Негізгі құралдардың аудиті

Жоспар

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе
1. Аудиттің пайда болуы мен даму кезеңдері
1.1. Аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы
1.2. Аудит ұғымы және оның даму кезеңдері
1.3. Аудиттің мәні мен маңызы және жіктелуі

2. Негізгі құралдардың аудиті
2.1. Негізгі құралдар, оларды жіктеу мен бағалау
2.2. Негізгі құралдарды аудиторлық тексерудің мақсаты және ақпарат көздері
2.3. Негізгі құралдардың аудиті

3. Аудиторлық қорытынды

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер

Тіркемелер

Кіріспе
Нарықтық қатынастар жағдайында көптеген кәсіпорындар, банктер,
сақтандыру комапаниялары, көлік және комерциялық ұйымдар мүлікті пайдалану,
жұмыстар мен қызмет көрсетуді орындау, комерциялық операцияларды ақша
қаражаттары ман инвестициялар жүргізу бойынша сан алуан келісім шарттық
қатынастарға түседі. Қажетті ақпаратты алудағы мәмілеге қатысушылар
арасындағы осы қатынастардың нақтылығын тексеру нәтижесінде тек тәуелсіз
аудитор ғана дәлелдей алады.
Жеке және ұжымдық меншік иелері акционерлер, жарнашылар,сонымен қатар
кредиторлар өз қызметтерінің саласында барлық көптеген қаржылық және
шаруашылық операциялардың заңға сәйкес орындалғанына және бухгалтерлік
жазбалармен тоқсандық және жылдық есептерде дұрыс көрсетілгеніне өз
бетімен көз жеткізу мүмкіндігінен айрылған. Ұйым қызметі мен оның заңды
орындалуын тәуелсіз аудиторлық тексеру мемлекетке де экономика
қаржыландыру, несие беру, инвестициялау, және салық салу саласында қажетті
шараларды қабылдау үшін қажет, жекелеген кәсіпорындар, ұлттық экономика
салалары мен аймақтар бойынша жүргізілетін аудиторлық тексерулер өздерін
қызықтыратын қаржылық есептеме нақтылығын дәлелдеу үшін республиканың
мемлекеттік органдары, министрліктер мен ведомствалар, соттар,
прокуратураға және басқаларға қажет.
Аудит өзінің кәсіби қызметінде адалдық, обьективтілік, кәсіби
құзыреттілік, құпияны сақтай білетінділік, тәуелсіздік, жинақылық,
мұқияттылық, ғылымиялық, нақтылық, жариялық, демократияшлдық принциптерді
басшылықа алу керек.
Аудитор өзінің кәсіби міндетін орындау барысында қағамдық сенімді
қолдау әрі нығайту ретінде адалдық, обьективтілік және тәуелсіздік
принциптерінің талаптарын сақтауы, өзіне сеніп тапсырған жұмысты мінсіз әрі
адал орындалуы талқылауда білдіретін пікірінің обьективтілігі мен
тәуелсіздігін сақтауы керек.
Аудит теориясы және оны басқару ғылымының бар ережесімен әрекет
етудің нұсқасын құптайды немесе одан бас тартады. Ол белгілі бір бастапқы
мәліметтермен құрылған теориялық базаның ғылыми шынайылығын немесе
жалғандығын көрсетіп береді.
Аудит теориясың негізгі элементтері компоненттер, принциптер,
концепциялар, постулаттар, стандарттар және нормалардан тұрады.
Аудитке кәсіпорын қызметін жан жақты тексеру енеді. Сондықтан ол
аудиторға басшылыққа арналған және оның қызметінің тиімділігін жоғарылату
жөніндегі конструктивті ұсыныстар дайындауға мүмкіндік береді.
Аудиторлық қызметті жүргізудің өндірістік жағдай мен ақпарат
жүргізудің қажетті шарты оның аясы туралы айқын түсінік болып табылады. Ол
белгілі бір уақыт аралығында, компанияның жылдық есеп беруіне аудит
жүргізгенде немесе ішкі аудитте, сондайақ экономикалық обьект болып
табылмайтын ақпараттық жүйедегі аудитте нақты шаруашылық жүргізші
субьектілердің параметрлерімен анықталды.
Аудит стандарттары мен нормаларының ерекшеліктері. Стандарттарды
аудиттің теориясы мен іс тәжірибесінде негізгі ережелер немесе аудиторлық
процедураларының принциптері деп ұғуға болады. Әр елдің ұлттық стандарттары
аудиттің жүргізілу жағдайына қарамастан міндетті түрде орындалуы керек.
Олар халықаралық нормативтердің талаптарына жауап беретін тиісті деңгейдегі
аудиторлық қызметке қолдау көрстеді, аудиторларды өз білімдері мен
біліктерін ұдайы жетілдіруге мәжбүрлейді, жекелеген аудиторлық ұйымдардың
сапасын салыстыруды қамтамасыз етеді, аудиторлардың жұмысын жеңілдетеді әрі
оңтайландырыды.

1 Аудиттің пайда болуы мен даму кезеңдері
1.1 Аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы

Ел Президентінің Қазақстан халқына Қазақстан -2030 барлық
қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы
Жолдауында ХХ ғасырдың 90-ыншы жылдары республика экономикасында орындалған
дағдарыстың себептері ашылып, оны жеңудің жолдары айтылған. Радикалдық
саяси және экономикалық реформаларды жүзеге асыру, КСРО-ның құлауы және
қазақстандық экономиканың әлемдік шаруашылық қатынас жүйесіне енуі
дағдарыстың болуына, өндіріс көлемі мен өнімдердің, жұмыс, қызметтің
бәсекеге қабілеттілігін күрт төмендетуге объективті жағдайлар тудырады. Бұл
дәстүрлі нарықтың ығысуына, төлемге қабілетсіздік тудыруға, шектен тыс
инфляцияға және көптеген шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің
тоқтауына әкеп соқтырады. Қалыптасқан жағдайды ескеру арқылы ұзақ мерзімді
жеті артықшылықтың бірі ретінде жоғары шетелдік инвестиция мен ішкі жинақ
ақша деңгейіндегі ақша нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу
анықталады. Экономикалық өсу қаржы тұрақтылығына, өндірісті
әртараптандыруды қамтамасыз етуге, аса маңызды салаларға инвесторларды
тартуға, шешуші бизнес салаларының іскерлігін арттыруға, белсенді өндіріс
саясатын енгізуге және акценттерді шаруашылық жүргізудің макро-дан
микродеңгейіне жылжытуға септігін тигізеді.
Қазақстан Республикасында радикалдық реформалардың стратегиялық курсы
нарықтың рөлі мен барлық тауар-ақша қатынас жүйесін күшейтуге бағытталған.
Нарықтық экономиканың тиімділігін, оның ғылыми-техникалық жетістіктерді
жылдам енгізетінін, адамның қажеттіліктерін жан-жақты қанағаттандыруға
мақсаттылығын әлемдік тәжірибе көрсетіп берді. Нарықтық қатынасқа тауар
өндірушілердің экономикалық тәуелсіздігі, субъектілердің шаруашылық
қызметіне әкімшіліктің араласуын болдырмаушылық, өндіріс саласындағы еркін
экономикалық байланыстар және қоғамдық өнім айналымы және оны тұтыну тән.
Қазақстандық экономиканы сәтті функциялау үшін оны ұйымдастырудың озық
құралдары мен нақты тетіктерін, оның ішінде мақсатты-бағдарламалық әдісті
көптеген факторлар бойынша талдауды, жүйелі бақылауды және оңтайлы
шешімдерді қабылдауды қолдану аса қажет. Барлық ресурс түрлерінің аса өткір
сезілген тапшылық жағдайында ұлттық экономиканың қозғаушы күші
кәсіпкерлікке айрықша назар аудару керек. Мемлекеттік меншіктерді
жекешелендіруді тездету, өндіріс тиімділігін арттыру, бәсекелестік ортаны
дамыту, қаржылық бақылауды жақсарту және осы заманғы нарықтық
инфрақұрылымды қалыптастыру сияқты факторлардың маңызы зор. Бір жағынан,
шегі жоқ тұтынушылық, екінші жағынан ресурстардың шектеулі болуы шаруашылық
жүргізудің қажеттілігін тудырады. Шаруашылық ресурстардың жетіспеушілігін
терең сезінбес үшін адамдар барлық іс-әрекетін жоспарға құратын болса,
адамдар экономиканың көмегімен тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағттандыру
үшін өнім, қызмет түрлерін өндірудің барлық мекемелері мен әдістерін
қамтиды. Шешім қабылдаушы, шарушылық жоспарын дербес жасайтын әрі осыларға
сәйкес әрекет ететін барлық экономика бірліктері шаруашылық жүргізуші
субъектілер деп аталады.
ҚР Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп берушілер туралы заңда жеке
кәсіпкер және ұйым терминдерінің мәні мен айырмашылығы ашып көрсетіледі.
Ал, бұл терминдердің мағынасы республика резиденттері болып табылатын
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын барлық заңи тұлғаларды, сондай-ақ ел
аумағында (территориясында) тіркелген бейрезидент өкілдіктер мен
филиалдарды білдіреді.
Ұлттық экономиканы реформалау бойынша түбегейлі процестер шаруашылық
қызметті басқаруда жаңа ұйымдық және бақылаушы –талдамалы құрылымның пайда
болуының объективті қажеттілігімен шарттастырылған. Халық шаруашылығын
басқару жүйесін қайта құрудың алғашқы жылдарында-ақ жоспарлы экономиканың
дәстүрлі бақылау органдары өсу үстіндегі, яғни арта түскен қажеттіліктерді
қанағаттандыру мен барлық мүдделі тұтынушыларды объективті ақпаратпен
қамтамасыз ету бойынша пайда болған проблемаларды кешенді шешуде өзінің
қабілетсіздігін көрсетті.
Әміршіл-әкімшілік жүйеде төменгі басқару буынының жоғарыға қатаң
бағынуы тек жоспарланған тапсырмалардың орындалуын, шаруашылық
операциялардың заңдылығын сақтау, яғни оның заңға сәйкес болуын және
мемлекет қарауындағы жалпы ресурстардың сақталуын тексеру бойынша тиісті
ревизиялық қызметтерді талап етті. Ал, нарықтық экономика жағдайында
шаруашылық жүргізуші субъектілердің серіктестермен, инвесторлармен, кредит
берушілермен, меншік иелерімен, акционерлермен және басқа да
пайдаланушылармен деңгейлес байланыстары бойынша шындыққа жанасымды
ақпараттарға қажеттілік бірден артады. Бұл арада тек белгіленген
параметрлердің сәйкесетіндігін тексеру ғана емес, сонымен қатар шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қызметтерін жақсарту бойынша ғылыми негізделген
ұсынысын әзірлеуді, оларға кеңес беруді және басқадай да жоғары кәсіби
деңгейде тиісті аудиторлық қызмет көрсетуді талап етеді.
Кәсіби аудиттің пайда болуы мен қалыптасуы – бұл бүгінгі таңда да
жалғасын тапқан айтарлықтай ұзақ процесс. Аудиттің қоғамдық рөлін түсінуі
үшін оны ұйымдастырудың әдістемесін, теориялық негізін және мәнін ашу
керек.
Нарықтық экономикаға өтпелі кезеңде шаруашылық жүргізуші субъектілер
қызметін басқарудың маңызды құралдарының бірі қаржылық бақылау болды. ТМД
елдеріндегі нарықтық қатынастың дамуы өндіріс саласындағы бизнестің жаңа
қаржылық бақылау жүйесін қалыптастыратын алғышарттарды тудырды.
Қаржылық-шаруашылық бақылау жүйесін түбегейлі қайта өзгерту, енгізу
және тәуелсіз аудиттің посткеңестік өңірде қарқынды дамыту негізінде мына
принциптер жатқызылады:
1. Меншік түрлері және қаржы көздері бойынша бақылау объектілерін дәл
оқшаулар;
2. Бақылау субъектілерін мемлекеттік, қоғамдық, аудиторлық
(тәуелсіз), ведмоствалық (фирмалық) және іштей (ішкі шаруашылықтық) ден
болу;
3. Бақылау мәселелерін шектеу, оның ішінде бюджеттің кірісі мен
шығысын дұрыс қалыптасытру, есеп берулердің анықтығы, өндіріс әлеуетін
пайдаланудың тиімділігін арттыратын резервтерді анықтау және бағалау;
4. Мемлекеттік, жергілікті, қоғамдық, ішкі шаруашылық, тәуелсіз
аудиторлық ұйымдар мен жекелеген аудиторлардың әрекет ету салдарын анықтау.
Аудит тарихы көрсеткендей, оның дамуы әкімшілік пен инвесторлар
арасындағы мүдделердің бөлінуінен болды.
Америкалық бухгалтерлер ассоциациясының зерттеуіне сәйкес аудитке
қажеттілік мына негізгі шарттарды тудырады:
- ақпарат жасаушылардың (әкімшілікпен) және пайдаланушылардың (акцияны
иеленушілер, кредит берушілер және басқа тұлғалар) мүдделерінің
қабыспауы, яғни сәйкеспеуі ақпараттың объективті болмауына әкеп
соқтыруы мүмкін;
- объективті емес ақпараттарға негізделген шаруашылық шешімдерді
қабылдау жағымсыз экономикалық салдарды тудыруы ықтимал;
- алынған ақпараттың шындыққа жанасымдылығын бағалау немесе тексеру үшін
фирманың пайдаланушыларында жоқ арнайы білім болуы қажет;
- ақпаратты пайдаланушының оның сапасын тікелей бағалау үшін уақыты мен
материалы әрдайым бола бермейді.
Қажетті ақпаратты алу мен бағалаудағы пайда болатын қиындықтар аудиторлық
қызметтің аясын тарылтады. Оның негізгі міндеті – есеп берулерді анық
күмәнсіз ету; тұтынушыға ақпаратты маманның пікірін араластырмай жеткізу.

