім ұсынысына әкеледі. Нәтижесінде бұл компаниялар жабылып, жұмыс орындары жойылады. Егер басқа үкіметтер осындай саясатты шет елде жүргізсе, әлемдік экономиканың белсенділігі төмендейді. ДСҰ-ның басты мақсаттарының бірі - осы протекционизмге көшу әсеріне жол бермеу.
ДСҰ СТЖК- нен қалай ерекшеленеді
Дүниежүзілік сауда ұйымы - СТЖК ісін жалғастырушысы емес, керісінше оны толығымен орнын басып, басқа сипатқа ие болады. Келесі ерекшелігін атап көрсеткеніміз жөн: [4,225б]
СТЖК ешбір ұйымдық негізі жоқ, көпжақты келісім, ережелер жиынтығы еді. Ол 40 ж. халықаралық сауда ұйымын құру талпыныстарының нәтижесінде пайда болған. ДСҰ өз кезегінде тұрақты мекеме болып табылады және оның өзінің секретариаты болады.
1.2 Дүниежүзілік сауда ұйымының құрылымы мен бюджеті
Ұйымның барлық уәкілдерін біріктіруші ең жоғарғы орган - Министрлер конференциясы. Конференция сессиялары екі жылда бір реттен кем емес жиналады да, Уругвай раундының мәселелері бойынша шешім қабылдайды. Бірінші конференция 1996 жылы желтоқсанда Сингапурде өткен; екіншісі 1998 жылы мамырда Женевада СТЖКДСҰ елу жылдық қызметі нәтижесінде қол жеткізілген нәтижелер жөнінде қорытынды жасалды; 2001 жылы Дохада (Катар) өткен Министрлер конференциясынан кейін көпжақты келісімдердің жаңа раунды басталды; келесі конференция 2003 жылы Канкунда (Мексика) өткен.
Министрлер конференциясы Сауда мен даму жөніндегі комитетті, Төлем балансының тепе-теңдігін қамтамасыз ету мақсатында шектеулер бойынша комитет, Бюджет, қаржы, әкімшілік бойынша комитет, Сауда және қоршаған орта бойынша комитеттерді тағайындайды.
Министрлер конференциясы ДСҰ-ның Бас директорын тағайындайды. Қазіргі кездегі ДСҰ-ның Бас директоры - Паскаль Лами. Басты директор ДСҰ-ның Секретариатының қызметкерлерін тағайындайды да, Министрлер конференциясында қабылданған құжаттарға қатысты олардың міндеттері мен қызмет ету шарттарын анықтайды.
Сессиялар арасында қажет туындаған жағдайда (жылына 8-10 рет) ағымдағы сұрақтарды шешу үшін ДСҰ-ның барлық мүшелерінің уәкілдерінен тұратын Жалпы кеңес шақырылады. Жалпы кеңес Дауларды реттеу органының және Сауда саясатын бақылау органының қызметін бақылайды. Жалпы кеңестің қол астында Тауарлармен сауда жөніндегі кеңес, Қызметтер саудасы жөніндегі кеңес, Интеллектуалды меншік құқығының сауда аспектілері жайындағы кеңес және т.б. қызмет етеді. Қызметтер және тауарлар саудасы жөніндегі кеңес шеңберінде Келісімдер жөніндегі комитеттер және келісімшарттар топтары құрылған. Кеңестер мен комитеттердегі мүшелік ДСҰ-ның барлық мүшелеріне ашық.
Шешімдерді қабылдау. ДСҰ-да жалпы шешімге келу негізіндегі шешім қабылдау жүйесі қолданылады. Жалпы шешімге келе алмаған жағдайда шешім дауыстар басымдылығымен қабылданады. Тауарлар, қызметтер, интеллектуалды мүлік, қабылдаған міндеттемелерден босатылу шешімдері дауыстардың 34-мен қабылданады. Мүшелер құқықтары мен міндеттемелерін қозғамайтын өзгертулер мен жаңа мүшелерді қабылдау дауыстардың 23-мен қабылданады. [5,185б]
ДСҰ секретариаты Женевада орналасқан. Оның құрамына Бас директор Паскаль Лами басқаратын 500 қызметкер кіреді. Секретариаттың міндеттеріне келісімдер және келісімдерді орындаумен байланысты ДСҰ-ның уәкілді органдарына қызмет көрсету жатады. Ол дамушы елдерге техникалық көмек көрсету үшін міндетті болады. ДСҰ экономистері мен статистиктері сауда және сауда саясаты жөнінде анализ жасайды, ал заңгерлер ДСҰ ережелерін анықтаумен байланысты мәселелерді шешеді. Секретариаттың басты қызметіне жаңа мүшелерді қабылдау келісімдері мен үкіметтерге кіру жөнінде кенес берумен байланысты. ДСҰ-ның бюджеті 134 млн. Швейцар франкын құрайды, құрамына 153 ел мүше болып кіреді.
ДСҰ-на кіру процедурасы өзара байланысқан үш үрдістерден тұрады:
1. кіруші елдің сыртқы сауда режимін және оның ДСҰ-ның сауда келісімдеріне сәйкестілігін қарастыру.
Бұл келесідей жүзеге асырылады: ел өзінің сыртқы сауда режимі туралы меморандум дайындайды, ол сұрақ-жауап үрдісінде қарастырылады, одан кейін Жұмыс тобының баяндамасы дайындалады да, қосылу шарттары болатын қосылу туралы протокол дайындалады. Қосылудың бұл бөлігі ДСҰ-ның барлық мүшелерінің қатысуымен көпжақты негізде жүзеге асырылады, бірақ кейбір сыртқы сауда режимі туралы мәселелер ДСҰ-ның бөлек мүшелері мен қосылушы ел арасында екіжақты негізде өтуі мүмкін.
Қазақстанның қосылуы жөніндегі келісім сөздер жүргізген кезде келесі мәселелер жөнінде көптеген сұрақтар туындады: [6,6б]
-баға құрылудың нормалары мен тәжірибесі;
-салық салу жүйесі;
-бөлек экономика секторларындағы субсидиялар, мысалы ауыл шаруашылығында;
-шет елдік инвестициялар режимі;
-төлем балансы;
-импорттық кеден тарифы;
-қорғау шаралары және т.б. ұлттық өндірушілерді қорғау шаралары;
-импорттық лицензиялау;
-экспортты реттеу;
-мемлекеттік сауда келісімдері;
-импортты тауарларды стандарттау мен сертификациялау жүйесі, санитарлық және фитосанитарлық шаралар;
-валюта айырбасы жөніндегі операциялар;
-сыртқы саудаға қатысты мақалалар мен статистика;
-интеллектуалды мүлікке құқықтарды қорғау жүйесі.
2. Тауарлар саудасы жөніндегі келісім сөздер. Бұл келісім сөздер қосылушы елмен басты сауда серіктестерімен екіжақты негізде жүзеге асырылады. Мұндай тарифтік төмендетулер, ауыл шаруашылығындағы арнайы төмендетулерді қоса, қосылу жөніндегі протоколдың айырылмас бөлігі болады, және ДСҰ-ның барлық мүшелеріне таралады.
3. Қосылушы елдің қызметтер саудасы жөніндегі міндеттемелері. Бұл келісім сөздер де көпжақты негізде жүзеге асырылады және оның нәтижесі қосылушы протоколға қосылатын міндеттемелер тізімі болады. ДСҰ-на елдердің кіруінің басты шарты - өздерінің ұлттық заңнамасы мен сыртқы экономикалық қызметті реттеу тәжірибесін Уругвай раундында қабылданған келісімдер бумасымен сәйкестендіру. Құжаттардың барлық бумасын қосылушы елдің үкіметінің ратификациялауы.
ДСҰ-на мүше болудың артықшылықтары:
-ДСҰ-ның мүшелерімен сауда қатынастарын дамуының болжалдануы мен нақтылығы;
-ДСҰ мүшелерінің кұқықтарын пайдалану;
-Сауда саясатының ашықтығы мен сауда қатынастарындағы қауіпсіздікті қамтамасыз ететін сауда серіктестерінің тәжірибесі;
-Сауда серіктестерімен құқықтар бұзылған жағдайда оларды ДСҰ шеңберінде шешу механизмін қолдану;
-ДСҰ көпжақты сауда келісімдерінде тиімді қатысудың нәтижесінде өзінің сауда және экономикалық мүдделерін қозғауда ДСҰ-н құрал ретінде қолдану;
ДСҰ келісімдері сыртқы сауданы, оның ішінде экспортты арттыруға мүмкіндік береді және қатаң көпжақты ережелер нәтижесінде қауіпсіз және болжанатын саудаға қол жеткізуге мүмкіндік береді. Мысал ретінде ДСҰ-ның келесі келісімдерін келтіруге болады:
Текстиль мен киім жөніндегі келісім - мүше емес елдер бұл келісімде көзделген сауданы либеризациялаудан түсетін артықшылықтарды қолдана алмайды. Бұл текстиль мен киімге импорттық квоталарды біртіндеп азайту мен өтпелі кезеңдегі он жыл ішінде тауарларға квоталарды арттыруға да қатысты. Сонымен қатар мүше емес елдердің текстиль және киім экспорты жөнінде жаңа шектеулерді енгізуі мүмкін.
Ауыл шаруашылығы жөніндегі келісім - бұл келісімде көзделген нарыққа енуде мүше емес елдер артықшылықтарға ие бола алмайды. Олардың ауыл шаруашылық өнімдерінің экспортына ДСҰ жүргізген тарификацияның нәтижесінде кеден баждарының жоғары қойылымдары салынады. Ауыл шаруашылық келісімі ДСҰ-ның мүшелерінің ауыл шаруашылық өнімдеріне сандық импорттық шектеулерді салуға рұқсат етпесе де, Уругвай раундының нәтижесінде кейбір ірі мүше елдердің заңнамасы өзгертілді де, олар, мүше емес елдердің ауыл шаруашылық импортына сандық шектеулер салуларына мүмкіндіктері бар. [7,4б]
Антидемпинг, субсидиялар жәие компенсациялық шаралар жөніндегі келісім - бұл келісімге сәйкес ДСҰ-ның барлық мүшелері антидемпингтік және компенсациялық тексерулер жүргізудің нәтижесінде салынған шығын фактісін тексеру мүмкіндігіне ие болады. Бірақ Уругвай раундында қабылданған заңнама бойынша мүше емес елдерден импортталатын өнімдерге салынған шығын жөніндегі тексерулер жүргізілмейді. Сонымен қатар бұл ДСҰ-ның ережелерін бұзып, дискриминациялық шара болса да, мүше емес елдер импортына антидемпинг шараларының шеңберінде сандық шектеулер салынуы мүмкін.