1.2 Аудит ұғымы және оның даму кезеңдері

Аудит термині осыдан екі мың жыл бұрын аudio деген латын сөзінен
шыққан, аудармадағы мағынасы ол естиді немесе естуші дегенді білдіреді.
Рухани оқу орындарында озат оқушыны аудитор (тыңдаушы) деп атаған.
Оған оқытушы басқа оқытушылардың сабақта өткен материалды қалай
меңгергенін, тапсырманы қалай орындағанын, яғни оқу үлгерімдерін тексеріп
отыруды сеніп тапсыратын болған. Еуропаның көптеген елдеріндегі мемлекеттік
басқару мен шаруашылық қызмет салаларында лауазымды тұлғалардың ауызша есеп
беруін тыңдаушы қызметкерді аудитор деп атаған. Есеп берудің бастапқы
ауызша түрі көптеген адамдардың сауатсыз болуына байланысты қолданылған,
сөйтсе де орта ғасырдағы адамдар есеп берудің ауызша түрі жазбашадан да
жақсы болады деп есептеген. Олардың ойынша кез-келген құжатты қолдан оңай
түзей салуға болады, ал бақылаушы-аудитордың көзіне тура, тіке қарап тұрып
өтірік айту мүмкін емес немесе өте қиын, деп санаған.
Арнайы әдебиеттерде аудиттің пайда болу кезеңі өзгеше әрі қарама-
қайшылыққа толы. Бір авторлардың айтуынша, есеп берудегі мәліметтердің
дұрыс көрініс табуын жасау және бақылау біздің дәуірімізге дейінгі ІV
мыңжылдығынан басталады. Сонымен бірге, Ніл, Тигр және Евфрат өзендерінің
жазықтарындағы Таяу Шығыстағы ежелгі өркениетте жоғары дәрежеде
ұйымдастырылған мемлекет құрылып, шаруашылық қызмет жүргізілді, үкімет
өнім, мүлік, салық жинау, орындалған жұмыс қазынаны толтыру және кіріс пен
шығыс есептерімен айналысты. Бақылаудың әр түрі жүзеге асырылды, оның
ішінде аудит те бар. Мұндағы мақсат – қателіктерді азайту және шенеуніктер
тарапынан алдау әрекеттеріне жол бермеу. Бірқатар бақылау түрлері сол
уақытта Библияда (Інжілде) да суреттеледі. Онда мүлікті екі жақты күзету,
адал қызметкерлерді жалдау, міндеттерді бөлісу мәселелері баяндалады.
Ревизиялық қызмет Вавилон, Мысыр, Рим, Қытай және Греция сияқты
антикалық елдерде де болған. Мысалы, ежелгі Мысырда (біздің дәуірімізге
дейінгі 3400-2400 жж.) мүлікті түгендеу кезең сайын, ал шаруашылық
операцияларын бақылауды үш адам жүзеге асырған. Оның біреуі не нәрсе
берілді, соның санын папирусқа белгілеп отырса, екіншісі нақты босатуларды
жүзеге асырған, ал үшіншісі ауытқуды анықтау үшін берілген мүліктердің
немесе өнімдердің санын нормамен салыстырып отырған. Ресурстардың қозғалысы
мен болған оқиғалар бойынша операциялар қатаң тәртіппен құжатталып отырған,
тікелей орындаушылар мен қатысушылардан тәуелсіз жүзеге асырылатын
шаруашылық процестерін бақылау осылай пайда болған.
Есепті жүргізу бойынша арнайы заңнама алғаш рет Вавилон мемлекетінде
пайда болған. Хаммурани заңы (біздің дәуірімізге дейінгі 2200-2150 жж.)
конгрестерге дербес есеп жүргізуді, ал храмға – мемлекеттік есепшілікті
жүргізуді әмір етті, ақшаны қолхатсыз беру жарамсыз деп саналған.
Чжоу династиясы басқарған уақыттағы көне Қытайда (біздің дәуірімізге
дейінгі 1122-256 жж.) есептің мемлекеттік жүйесі, оның ішінде барлық үкімет
департаменттерінің мұқият әзірленген бюджеті мен аудиті жүзеге асырылды.
Ал, біздің дәуірімізге дейінгі 700 жылы ол жақта негізгі міндеті
мемлекеттік ақша мен мүлікті пайдалануға құқығы бар үкімет шенеуніктерінің
адалдығына кепілдік беру болып табылатын Бас аудиторлық қызметі болған.
Афинада біздің дәуірімізге дейінгі V ғасырда Халық жиналысы
мемлекеттің кірісі мен шығысын бақылады, ал оның қаржылық жүйесі барлық
лауазымды тұлғалардың өкілеттілігі біткенше құжаттарын тексертіп үкімет
аудиторларын қамтыды.
Басқа авторлардың айтуынша, аудиттің пайда болуы арнайы ғылыми
білімнің саласы ретінде бухгалтерлік есептің қалыптасу кезеңімен тығыз
байланысты. Бухгалтерлік есеп туралы алғаш рет ғылыми кітап жазған
италияндық ұлы математик Лука Пачоли (1445-1517 жж) арнайы бюрода тексеріп
және тіркеп отыратын көпес кітабының іс жүзіндегі пайдалылығын атап кеткен
болатын.
Шаруашылық қызметтің дамуы есептің саапсы мен есеп берудің шындыққа
жанасымды болуының жаңа бақылау формасын талап етеді. Англияда аудиторлық
алғаш рет 1299 жылы пайда болды, ал 1324 жылдың 24-інші наурызында король
Эдуард ІІ, үш мемлекеттік аудиторды тағайындады. Тағайындау туралы жарлықта
аудиторды Оксфорд, Беркенхед, Уэльс провинцияларындағы барлық есепшотты