1.3 Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру ұстанымдары
Дүниежүзілік сауда ұйымы (ДСҰ) -- халықаралық сауда ережелерін либерализм принциптеріне қарай реттейтін халықаралық экономикалық ұйым, ол 1995 жылғы 1 қаңтардан бастап жұмыс істей бастады. Алғашқы кезеңде ДСҰ-ға 77 мемлекет кірсе, соңғы мәлімет бойынша оған 153 ел мүше болды. Бұрынғы кеңестік елдерден оның қатарында Литва, Латвия, Эстония, Грузия, Армения, Молдова, Қырғызстан, Украина (соңғысы 2010 жыл 5 ақпанында қабылданды) бар. ДСҰ-ға кіретін елдердің үлесі әлемдік тауар айналымның 95% құрайды, яғни Ресейді қоспағанда бүкіл дүниежүзілік нарықты қамтып отыр деуге болады және Қазақстанды қосқанда 30-ға жуық ел осы ұйымға кіру ниеттерін білдірді, олар бүгінгі таңда бақылаушы мәртебесіне ие.
ДСҰ-ның басты міндеті -- іркіліссіз халықаралық сауда-саттықа мүмкіндіктер жасау. Дамыған елдердің бастамасымен құрылған аталған ұйым халықаралық саудада экономикалық өсім мен адамдардың тұрмыс тіршілігін көтеруге ықпал етеді деп есептеледі. Бүгінгі таңда әлемдік сауда жүйесі негізгі бес ұстанымға сәйкес келуі тиіс: [8,8б]
-Саудада еш кемсітушіліктің болмау шарты, яғни бірде-бір мемлекет қайсыбір мемлекетке экспорт пен импортқа шектеушілік қоюға құқығы болмайды;
-Сауда кедергілерін азайту, немесе қайсыбір елдің нарығына шетелдік тауарлардың келуіне кедергі келтіретін факторларды жою, оларға бірінші кезекте кедендік алымдар мен импорттық квоталар жатады, басқаша айтқанда импортқа қойылатын көлемдік шектеулер;
-Тұрақтылық пен сауда шартының алдын-ала болжамдылығы, бұл шетелдік компаниялар, инвесторлар мен үкіметтер қолданыстағы сауда шарттарының кенеттен және бір тараптың еркімен өзгерілмейтініне кепілдік береді;
-Халықаралық саудадағы бәсекелестікті ынталандыру, яғни түрлі елдер фирмаларының тең құқықты бәсекелестігі үшін әділетсіз тәсілдерді жою, оған экспорттық субсидиялар (экспортшы-фирмаларға мемлекет демеушілігі), жаңа сату нарықтарын иелену мақсатында демпингтік бағаларды пайдалану;
-Жоғары дамымаған мемлекеттер үшін халықаралық саудада жеңілдіктер жасау. Нақ осы бап жоғарыда көрсетілген ұстанымдарға кереғар келеді, алайда ол әлемдік шаруашылыққа осал дамыған елдерді тарту үшін қажет болды. Бұл елдер алғашқы кезеңде дамыған мемлекеттермен бәсекелесе алмайтыны айдан анық, сондықтан да нашар дамыған елдерге ерекше жеңілдіктер қарастыру әділетті болар деп есептеледі.
Қазақстан астығы әлемге танымал бола бастады. Оның экспорттық географиясы кеңіді. Аграрлық азық-түлік бағдарламасының аясында астық қолхаттарын кепілдендіру жүйесі енгізіліп, ол өзі жұмыс істей бастаған екі жарым жылдың ішінде ТМД, Шығыс Еуропа, Қара теңіз бассейні аумағындағы елдер арасында ең үздік жүйе ретінде танылып үлгерді. Осы қордың кепілдендіруімен Еуропаның қайта құру және даму банкі, Robobank іnternatіonal, Natexіs bank секілді халықаралық қаржы ұйымдары еліміздің астық шаруашылықтарын несиелендіре бастады. Оған қосымша қордың кепілдендіруімен екінші деңгейдегі банктер ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерге 30 миллиардтай теңгенің несиесін бөлді. Осы фактінің өзі-ақ Қазақстан астық шаруашылығының артып келе жатқан әлеуеті мен болашақ мүмкіндіктері халықаралық деңгейде мойындала бастағандығын білдірсе керек. Ал осыдан үш жыл бұрын отандық банктердің өзі ауыл шаруашылығына сенімсіздікпен қарайтын.
Әрине, ДСҰ-ға қосылуға қатысты біздің де есепке алып отырған мәселелеріміз бар. Дүниежүзілік сауда ұйымының талаптары бойынша, ауыл шаруашылығы өнімдерінің халықаралық бағасына әсер ете алатын дамыған елдер үшін мемлекет қолдауы аграрлық саладағы барлық өндірілген өнім құнының 5 пайызына дейін рұқсат етілсе, дамып келе жатқан елдер өздерінің аграрлық секторларын 10 пайызға дейін қолдау мүмкіндігіне ие бола алады. Сонымен қатар қазіргі талдаулар ДСҰ-ға мүше болып табылатын дамыған мемлекеттерде бағаны субсидиялаудың нақты орташа деңгейі ауыл шаруашылығындағы жалпы өнім құнының 14 пайызына жуығын құрайтындығын, ал негізгі ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруші елдерде, айталық, АҚШ-та мемлекеттік қолдаудың бұл түрі құнның 25-30 пайызы мөлшерінде болғанда, Еуропа одағы елдерінде 50 пайызға, ал Финляндияда 70 пайызға дейін жетіп отырғандығын көрсетеді. Ауыл жылдары деп жарияланған соңғы үш жылда ол бізде де айтарлықтай өскендігіне қарамастан, ауыл шаруашылығы өнімінің бағасына әсер ететін мемлекеттік қолдау 2 пайыз мөлшерін құрап отыр. Дүниежүзілік сауда ұйымына қосылған кездегі біздің мақсат - еліміздің агросекторына мемлекет қолдауын өзімізге қолайлы деңгейде сақтап қалу. Егер біз ДСҰ-ға өзімізге қолайлы режим жағдайында қосыла алсақ, осы оқиға салдарынан еліміздің агросекторы көп зардап шеге қоймас, ал астық шаруашылығы тіпті ұтысқа да шығуы мүмкін.
Ауыл шаруышылық өнімдері саудасы халықаралық саудасының ең маңызды саласының бірі, әлемдік тауарлар экспортының жалпы көлемінің 10%-ын құрайды (540 млрд. АҚШ доллардай). Ауыл шаруашылық өнімдерінің әлемдік саудасында үлесі 80%-ға тең азық-түлік пен өңдеу өнеркәсібінің өнімдерінің саны көпшілік. Қалған 20% ауыл шаруашылық шикізатын құрайды. Ауыл шаруашылық өнімдерді ірі экспорттаушылары - АҚШ (әлем экспортының 12,1%), Франция (7,2%), Нидерланд (6,2%), Канада (6,0%) мен Германия (5,1%).
ДСҰ-ның ауыл шаруашылық жөніндегі келісімдерімен сәйкес тарифтік емес шараларға тыйым салынған, олар көп ұзамай жойылып, ДСҰ-ға кіргеннен кейін қарапайым импорттық баждарға өзгертілуі тиіс.
Ауыл шаруашылықты ішкі қолдау және экспорттық субсидиялар
1. Ішкі қолдау
Әлем мемлекеттерінің көпшілігі өзінің ауыл шаруашылық саласына нормативтік құқықтық актілер негізінде реттеу мен бюджеттен қаржылық қаражаттарды бөлу нәтижесінде қолдау көрсетіп жатыр. Осындай, әсіресе дамыған елдерде кең таралған протекционистік саясат ауыл шаруашылық тауарларының ішкі және дүниежүзілік бағаларының бұрмалануына, осының нәтижесінде әділетсіз бәсекелескке апарады. Осының себебінен Уругвай раундының барысында сауданы бұрмалайтын мемлекеттік қолдау шараларын тәртіпке келтіру туралы шешім қабылданды.
Ауыл шаруашылық жөніндегі келісім мемлекеттің ауыл шаруашылықты қолдауының екі негізгі категориясын анықтайды:
Жасыл жәшік шаралары, сауда немесе өндіріске кері әсерін тигізетін, үкіметтік бағдарламалар негізінде қабылданатын және өндірушілер үшін бағаларды қолдауды көздемейтін мемлекеттік қолдау шаралары. Ауыл шаруашылық жөніндегі келісімде белгіленген нақты критерияларға сәйкес келген жағдайда, Жасыл жәшік шаралары жойылуға жатпайды.
Оған кіретін шаралар: [9,4б]
- ғылыми зерттеулерді қаржыландыру;
- зиянкестер немесе жануарлар ауруларымен күресу мақсатында ақшалай қаражаттарды бөлу;
-қызметкерлер дайындау бойынша қызметтер, ақыл-кеңес беру қызметтері, маркетинг бойынша қызметтер;
- инфрақұрылым бойынша қызметтер: автожолдарды салу, электр қуатымен жабдықтау, нарықтық және портты құрал-жабдық, сумен жабдықтау мен дренаж жүйелері, бірақ оған тек күрделі құрылыс пен құрал-жабдық жатады, іске қосу бұған жатқызылмайды;
- азық-түлік, ең алдымен бидайдың, қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік сатып алуларды мемлекеттік қорға жинақтау;
- қажет ететін халыққа ішкі азық-түлік көмек көрсету мақсатында мемлекеттің фермерлерден ауыл шаруашылық өнімдерді сатып алу;
- мемлекеттің төтенше жағдайлардан астықты сақтандыру жөніндегі бағдарламаларға қатысуы, т.б..
2. Экспорттық субсидиялар
ДСҰ шеңберінде осы субсидияларға бәсекелестікті бұрмалайтын субсидиялар ретінде тыйым салынған. ДСҰ-ға кіруге дейін қолдану жағдайлардан басқа, дәлірек айтсақ, саны Уругвай раундының аяқталысымен қабылданған графигіне сәйкес азаюы нәтижесінде бірігуден кейін қолдану мүмкіншіліктеріне қол жеткізген жағдайлардан басқа.
Экспорттық субсидияларды ұсыну құқығын иеленген дамыған елдер 6 жыл ішінде субсидияланған экспорт көлемін 21%-ға біркелкі азайтуға және тиісті бюджеттік қаржыландырудың көлемін 24%-ға азайтуға міндетті болды. Дамып келе жатқан елдер үшін тиісті міндеттіліктерге жататындар: субсидияланған экспорт көлемінің 10 жыл ішінде 14%-ға азаюы, бюджеттік қаржыландырудың көлемін 24%-ға азайту.
Жүйелік мәселелер жөніндегі келіссөздер
Дүниежүзілік сауда ұйымының келісімдері нормаларына сәйкес келтірілген заңдардың және өзге де нормативтік құқықтық актілердің тізбесі сауда және тариф жөніндегі келісім Табиғи монополиялар туралы Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 14 қаңтардағы № 120 Заңы көпшілік тыңдаулар өткізу кезінде табиғи монополиялар субъектілерін тарифтерді болжанған өзгерту туралы ақпаратты тұтынушыларға беруді міндеттейді, бұл ретте табиғи монополиялар субъектісін сатып алудың ашықтығы мен жариялылығын күшейту үшін тұтынушылар өткізілетін тендерге қатысу құқығына ие болады.
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК САУДА ҰЙЫМЫНА КІРУ МӘСЕЛЕСІ
2.1 Халықаралық саудадағы Қазақстанның алатын орны
Қазақстанның егемен ел ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымына және басқа да көптеген халықаралық ұйымдарға мүше болуы ел экономикасын халықаралық сауда қарым-қатынасына интеграциялауға обьективті жағдайлар жасады.
Қазіргі кезде Қазақстанда қолданылып отырған сыртқы сауда режимі, баға жасау еркіндігі және дүниежүзілік нарықтағы бәсеке бағытында елеулі өзгерістер қажеттігі туындап отыр.
Солардың ішінде: [11,2б]
-облыстардың лицензиялар беру құқығын жойып, сыртқы экономикалық байланыстар министірлігінен мемлекеттік сыртқы сауда компанияларын бөліп, олардан монополиялық сауда жасау құқығын алу қажет;
-барлық лицензиялар мен квоталарды (үлестірді) аукционда сатуды заңдастыру керек. Мұның өзі пайданың бір бөлігін мемлекет қазынасына алуға, меншіктің әртүрлі нысандағы кез келген кәсіпорынның лицензиялар мен квоталарға ашық және бәсекелесті қол жеткізуіне мүмкіндік береді;
-Экспорттық салалар мен өндірістің дамуын жетілдіре беру мен ынталандыру мақсатында экспорттық салық салу жүйесіде тұрақты түрде талдаулар жасап, қажет болған жағдайда оларға өзгерістер енгізу бүгінгі күннің талабы.
Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстар саласындағы орнын тұрақтандырып, рөлін мейлінше арттыру бағыттарында қолға алатын жұмыстар жеткілікті. Бұл жұмыстардың негізгілерінің ішінде аяқталған кешен құрап, экспорттағы шикізат бағытын жеңу үшін сыртқы экономикалық байланыстар саласын республика экономикасын құрылымдық қайта құру бағдарламасына сәйкестендіре беру қажет. Бұл ретте дайын өнім өндіретін аяқталған технологиялық кешендер құрып, өндіруші салаларды экстенсивті дамудан интенсивті дамуға көшіріп, дүниежүзілік деңгейдегі жаңа технологияларды пайдалануды мақсат тұту керек.
Экспорт мүмкіндіктерін ұлғайта беру үшін интенсивті ауыл шаруашылығын, жеңіл және тамақ өнеркәсібін жан-жақты дамыту жөніндегі іс-шараларды батыл қолға алу міндеттері тұр.
Экономикасының шикізаттық бағыты, шетел инвестициялары мен жаңа технологияларға деген қажеттілік, инфрақұрылымның төмен дәрежесі Республиканың дамушы ел екендігінің дәлелдері.
Ал дамушы елдердің өз экспортына қолайлы база жасау бағытындағы іс-қимылдары көптеген кедергілерге кездесетіні белгілі. Мысалы, дамыған елдер, атап айтсақ АҚШ "Таргетинг" дегенді пайдаланушы елдерге (негізінен "жаңа индустриалды елдер") қарсы санкциялар (жазалау шаралары) қолданады.
ҚР сыртқы сауда айналымына тоқталсақ, 2010 жылы экспорт өткен жылға қарағанда 38,5%-ға, ал импорт 8,6%-ға артқанын байқап отырмыз. Сонымен қатар біз 1995 жылдан бері еліміздің экспорты мен импортында қандай орасан зор өзгерістердің орын алғанын көріп отырмыз. (Сурет 1)
мың АҚШ доллары
Сурет 1. 1995-2010 жылдардағы Қазақстан Республикасының экспорты және импорты
Қазақстанның экспорт және импорт құрылымы ел экономикасының шикізаттық бағытта және сырттан келетін дайын өнімге тәуелді екендігін көрсетеді. Қауіпті тенденция болып, импорттың жоғары үлесі табылады. Бұл тенденцияның дамуы экономиканы шикізаттық бағытта дамытып, инвестициялық тауарларға ғана емес, сонымен қатар тұтыну тауарларына да импорттық жоғары тәуелділікке алып келеді. Бұл қазіргі таңда Қазақстан экономикасының маңызды проблемаларының бірі.
Екінші орында металл экспорты. Оның үлесі 20,7% 2008 жылы металл экспорты өткен жылмен салыстырғанда төмендеген, қара металл 1%, түсті металл 0,2% пайызға, алюминий экспорты 10%-ға төмендеп кеткен. Басқа тауарлардың үлес салмағы 5%, оған бидай, жүн және тағы басқа тауарлар кіреді. Бұл Қазақстанның экспорты шикізаттық бағытта екенін дәлелдейді, әсіресе отын-энергетикалық ресурстар бойынша.
Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің бағалауы бойынша 2010 жылғы қаңтар - маусымда жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) өндірісі 2009 жылғы қаңтар - маусыммен салыстырғанда 5,1%-ға өсті. [12,6б]
2010 жылғы қаңтар - маусымда өндірілген өнеркәсіп өнімі 5336,6 млрд. теңгені құрап, өткен жылдың осындай кезеңімен салыстырғанда 3,8%-ға өсті, оның ішінде тиісінше тау-кен өнеркәсібі - 3440,9 млрд. теңге (6,7%), өңдеу өнеркәсібі - 1623,2 млрд. теңге (0,7%-ға құлдырады), электр энергиясын, газ бен су өндіру және бөлуде - 272,5 млрд. теңге (9,0%).
Көмір өндіру көлемі 53,9 млн. тоннаны құрап, 19,8%-ға өсті, мұнай және газ конденсаты - 35,6 млн. тонна (7,1%), газ (табиғи) - 17,8 млрд. куб. м. (15,6%), мыс-мырыш рудасы - 2,2 млн. тонна (6,3%), алюминий рудасы - 2,6 млн. тонна (7%), марганец рудасы - 1,2 млн. тонна (4,9%). Темір рудасын өндіру 3,1%-ға төмендеді, 11,8 млн. тоннаны құрады, темір рудасы шекемтасы -0,8%-ға (3,9 млн. тонна), мыс рудасы - 3,2%-ға (16 млн. тонна) төмендеді.
2.2 ДСҰ-на кірудің жағымсыз жақтары мен артықшылықтары
ДСҰ-на кіруші елдермен келісім сөздер кезінде ең үлкен дау импортталатын тауарларға қатысты баж қойылымдарын төмендету маңайында туындайды. Қазақстан ДСҰ-на кіру барысында импорттық баждарды орта салмақтанған деңгейге дейін төмендетуі керек. Ал ДСҰ-дағы импорттың орта салмақтанған қойылымы - 4%.
Қазақстанның ДСҰ-на кіруіне қарсы келушілер мұндай сыртқы сауда режимін либеризациялау экономиканы толығымен шет елдік тауарларға ашып береді, нәтижесінде кептеген отандық өндірушілер жабылып, мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігіне нұқсан келтірілуі мүмкін деген. Алайда ДСҰ-дағы импорттық тарифтің орта салмақтанған қойылымы 4% көлемінде, ал салалар бойынша 7-15 % ауытқитын болса, бұл Қазақстан үшін тиімді қойылым болады, өйткені біздің импорттық тарифтің орта салмақтанған қойылымы 8-9 % көлемінде ауытқып тұрады, ал бұл ДСҰ-ның қойылымынан көп үлкен емес.
Сонымен қатар Қазақстан өз тарифтерін әрдайым төмендетіп келеді. Тауарлы позициялардың ең көп саны 0-15%, оның ішінде 75% тауарлы позициялар үшін тариф 1-10%, ал 94.3% - 0-15% көлемінде тарифтер қойылымдары салынады. (Сурет 2)
Қазақстан баждары қорғаныс мақсаттарына қарағанда, фискалды қызмет атқарады. 2008 жылы барлық импортты төлемдердің үлесі мемлекеттік бюджетте 2,4% үлес алды. Сондықтан ДСҰ-на кіру Қазақстан үшін қызығушылық білдіруші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..3
1 ДҮНИЕЖҮЗІЛІК САУДА ҰЙЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯСЫ
1.1 Дүниежүзілік сауда ұйымы жүйесінің қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .5
1.2 Дүниежүзілік сауда ұйымының құрылымы мен бюджеті ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК САУДА ҰЙЫМЫНА КІРУ МӘСЕЛЕСІ
2.1 Халықаралық саудадағы Қазақстанның алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.2 ДСҰ-на кірудің жағымсыз жақтары мен артықшылықтары ... ... ... ... ... . ... .17
2.3 Ауыл шарушылығы - Қазақстанның қорғау мен көмекті қажет ететін жалғыз саласы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3 ДСҰ-ға КІРГЕН ЕЛДЕР ТӘЖІРИБЕСІ МЕН МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Соңғы жылдары ДСҰ-на кірген елдердің тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 22
3.2 Жапония ДСҰ-ң мүше елі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
3.3 ҚР-ның сыртқы сауда саясатының Кеден одағының аясында даму жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .32
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Әлемдік экономика мен әлемдік сауданың даму тенденциялары бір ортақ ғаламдық еркін нарық болуын талап етеді. Әрине бұл бағыттағы Дүниежүзілік сауда ұйымының әрекеті ең маңызды болып табылады.