тексеруге, оларды тыңдауға, олардан сұрауға және есепшоттарды жүргізуде
барлық кемшіліктерді белгілеп отыруға міндеттейді.
ХІІ ғасырдан бастап Англия мен Шотландия, Италия, Франция және
Еуропаның басқа елдерінің Қазынашылық мұрағаттарында (архив) аудиторлық
қызмет туралы мағлұмат жиі ұшырасады. Мысалы, Ұлыбританияда екі типті аудит
жүргізілген:
1) аудит қалаларда елдің көзінше, яғни жария түрде – билеп төстеуші
лауазымды тұлғалардың қатысуымен жүзеге асырылған, қазынашы аудиторлық есеп
беруді ауызша, яғни елге естірте оқитын болған;
2) ірі поместьенің қаржылық басқарушының төлем шотын аудиторлық
декларацияға орай дебет және кредит бойынша егжей-тегжейін тексеру, яғни
оны поместьенің қожайыны мен басқарушылар кеңесінің алдында ауызша есеп
берген.
Қалалардың, фабрикалардың өсуімен және сауда-саттықтың кеңеюімен
сипатталатын ХVІ-ХVІІ ғасырлар кезеңіндегі экономикалық өзгерістер есеп пен
аудиттің жаңа тәсілдемесінің пайда болуына итермеледі, яғни себепші болды.
Бұрыштың басына мүлікке деген меншік құқығы мен пайда және залалдың қатаң
калькуляциясы қойылатын болды. Аудит тыңдау процесінен жазбаша құжатты және
растаушы куәні зерттеуді ретімен талдаушыға айналды. ХVІІ ғасырдың аяғында
Шотландияда белгілі бір лауазымды тұлғаға қалалық аудитор ретінде қызмет
етуіне тыйым салу туралы алғаш рет заң қабылданды, осылай ету арқылы батыс
әлемінде сол уақыттан бері осы заманғы аудитордың тәуелсіздігі деген ұғым
енгізілді.
Мұндай аудиторлық озық тәжірибеге қарамастан, тек ХІХ ғасырдың
екінші жартысында ғана кәсіби аудит тұтас іскерлік әлем мен кәсіпкерлік
қызметтің маңызды құрамдық бөлігі болды. Бұл темір жолдарын салу мен
сақтандыру компанияларының, банктердің, акционерлік қоғамдардың өсуімен
байланысты. Ағылшындық темір жол және сақтандыру компаниялары мен басқа да
инвесторлар Солтүстік Америкаға аттанғанда, яғни бағыт алғанда олармен
бірге аса ірі ағылшын кредиторларының мүддесін қорғау үшін тәуекелсіз
аудиторлар да барды.
Осыған байланысты солтүстік америкалық аудиттің шығу тегі
ағылшындық болып табылады және ХХ ғасырға дейін АҚШ-тың тәуелсіз аудиті
ағылшындық үлгімен құрылып келді. Ол балансқа қатысты мәліметтерді егжей-
тегжейлі зерттеуді ұйғарды. Роберт Х. Монттомери американдық аудиттің сол
кезеңін есепшоттық аудит деп атаған, өйткені аудитордың жұмыс уақытының
төрттен үш бөлігі есептеу және бухгалтерлік кітапты жасауға кетті. Аудит
рәсімі (процедурасы) жылдам ұлғайған американдық бизнеске бейімделе
бастағанда шектен тыс қаражатты талап ететін есептеу мен көшіруді
тексеретін британдық стиль біртіндеп американдық тестілік аудитке
өзгеріп, ауысады (трансформацияланады). Сонымен қатар аудиторлар тестілеу
әдісінен басқа операцияларды тексеру мақсатында бизнес бойынша серіктестен
фирманың қызметі туралы мәлімет жинауды іс жүзіне асыруға кірісті.
Инвесторлардың мүдделерін ескеру арқылы олар баланстың белсенділігі мен
бәсеңдігін бағалауға, сондай-ақ пайда мен залал туралы есеп берулерде және
есепшоттарда көрініс табатын шаруашылық операцияларының нәтижелеріне де көп
назар аударатын болды.
ХХ ғасырда бухгалтерлер мен аудиторлардың аса ірі трансұлттық
ұйымдардың құрылуына әкеп соқтырған әлемдік экономика мен бизнестің
ғаламдау (глобализация) тенденциясы біршама тереңдей түсті. Кәсіби аудиттің
дамуы үшін Халықаралық есеп стандарттары бойынша Комитет (LASC – 1973ж.
негізі қаланған), Жоғары бақылау органдарының халықаралық ұйымы (NHTOCAN –
1953 ж.), Халықаралық бухгалтерлер федерациясы (IFAC – 1977ж. құрылған),
БҰҰ-да 1979 жылы құрылған Есеп пен есеп берудің халықаралық стандарттары
бойынша үкіметаралық сарапшылардың жұмысшы тобы (ISAR) сияқты халықаралық
және аймақтық ұйымдар қызметінің маңызы айрықша. Осы жаңашылдықтардың
барлығы ендігі жерде аудиттің бухгалтерлік жазбалардың кеңселік нақтылығын
тексерумен ғана шектелмей, салалары мен ауқымының біртіндеп кең өріс алуын
көрсетеді. АҚШ және Ұлыбритания сияқты дамыған елдерде тәуелсіз аудиттің
өзгеше жүйесі қалыптасқан. Оларды жетілдірудің қажеттілігі көптеген
кридиторлар, инвесторлар және басқа да мүдделі пайдаланушылар тарапынан
шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметі туралы сенімді қаржылық ақпаратқа
сұраныстың өсуінен туындап отыр.