Ғаламдастыру жағдайында тауарлардың көпшілігіне сыртқы сауда немесе әлемдік нарық арқылы қол жеткізілетіндіктен, кез келген ұйымның Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруі уақыт мәселесі болып табылады.
Осындай жағдайда бұл тақырыптың Қазақстан үшін өзектілігі өсе түседі. ДСҰ-на кіру Қазақстан үшін несімен жағымды болады? Біріншіден, басты Қазақстандық өндірушілердің әлемдік нарықтардың кеңеюіне байланысты болашақтағы өсу перспективалары өсе түседі. Екіншіден, республика әлемдік нарыққа өз кіруін жеңілдетіп, ДСҰ-ның мүшелерінің артықшылықтарын қолдану мүмкіндігіне ие болады. Қазақстан өндірушілері Уругвай раундында қабылданған міндеттемелер деңгейінде өз қызметтері мен тауарларын экспорттауға мүмкіндік алады. Бірақ ДСҰ-на кіруде Қазақстандағы тауарлар халықаралық стандарттарға сәйкес болуын қамтамасыз ету керек. Бұл мәселе отандық тауарлардың ішкі және сыртқы нарықтарда бәсекелестігі жайындағы мәселені өте қиын етеді.
Дүниежүзілік сауда ұйымына өтуді жақтаушылар да, оған қарсылар да уақыт озған сайын өз дәлелдерін алға тартып, дауыстарын айқынырақ шығарып жатыр. Бұл заңды да. Өйткені Дүниежүзілік сауда ұйымы секілді әлемнің 153 мемлекетін біріктірген экономикалық алпауыт ұйымның құрамына ену ойласпай шеше салатын мәселе емес. Себебі бұл ұйым қайырымдылық одағы емес, керісінше қиян-кескі бәсекелестік өтетін алаң. Ұйымда күшті тауар өндірісі бар ел ғана жеңіске жетеді. Күшті деген сөзді ең бірінші "арзан" тауар өндіре алу деп түсіну керек. Екіншіден, күшті деген сөзді "сапалы" деген сөзбен алмастыруға болады. Яғни өзіндік құны төмен, бірақ жұрт қызығатындай сапалы тауар өндіре алсаң ғана бұл ұйымның қызығын көресің. Ал ондай мүмкіндігі болмағандар импорт тұтынушысы шеңберінде өмір сүреді.
Сыртқы экономикалық қатынастарды ырықтандыру ең алдымен елдің сыртқы саудасында шектемелерді жоюымен көрінеді. Біздің ойымызша, оның үрдісі жергілікті, отандық өндірушілердің шетел тауарларымен бәсекелестік қабілетін қолдаудың кең тарамды шаралар жүйесін қалыптастырумен қатар жүргізілуі тиіс. Өйткені ұлттық капиталдың қорлануының алғашқы кезеңіндегі Қазақстандық өндірушілер үшін қаржылық қуаттылығы мол, технологиялық озықтығы әйгілі, бизнестік тәжірибесі қомақты шетел өндірушілермен тең дәрежелі бәсекелесу мүмкіндігі екі талай болады. Бұл жағдай елдің сыртқы саудасын ырықтандыру мен сыртқы экономикалық қашықтық дәрежесі арасында тікелей өзара байланыстылығы барын көрсетеді.
Тақырыптық зерттелу дәрежесі. Дүниежүзілік сауда ұйымының теориясына өз еңбектерін арнап, сол арқылы экономика ғылымына айтарлықтай үлес қосқан төмендегідей экономистерді айтуға болады: Бортников М.Ю., Ведута Е.Н., Дроздов В.А., Кадыров Р.Ф., Киселев В.В., Красавина Л.Н., Лаврушина О.И., Московкина Л. А., Ольхова Р. Г., Печников Л.В., Поляков В.П., Пономарев В.А., Пятенко С.В., Родионов С.С., Сахорова М.О.
Нарықтық экономика теориясымен өзара байланыста бұл проблемалардың әртүрлі жақтары Аубакиров Я.А., Шеденов Ө.Қ., Байжұмаев Б.Б., Елемесов Р.Е., Есентүгелов А.Е., Жатқанбаев Е.Б., Жүйриков К., Кенжегузин М.Б., Кошанов А.К., Кучукова Н.К., Нарибаев К.Н., Нысанбаев С.Н., Тұрысов К.Т. сияқты қазақстандық ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.
Бұл курстық жұмыстың мақсаты: Дүниежүзілік сауда ұйымының әрекетін қарастырумен қатар, қазіргі кезде ең көкейкесті мәселелердің біріне айналып келе жатқан Қазақстанның ДСҰ-на кірудің қиындықтары мен болашағын қарастыру.
Курстық жұмыстың міндеті:
-Дүниежүзілік сауда ұйымы жүйесінің қағидаларын зерттеу;
-Дүниежүзілік сауда ұйымының құрылымы және бюджетін қарастыру;
-Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру ұстанымдарын анықтау;
-Халықаралық саудадағы Қазақстанның алатын орнын қарастыру;
-Қазақстанның ДСҰ-на кірудің жағымсыз жақтары мен артықшы-лықтарын қарастыру;
-Ауыл шарушылығын - Қазақстанның қорғау мен көмекті қажет ететін жалғыз саласы ретінде қарастыру;
-соңғы жылдары ДСҰ-на кірген елдердің тәжірибесін зерттеу;
-Жапонияны ДСҰ-ң мүше елі ретінде қарастыру;
- ҚР-ның сыртқы сауда саясатының Кеден одағының аясында даму жағдайларын талдау.
Зерттеу нысаны. Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру мәселесі.
Курстық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады. Бөлімдердің атауы, құрылымы және мазмұны жұмыстың тақырыбына, мақсатына және міндеттеріне сәйкес келеді.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі. Қазақстан Республикасы Конституциясы басқа да заңдар мен нормативтік құқықтық актілер және әлемдік экономика ғылымының классиктерінің, Ресей және Қазақстандық ғалым-экономистер мен маман-практиктердің еңбектері, қарастырылып отырған мәселеге байланысты әр түрлі нысандағы есептілік мәліметтері қолданылған.
Ақпараттық базасы. Курстық жұмыста ғылыми конференциялар мен кезеңдік баспалар материалдары кеңінен қолданылды. Сонымен бірге осы қарастырылып отырған мәселеге тиесілі шеңберіндегі арнайы материалдарға, жалпы экономикалық және құқықтық әдебиеттерге жүгініп негізделінген.
І. ДҮНИЕЖҮЗІЛІК САУДА ҰЙЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯСЫ
1.1 Дүниежүзілік сауда ұйымы жүйесінің қағидалары
Дүниежүзілік сауда ұйымы (ДСҰ) - көпжақты сауда жүйесінің құқықтық және институционалды негізі болып табылады. Ол үкімет саудаға қатысты ішкі заңнаманы қалай жүзеге асыруға міндетті екендігін көрсететін негізгі келісім міндеттемелерін қамтамасыз етеді. Осы негізде дауларды басу, келісім сөздер мен жалпы талдау арқасында елдер арасындағы сауда қарым- қатынастары дамиды.[1,215б]
ДСҰ 1995 ж. 1 қаңтарда құрылған. Үкіметтер 1993 ж. 15 желтоқсанында Уругвай раундының шеңберінде келісім сөздерді аяқтады да, саяси мүдделілігін 1994 ж. сәуірде Қорытынды актіге қол қою арқылы білдірді. Марракеш декларациясы Уругвай раундының нәтижелері әлемдік экономиканы тұғырландырып, бүкіл әлемдегі табыстар, жұмысбастылық, капитал салымдарының өсуі мен сауданың кеңеюіне әкелгендігін дәлелдеді.
Потенциалды ұйым мүшелері - 153 елдер мен территориялардың ішінен 76-лары ДСҰ-ң мүшесі болып бірінші күні жарияланды. Қалған 50 шақты елдер өздерінің ішкі ратификация шараларын жүргізіп жатыр, ал басқа елдер өзінің енуі жөнінде келісім сөздер жүргізіп келеді.
ДСҰ Сауда мен тарифтер бойынша жалпы келісімге (СТЖК) қарағанда мүшелер саны жағынан ғана емес, сауда қызметі мен саясатының әрекет ету кеңістігі жөнінен де асады. СТЖК тек коммерциялық тауарлар саудасына ғана қолданылды, ал ДСҰ тауарлар, қызметтер, идеялар саудасын немесе интеллектуалды мүлікті қамтиды.
ДСҰ-ның штаб-пәтері Швейцарияның Женева қаласында орналасқан. Оның негізгі қызметтері:
бірігіп ДСҰ құрайтын көпжақты және шектеулі мүшелер саны бар сауда келісімдерін жүзеге асыру және реттеу;
көпжақты сауда келісім сөздері үшін форумдар қызметін жүзеге асыру;
- сауда дауларын реттеу жолдарын іздестіру;
- ұлттық сауда саясатын бақылау;
ғаламдық экономикалық саясатты жүзеге асыруға қатысатын басқа халықаралық ұйымдармен қатынасу;
Сауда жүйесінің принциптері. [2,45б]
ДСҰ келісіміне 29 бөлек құқықтық мәтіндер кіреді. Бұл қосымша министрлер деңгейінде қабылданған. ДСҰ мүшелерінің міндеттемелерін түсіндіретін 25 қосымша шешімдер және келісімдермен тұғырландырады. Осы келісімдерді біріктіріп, көпжақты сауда жүйесіне айналдыратын нақты принциптері бар.
Дискриминациясыз сауда 50 жыл бойы СТЖК-ң негізгі ережелері мүшелер мен импортталатын және ел ішінде өндірілетін тауарлар дискриминациясына рұқсат берген жоқ. 1-бапта аталған ең жағымды ел ұғымына сәйкес, барлық мүшелер басқа кез-келген елдің өніміне жасайтын сауда жағдайларына мүше елдер өніміне де жасауға міндетті. Яғни еш ел басқа елге қарсы дискриминациялық немесе ерекше жағымды жағдай жасамауы тиіс: барлығы бірдей жағдайда тұрып, сауда шектеулерін азайтумен байланысты артықшылықтарға бірдей дәрежеде ие болуы тиіс.
1-бапта бірқатар салдары бар, мысалы, кеден одақтары мен еркін сауда зоналарына байланыстылары. Алайда ең жағымды ел режимі дамушы және т.б. экономикалық әсері аз елдер жағымдырақ сауда жағдайларын қолдана алады.
Ұлттық режим деген атпен белгілі дискриминацияламаудың екінші нысаны нарыққа сырттан енген тауарлар ішкі өндірісте өндірілген эквивалентті тауарлармен бірдей сауда жағдайларына ие болуы тиіс. Бұл СТЖК-ң 3-бабында қарастырылған.
Қайта қаралған СТЖК мәтінімен қатар, ең жағымды ел мен ұлттық режимге байланысты ДСҰ-ң бірқатар келісімдері бар. Интеллектуалды мүлік құқықтарының сауда аспектілері келісіміне сәйкес, интеллектуалды мүлікті қорғауға байланысты ЕЖЕ және ұлттық режим міндеттемелеріне кірмейтін жағдайлар қарастырылған. Қызметтер саудасының жалпы келісіміне (ҚСЖК) сәйкес қызметтерді тасымалдаушы мүше елдерге ЕЖЕ режимін ұсыну. Алайда ол белгілі жағдайда, ДСҰ мүшелері бастапқыдан осындай режимді ұсына алмайтын жағдайларда орындалмайды. Осындай босату туралы шешім қабылданған кезде, ол 5 жыл өткеннен кейін қайта қаралуы тиіс және қызмет ету мерзімі 10 жылдан аспайды.
Басқа дискриминацияламауға байланысты келісімдерге шығу тегі туралы ережелер келісімі; жүктегенге дейінгі қарау бойынша келісімдер; капитал салымдары саласындағы саудамен байланысты келісім; санитарлық және фитосанитарлық шараларды қолдану туралы келісімдер кіреді.
Нарықтарға болжалынатын және өспелі кіруге рұқсат.
Көпжақты сауда жүйесі арқылы үкімет инвесторларға, кәсіпкерлерге, қызметкерлерге, тұтынушыларға капитал салымдарын арттыруға және жаңа жұмыс орындарын жасауға ынталандыратын экономикалық жағдайды қалыптастыруға тырысады. Мұндай жағдай компаниялардың капитал салу және алға ұмтылу мүддесі болған жағдайда тұрақты және болжанатын бола алады.
Нарықтарға қауіпсіз және болжанатын кіруге рұқсат алу тариф және кедендік баждар арқылы жүзеге асырылады. Квоталар заңсыз болып табылғанымен, тарифтер заңды болады да, Үкіметтер оларды отандық өндірісті және табыс жинауларын қорғау үшін қолданады. Алайда олар реттеуге ұшыратылады. Мысалы олар дискриминациялы емес және байланған болып табылады. Байлану дегеніміз - нақты тауар бойынша тариф деңгейі ДСҰ үшін міндеттеме болып табылады және ол негізгі сауда партнерлерінің келісімінсіз арттырыла алмайды. Көп жағдайларда кедендік одақтың кеңеюіне байланысты кейбір аймақтарда тарифтер артып кетеді, осыған байланысты компенсациялық келісім сөздерін жүргізу керек болып табылады. [3,25б]
Тарифтердің 5 жылға арналған төмендетілуі дамыған елдердің өнеркәсіптік өнімдеріне 40 % төмендетуіне әкеледі, бұл орташа 6,3 % 3,8 % дейін және дамыған елдер бажсыз режим қолданатын импортталатын өндірістік тауарларға 20% 44% дейін күрт өсті.
Барлық бейтарифтік импорттық шектеулерді тарификациялау ауыл шаруашылығы нарығының болжамдалу деңгейін жоғарылатты. Ауыл шаруашылық өнімдерінің 30% квоталық және импорттық шектеулердің объектілеріне айналды. Қызметтер саудасы кезінде тарифтер қолданылмаса да, болжанатын шарттарды қажет етеді. Осыған байланысты мемлекет өзіне қызметпен байланысты қызметті реттеу міндеттемелерін алды. Бұл міндеттемелер тарифтерге байланысты міндеттемелермен қатар міндетті ұлттық схемаларда болады және әрі қарайғы қызметтер туралы келісім сөздер раундтары кезінде кеңейтіледі.
ДСҰ басқа келісімдері алдын-ала түсінікті болғысы келеді, мүше елдердің ережелерді өз қажетіне байланысты өзгертуді болдырмауға тырысады. Сауда шарттарына әсер ететін, мүшелер тұрақсыз дискриминациялық және протекционистік саясатты жүргізу ниеті мүмкін болатын саясаттың әр аймағында ДСҰ міндеттемелері әрекет етіп, оларды шектейді.
Сауда шарттарының түсінікті болуы ішкі заңдар, тәжірибелер мен нұсқаулар транспарентті болуы тиіс. ДСҰ көптеген келісімдерінде транспаренттілік туралы сөз болады. Олар ұлттық деңгейде ресми жарналарда жоспарларды көпшілікке жария етуі керек. Сауда саясатын бақылау механизмі арқылы ұлттық сауда саясатына әрдайым бақылау жасап отыру арқылы ішкі және көпжақты деңгейде транспаренттілік қамтамасыз етіледі.
Адал бәсекеге жәрдемдесу.
ДСҰ шектеулі және қорғаныс мақсатында тарифтерді қолдануға рұқсат беруіне байланысты еркін сауда ұйымы бола алмайды. Ол адал, ашық және өзгертілмеген бәсекеге арналған ережелер жүйесі болып табылады.
Демпинг пен субсидиялар жөніндегі ережелер сияқты, дискримина-цияламау ережесі де сауданың әділетті жағдайларын қамтамасыз етеді.
ДСҰ-ң ауыл шаруашылығы жөніндегі келісімі ауыл шаруашылық өнімдерінің саудасы кезінде адалдықты қамтамасыз ету үшін қолданылады. Интеллектуалды мүлік жөніндегі келісім идеялар мен өнертабыстар арасындағы бәскелес жағдайларды жақсартады. ДСҰ-ң т.б. адал және реттелген бәсекеге жәрдемдесу мақсатында жұмыс істейтін ережелері жұмыс істейді.
Экономикалық реформалар мен дамуды ынталандыру
ДСҰ мүшелерінің төрттен үш бөлігін нарықтық емес жүйелерден өтпелі кезеңде тұрған, экономикалық реформаларды өткізгелі жатқан және дамушы мемлекеттер құрайды. 1986-1993 ж.ж. Уругвай раунды өткен 7 жыл ішінде 60-тан астам осындай мемлекеттер сауданы либеризациялау бағдарлама-ларын жүргізді.
Кейбіреулері оны СТЖК-не ену шегінде жүргізсе, қалғандары өз бетімен жүргізді. Уругвай раундында бұрынғыға қарағанда, өтпелі экономикасы бар және дамушы елдер едәуір белсенді қатысты.
Мұндай жағдай сауда жүйесі тек өндірістік дамыған елдерде болды деген ойды жоққа шығарады. Бұл дамушы мемлекеттерді СТЖК-ның кейбір келісімдерінен босату керектігіне көзқарасты өзгертті. Уругвай раунды аяқталған кезде дамушы мемлекеттер дамыған мемлекеттерге жүктелетін міндеттемелерге дайындығын көрсетті. Сонымен қатар оларға ДСҰ-ң қиын міндеттемелеріне бейімделудің өтпелі мерзімі беріледі. Бұл алдымен ең кедей және ең нашар дамыған елдерге қатысты еді. Сонымен қатар министрлер деңгейінде қабылданған дамушы елдерге жеңілдіктер беру жөніндегі келісім экспорттаушы тауарларды нарықтарға жеңілдікпен енгізуге және бұл елдерге техникалық көмек көрсетуге шақырады.
СТЖК-де қабылданған дамушы елдерге байланысты келісімдер ДСҰ-да да, өз күшін сақтап қалды. Мысалы 1994 ж. СТЖК-ның 4-бөлімінде 1965 ж. қабылданған өндірістік елдерді дамушы елдерге көмектесуге ынталандыратын және жасалған жеңілдіктер үшін келісім сөздер кезінде жеңілдіктер күтпеуге шақыратын 3-бап қалдырылған. 1979 ж. Токиолық раунд аяқталған кезде қабылданған екінші шара Жалпы преференциялар жүйесі негізінде дамыған елдер дамушы елдерге нарықтарға ену жөніндегі жеңілдетулерге негізделген.
Ашық сауданы жақтайтын себептер
Көпжақты сипатта негізделген ашық экономиканың экономикалық себептері қарапайым және саудаға тән ойға қонымдылықпен ерекшеленеді.
Барлық елдердің, оның ішінде ең кедейлерінде де, ресурстар болады. Мысалы адамдық, өндірістік, табиғи және қаржылық ресурстарды ішкі және сыртқы нарықтарға бәсекелесуші тауарлар мен қызметтерді өндіру үшін қолданады. Салыстырмалы артықшылықтар елдердің өз активтерін ең тиімді жолмен қолданып, ең тиімді өндіру жолдарын қарастырады. Әлемдік нарықта қызмет атқару аясы кеңейіп, тұтынушылардың ең үлкен санына жол ашылады. Яғни либералды сауда саясаты тауарлар мен қызметтердің шектелмеген ағымын мүмкін қылады да, жоғары сапалы, бағасы тиімді өнімдерді өндіру арқылы табысты жоғарылатуға көмектеседі.