1.3 Аудиттің мәні мен маңызы және жіктелуі

Аудиторлық қызметтің мәні қаржылық есеп беруді, төлем есептеу
құжаттамасын тәуелсіз тексеру, түрлі қызметтер мен кеңес беру, бухгалтерлік
есеп жүргізу мен қалпына келтіру, ұйымның активтері мен міндеттемелерін
бағалау, салық декларациясын толтыру, қаржы шаруашлық қызметке экономикалық
талдау жүргізу бойынша тұтынушыларға қызметтер ұсынытын аудиторлық
фирмалардың кәсіпкерлік қызметі болып табылуында.
Қаржылық есеп беру аудиттің мақсаты – аудиторға қаржылық қорытынды
есепті құрудың белгіленген концептуалдық негізіне сәйкес барлық елеулі
апектілер бойынша қаржылық қорытынды есептің дайындалғаны жөнінде
қорытынды беру мүмкіндігін беру. Аудит мақсатында стандартты анықтамасына
қарамастан, аудит мақсаты дегенде аудитордың алдына тұтынушы қоятын
мақсатты түсінуіміз керек.
Нарықтық қатынастар жағдайында көптеген кәсіпорындар, банктер,
сақтандыру комапаниялары, көлік және комерциялық ұйымдар мүлікті пайдалану,
жұмыстар мен қызмет көрсетуді орындау, комерциялық операцияларды ақша
қаражаттары ман инвестициялардыңзамын жүргізу бойынша сан алуан келісім
шарттық қатынастарға түседі. Қажетті ақпаратты алудағы мәмілеге қатысушылар
арасындағы осы қатынастардың нақтылығын тексеру нәтижесінде тек тәуелсіз
аудитор ғана дәлелдей алады.
Жеке және ұжымдық меншік иелері акционерлер, жарнашылар,сонымен қатар
кредиторлар өз қызметтерінің саласында барлық көптеген қаржылық және
шаруашылық операциялардың заңға сәйкес орындалғанына және бухгалтерлік
жазбалармен тоқсандық және жылдық есептерде дұрыс көрсетілгеніне өз
бетімен көз жеткізу мүмкіндігінен айрылған. Ұйым қызметі мен оның заңды
орындалуын тәуелсіз аудиторлық тексеру мемлекетке де экономика
қаржыландыру, несие беру, инвестициялау, және салық салу саласында қажетті
шараларды қабылдау үшін қажет, жекелеген кәсіпорындар, ұлттық экономика
салалары мен аймақтар бойынша жүргізілетін аудиторлық тексерулер өздерін
қызықтыратын қаржылық есептеме нақтылығын дәлелдеу үшін республиканың
мемлекеттік органдары, министрліктер мен ведомствалар, соттар,
прокуратураға және басқаларға қажет.
Аудиттің маңызы тиісті жақтардың мүдделеріне қол жеткізуде болып
табылады. Атап айтқанда:
- экономикалық субьектілердің
- салық қызметі тулғасындағы мемлекеттің
- қаржылық есеп беруді әр түрлі пайдаланушыларды
- аудиторлардың меншік иесі мен мемлекеттің мүдделерін қорғау, сонымен
бірге есеп және қорытынды есеп беруді қамтамасыз ету мақсатында.
Ішкі пайдаланушыларға басқару шешімдерін дұрыс қабылдау үшін қателер
мен бұрмалаушылықтар жоқ обьективті қаржылық ақпарат қажет.
Меншік иелену құқығына негізгі өзгерістер енгізу процесі, егер бұрынғы
есеп берулер екі жеке серіктес шаруашылықты жүргізудің жаңа обьектісін
құру үшін өз бизнесін біріктірген кездегідей деген ескерту болмаған
аудиторлық қорытындыны сақтаса ғана қамтамасыз етілуі мүмкін. Үшінші жаққа
бағытталған қаржыландыруду беру туралы өтініш тексерілген есеп берулермен
дәлелделінуі мүмкін.
Аудитке кәсіпорын қызметін жан жақты тексеру енеді. Сондықтан ол
аудиторға басшылыққа арналған және оның қызметінің тиімділігін жоғарылату
жөніндегі конструктивті ұсыныстар дайындауға мүмкіндік береді.
Аудиттің жіктелуі
Ішкі аудит басқару есебінің бөлінбес және маңызды элементі болып
табылады. Ішкі аудитке деген қажеттілік жоғары басшылық барлық басқару
құрылымдары қызметін күнделікті бақыламауына байланысты кәсіпорында пайда
болады. Жіктемеге сай аудит төмендегі түрлерге болінеді (1-кесте).
1-кесте
Аудиттің түрлері