Импорттан қорғау мен әрдайым мемлекеттік субсидиялармен қамтамасыз ету рентабельсіз компаниялардың нарыққа ескірген өнім ұсынысына әкеледі. Нәтижесінде бұл компаниялар жабылып, жұмыс орындары жойылады. Егер басқа үкіметтер осындай саясатты шет елде жүргізсе, әлемдік экономиканың белсенділігі төмендейді. ДСҰ-ның басты мақсаттарының бірі - осы протекционизмге көшу әсеріне жол бермеу.
ДСҰ СТЖК- нен қалай ерекшеленеді
Дүниежүзілік сауда ұйымы - СТЖК ісін жалғастырушысы емес, керісінше оны толығымен орнын басып, басқа сипатқа ие болады. Келесі ерекшелігін атап көрсеткеніміз жөн: [4,225б]
СТЖК ешбір ұйымдық негізі жоқ, көпжақты келісім, ережелер жиынтығы еді. Ол 40 ж. халықаралық сауда ұйымын құру талпыныстарының нәтижесінде пайда болған. ДСҰ өз кезегінде тұрақты мекеме болып табылады және оның өзінің секретариаты болады.
1.2 Дүниежүзілік сауда ұйымының құрылымы мен бюджеті
Ұйымның барлық уәкілдерін біріктіруші ең жоғарғы орган - Министрлер конференциясы. Конференция сессиялары екі жылда бір реттен кем емес жиналады да, Уругвай раундының мәселелері бойынша шешім қабылдайды. Бірінші конференция 1996 жылы желтоқсанда Сингапурде өткен; екіншісі 1998 жылы мамырда Женевада СТЖКДСҰ елу жылдық қызметі нәтижесінде қол жеткізілген нәтижелер жөнінде қорытынды жасалды; 2001 жылы Дохада (Катар) өткен Министрлер конференциясынан кейін көпжақты келісімдердің жаңа раунды басталды; келесі конференция 2003 жылы Канкунда (Мексика) өткен.
Министрлер конференциясы Сауда мен даму жөніндегі комитетті, Төлем балансының тепе-теңдігін қамтамасыз ету мақсатында шектеулер бойынша комитет, Бюджет, қаржы, әкімшілік бойынша комитет, Сауда және қоршаған орта бойынша комитеттерді тағайындайды.
Министрлер конференциясы ДСҰ-ның Бас директорын тағайындайды. Қазіргі кездегі ДСҰ-ның Бас директоры - Паскаль Лами. Басты директор ДСҰ-ның Секретариатының қызметкерлерін тағайындайды да, Министрлер конференциясында қабылданған құжаттарға қатысты олардың міндеттері мен қызмет ету шарттарын анықтайды.
Сессиялар арасында қажет туындаған жағдайда (жылына 8-10 рет) ағымдағы сұрақтарды шешу үшін ДСҰ-ның барлық мүшелерінің уәкілдерінен тұратын Жалпы кеңес шақырылады. Жалпы кеңес Дауларды реттеу органының және Сауда саясатын бақылау органының қызметін бақылайды. Жалпы кеңестің қол астында Тауарлармен сауда жөніндегі кеңес, Қызметтер саудасы жөніндегі кеңес, Интеллектуалды меншік құқығының сауда аспектілері жайындағы кеңес және т.б. қызмет етеді. Қызметтер және тауарлар саудасы жөніндегі кеңес шеңберінде Келісімдер жөніндегі комитеттер және келісімшарттар топтары құрылған. Кеңестер мен комитеттердегі мүшелік ДСҰ-ның барлық мүшелеріне ашық.
Шешімдерді қабылдау. ДСҰ-да жалпы шешімге келу негізіндегі шешім қабылдау жүйесі қолданылады. Жалпы шешімге келе алмаған жағдайда шешім дауыстар басымдылығымен қабылданады. Тауарлар, қызметтер, интеллектуалды мүлік, қабылдаған міндеттемелерден босатылу шешімдері дауыстардың 34-мен қабылданады. Мүшелер құқықтары мен міндеттемелерін қозғамайтын өзгертулер мен жаңа мүшелерді қабылдау дауыстардың 23-мен қабылданады. [5,185б]
ДСҰ секретариаты Женевада орналасқан. Оның құрамына Бас директор Паскаль Лами басқаратын 500 қызметкер кіреді. Секретариаттың міндеттеріне келісімдер және келісімдерді орындаумен байланысты ДСҰ-ның уәкілді органдарына қызмет көрсету жатады. Ол дамушы елдерге техникалық көмек көрсету үшін міндетті болады. ДСҰ экономистері мен статистиктері сауда және сауда саясаты жөнінде анализ жасайды, ал заңгерлер ДСҰ ережелерін анықтаумен байланысты мәселелерді шешеді. Секретариаттың басты қызметіне жаңа мүшелерді қабылдау келісімдері мен үкіметтерге кіру жөнінде кенес берумен байланысты. ДСҰ-ның бюджеті 134 млн. Швейцар франкын құрайды, құрамына 153 ел мүше болып кіреді.
ДСҰ-на кіру процедурасы өзара байланысқан үш үрдістерден тұрады:
1. кіруші елдің сыртқы сауда режимін және оның ДСҰ-ның сауда келісімдеріне сәйкестілігін қарастыру.
Бұл келесідей жүзеге асырылады: ел өзінің сыртқы сауда режимі туралы меморандум дайындайды, ол сұрақ-жауап үрдісінде қарастырылады, одан кейін Жұмыс тобының баяндамасы дайындалады да, қосылу шарттары болатын қосылу туралы протокол дайындалады. Қосылудың бұл бөлігі ДСҰ-ның барлық мүшелерінің қатысуымен көпжақты негізде жүзеге асырылады, бірақ кейбір сыртқы сауда режимі туралы мәселелер ДСҰ-ның бөлек мүшелері мен қосылушы ел арасында екіжақты негізде өтуі мүмкін.
Қазақстанның қосылуы жөніндегі келісім сөздер жүргізген кезде келесі мәселелер жөнінде көптеген сұрақтар туындады: [6,6б]
-баға құрылудың нормалары мен тәжірибесі;
-салық салу жүйесі;
-бөлек экономика секторларындағы субсидиялар, мысалы ауыл шаруашылығында;
-шет елдік инвестициялар режимі;
-төлем балансы;
-импорттық кеден тарифы;
-қорғау шаралары және т.б. ұлттық өндірушілерді қорғау шаралары;
-импорттық лицензиялау;
-экспортты реттеу;
-мемлекеттік сауда келісімдері;
-импортты тауарларды стандарттау мен сертификациялау жүйесі, санитарлық және фитосанитарлық шаралар;
-валюта айырбасы жөніндегі операциялар;
-сыртқы саудаға қатысты мақалалар мен статистика;
-интеллектуалды мүлікке құқықтарды қорғау жүйесі.
2. Тауарлар саудасы жөніндегі келісім сөздер. Бұл келісім сөздер қосылушы елмен басты сауда серіктестерімен екіжақты негізде жүзеге асырылады. Мұндай тарифтік төмендетулер, ауыл шаруашылығындағы арнайы төмендетулерді қоса, қосылу жөніндегі протоколдың айырылмас бөлігі болады, және ДСҰ-ның барлық мүшелеріне таралады.
3. Қосылушы елдің қызметтер саудасы жөніндегі міндеттемелері. Бұл келісім сөздер де көпжақты негізде жүзеге асырылады және оның нәтижесі қосылушы протоколға қосылатын міндеттемелер тізімі болады. ДСҰ-на елдердің кіруінің басты шарты - өздерінің ұлттық заңнамасы мен сыртқы экономикалық қызметті реттеу тәжірибесін Уругвай раундында қабылданған келісімдер бумасымен сәйкестендіру. Құжаттардың барлық бумасын қосылушы елдің үкіметінің ратификациялауы.
ДСҰ-на мүше болудың артықшылықтары:
-ДСҰ-ның мүшелерімен сауда қатынастарын дамуының болжалдануы мен нақтылығы;
-ДСҰ мүшелерінің кұқықтарын пайдалану;
-Сауда саясатының ашықтығы мен сауда қатынастарындағы қауіпсіздікті қамтамасыз ететін сауда серіктестерінің тәжірибесі;
-Сауда серіктестерімен құқықтар бұзылған жағдайда оларды ДСҰ шеңберінде шешу механизмін қолдану;
-ДСҰ көпжақты сауда келісімдерінде тиімді қатысудың нәтижесінде өзінің сауда және экономикалық мүдделерін қозғауда ДСҰ-н құрал ретінде қолдану;
ДСҰ келісімдері сыртқы сауданы, оның ішінде экспортты арттыруға мүмкіндік береді және қатаң көпжақты ережелер нәтижесінде қауіпсіз және болжанатын саудаға қол жеткізуге мүмкіндік береді. Мысал ретінде ДСҰ-ның келесі келісімдерін келтіруге болады:
Текстиль мен киім жөніндегі келісім - мүше емес елдер бұл келісімде көзделген сауданы либеризациялаудан түсетін артықшылықтарды қолдана алмайды. Бұл текстиль мен киімге импорттық квоталарды біртіндеп азайту мен өтпелі кезеңдегі он жыл ішінде тауарларға квоталарды арттыруға да қатысты. Сонымен қатар мүше емес елдердің текстиль және киім экспорты жөнінде жаңа шектеулерді енгізуі мүмкін.
Ауыл шаруашылығы жөніндегі келісім - бұл келісімде көзделген нарыққа енуде мүше емес елдер артықшылықтарға ие бола алмайды. Олардың ауыл шаруашылық өнімдерінің экспортына ДСҰ жүргізген тарификацияның нәтижесінде кеден баждарының жоғары қойылымдары салынады. Ауыл шаруашылық келісімі ДСҰ-ның мүшелерінің ауыл шаруашылық өнімдеріне сандық импорттық шектеулерді салуға рұқсат етпесе де, Уругвай раундының нәтижесінде кейбір ірі мүше елдердің заңнамасы өзгертілді де, олар, мүше емес елдердің ауыл шаруашылық импортына сандық шектеулер салуларына мүмкіндіктері бар. [7,4б]
Антидемпинг, субсидиялар жәие компенсациялық шаралар жөніндегі келісім - бұл келісімге сәйкес ДСҰ-ның барлық мүшелері антидемпингтік және компенсациялық тексерулер жүргізудің нәтижесінде салынған шығын фактісін тексеру мүмкіндігіне ие болады. Бірақ Уругвай раундында қабылданған заңнама бойынша мүше емес елдерден импортталатын өнімдерге салынған шығын жөніндегі тексерулер жүргізілмейді. Сонымен қатар бұл ДСҰ-ның ережелерін бұзып, дискриминациялық шара болса да, мүше емес елдер импортына антидемпинг шараларының шеңберінде сандық шектеулер салынуы мүмкін.
1.3 Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру ұстанымдары
Дүниежүзілік сауда ұйымы (ДСҰ) -- халықаралық сауда ережелерін либерализм принциптеріне қарай реттейтін халықаралық экономикалық ұйым, ол 1995 жылғы 1 қаңтардан бастап жұмыс істей бастады. Алғашқы кезеңде ДСҰ-ға 77 мемлекет кірсе, соңғы мәлімет бойынша оған 153 ел мүше болды. Бұрынғы кеңестік елдерден оның қатарында Литва, Латвия, Эстония, Грузия, Армения, Молдова, Қырғызстан, Украина (соңғысы 2010 жыл 5 ақпанында қабылданды) бар. ДСҰ-ға кіретін елдердің үлесі әлемдік тауар айналымның 95% құрайды, яғни Ресейді қоспағанда бүкіл дүниежүзілік нарықты қамтып отыр деуге болады және Қазақстанды қосқанда 30-ға жуық ел осы ұйымға кіру ниеттерін білдірді, олар бүгінгі таңда бақылаушы мәртебесіне ие.
ДСҰ-ның басты міндеті -- іркіліссіз халықаралық сауда-саттықа мүмкіндіктер жасау. Дамыған елдердің бастамасымен құрылған аталған ұйым халықаралық саудада экономикалық өсім мен адамдардың тұрмыс тіршілігін көтеруге ықпал етеді деп есептеледі. Бүгінгі таңда әлемдік сауда жүйесі негізгі бес ұстанымға сәйкес келуі тиіс: [8,8б]
-Саудада еш кемсітушіліктің болмау шарты, яғни бірде-бір мемлекет қайсыбір мемлекетке экспорт пен импортқа шектеушілік қоюға құқығы болмайды;
-Сауда кедергілерін азайту, немесе қайсыбір елдің нарығына шетелдік тауарлардың келуіне кедергі келтіретін факторларды жою, оларға бірінші кезекте кедендік алымдар мен импорттық квоталар жатады, басқаша айтқанда импортқа қойылатын көлемдік шектеулер;
-Тұрақтылық пен сауда шартының алдын-ала болжамдылығы, бұл шетелдік компаниялар, инвесторлар мен үкіметтер қолданыстағы сауда шарттарының кенеттен және бір тараптың еркімен өзгерілмейтініне кепілдік береді;
-Халықаралық саудадағы бәсекелестікті ынталандыру, яғни түрлі елдер фирмаларының тең құқықты бәсекелестігі үшін әділетсіз тәсілдерді жою, оған экспорттық субсидиялар (экспортшы-фирмаларға мемлекет демеушілігі), жаңа сату нарықтарын иелену мақсатында демпингтік бағаларды пайдалану;
-Жоғары дамымаған мемлекеттер үшін халықаралық саудада жеңілдіктер жасау. Нақ осы бап жоғарыда көрсетілген ұстанымдарға кереғар келеді, алайда ол әлемдік шаруашылыққа осал дамыған елдерді тарту үшін қажет болды. Бұл елдер алғашқы кезеңде дамыған мемлекеттермен бәсекелесе алмайтыны айдан анық, сондықтан да нашар дамыған елдерге ерекше жеңілдіктер қарастыру әділетті болар деп есептеледі.
Қазақстан астығы әлемге танымал бола бастады. Оның экспорттық географиясы кеңіді. Аграрлық азық-түлік бағдарламасының аясында астық қолхаттарын кепілдендіру жүйесі енгізіліп, ол өзі жұмыс істей бастаған екі жарым жылдың ішінде ТМД, Шығыс Еуропа, Қара теңіз бассейні аумағындағы елдер арасында ең үздік жүйе ретінде танылып үлгерді. Осы қордың кепілдендіруімен Еуропаның қайта құру және даму банкі, Robobank іnternatіonal, Natexіs bank секілді халықаралық қаржы ұйымдары еліміздің астық шаруашылықтарын несиелендіре бастады. Оған қосымша қордың кепілдендіруімен екінші деңгейдегі банктер ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілерге 30 миллиардтай теңгенің несиесін бөлді. Осы фактінің өзі-ақ Қазақстан астық шаруашылығының артып келе жатқан әлеуеті мен болашақ мүмкіндіктері халықаралық деңгейде мойындала бастағандығын білдірсе керек. Ал осыдан үш жыл бұрын отандық банктердің өзі ауыл шаруашылығына сенімсіздікпен қарайтын.
Әрине, ДСҰ-ға қосылуға қатысты біздің де есепке алып отырған мәселелеріміз бар. Дүниежүзілік сауда ұйымының талаптары бойынша, ауыл шаруашылығы өнімдерінің халықаралық бағасына әсер ете алатын дамыған елдер үшін мемлекет қолдауы аграрлық саладағы барлық өндірілген өнім құнының 5 пайызына дейін рұқсат етілсе, дамып келе жатқан елдер өздерінің аграрлық секторларын 10 пайызға дейін қолдау мүмкіндігіне ие бола алады. Сонымен қатар қазіргі талдаулар ДСҰ-ға мүше болып табылатын дамыған мемлекеттерде бағаны субсидиялаудың нақты орташа деңгейі ауыл шаруашылығындағы жалпы өнім құнының 14 пайызына жуығын құрайтындығын, ал негізгі ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруші елдерде, айталық, АҚШ-та мемлекеттік қолдаудың бұл түрі құнның 25-30 пайызы мөлшерінде болғанда, Еуропа одағы елдерінде 50 пайызға, ал Финляндияда 70 пайызға дейін жетіп отырғандығын көрсетеді. Ауыл жылдары деп жарияланған соңғы үш жылда ол бізде де айтарлықтай өскендігіне қарамастан, ауыл шаруашылығы өнімінің бағасына әсер ететін мемлекеттік қолдау 2 пайыз мөлшерін құрап отыр. Дүниежүзілік сауда ұйымына қосылған кездегі біздің мақсат - еліміздің агросекторына мемлекет қолдауын өзімізге қолайлы деңгейде сақтап қалу. Егер біз ДСҰ-ға өзімізге қолайлы режим жағдайында қосыла алсақ, осы оқиға салдарынан еліміздің агросекторы көп зардап шеге қоймас, ал астық шаруашылығы тіпті ұтысқа да шығуы мүмкін.
Ауыл шаруышылық өнімдері саудасы халықаралық саудасының ең маңызды саласының бірі, әлемдік тауарлар экспортының жалпы көлемінің 10%-ын құрайды (540 млрд. АҚШ доллардай). Ауыл шаруашылық өнімдерінің әлемдік саудасында үлесі 80%-ға тең азық-түлік пен өңдеу өнеркәсібінің өнімдерінің саны көпшілік. Қалған 20% ауыл шаруашылық шикізатын құрайды. Ауыл шаруашылық өнімдерді ірі экспорттаушылары - АҚШ (әлем экспортының 12,1%), Франция (7,2%), Нидерланд (6,2%), Канада (6,0%) мен Германия (5,1%).
ДСҰ-ның ауыл шаруашылық жөніндегі келісімдерімен сәйкес тарифтік емес шараларға тыйым салынған, олар көп ұзамай жойылып, ДСҰ-ға кіргеннен кейін қарапайым импорттық баждарға өзгертілуі тиіс.
Ауыл шаруашылықты ішкі қолдау және экспорттық субсидиялар
1. Ішкі қолдау
Әлем мемлекеттерінің көпшілігі өзінің ауыл шаруашылық саласына нормативтік құқықтық актілер негізінде реттеу мен бюджеттен қаржылық қаражаттарды бөлу нәтижесінде қолдау көрсетіп жатыр. Осындай, әсіресе дамыған елдерде кең таралған протекционистік саясат ауыл шаруашылық тауарларының ішкі және дүниежүзілік бағаларының бұрмалануына, осының нәтижесінде әділетсіз бәсекелескке апарады. Осының себебінен Уругвай раундының барысында сауданы бұрмалайтын мемлекеттік қолдау шараларын тәртіпке келтіру туралы шешім қабылданды.
Ауыл шаруашылық жөніндегі келісім мемлекеттің ауыл шаруашылықты қолдауының екі негізгі категориясын анықтайды:
Жасыл жәшік шаралары, сауда немесе өндіріске кері әсерін тигізетін, үкіметтік бағдарламалар негізінде қабылданатын және өндірушілер үшін бағаларды қолдауды көздемейтін мемлекеттік қолдау шаралары. Ауыл шаруашылық жөніндегі келісімде белгіленген нақты критерияларға сәйкес келген жағдайда, Жасыл жәшік шаралары жойылуға жатпайды.
Оған кіретін шаралар: [9,4б]
- ғылыми зерттеулерді қаржыландыру;
- зиянкестер немесе жануарлар ауруларымен күресу мақсатында ақшалай қаражаттарды бөлу;
-қызметкерлер дайындау бойынша қызметтер, ақыл-кеңес беру қызметтері, маркетинг бойынша қызметтер;
- инфрақұрылым бойынша қызметтер: автожолдарды салу, электр қуатымен жабдықтау, нарықтық және портты құрал-жабдық, сумен жабдықтау мен дренаж жүйелері, бірақ оған тек күрделі құрылыс пен құрал-жабдық жатады, іске қосу бұған жатқызылмайды;
- азық-түлік, ең алдымен бидайдың, қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік сатып алуларды мемлекеттік қорға жинақтау;
- қажет ететін халыққа ішкі азық-түлік көмек көрсету мақсатында мемлекеттің фермерлерден ауыл шаруашылық өнімдерді сатып алу;
- мемлекеттің төтенше жағдайлардан астықты сақтандыру жөніндегі бағдарламаларға қатысуы, т.б..