р\сКритерийлер Түрлері
1 Ақпаратты пайдаланушыларға 1. Сыртқы
қатысты 2. Ішкі
2 Заң талаптарына қатысты 1. Міндетті
2. Бастамашылық
3 Аудит обьектілері бойынша 1. Банктік аудит
2. Сақтандыру компанияларының аудиті
3. Биржалар, инвестициялық институтар
мен зейнетақы қорларының аудиті
4. Жалпы аудит
5. Мемлекеттік аудит
4 Тағайындалуы бойынша 1. Қаржылық есеп беру аудиті
2. Салықтың аудиті
3. Сәйкестік аудиті
4. Операциялық аудиті
5 Жүзеге асырылу мерзімі бойынша 1. Бастапқы
2. Келісілген
6 Тексеру сипаты бойынша 1. Дәлелдеуші
2. Жүйелі бағытталған
3. Тәуекелділікке негізделген аудит

Ішкі аудит осы қызмет туралы ақпарат беріп, менеджерлер есе бінің
нақтылығын дәлелдейді. Ең алдымен аудит ресурстарды жоғалтуға жол бермеуге
және кәсіпорын ішіндегі қажетті өзгерістерді іске асыру үшін қажет.
Ішкі аудиторлардың белгілібір қызметін басшыға немесе директорлар
кеңесіне немесе акционерлер жиналысына бағынатын ірі кәсіпорындардың
тексеруші топтары орындайды. Ішкі аудиторлар қызметі кеңірек және оған
енетіндер:
• Активтердің жағдайын бақылау шешім қабылдау кезінде басшылық
пайдаланылатын ақпараттардың дұрыстығын дәлелдеу.
• Жүйешілік бақылау процедураларының орындалуын дәлелдеу.
• Ішкі бақылау жүйесінің қызмет етуімен ақпараттардың өңделудің
тиімділігін талдау.
• Басқарушы ақпараттың жүйе беретін ақпараттардың сапасын бағалау.
Сонымен ішкі аудит шеңберінде активтердің сақталуын жан жақты бақылау
ғана емес, менеджмент саясаты мен сапасын бақылауда жүзеге асырылады.
Аудит обьектілері бойынша банктік аудит, сақтандыру компанияларының,
биржалардың, инвестициялық институттардың, зейнетақы қорлардың, жалпы
аудит, мемлекеттік аудит болып бөлінеді.
Тағайындалуы бойынша аудит тиісті түрлерге болінеді.
Қаржылық есеп беру аудиті – барлық елеулі аспектілер бойынша дұрыстығы
туралы аудиторлық қорытынды беру мақсатында субьектілерінің қаржылық
қорытынды есебін тексеру.оны сыртқы аудиторлық фирмалар жүргізеді және
пайдаланушылардың кең көлеміне арналған.
Сәйкестік аудиті - бұл ұйымның шаруашылық жүйесінде заң актілері мен
нұсқаушы материалдарының нормаларын, сонымен қатар әкімшілік персоналына
арналған процедуралар немесе ережелердің сақталуын тексеру.
Салық аудиті - бұл салықтарды төлеудің, есептедің дұрыстығы мен
толықтығын аудиторлық тексеру, салық саясатын ұсыну.
Арнаулы аудит - субьект қызметінің жекелеген жақтарын, мемлекет
алдындағы белгілі бірн норма мен міндеттемелердің сақталуын тексеру.
Экологиялық аудит - қоршаған ортаның нақты жағдайының басында берілген
ішкі және сыртқы экологиялық стандарттар мен нормалардан ауытқуын бағалау.
Оперециялық аудит - басқару үшін тиімділігін, сенімділігімен
пайдалылығын бағалау мақсатында ұйымның шаруашылығын, механизімінің
жекелеген бөлшектерінің қызмет етуін тексеру.

2 Негізгі құралдардың аудиті
2.1 Негізгі құралдар, оларды жіктеу мен бағалау

Негізгі құралдар - материалдық активтер олар:
а) компания немесе тауарлы-материалдық қорларды жабдықтау және қызмет
атқару үшін, басқа компанияларға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсаттар
үшін қолданылатын;
ә) әрбір кезеңнен астам уақыт ішінде қолданылуды болжайды.
Негізгі қаражаттың объектілері үшін пайдалы қолдану мерзімі
белгіленеді, бұл:
а) компания активтік пайдалану болжанып, күтілетін (есептік) кезең;
ә) компания активті пайдаланып, жасауды көздейтін бұйымның саны.
Басқаша айтсақ, негізгі құралдарды пайдаланудың экономикалық пайдасын алу
болжанатын кезең.
Негізгі құралдардың объектісі актив ретінде мынандай жағдайларда пайда
алады деп сендіруге болатын болса:
а) компания активке байланысты болашақ экономикалық пайда алады деп
сендіруге болатын болса;
ә) активтің өзіндік құны сенімді бағаланса.
Жер - субъектінің меншік құқығымен алынған жерінің саны мен бағасы;
Үйлер - еңбек етуге, тұруға, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету
және материалдық қорларды сақтауға жағдай жасау үшін белгіленген
архитектуралық-құрылыс объектілері. Әрбір жеке тұрған үй түгендеу объектісі
болып саналады.
Ғимараттар - еңбекке керек-жарақтардың емес (зат скважиналар, көпірлер
және т.б.) өзгеруіне байланысты емес міндетті іс-қызмет аясын атқару
жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған инженерлік-құрылыстық
объектілер.
Машиналар мен жабдықтар - әрбір машина егер ол басқа мүліктік
объектінің бөлігі болмаса, құрамындағы тетік, құрал-аспаптармен,
қоршаулармен, тірек-тұғырымен мүліктік объект болып табылады. Негізгі
құралдардың бұл тобы 5 топшадан тұрады:
– күш-қуатты машиналар мен жабдықтар - жылу және электр қуатты
өндіретін машина-генераторлар; әр түрлі энергияны механикалық яғни
қозғалыс энергиясына айналдыратын машина-двигательдер (тракторлар және
өзі жүретін шассилер, бу двитательдері, трубиналар, электр
двигательдері және т.б.);
– жұмыс машиналары мен жабдықтары - еңбек өнімін жасау процесінде керек-
жараққа механикалық, термиялық және химиялық әсер ету үшін арналған
машиналар, аппараттар мен жабдықтар (токарлық-винт, бұранда жасайтын
станоктар, ағаш тілетін рамалар, насостар, электромоторлар,
экскаваторлар, ірейдерлер (жол құрылысына пайдаланылатын машиналар
және т.б.);
– өлшеуіш және реттегіш құрал-аспаптар (приборлар, құрылғылар мен керек-
жарақтар, лабороториялық жабдықтар) - өндірістік процестерді өлшеу,
реттеу үшін құрал-аспаптар, құрылғылар мен керек-жарақтар (дозаторлар,
амперметрлар, микроскоптар, су өлшеуіштер және басқалары);
– есептегіш техника - процестерді түзету мен автоматтандыруға арналған
машиналар, құрылғы, керек-жарақтар, құрал-аспаптар (компьютерлер мен
басқа есептегіш техника);
– басқа да машиналар мен жабдықтар - машиналар, аппараттар және басқа
жабдық (телефон станцияларының, радио тораптарының жабдықтары, өрт
сөндіру машиналары).
Табыстау қондырғылары - электр, механикалық және жылу энергиясы
(электр беру желісі, турба құбыры) қондырғылары.
Көлік құралдары - адамдарды, жүктерді тасуға арналған (теміржол, су,
әуе автомобиль көлігі, арба көлігі) тасымал құралдары.
Басқа да негізгі құралдар:
Аспап – қол енбегінің механикаландырылған және механикаландырылмаған
немесе металл, ағаш және т.б. өндеуге арналған, машинаға бекітілген керек-
жарақтар (кескіш, соққыгер, езуші, тығыздап нығайтылған – электр қол
бұрғылар, бояу сыр пульттары, вибраторлар, қысқыштар):
~ өндіріс мүлік пен олардың керек-жарақтары - өндірістік операцияларды
орындау немесе жеңілдету үшін қызмет етуге арналған заттар - жұмыс
үстелдері, шкафтар, верстактар (ағаш ұсталарының ағаш шабатын, кесетін
ұзынша үстелі);
~ шаруашылық мүлкі - кеңселік және шаруашылық мүлік (үстелдер, шкафтар,
кілемдер және т.б.);
~ жұмыс малы және өсімтал мал. Жұмыс малы - аттар, өгіз, түйе және тағы
басқа жұмыс малы. Өсімтал мал - ірі қара мал, тұқымдық айғырлар және
тұқымдық бие; тұкымдық нар мен аруана, бұғы, марал, ұрғашылары мен
еркектері, қабан шошқа, ешкі, саулық және қопшар. Мүліктік объект -
әрбір үлкен мал.
~ көпжылдық көшет егістері - қолдан етілген, жасына қарамайтын көпжылдық
егістер (жеміс-жидек беретін, жүзімдік, көпжылдық егістері, роза
плантациясы, бұғадан (өсімдіктен) жасалған қорғлау, қаша, танапты
қорғайтын егістер). Жас қасиеттер әбден толысқан (жеміс беру басы,
ағаштың ұшар басының түйісуі);
~ жерді (ғимаратсыз) жақсарту жөніндегі күрделі шығындар – ауыл
шаруашылығына пайдаланатын жердің бетін көркейту жөніндегі мүліктік
сипаттағы шығындар (жер учаскесін жоспарлап, жүйелеу, алаңды егіндікке
арнап тамырмен жұлу, жерді тастан тазарту);

~ басқа да негізгі құралдар - кітапхана қорлары, спорттық мүлік, мүражай
құндылықтары.

Бітпеген құрылыс.
Қолда бар негізгі құралдар алынған сәтінен бастап үнемі қолданылмайды,
өйткені олар:
• тоқтатылып қойылады (жұмыс жасамайды) - уақытша қолданылмайды;
• қоймада тұрады (қорда) - жөнделген, жоқтатылған, апат жағдайында
қолданыстағы негізгі құралдарды ауыстыру үшін қор құрайды;
• жалға берілген немесе алынған - басқа ұйым тапсырған немесе басқа
ұйымнан алынған жал мерзімі шартпен белгіленген негізгі құралдар.
Материалдық активтерді негізгі құралдар деп танитын тұста бағалауға
бірыңғай қарау қажетті шарт болып табылады. 2410 Негізгі кұралдар ХҚЕС-на
сәйкес негізгі құралдар мыналар бойынша бағаланады:
• бастапқы күн немесе өзіндік құнмен - активті немесе ғимаратты алуға
сол сәтінде берілген, басқа өтелген әділ бағаның немесе төленген ақшалай
каражаттың немесе оның баламасының сомасы;
• ағымдағы құнмен белгілі бір күнде қолданыста жүрген нарықтық баға
бойынша негізгі қаражаттық құны;
• өткізу құнымен (әділ бағаның) – мәмілеге дайын және жақсы хабардар
тәуелсіз тараптар арасында жасалған операциялар кезінде активті ауыстыруға
болатын сома;
• жойылу құны - шыққан шығынды тастап пайдаланылған мерзім соңында
субъект актив алатын деп үміттенетін таза сома немесе сынған қалдықтардың
қосалқы бөлшектерінің көзделетін бағасы;
• амортизациялық құнмен - жойылу құнын алып тастағандағы өзіндік
құнның орнына есеп беруде көрсетілген басқа сома мен активтің өзіндік құны;
• баланстың құнмен - жинақталған тозу және баға түсуден жинақталған
залал сомасын алып тастағанда бухгалтер баланста актив мойындалатын сома.
Баға түсуден болатын залал - активтің баланстық құны онын орнын толтыратын
құннан артқан сома.

2.2 Негізгі құралдарды аудиторлық тексерудің мақсаты және ақпарат көздері

Тексерудің мақсаты ұйымда негізгі құралдардың жіктелуін, негізгі
құралдар мен материалдық емес активтердің дұрыс топтастырылғанын,
бағаланғанын және есептен шығару мен тозуын есептеу тәртібінің сақталғанын,
негізгі құралдарды жөндеуге кеткен шығындардың негізделгенін анықтау және
бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беруде негізгі құралдар мен
материалдық емес активтердің нақты қолда бары, олардың қозғалысы туралы
мәліметтердің ақиқаттығын тексеру.
Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің негізгі міндеттері:
- Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің нақтылығы мен
сақталуы бақылаумен қамтамасыз етілгенін;
- Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің дұрыс
топтастырылғанын;
- Келіп түскен және есептен шығарылған негізгі құралдар мен
материалдық емес активтер бойынша операциялардың құжаттарының дұрыс
рәсімделуінің және есепте көрсетілуінің дұрыстығын;
- Қолданылатын амортизация есептеу әдістерінің;
- Негізгі құралдардың тиімді және дұрыс пайдаланғанын;
- Негізгі құралдардың жал есебінің дұрыстығын;
- Негізгі құралдардың қозғалысының және оларды есептен шығарудың
бухгалтерлік есепте дұрыс көрсетілуінің дұрыстығын;
- Негізгі құралдардың келіп тусуі, қозғалысы және шығуы бойынша
салықтардың есептелуінің дұрыстығын;
- Бухгалтерлік есепте және қаржалық есеп беруде негізгі құралдар мен
материалдық емес активтердің нақты қолда бары және қозғалысы туралы
мәліметтердің дұрыстығын тексеру.
Аудиторлық тексерудің объектілері болып мыналар табылады:
- Негізгі құралдардың келіп түсуі, қозғалысы және шығуы бойынша
бастапқы құжаттар: шот-фактуралар, негізгі құралдарды қабылдау –
тапсыру актісі (ү. № НҚ-1); негізгі құралдарды есептен шығару
актісі – (ү. № НҚ-3); өңделген, қайта құрылған және жаңаланған
объектілерді қабылдау-тапсыру актілері (ү. № НҚ-2); негізгі
құралдардың барлық түрлеріне арналған түгендеу (инвентарлық)
карточкасы (ү. № НҚ-6); негізгі құралдардың инвентарлық тізімі (ү.
№ НҚ-13); негізгі құралдарды есепке алу карточкалары (ү. № НҚ-12);
негізгі құралдар-жабдықтарды мүліктік түгендеу тізімі (ү. № Түген.-
1); негізгі құрал-жабдықтарды мүліктік түгендеу нәтижелерінің
салыстыру ведомостері (ү. № Түген.-18); және т.б;
- Негізгі құралдардың келіп түсуі, қозғалысы және шығуы бойынша
шаруашылық операциялар (2400 Негізгі құралдар бөлімшесінің
шоттары бойынша есептік регистрлер, ведомость-машинограммалар, Бас
кітап);
- Негізгі құралдарды өткізудің және басқа да шығуының қаржылық
нәтижесі;
- Бухгалтерлік есепке алынған негізгі құралдардың сақталуы;
Аудитор кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйесімен
жалпы танысудың нәтижесі бойынша негізгі құралдардың аудитінің
бағдарламасын жасайды (2- кесте).

2- кесте
Негізгі құралдарды ішкі бақылаудың тестік сұрақтары

№ Тестілеу сұрақтары Жауаптар Еск
рс ерт
у
жауиә жок
ап
жок
1 2 3 4 5 6
1. Негізгі құралдардың сақталуын қамтамасыз ететін +
материалды жауапты тұлғалардың дербес құрамы және
олардың лауазымдық қызметтік міндеттері анықталған
ба?
2. Негізгі құралдардың сақталуын қамтамасыз ету үшін +
жағдайлар жасалған ба?
3. Негізгі құралдарға түгендеу жүргізіле ме? +
4. Негізгі құралдардың нақты бары және сақталуы +
бухгалтерлік есептің мәліметтеріне сәйкес пе?
5. Барлық келіп түскен негізгі құралдар түгел есепке +
алына ма?
6. Негізгі құралдар дұрыс топтастырылған ба және +
олардың қозғалысының есебінің дұрыстығына ішкі
бақылау жүргізіле ме?
7. Негізгі құралдардың тозуын есептеу әдісі ұйымның +
есептік саясатында көрсетілген әдіске сәйкес пе?
8. Негізгі құралдардың шығуы бойынша құжаттардың +
толтырылуының және есепте көрсетілуінің дұрыстығы
тексеріле ме?
9. Негізгі құралдарды жөндеу шығындарының сметасы +
дұрыс толтырыла ма, бастапқы құжаттар айқын ба
және дұрыс толтырылған ба?
10. Негізгі құралдардың аналитикалық есебінің жазулары +
синтетикалық есептің және бас кітаптың
мәліметтеріне сәйкес пе??
11. Тіркелген активтердің есебі Салық Кодексіне сәйкес +
жүргізіле ме?
12. Негізгі құралдардың тиімді пайдаланылуы және +
техникалық жағдайы талдана ма?

3- кесте
Негізгі құралдарды аудиторлық тексерудің бағдарламасы

№ Процедуралар Ақпарат көздері Орында
рс у
мерзім
і
1 2 3 4
1. Негізгі құралдардың баланста Баланс, Бас кітап 0,5
көрсетілуінің дұрыстығын
тексеру
2. Негізгі құралдардың нақты барынНегізгі құралдардың есебін 0,5
және сақталуын тексеру түгендеу карточкасы, негізгі
құралдар қозғалысы есебінің
карточкасы
3. Негізгі құралдардың дұрыс Негізгі құралдардың есебін 1
топтастырылғанын тексеру түгендеу карточкасы, негізгі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.