2. Экспорттық субсидиялар
ДСҰ шеңберінде осы субсидияларға бәсекелестікті бұрмалайтын субсидиялар ретінде тыйым салынған. ДСҰ-ға кіруге дейін қолдану жағдайлардан басқа, дәлірек айтсақ, саны Уругвай раундының аяқталысымен қабылданған графигіне сәйкес азаюы нәтижесінде бірігуден кейін қолдану мүмкіншіліктеріне қол жеткізген жағдайлардан басқа.
Экспорттық субсидияларды ұсыну құқығын иеленген дамыған елдер 6 жыл ішінде субсидияланған экспорт көлемін 21%-ға біркелкі азайтуға және тиісті бюджеттік қаржыландырудың көлемін 24%-ға азайтуға міндетті болды. Дамып келе жатқан елдер үшін тиісті міндеттіліктерге жататындар: субсидияланған экспорт көлемінің 10 жыл ішінде 14%-ға азаюы, бюджеттік қаржыландырудың көлемін 24%-ға азайту.
Жүйелік мәселелер жөніндегі келіссөздер
Дүниежүзілік сауда ұйымының келісімдері нормаларына сәйкес келтірілген заңдардың және өзге де нормативтік құқықтық актілердің тізбесі сауда және тариф жөніндегі келісім Табиғи монополиялар туралы Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 14 қаңтардағы № 120 Заңы көпшілік тыңдаулар өткізу кезінде табиғи монополиялар субъектілерін тарифтерді болжанған өзгерту туралы ақпаратты тұтынушыларға беруді міндеттейді, бұл ретте табиғи монополиялар субъектісін сатып алудың ашықтығы мен жариялылығын күшейту үшін тұтынушылар өткізілетін тендерге қатысу құқығына ие болады.
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК САУДА ҰЙЫМЫНА КІРУ МӘСЕЛЕСІ
2.1 Халықаралық саудадағы Қазақстанның алатын орны
Қазақстанның егемен ел ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымына және басқа да көптеген халықаралық ұйымдарға мүше болуы ел экономикасын халықаралық сауда қарым-қатынасына интеграциялауға обьективті жағдайлар жасады.
Қазіргі кезде Қазақстанда қолданылып отырған сыртқы сауда режимі, баға жасау еркіндігі және дүниежүзілік нарықтағы бәсеке бағытында елеулі өзгерістер қажеттігі туындап отыр.
Солардың ішінде: [11,2б]
-облыстардың лицензиялар беру құқығын жойып, сыртқы экономикалық байланыстар министірлігінен мемлекеттік сыртқы сауда компанияларын бөліп, олардан монополиялық сауда жасау құқығын алу қажет;
-барлық лицензиялар мен квоталарды (үлестірді) аукционда сатуды заңдастыру керек. Мұның өзі пайданың бір бөлігін мемлекет қазынасына алуға, меншіктің әртүрлі нысандағы кез келген кәсіпорынның лицензиялар мен квоталарға ашық және бәсекелесті қол жеткізуіне мүмкіндік береді;
-Экспорттық салалар мен өндірістің дамуын жетілдіре беру мен ынталандыру мақсатында экспорттық салық салу жүйесіде тұрақты түрде талдаулар жасап, қажет болған жағдайда оларға өзгерістер енгізу бүгінгі күннің талабы.
Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстар саласындағы орнын тұрақтандырып, рөлін мейлінше арттыру бағыттарында қолға алатын жұмыстар жеткілікті. Бұл жұмыстардың негізгілерінің ішінде аяқталған кешен құрап, экспорттағы шикізат бағытын жеңу үшін сыртқы экономикалық байланыстар саласын республика экономикасын құрылымдық қайта құру бағдарламасына сәйкестендіре беру қажет. Бұл ретте дайын өнім өндіретін аяқталған технологиялық кешендер құрып, өндіруші салаларды экстенсивті дамудан интенсивті дамуға көшіріп, дүниежүзілік деңгейдегі жаңа технологияларды пайдалануды мақсат тұту керек.
Экспорт мүмкіндіктерін ұлғайта беру үшін интенсивті ауыл шаруашылығын, жеңіл және тамақ өнеркәсібін жан-жақты дамыту жөніндегі іс-шараларды батыл қолға алу міндеттері тұр.
Экономикасының шикізаттық бағыты, шетел инвестициялары мен жаңа технологияларға деген қажеттілік, инфрақұрылымның төмен дәрежесі Республиканың дамушы ел екендігінің дәлелдері.
Ал дамушы елдердің өз экспортына қолайлы база жасау бағытындағы іс-қимылдары көптеген кедергілерге кездесетіні белгілі. Мысалы, дамыған елдер, атап айтсақ АҚШ "Таргетинг" дегенді пайдаланушы елдерге (негізінен "жаңа индустриалды елдер") қарсы санкциялар (жазалау шаралары) қолданады.
ҚР сыртқы сауда айналымына тоқталсақ, 2010 жылы экспорт өткен жылға қарағанда 38,5%-ға, ал импорт 8,6%-ға артқанын байқап отырмыз. Сонымен қатар біз 1995 жылдан бері еліміздің экспорты мен импортында қандай орасан зор өзгерістердің орын алғанын көріп отырмыз. (Сурет 1)
мың АҚШ доллары
Сурет 1. 1995-2010 жылдардағы Қазақстан Республикасының экспорты және импорты
Қазақстанның экспорт және импорт құрылымы ел экономикасының шикізаттық бағытта және сырттан келетін дайын өнімге тәуелді екендігін көрсетеді. Қауіпті тенденция болып, импорттың жоғары үлесі табылады. Бұл тенденцияның дамуы экономиканы шикізаттық бағытта дамытып, инвестициялық тауарларға ғана емес, сонымен қатар тұтыну тауарларына да импорттық жоғары тәуелділікке алып келеді. Бұл қазіргі таңда Қазақстан экономикасының маңызды проблемаларының бірі.
Екінші орында металл экспорты. Оның үлесі 20,7% 2008 жылы металл экспорты өткен жылмен салыстырғанда төмендеген, қара металл 1%, түсті металл 0,2% пайызға, алюминий экспорты 10%-ға төмендеп кеткен. Басқа тауарлардың үлес салмағы 5%, оған бидай, жүн және тағы басқа тауарлар кіреді. Бұл Қазақстанның экспорты шикізаттық бағытта екенін дәлелдейді, әсіресе отын-энергетикалық ресурстар бойынша.
Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің бағалауы бойынша 2010 жылғы қаңтар - маусымда жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) өндірісі 2009 жылғы қаңтар - маусыммен салыстырғанда 5,1%-ға өсті. [12,6б]
2010 жылғы қаңтар - маусымда өндірілген өнеркәсіп өнімі 5336,6 млрд. теңгені құрап, өткен жылдың осындай кезеңімен салыстырғанда 3,8%-ға өсті, оның ішінде тиісінше тау-кен өнеркәсібі - 3440,9 млрд. теңге (6,7%), өңдеу өнеркәсібі - 1623,2 млрд. теңге (0,7%-ға құлдырады), электр энергиясын, газ бен су өндіру және бөлуде - 272,5 млрд. теңге (9,0%).
Көмір өндіру көлемі 53,9 млн. тоннаны құрап, 19,8%-ға өсті, мұнай және газ конденсаты - 35,6 млн. тонна (7,1%), газ (табиғи) - 17,8 млрд. куб. м. (15,6%), мыс-мырыш рудасы - 2,2 млн. тонна (6,3%), алюминий рудасы - 2,6 млн. тонна (7%), марганец рудасы - 1,2 млн. тонна (4,9%). Темір рудасын өндіру 3,1%-ға төмендеді, 11,8 млн. тоннаны құрады, темір рудасы шекемтасы -0,8%-ға (3,9 млн. тонна), мыс рудасы - 3,2%-ға (16 млн. тонна) төмендеді.
2.2 ДСҰ-на кірудің жағымсыз жақтары мен артықшылықтары
ДСҰ-на кіруші елдермен келісім сөздер кезінде ең үлкен дау импортталатын тауарларға қатысты баж қойылымдарын төмендету маңайында туындайды. Қазақстан ДСҰ-на кіру барысында импорттық баждарды орта салмақтанған деңгейге дейін төмендетуі керек. Ал ДСҰ-дағы импорттың орта салмақтанған қойылымы - 4%.
Қазақстанның ДСҰ-на кіруіне қарсы келушілер мұндай сыртқы сауда режимін либеризациялау экономиканы толығымен шет елдік тауарларға ашып береді, нәтижесінде кептеген отандық өндірушілер жабылып, мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігіне нұқсан келтірілуі мүмкін деген. Алайда ДСҰ-дағы импорттық тарифтің орта салмақтанған қойылымы 4% көлемінде, ал салалар бойынша 7-15 % ауытқитын болса, бұл Қазақстан үшін тиімді қойылым болады, өйткені біздің импорттық тарифтің орта салмақтанған қойылымы 8-9 % көлемінде ауытқып тұрады, ал бұл ДСҰ-ның қойылымынан көп үлкен емес.
Сонымен қатар Қазақстан өз тарифтерін әрдайым төмендетіп келеді. Тауарлы позициялардың ең көп саны 0-15%, оның ішінде 75% тауарлы позициялар үшін тариф 1-10%, ал 94.3% - 0-15% көлемінде тарифтер қойылымдары салынады. (Сурет 2)
Қазақстан баждары қорғаныс мақсаттарына қарағанда, фискалды қызмет атқарады. 2008 жылы барлық импортты төлемдердің үлесі мемлекеттік бюджетте 2,4% үлес алды. Сондықтан ДСҰ-на кіру Қазақстан үшін қызығушылық білдіруші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz