Қазақстанға жер аударылған ұлттардың Ұлы Отан соғысы мен одан кейінгі жылдардағы жағдайы
КІРІСПЕ
І. тарау. Әртүрлі ұлттардың Қазақстан территориясына жер аударылуы мен қоныстандырылуы
1.1. Жер аударылған ұлттардың Қазақстан төңірегіне орналасуы
1.2. Жер аударылған ұлттардың әлеуметтік. тұрмыстық жағдайы
2.тарау. Қазақстанға жер аударылған ұлттардың Ұлы Отан соғысы мен одан кейінгі жылдардағы жағдайы
2.1. Республиканың халық шаруашылығының дамуына қосқан үлесі
2.2. Жер аударылған ұлттардың әлеуметтік. мәдени дамуы.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І. тарау. Әртүрлі ұлттардың Қазақстан территориясына жер аударылуы мен қоныстандырылуы
1.1. Жер аударылған ұлттардың Қазақстан төңірегіне орналасуы
1.2. Жер аударылған ұлттардың әлеуметтік. тұрмыстық жағдайы
2.тарау. Қазақстанға жер аударылған ұлттардың Ұлы Отан соғысы мен одан кейінгі жылдардағы жағдайы
2.1. Республиканың халық шаруашылығының дамуына қосқан үлесі
2.2. Жер аударылған ұлттардың әлеуметтік. мәдени дамуы.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Пән: Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Әртүрлі этностардың қоғамда бірігіп өмір
сүріп, біркелкі дамуы әрбір көпұлтты мемлекет, соның ішінде Қазақстан үшін
күрделі мәселе болып табылады. Егеменді елімізде тұратын ұлттардың өткені
мен бүгінін зерттеу, республикада болып жатқан үрдісті жіті қадағалау
мемлекеттің ары қарай дамып қалыптасуы үшін қажет. Тарих ғылымының тамаша
бір ерекшелігі - адамзаттың өткен жолдары мен жылдарында кездескен
кезеңдерді, оқиғаларды оңды-солды бұрмаламай нақты деректермен дәлелдеп
көрсетуі.
Посткеңестік кеңістік кезеңіндегі тәуелсіз республикалардың даму
тәжірибесі ұлтаралық қатынастардық тұрақтылығының маңыздылығын көрсетеді.
Қазақстан бүгінгі күннің ең маңызды талабы бойынша – ұлтаралық тұрақтылықты
сақтау мәселесін өз дәрежесінде ұстап келеді. Мұнда ұлттық саясаттық
негізгі бағыттары ретінде азаматтық бейбітшілік пен ұлттық татулықты
ерекше атап өтіп, Қазақстан халқын біртұтас этносаяси қоғам деп
айқындаған Қазақстан Республикасының президенті Н.Назарбаевтың еңбегі зор
деп айта аламыз Алайда, 130 ұлттар мен ұлыстардың мәдениетінің бірігуі,
қазақ халқының төзімділігінің арқасы. Көпұлтты Қазақстанның ұзақ жылдар
бойғы қалыптасу тарихында республикаға қандай жағдайда болмасын, саяси жер
аудару, депортация, тың игеру, т.б. қазақ халқы оң қабақ танытып, жақсы
қарсы алды.
Уақыт сынынан өте білген қазақ халқының басқа да күрделі тарихы бар.
Қазір ол Қазақстанда тұратын барлық халықтарға біздің бірлігіміздің түп -
тамырын жақсы түсінуге көмектесіп, кез келген тарихи кінә артуларға жол
бермеуге тиіс. Өйткені өткенге көз сала отырып болашақты көре білген жөн.
Біздің ұрпағымызға жауапты міндеттер жүктеліп отыр - балаларымыздың
игілігін сақтау, қайта қалпына келген мемлекетімізді нығайту және
өркениетті дүниежүзілік қоғамдастықтың талаптарына сай келетін сапалық
жағынан жаңа деңгейге көшу міндеті тұр. Біздің әрқайсымыз және баршамыз
туған еліміздің болашағына деген жауапкершілігімізді сезінуіміз керек.
Ал, мұның өзі өткенді есте сақтай отырып, болашаққа көз жүгіртуді,
басқа халықтармен тату және жарасты өмір сүруді, олардың мәдениетін,
дәстүрлерін, салттарын кұрметтеуді білдіреді. Қазіргі кезеңнің және
болашақтың бір - бірімен өзара байланысты және бір - бірінен туындап
жататыны соншалықты, өзіміздің тарихи тәжірибемізді және басқа
мемлекеттердің тәжірибесін ой елегінен өткізбейінше, нақты оң өзгерістерге
қол жеткізу өте қиын [1].
Ұлттық ғылым академиясының академигі М.Қ.Қозыбаев Ақтаңдақтар
ақиқаты еңбегінде Сталиндік нәубет жылдары тұтас ұлттар мен ұлыстардың
тағдыры әкімшілдік-әміршілдік жолмен шешілді, ел тағдыры, ұлт тағдыры
табанға салып тапталып, Қазақстан халықтар түрмесіне, каторгасына айналып,
Алжир, Карлаг сияқты лагерьлер салынды. 1937 жылы Қазақстанға 18526 корей
семьясы (шамамен 100 мың адам) зорлық-зомбылықпен жер аударылды. 1943-1944
жылдары қасиетті қазақ жеріне Солтүстік Кавказдан қуғындалған жарты
миллионнан астам қарашай, балқар, чечен, ингуш, курд, қалмақ т.б. халықтар
пана тапты. Қуғын-сүргінге ұшыраған осы халықтардың қайсысының болмасын
күмән келтірмейтін бір ақиқат нәрсе: мейірбандық пен бауырмалдық, жомарттық
пен дарқандық қанына сіңген қазақ халқының жазықсыз жапа шеккен халықтарды
жатырқамай, достық құшаққа алуы, ғылым тілімен айтқанда, шынайы
интернационалдығы - деп жазды [2].
Қоғамның дамуы әртүрлі этностық топтардың бірігіп өмір сүруінің ең
үздік үлгілерін іздеумен келеді. Бұрынғы кеңестік жүйе құлағаннан кейін
көптеген этникалық қоғамдар маргиналды жағдайда қалды. Жаңа жағдайда
ұлттардың салт-дәстүрінің, тілінің, ұлттық сананың қайта өркендеуіне жағдай
туғызды. Нәтижесінде посткеңестік кеңістікте полиэтникалық мемлекет
тұрғындары бір жағынан нақты этникалық мәдениет өкілдері болса, екінші
жағынан көпұлтты мемлекет азаматтары болды.
Әр кезеңдегі, әр елдегі үкімет басындағылар өз теріс әрекеттерін
жасырғысы келгенімен тарих алдында тазара алмайды. Міне, көптеген
халықтардың басына түскен осындай бір теріс қылық, ауыр жаза - күштеп жер
аудару. (Депортация - лат. Deportation - қудалау, жер аудару) [3].
КСРО үкіметінің көптеген тұтас бір ұлттарды қырып жойған осы бір жан
түршігерлік, қылмысты істерді атқарып шыққан адамдарға ең жоғарғы үкімет
наградаларын берген кезден (1953ж.) бастап, 1980 - жылдарға дейін
депортация - күштеп жер аудару деген терминді зерттеп ғылыми еңбек етіп
шығару түгілі, айтудың өзі қорқынышты кезеңдер болды. Сондықтан да
Қазақстанға жер аударылған ұлттардың өз тарихи түп - тамыры мен жер ауу
себептерін білулері қажеттігінен басқа, бұл кезеңдер Қазақстан тарихының
үлкен бір парақтары деп қарау абзал.
Күштеп жер аудару – халықтардың тілінің, дінінің дамуына орасан зор
зиянын тигізгендігіне бүгінгі күнгі өмір сабақтары нақты дәлел болып отыр.
Егер жекелеген жер аударылған халықтардың әдет - ғұрыптық заң қалыптары мен
этникалық қағидалары, ұзақ дәуірлердің бойында қалыптасса, сонау аласапыран
кезеңінде оларды күшпен жер аудару, қазіргі өсіп келе жатқан кейінгі
буынға, өзіндік қаны тамған жерден біткен салт - дәстүрдің тамырына балта
шабады.
Сол кезеңде жер аударылған халықтарға тән өмірге келген әрбір
құжаттар, жеке адамдар мен этностардың өміріне, мәдениетінің құлдырауына,
әдет-ғұрыптардың жойылуына, отбасылардың зардап шегуіне, еңбек армиясындағы
еріксіз еңбекпен жапа шегуіне, лагерлер мен жұмысшы отрядтары және
колониялардағы адам шығынына жіберіліп отырған қолдан жасалған нәубет
іспетті.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақстанға жер аударылған неміс, кәріс,
шешен, ингуш, қарашай, қалмақ, әзербайжан, күрд, түрік, шемшілі және басқа
халықтардың соғыстан кейінгі жылдарда Қазақстан Республикасының халық
шаруашылығын қалпына келтіріп, өркендетудегі еңбек еткен аймақтары алынды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жер аудару үрдісін зерттеу, оның
зардаптары, туған жерлеріне қайта оралу, орналасу және ортаға бейімделуін
жөнге салу, ерекше назар аударуды қажет ететін мәселелердің бірі екені
сөзсіз. Күштеп жер аударылған халықтардың жеке тарихын зерттеу – тарихи
отанын, құқықтарын, әдет-ғұрып, салт-дәстүрін дамытуға әкелумен бірге,
күштеп қоныс аударылған халықтардың өткен тарихын жарыққа шығарып және
болашақта өркендеу жолын анықтау мүмкіндігіне жол табу. Бертінге дейін
Кеңес үкіметінің тарих ғылымында депортацияланған халықтардың трагедиялық
тағдырына, жер аударудың зардаптары, халықтарға тағылған кінәнің үстірттігі
және көшірілген топтар туралы жазылған үлкен еңбектер жоққа тән еді. Күштеп
жер аударылғандарды тарихи тұрғыдан ғылыми негізде жазу тек 80-жылдардың
екінші жартысында ғана қолға алына бастады. Бірақ жаңа заман зерттеулерінде
депортация екпіні жазылғанымен, онымен тығыз байланыста жатқан зардаптары,
қудалауға ұшырауы, жеке-жеке орналасуы, бейбіт өмірлерін тәртіпке келтіру,
экономикасы мен мәдениетін зерттеу жеткіліксіз деңгейде жазылды.
КСРО Үкіметінің, халықтарды жер аудару туралы қаулы - жоспарлары,
олардың іске асырылуы, жер аударылған халықтардың құйтырқы саясаттан
құлдыраған тарихи атамекендері, тұрмыстық және құқықтық жағдайы жөніндегі
құжаттарды алғаш рет Ресей ғалымдары Н.Ф. Бугай, В.Н.Земсков, А.М.Некрич
жариялады [4].
Осынау кеңбайтақ Қазақстанның тәуелсіздік алуы тек қана қазақ халқы
тарихының ақтаңдақ беттерін ашып қана қойған жоқ, сонымен қатар
атамекендерінен қуылып, күштеп қоныс аударылған, бүгінде екінші отанында
тұрақтап қалған басқа да ұлт өкілдерінің өткен тарихының көлеңкелі
тұстарының шынайы беттерін ашуға жағдай туды. Айтулы мәселеге орай
еліміздегі жер аударылған халықтар тарихын жазуға үлес қосқан көрнекті
ғалым, академик М. Қ. Қозыбаев болды [5].
Қазақстанға күштеп көшірілген халықтарды атамекендерінен жер аудару
саясатының жасырын ұйымдастырылып, орындалу барысын қашан және қанша
адамның Қазақстанға қалай орналасқанын, еңбек армиясына қатынасуын нақты
деректермен талдау жасай отырып дәлелдеген Қ.С.Алдажұмановтың Күштеп
көшіру: жымысқы саясат, басқыншылық әрекет, Қ.С.Алдажұманов пен
Е.К.Алдажұмановтың Депортация народов – преступление тоталитарного режима
зерттеулері мазмұны мен маңызы тереңдігімен ерекшеленеді [6].
Тарих ғылымының докторы Т.О.Омарбеков “ХХ – ғасырдағы Қазақстан
тарихының өзекті мәселелері” еңбегінде халықтарды күштеп жер аударудың
демографияға тигізген әсері, соның ішінде, кәріс халқының осы тарихи үрдіс
барысында басынан кешкен қасіретін зерделеген. Ұлы Отан соғысы мен соғыстан
кейінгі жылдардағы күштеп жер аударылған халықтардың азаматтық құқықтарын
шектеу жағдайындағы өмірі мен олардың жер аударылу себептерін, олардың
бостандық алып, өз елдеріне қайтарылуы, ақталуы мәселелерін тұжырымдаған
бірнеше мақалалар жариялаған Академик М.Т.Баймаханов болды. [7].
Ұлы Отан соғысының басталуы кеңестік немістердің қайғылы
тағдырларының негізгі себебіне айналды. Қудалануы, кінәсіз айыптар тағылуы,
олардың болашақтарына ауыр соққы болып тиді. Жалпы қудалаудың негізгі
нысанасы болған немістердің тарихына орай Г. Вормсбехер, Кичихин А.Н., Л.
А. Бургарт, В. П. Емельянов, А.В. Фитц сияқты авторлардың еңбектері, құнды
деректермен тарихнамаға қосылған үлес екені аян [8].
Қазақстанға жер аударылған халықтар мәселесіне байланысты
Қазақстандағы тарихи демографиялық үрдістердің орны айрықша. Кеңестік
тоталитарлық жүйе кезеңінде халықтың демографиялық құрамы өзгерістерге
ұшырап отырады. Соғыс жылдарында және одан кейінгі кезеңде халықтардың лек-
легімен республикамызға күштеп қоныстандырылуы, олардың тууы мен өлімі,
шектеулері алынғаннан кейінгі атамекеніне оралу кезіндегі тарихи-
демографиялық дамуы, олардың сандық, жыныстық көрсеткіші жөнінде ғылыми
талдаулар жасалды. Бұл мәселе М.Х. Асылбеков пен А.Б.Ғалиевтің,
А.Н.Алексеенконың, М.Тәтімовтың, Л.Т. Қожакееваның, М.Х.Асылбеков пен
А.И.Құдайбергенованың зерттеулерінде талданған [9].
Тоталитарлық жүйенің тұсында арнайы жазалау орындары - еңбекпен түзеу
колониялары үздіксіз жұмыс істеді. Түрлі себептермен тұтқындалғандар мен
күштеп қоныс аударылған халықтардың “отанын сатқандар” ретінде лагерлерде,
жазасын қалай өтеп, көптеген қиыншылықтар мен кедергілерге кездескеніндігі
туралы С.Д.Дильманов, А. А. Росляков, К.С.Алдажұманов, Г.Бельгер, О.Дымов
және т.б. еңбектерінде айтылады [12]. Қазақстанға жер аударылғандардың
өмірі мен тағдыры туралы деректер Т.Көлбаев, А.Хегай және А.Т.Орымбаевтың
еңбектерінен көрініс тапқан [13].
Н.Э.Масанов, Ж.Б.Абылхожин, И.В.Ерофеева, А.Н.Алексеенко,
Г.С.Баратованың ұжымдық еңбегінде әртүрлі ұлттар мен ұлыстардың тарихи-
мәдени дамуы, ортақ тағдырлары, олардың саяси, әлеуметтік-экономикалық,
мәдени-өркениеттіліктің бірлігі негізінде, өзара байланыста өмір сүріп,
даму үрдісін тарихи фактілерге сүйене отырып саралаған [14]. Ж. А.
Ермекбаев, Ф.Осадчий, Ж.О.Артыкбаев, М.Ч. Калыбекованың еңбектерінде
Қазақстанға күштеп жер аударылған халықтардың орналасуы, қилы тағдыры, сол
жерлерде тұрақтап қалуы ғылыми негізде сараланған [15].
Қазақстанға жер аударылған халықтар және олардың республиканың халық
шаруашылығын дамытуға қосқан үлесі (1946-1960 жылдар) тақырыбына жазылған
Қ.Қожаханованың кандидаттық диссертациясы 1946-1960 жылдар аралығындағы
депортацияға ұшыраған халықтардың халық шаруашылығын дамытуға қосқан үлесін
саралайды. 2008 жылы қорғалған Н.А.Абуовтың Депортация народов в Казахстан
1936-1957 гг. (на материалах Северо-Казахстанской и Кокчетавской областей
тақырыбындағы кандидаттық диссертациясының зерттеу нысаны 1936-1957 жылдары
Солтүстік Қазақстан және Көкшетау облыстарына жер аударылған және осы
жерлерде арнайы қоныс аударылғандар мәртебесінде мекендеген халықтардың
құрамы, жер аударылған халықтардың өміріндегі болған үдерістер болып
табылады.
Қазақстанның тарихшы-корейтанушысы Г.В.Кан ең алғашқы толыққанды
ғылыми-құжаттық зерттеуі История корейцев Казахстана тарихи очеркінде
кәрістердің Орта Азия аймағымен байланыстары, кәрістердің Қазақстанға қоныс
аударуы және оның салдарлары туралы мұрағаттық құжаттар негізінде қызықты
мәліметтер береді.
Көптеген бұрын құпия болып келген мұрағат құжаттарының ашылуына
байланысты жер аударылған халықтардың соғыстан кейінгі жағдайын, республика
халық шаруашылығының әр саласында қалай еңбек еткенін көрсететін құжатты
жинақтар жарық көрді. Сонымен бірге Ресейден шыққан “Сборник
законодательных и нормативных актов о реабилитации жертв политических
репрессий ” (М.1993г.) және екі томнан тұратын “История Российских немцев в
документах” (1763-1992 г.г.), (М.,1994) атты жинақтарда да жер аударылған
халықтарға қатысты құқықтық құжаттар жарияланды [16]. Міне, осы
материалдардан да қажетті деректер алынды.
Тақырыптың тарихнамасы, жер аударылғандардың соғыстан кейінгі
кезеңдегі тарихы, олардың Қазақстанның халық шаруашылығын дамытудағы үлесі
әлі де арнайы зерттелмегенін көрсетеді. Бұл тақырыпқа әлі талай ұлттың
өкілі, бірнеше ұрпақ ғылыми еңбек жазары анық.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақстанға күштеп жер аударылған
халықтардың тарихи тамырын, көшу себептерін, орналасуы мен жергілікті
халықпен үйлесіп кете отырып, ел шаруашылығына майдан жылдарында қосқан
үлестерін зерделеу, осы еңбектің мақсаты болып саналады. Жалпы жер
аударылған ұлттардың соғыс кезі мен одан кейінгі жылдардағы Республиканың
халық шаруашылығын қалпына келтіріп, дамытуға қосқан үлесі Қазақстанның
ғылымында жеткіліксіз зерттелген мәселелердің бірі. Осыған байланысты
жұмыстың өзектілігі мен практикалық маңыздылығын ескере отырып, алға
қойылған мақсатты жүзеге асыру барысында мынандай міндеттерді шешу
қажеттілігі туындайды:
- Қазақстанға жер аударылған халықтардың ел төңірегінде орналасуы;
- Жер аударылған халықтардың материалдық - тұрмыстық жағдайы;
- Жер аударылған халықтардың соғыстан кейінгі халық шаруашылығын
қалпына келтіруге атсалысуы;
- Жер аударылған халықтардың білім алуы мен мәдени дамуы;
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І- тарау. Әртүрлі ұлттардың Қазақстан территориясына
жер аударылуы мен қоныстандырылуы
1. Жер аударылған ұлттардың Қазақстан төңірегіне орналасуы.
Жер аудару (депортация) жалпақ тілмен айтқанда – қоғамдық тәртіпті
бұзып, ел саясатына, экономикасына, қауіпсіздігіне нұқсанын келтіретін
жеке адамдарға қолданылатын жаза десек, бүкіл бір ұлт өкілдерін
жанұяларымен зорлап басқа жаққа жер айдау, ең сорақы қылмыстардың бірі
деуге болады. Бұл – тоталитарлық жүйенің ең қатыгез қылмыстарының ірісі
еді. Ұлт болып ұйып отырған өңірлерінен қыстап көшіру, олардың
отбасыларының ғана зұлматы емес, сол халықтың да өскелең өміріне балта шабу
болып саналады. Яғни, мәдени дамуы кешеуілдеді, салт-дәстүрі көмескіленді,
санасы күңгірттенді, болашаққа деген сенімі азайды.
Осы жер аударылған халықтарды, Қазақстанға орналасқаннан кейін де
республика ішінде бір жерден екінші жерге көшірді. Себебі, жер аударылған
халықтар арзан жұмысшы күші ретінде қолданылса, екінші, ауыр тұрмыс
тауқыметіне, қатаң тәртіптерге шыдай алмағандықтан олардың қашуын тоқтату
мақсатында қалалардан, аудан орталықтарынан, теміржол стансаларынан алыс
аудандарға орналастырды. Бұл сол кездегі елдегі жағдайды ауырлатты, қосымша
көп шығынды талап етті, қаржы тапшылығына әкеліп соқты.
Егер байқап қарасақ соғыстан кейін, тек жер аударылғандардың ғана
емес, жалпы халықтың тұрмыстық - материалдық жағдайы ауыр болды. Себебі,
халық шаруашылығында соғыс салған ауыртпашылықтан арылу оңайға түскен жоқ.
Халық шаруашылығының өнеркәсіп, транспорт саласында, құрылыста, ауыл
шаруашылығында жұмысшы күші, оның ішінде маман жұмысшылар жетіспеді. Жер
аударылған халықтарға арналып салынатын үй құрылыс материалдары, кең
қолданылатын тауарлар тапшы еді. Ал көшіп келгендер болса, өндірістік
кәсіпорындарының іргетасын қалауға, ел экономикасын көтеруге атсалысты. Бұл
кезде халық шаруашылығына ең керекті электроэнергия қуаты, шикізат
материалдары жетіспеді. Алыс аудандарға орналастырылғандарда, ауыл
шаруашылығы үшін, жер жыртуға арналған техника немесе егін себетін дәнді
дақылдар тұқымы болмады. Халық шаруашылығын тез арада қалпына келтіруге,
жаңа техниканы меңгерген мамандардың және жұмысшы күшінің жетіспеуі үлкен
кедергі болды. Осындай, кейін қалған шаруашылықты қалпына келтіру шараларын
іске асыруға, барлық ұлттар жұмылдырылды.
Қазақстанға жер аударылған ұлттар да, халық шаруашылығын қалпына
келтіріп, дамытуға бар күштерін салды. Олар өнеркәсіп пен транспорт және
ауыл шаруашылығы салаларындағы қажырлы еңбектерімен, елдегі экономиканы
көтеруге жұмылды. Халық шаруашылығы қалпына келтіріліп, оның дамуынан,
елдің тұрмыстық жағдайы түзеле бастады. Халық шаруашылығын қалпына
келтірудегі оны өркендетудегі жұмыста ерен еңбектерімен көрінгендер жер
аударылған ұлттар арасынан көптеп кездесті.
Дегенмен жер аударылғандарға арналып шығарылған қатал тәртіптер,
қаулы – қарарлар олардың шектеулері алынғанға дейін күшін жойған жоқ.
Өйткені білім алуларына, өз еркімен қоныс аударуларына немесе еріктен тыс
жұмыстарға салуға әлі тыйым жоқ еді.
1956-жылы олардың шектеулері алынғаннан кейін атамекендеріне
оралуларына, ерікті білім алуларына т.б. бар мүмкіндіктер ашылды.
Тоталитарлық жүйе жер аударылған халықтарды барынша тұсаулап ұстады.
Халықтарды жер аударту оларды тілінің, дінінің, салт - дәстүрінің дамуына
кедергі келтіріп, болашақтарының құрып кетуіне әкеп соқтырды.
1930-жылдарда Қазақстан төңірегіне жаппай еріксіз жер аудару
басталған еді. Ол өзі үш бағытта жүрген болатын.
Біріншісі жоспарлы түрде Қазақстанның ауыл шаруашылығы мен
өнеркәсібін дамыту үшін, яғни жалпы ел экономикасын көтеруге бағытталып
көшірілген жұмыс күші. Осыған байланысты 1928-1932 - жылдарда РКФСР-ден
Қазақстан төңірегіне 100 мың шаруашылық нысаны әкелінді.
Екіншісі 1936-жылдан бастап әлеуметтік топтар қудаланып еріксіз жер
аударылса, үшіншісі – ең сорақысы ұлттық белгіге қарап, күштеп көшірілу
басталған болатын. Оған Батыстан да, Шығыстан да, Орталықтан да, Таулы
аймақтардан да көптеген ұлттар кірді: олардың салт - дәстүрлері де, тілдері
де, тұрмыс – тіршіліктері де, күптеген жерден күрт өзгеріп шыға келді.
Осынау бір тарихта орын алған тоталитарлық жүйенің “мызғымас” бұғауы
өзгерістерге ұшырап, адамзат талабына орай, оң бағытқа бастады. Ендігі
жерде бұғаудан босаған ұлттардың ерекшелігі мен жеке даму сатысы өз алдына
өріс алды. Тарихи оқиғаға себеп болған мәселелер терең зерделеніп, өткенді
қайталамас үшін, қателіктерді терең зерттеп, оны жалпы жұртқа айғақтап,
өркениетті, мәдени тұрғыда бағдарлау көзделді.
Үкіметтің үлкен трагедиялық оқиғасының нәтижесінде, жер аударылған
халықтар, әрбір республикаларға бөлініп - бөлініп орналастырылды. Жер
аударылған халықтардың басым бөлігі шектеулері алынғаннан кейін араға он
жыл салып, қайта құрылған атамекендеріне оралды. Жер аударылғаннан қайта
оралғанға дейінгі уақыттағы олардың этнос ретінде мәдениетіне, тіліне, салт-
дәстүріне, экономикалық дамуына және ұлттық құрамының жетілулеріне қиянат
келтіріліп, бірлігіне орасан зор нұқсан келді.
Дегенмен, адамзаттың әділет күресі мен жарқын өмірге ұмтылысының
нәтижесінде, заман ағымының әрі қарай аяқ басуы, олардың еріксіз келген
орында шегерілмей, атамекендеріне оралуы немесе тұрақтап қалған
жерлерінде, олардың осы елдің азаматтары ретінде қайта қалыптасуына
септігін тигізді.
Қазақ жеріне адамдардың толассыз келуі, соғыстан кейінгі жылдарда да
жалғасып жатты. Соғыстан кейінгі жылдардағы адамдардың келуі өнеркәсіп
ошақтарын салу үшін, жұмысшы күшін толықтыру десек, екінші бір кезеңі тың
және тыңайған жерлерді игеру тұсында, басқа ұлт өкілдерінің келуімен
жалғасып жатты. Бұл әрекет, Қазақстанның үлкен төңірегін игеруге
бағытталған шара еді.
Біз көтеріп отырған мәселе,тоталитарлық жүйе еңгізген – депортация,
жер аударылған халықтардың толып жатқан жағдайының қиындығына төтеп беріп,
қысылтаяң кезеңде, бар ауыртпалықты көтере білді.
Соғыс кезінде “жеңіс үшін” деп атқарылған (бұл да еріктен тыс) іс -
шараның бірі - еңбек армиясымен байланысты. Еңбек армиясында жұмысшы
халықтың еңбектегі ерлігі айтылады. Кеңес үкіметі үстемдік құрып тұрған
кезеңде болған соғыс жылдарында, еңбек армиясына негізінен күштеп қоныс
аударылғандар қатыстырылды. Жеңіске және соғыстан кейінгі тұралаған
шаруашылықты қалпына келтіруге – еңбек армиясына қатынасқандардың қосқан
үлесі көп. Бірақ, еңбек армиясына қатынасқандардың қандай жұмыстар
атқарғандығы туралы деректер өте аз сақталды. Оларға ешқандай абырой- атақ
та берілмеді. Еңбектері бағаланбады.
Бұл сөздерімізге дәлел келтіре кетейік. “Өкінішке орай мен кеңестік
немістердің қасіретін білмеппін. Тарихшылар олардың тағдыры туралы жақ
ашпаған. Коммунистер Волга жағалауында кирхе мен приходтарды жауып,
құлшылық етуге тыйым салған. Одан соң газет, мектеп, клуб, театрларын
жапты, неміс зиялыларын құртты. 1941 жылдың 28- тамызында Сталиннің жарлығы
шығып, бүкіл кеңестік немістер сатқын, Гитлердің тыңшысы болып шыға келді.
Ер адамдарды еңбек армиясы мен түрме жұмыстарына, ал әйелдер мен қарттарды
1 миллион 200 мың адамды мал таситын вагондарға отырғызып Қазақстан мен
Сібірге жер аударды”, дейді Федор Осадчий “Рабы безумной власти” деген
еңбегінде [17].
Қуғынға ұшыраған ұлттарды Қазақстанға жаппай зорлап жер аудару
30-жылдардың соңында жаппай өріс алды. Бұл сорақылық - белгілі бір ұлттарға
қатысты етек жайды.
КСРО ХКК (Кеңес Советтік Республикалар Одағы Халық Комиссарлар
Кеңесі) – нің 1936 – жылғы 28 – сәуірдегі қаулысына сәйкес, Украинаның
шекаралық аймақтарынан 35 820 поляктар жер аударылды. Оның 35 739 (99,8%)
Қазақстанға қоныстануға жіберіліп, негізінен Солтүстік өңірлерге
орналастырылды.
1937-1939-жылдары Қазақстанға әзербайжандар, күрттер, түріктер,
армяндар, кәрістер, т.б. ұлттар көшірілді. Сөйтіп, 1926-1939 жылдардағы
есеп бойынша Қазақстан халқының ұлттық құрамы күрт өзгеріске ұшырады.(1-6-
шы кестелерді қараңыз).
№ 1- ші кесте 1926, 1939 жылғы Бүкілодақтық халық санағы бойынша
1926 – 1939 жж. Қазақстан халқының саны.
1939 ж. 1939 ж. 1926 ж-
1926 ж. ға. % - дық
Көрсеткіш үлес
Халық %-дық Халық %-дық
саны үлес саны үлес
мың салмағы мың салмағы
адамға адамға
Барлық тұрғындар6229,9 100,0 6394,6 100,0 102,6
Қазақтар 3627,6 58,2 2317,6 36,4 64,2
Орыстар 1274,0 20,5 2635,6 41,2 206,7
Украиндер 860,2 13,8 676,8 10,6 78,7
Немістер 58,7 0,9 93,6 1,5 159,4
Басқалар 408,5 6,6 661,0 10,3 161,8
Берілген кестеде көрсетілгендей, екі санақ аралығындағы 12 жыл ішінде
Қазақстан халқының саны небәрі 2,6 пайызға ғана өскен, бұның негізгі себебі
бір жағынан 30-шы жылдардағы ашаршылық болса, екінші жағынан 20-30-шы
жылдардағы көші-қон үрдісі болды. 1926 ж. Қазақстан халқының құрамында үлес
салмағы бойынша барлық тұрғындар саны жүз пайызды құраса, қазақтар 58,2
пайыз, қалғандары орыстар, украиндар, немістер және басқа ұлт өкілдері
көрсетілген. Ал 1926 жылмен салыстырғанда 1939 ж. қазақтардың үлес салмағы
азайып, басқа ұлт өкілдерінің үлес салмағының өскенін көреміз[18].
Жоғарыдағы кестеге қарағанда КСРО-да кейбір ұлттардың өкілдерін жер
аудару саясаты соғысқа дейін жүргізіле бастаған. Мысалы, отызыншы жылдары
Қазақстанға КСРО-ның басқа өлкелерінің “тап жаулары” деп кулактар, дін
өкілдері, ақсүйектер, патша үкіметі әкімшілік орындарында қызмет еткен
шенеуніктер – барлығы 360 мыңдай адамдар жер аударылды [19]. Осындай
саясаттың нәтижесінде КСРО үкіметі, 30- жылдардағы ашаршылық кезінде халқы
сиреп қалған Қазақстан сияқты жерлерде өнеркәсіп құрылысын өркендету, оның
табиғи байлықтарын игеру мақсатымен адам күшін шоғырландырып, еңбек
ресурстарын көбейтуге тырысты. Норильск, Магадан, Колыма, Батыс және Шығыс
Сібір, Қиыр Шығыс, Солтүстік Орал сияқты нашар игерілген өлкелердің де
табиғи байлықтарын ашып, өндіріске қосу жұмыстары,жаңа кәсіпорындар мен
қалалар салу қызу қарқында жүргізілді. Жер аударылғандарды ең ауыр
жұмыстарға салды.
Осы саясат жеке этностар мен тұтастай ұлттарға бағытталды. Кеңес
үкіметінің күштеп қоныс аудару саясатына алдымен Қиыр Шығысты мекендейтін
кәрістер ілікті.
Жапон үкіметінің жаулау соғысы тұсында шекара маңындағы кәрістерге
сенімсіздік білдіріліп, елдің ішіне қарай көшірсе, Кеңес үкіметі де жапон
армиясына жасырын қызмет атқарулары мүмкін деген күдікпен, кеңестік
кәрістерді жер аударды. Содан кейін Әзірбайжан, Армян республикаларынан
шекараға жақын орналасқан күрд, армян, парсы, түрік халықтарының кейбір
өкілдері Қазақстанға жер аударылды.
Тарихтың қайғылы оқиғалары ретінде сталиндік жазалау мұнан кейінгі
кезеңде де жалғаса берді. Екінші дүние жүзілік соғыс басталған кезде,
гитлерлік әскерге көмектесуі мүмкін деген желеумен Еділ бойынан немістер
қудаланды. Ленинград аймағынан немістер мен финдер де Қазақстанға күштеп
жер аударылды. Мәскеу қаласынан, Мәскеу облыстарынан және Ростов
облыстарынан немістерді Қазақстанның Қарағанды облысына, Жамбыл облысына,
Қызылорда облысына, Оңтүстік Қазақстан облыстарына орналастырды. Немістер
Краснодар аймағынан, Орджоникидзе аймағынан, Тула облысынан, Кабардин –
Балқар АКСР - інен, Солтүстік-Осетия АКСР-інен де жер аударылып, ондағы
немістер Қазақ КСР- іне орналастырылды. Немістер Қазақстан Республикасына
Запорож облысынан, Сталин облысынан және Ворошиловград облысынан, Грузия
Республикасынан, Әзірбайжан Республикасынан және Армян Республикасынан
көшірілсе, Дағыстан Республикасынан және Шешен-Ингуш АКСР-інен немістерді
жаппай жер аударып жіберді. Бұл шара үнемі жалғасып отырды.
Бұл іс-шара, Одақтың Жоғарғы Кеңесі Президиумының “Поволжьеде тұрып
жатқан немістерді қоныс аудару” туралы жарлығынан бұрын басталып, кейіннен
жаппай етек алды.
Ұлы Отан Соғысы жылдары КСРО-да 1,4 млн-дай неміс ұлтының азаматтары
тұрған. Соғыс басталғаннан кейін жоғарыда көрсетілгендей бұл этнос жан
жаққа күштеп таратылды және неміс автономиясы жойылды, Қазақстанға
немістердің 1 млн - нан астам адамы қоңыс аударылды. Мұндай шаралар басқа
да жер аударылған Кеңес халықтарына жүргізілді. Қаулыда бұрынғы Неміс
республикасының әкімшілік-төңіректік құрылымының одан кейінгі тағдыры
қаралып, жойылды.
Сонымен “Волга жағалауы немістерін Қазақстанға көшіріп орналастыру”
Қаулысы бойынша (Ол кездердегі ресми құжаттардың бірінде де жер аудару –
депортация деген термин мүлде қолданылмайды) және “Немістерді Грузиядан,
Әзербайжаннан және Армян КСР-нан көшіру” туралы құжаттарға байланысты 1941-
жылдың 10- желтоқсанында 34 970 неміс ұлтының адамы Қазақстанға жер
аударылса ал 1942-жылдың 5- қаңтарында 382 102 адам келіп Республика
көлемінде былайша орналасқан: [20]. 1. Алматы облысы - 8 930 адам, 2.
Ақтөбе облысы - 11 431 адам, 3. Шығыс Қазақстан облысы - 28 069 адам, 4.
Жамбыл облысы - 10 486 адам , 5. Қарағанды облысы - 20 539 адам, 6.
Қызылорда облысы - 4 682 адам, 7. Қостанай облысы - 4 920 адам, 8. Павлодар
облысы 5 353 адам , 9. Солтүстік - Қазақстан
облысы - 62 483 адам, 10.Семей облысы - 39
196 адам , 11. Оңтүстік Қазақстан облысы - 2 432 адам.
Осынау арнайы жер аударылған немістерді Қазақстанда қарсы алып,
оларды орналастыру алдын - ала ойластырылғанымен, оның бәрін тиянақты
жайғастыру мүмкін емес еді. Теміржол қатынасы нашар, жергілікті басшылар
оларға немқұрайлы, тіпті қатыгез қарады, күннің суығы тағы басқа факторлар
немістердің қасіретін қоюлата түсті. Мемлекеттің саясаты бойынша, оларды
ауылдық жерлерге орналастырып, жетіспейтін еңбек күшін соларға атқарту
мәселесі күн тәртібінде тұрды. Ұлттарды жер аудару кезінде әрбіріне айып
тағып, қаулы қабылдап, оларды өзінің бұрынғы автономиялы жерінен айырып,
еліміздің басқа өңіріне қоныс аудару, әрине, зорлықтың ең дөрекі түрі еді.
Мұндай қаулылардың қатарына “Қарашай автономиялық облысын жою және
оның территориясын әкімшілік төңірегін қайта құру” жатады, өйткені неміс
басқыншыларының Қарашай Республикасына басып кірген кезде көптеген
қарашайлықтар опасыздық көрсетіп, сатқындық жасаған. Көптеген адамдарды
немістерге ұстап берген, неміс-фашистерінің құрған ұйымына кіріп, Кеңес
Үкіметіне қарсы соғысқан. Немістердің Закавказье асуынан өтер кезде,
оларға жол көрсетіп, тиісті жерлеріне дейін алып барған. Ал неміс
басқыншылары бұл жерден қуылғаннан кейін, үкімет құрығынан қашып жүрген
қарақшыларды (бандиттерді), гитлер фашистерінің агенттерін қудалау, ұстау
басталды, - деп айып тағылды. Осыған байланысты бұл ұлтты қатаң жазалау
мақсатымен, 70 мыңға жуық тұрғыны бар Қарашай Автономиялық облысын жойып
жіберді. Ал шындығында бұл құжат нақақтан жала жабу еді. Жарлықта
айтылғандай “көптеген қарашайлықтар, Кеңес Одағының басқа аудандарына қоныс
аударылады”, делінген. Сөйтіп, қазақ жеріне олардың 36 мыңнан астам адамы
ілікті. Ал қоныс аударылғандар қарашайлықтар еді. Кейбір жекелеген қарашай
азаматының кінәсінен, барлық қарашай халқына жағылған айып осындай болды.
Негізінен көптеген қарашайлықтардың кінәсі, сот арқылы анықталуға тиіс еді,
алайда кінәлі адамдарды егжей - тегжейіне дейін анықтауға сол кездегі Кеңес
үкіметі басшыларының соғыс уақытында ынта - жігері де болмады. Осының
нәтижесінде, қылмыстық жазаға барлық қарашай халқы ұшырады. Мұндай тұтас
бір халықты жазаға тарту тек тоталитарлық заң ережелеріне тән мәселе еді.
Әйтпесе басқа ұлттарда жеке сатқындар болмаған ба?
Осындай қаулылардың қатарына “Қалмақ Автономиясын жою және РКФСР
құрамында Астрахань облысын құру”, “Шешен-Ингуш автономиялық Республикасын
жою және оның әкімшілік-төңіректік құрылымы”, “Кабардин-балкар
Республикасында тұратын балкарларды қоныс аудару”, “Кабардин-балкар
Республикасын Кабардин Автономиялық Республикасы деп қайта өзгерту” және
басқалар жатады.
Егер соғысқа дейінгі халықты жер аудару заңдылығы сол кездегі
Конституцияға, заң тәртібіне, жариялылыққа қарсы элементтерді жасыруға
тырысса, ал Ұлы Отан соғысы жылдары жер аударылған халықтарға қатысты
ешбір заңдылықтар болған жоқ, оларға ешқандай жеңілдіктер (аурухана,
мектеп, ақшалай көмек) жасалынған жоқ. Соның әсерінен жекелеген күштеп
көшірілген халықтың қоныстанған жерлерінде қанша уақытқа дейін болатындары
туралы білуге де мүмкіндіктері болмады.
Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдары жер аударылғандарды еңбекке
пайдалануға байланысты адам санындағы өзгерістер көп болды. Себебі соғыс
жылдарында, тек Солтүстік Кавказ, Грузин, Қырым автономдық республикасынан
келген 500 мыңнан астам адамды орналастыру қиын болды. Оларға тұрғын үй
жетіспеді. Жаңа жерге бейімделе алмауынан олардың жұмысқа орналасуларында
да көп қиыншылықтар туды. Сол себептен жер аударылғандардың еңбекке
жарамдыларын ауылшаруашылық, өндірістік жұмыстарға және оларға арналып
салынып жатқан тұрғын үй құрылысы жұмыстарына пайдаланды.
Мысалы, 1946 жылы 1 қаңтар есебі бойынша Қазақстан Республика-сына
Солтүстік Кавказ, Грузин, Қырым автономдық Республикасынан 107 272 отбасы
(412 191 адам) орналастырылды. Кейіннен бұған тағы да 5 955 отбасы (23 362
адам) келіп қосылды. Оның ішінде 4 641 адам туылғандар болды. Олар
Қазақстан Республикасына былай орналастырылды:
1944-1945-жылдары Қазақстанға жер аударылған шешен мен ингуш
ұлттарының өкілдерін Ақмола, Ақтөбе, Алматы, Шығыс - Қазақстан, Жамбыл,
Қарағанды, Қызылорда, Көкшетау, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан,
Талдықорған және Оңтүстік Қазақстан облыстарына орналастырды. Бұларды
арнайы жер аударылғандар деп әр облысқа былайша бөлді:
Қарағанды облысына 10 000 жанұя - 50 000 адам. Оның ішінде өнеркәсіп
орнына 29 мың адам (Қарағанды көмірге - 7 000, Жезказған комбинатына 13
000, қара металлургия заводы құрылысына - 5 000, жергілікті өнеркәсіпке - 4
000 адам бөлінді).
Алматы облысына 6 000 жанұя - 30 000 адам. Олардың бәрі теміржол
бекеттерінде жүкші немесе ауылшаруашылығында, мал шаруашылығында еңбек
етті. Жер аударылғандар тұрғылықты халықтың үйлеріне, бос үйлерге,
кеңселерге орналастырылды. Бір түйір жейтін тамағы жоқ жандарға,
жергілікті халық жанашырлық танытып, талғажау етіп отырғанымен бөліскенін
айтқан абзал.
Ақтөбе облысына 8 000 жанұя - 40 000 адам. Олардың басым көпшілігі
колхоздарға жіберіліп жер өңдеу, мал шаруашылығында еңбек ететін болса,
мамандығы бар жер аударылушылар, Темір ауданындағы мұнай өндіру кәсіпорнына
жіберілді.
Ақмола облысының колхоздарына 10 000 жанұя – 50 мың адам жіберілді.
Егін шаруашылығына қол күші қажет бұл өңірге адамдар қажет болатын. Оларды
орналастыру, тұрғындарды ығыстырып үйлеріне кіргізу, колхоз кеңселеріне,
бос үйлерге қоныстандыру арқылы жүргізілді.
Шығыс Қазақстан облысына 6 000 жанұя - 30 000 адам жіберілді. Оның 6
000 - өнеркәсіпке, 20500 адам - колхоздарға, 3500 адам - совхоздарға.
Қостанай облысына 10 020 жанұя, 50100 адам жіберілді. Оның 39 000
адамы колхоздарға, 11 100 адамы совхоздарға. Солтүстік Қазақстан облысына
10 000 жанұя - 50 000 адам жіберілді. Оның 45 000-ы колхоздарға, 5 000-ы
совхоздарға. Семей облысына 6 000 жанұя - 30 000 адам жіберілді. Оның 25
000 адамы - облыс колхоздарына, 5 000 адамы совхоздарға. Қызылорда облысына
4 000 жанұя - 20 000 адам жіберілді. Павлодар облысына 10 080 жанұя – 50
400 адам жіберілді. Оның 42 000-ы колхоздарға, 8400-і совхоздарға
жіберілді.
Сонымен, Қазақ КСР- і бойынша 40 000 адам қабылданды. Олардың ішінде
колхоздарға 325 000 адам, совхоздарға 40 000, өнеркәсіпорындарына -35 000
адам орналастырылды.
ҚКСР-і Халық комиссарлары кеңесі Төрағасының орынбасары (Тәжиев) ҚКСР-
і ішкі істерінің халық комиссары (Богданов) “22” желтоқсан 1943ж. [21].
Міне, осы жер аударылғандардың келген кездегі әр ай сайын тіркеліп
отырған құжаттарында, жаңадан қосылғандар мен басқа жерге ауыстырылғандар,
туылғандар мен қайтыс болғандар, әскерден және әскери ауруханадан
оралғандар, ажырап кеткен отбасылардың қайта қосылуы, ажырасып кету
өзгерістеріне байланысты дәл есептік санын тура айту қиын. Мысалы, 1946ж. 1
- шілдесінде Қазақстан Республикасында 105 980 отбасы (405 000 адам)
тіркелінген. Бұған түрмеден босатылған 7 000 адам, әскер қатарынан келген 6
000 адам, жаңа туылғандар 8 000 адам, барлығы 21 000 адам келіп қосылған.
Сонда жалпы саны 426 000 адам болған. Сол сияқты басқа көрсеткіштерде 1946
ж. шілдеде Қазақстан территориясында 111 980 отбасы (426 021 адам)
тіркелінген [22].
Ал, 1947 жылы 1 қаңтардағы есеп бойынша, қоныстанғандарды ұлтына
қарай бөлсек, шешен - ингуш 82 650 отбасы (317 375 адам), балкарлар 4 924
отбасы (17 269 адам), қарашайлар 9 450 отбасы (38 387 адам), қалмақтар 752
отбасы (1 937адам), Грузиядан келгендер 6835 отбасы (27 256 адам), Қырым
татарлары 1 481отбасы (4227 адам) келіп орналыстырылған.
Жалпы саны 106 092 отбасы (402 451адам) 16 қала, 151 аудан, 3 239
колхоз және 215 совхоздарға бөліп - бөліп орналастырылды. Осындай күштеп
қоныс аударғаннан кейін де, келген жерлерінде оларды өз топтарынан 15 - 20
отбасынан әрбір қалаларға бөліп орналастыру, олардың тілін, дінін,
мәдениетін ақсатты, оның дамуына үлкен зардабын тигізді, ғасырлардан келе
жатқан салт-дәстүрінен айырды, санасын улады. Болашақтан үмітін үзді.
Жалпы, осындай қайғылы оқиға басқа елдерде болған ба? Болған.
Мысалы АҚШ-тың ресми басшылығы, жапондардың Перл- Харбордағы АҚШ
әскери-теңіз базасына шабуыл жасаған кезде, американдық жапон ұлты
өкілдерін зорлап көшіргендеріне кешірім сұрады.
Бұл сорақы істі - жер аударуды “жалғыз Сталин шешті”,- деу оңай
шаруа болар еді. Ал, ресейлік тарихшы В .А. Бердинский былай деп жазады:
“Өзінің теріс пиғылы, жеке басының ұнату ұнатпауына байланысты көңіл- күйі
көптеген ұлтты жер аударғанымен, нақты “жау халықты” дөп басып таңдап
тұзаққа іліктіруде батыс грузияның Мегрели (Мингрелий) облысында туып -
өскен Берияның ролі одан да зор болды”, - дейді [23].
Одақ Министрлер Кеңесінің №2214-56 айрықша қаулысымен 1949 жылы
Талдықорған облысына тағы да 428 гректер отбасы көшірілді. Октябрь ауданына
150 отбасы, Бестөбе ауданына 38 отбасы, Ақсу ауданына 150 отбасы
қоныстандырылды.
1950-жылы Оңтүстік Қазақстан облысының суармалы игерілетін жерлерінде
колхозшыларды көбейту керек болды. Ол былай жүргізілді. КСРО Министрлер
Кеңесінің 1949 жылы 6 - сәуірде № 10307 қаулысында Қазақстан
Республикасының мақта шаруашылығының одан әрі гүлдену шаралары туралы
айтылды. Осының нәтижесінде бетпақ даланы игеруге 3 мың жер аударылғандарды
көшуге үгіттеді. Алдағы жағдайларының жақсаратынына сенген олар, үлкен
үмітпен көшуге келісім береді.
Бұл әрекеттерден мемлекеттік шығындар да көбейді. Қоныстанушыларға
шығатын шығындарды есептегенде, оларды қабылдау мен шығарып салуына да
қаржы керек болды . Қоныстандырылатындардан тұрып жатқан жерлерінен жер
аударылғандар екенін білдіретін құжаттар талап етілді. Бұған қоса 5 мың
қоныстану билеті, 5 мың өтініш бланклері, мың эшалон, 500 есеп беру
бланкесі, жүз плакаттар және мың үгіттеу парақтары дайындалды [15]. Оларды
орналастыруда соғыс кезіндегідей емес, санитарлық көмектер мен дәрігерлер,
керекті құралдар, көшіретін көлік және жергілікті тұрғындардың есебінен
баспана дайындалды, басқа да ұйымдастыру шаралары қарастырылды.
Қоныс аудару қиынға түскені анық. Бұл - теміржол тасымалының жұмысын
өзгертті. Себебі, көшірілетіндер өздерімен бірге вагондарға ірілі-ұсақты
малдарын, оған керекті мал азығы(жем-шөп), азық- түлікті тиеуге тиіс болды.
Сондай-ақ, қоныс аударушылар темір жол станциясынан 200-500 шақырым
қашықтықтан жеткізілді. Оларға әр вагондағы 25 адамның орнына 30 адам үшін
ақша төленіп отырды. Бұл, біріншіден, вагондар санын көбейтсе, екіншіден
қоныс аударушылар үшін қып-қызыл шығын еді. Мысалы, бір отбасынан шыққан
жерінен есептегенде жұмсалатын нақты шығын 345,2 сомды құрады. Орналасқан
жерінен 60 сом, темір жол тасымалына 559 сом, барлығы 970 сом жұмсау керек
еді [15].
Бірақ оларға жаңа жерлерде де, жер аударылатындар екенін білдіретін
құжаттарын өзгертуге құқы болмады. МҚМ рұқсатынсыз тұрған жерінен кетуге,
үш күннің ішінде отбасындағы өзгерістер (өлімі, тууы, отбасы мүшелерінің
бірінің қашып кетуі жағдайы, т.б.) жайында командантқа мәлімдеуге міндетті
деген қолхат беретін болды. Барған жерлерде де олардың материалдық-
тұрмыстық жағдайлары төмен болды. Өйткені иесіз далаға тез арада баспана,
мектеп, аурухана сала қою оңайға түспеді. Олардың тұратын жерлері
жертөлелер, қамыстан салынған үйлер, немесе бір баспанаға бірнеше
отбасылары тұратын барактар еді. Адамдар арасында ауру-сырқаулар көбейді.
Оларға көмек беру туралы арнайы жазған хаттарына жауап келіп тез арада
шешіле бермеді. Бұл жағдай олардың наразылығын туғызды. Кері қайтуға жол
алыс, қаражат болмады және кетуге рұқсат та болған жоқ. Көбіне жақсы тұрмыс
туралы үміттері үзіліп жатты.
1948-жылдың 1-қантарында Қазақстанға жер аударылған халықтардың саны
781 170 адам (216 802 отбасы) тіркелінген. Оларды ұлтына қарай бөлгенде,
шешен-ингуштер - 338 238 адам (87 860 отбасы), қарашайлар 37 019 адам (10
013 отбасы), балқарлар – 18 142 адам (5 164 отбасы), немістер – 343 998
адам (101 479 отбасы), қалмақтар – 2 137 адам (809 отбасы), Грузиядан
келгендерден 27 210 адам (6 767 отбасы), Қырымнан 4 574 адам, (1 549
отбасы) тіркелінген [15].
Қоныстанған адамдардың, алдыңғы жылға қарағанда одан кейінгі жылы
өскенін байқауға болады. Мысалы, 1949 жылы 1 қыркүйекте Қазақстан
республикасында арнайы жер аударылғандардан – 225 895 отбасы (798 572 адам)
тіркелінді. Олардың ішінде шешен – ингуштер – 78 995 отбасы (299 170
адам), немістер – 123 113 отбасы (410 268 адам), гректер – 371 108 адам,
қарашайлар – 9 067 отбасы (33 754 адам), балқарлар – 4 772 отбасы (17 558
адам), 32 652 адам, қалмақтар – 765 отбасы (2 265 адам), Грузиядан
келгендер – 7 246 отбасы (29 699 адам), Қырымнан келгендер – 1 937 отбасы
(5858 адам) тіркелінген [15].
Сонда, 1949 жылы, қазақ жеріне күштеп қоныс аударылған халықтардың
36% орналастырылса, бұл Орта Азияның барлық республикасына әрбір 10
адамның 4-і күштеп көшірілген 51 ұлттың өкілдері болды. Оның үстіне күштеп
қоныс аударылған халықтардың көбі Қазақстанға жөнелтіліп отырған.
Мысалы, 1949 жылы Қызылорда, Талдықорған, Алматы облыстарына 45 400
адам жер аударылғандар жіберіледі деп хабарланғанымен, жеткізілген адамдар
саны 57 154 адам болған [24]. Сонда 11 754 адамды артығымен жіберген.
Осындай себептерден, келе жатқан адамдарға ғана дайындалған тұрмыстық
(баспана, азық- түлік) керек- жарақтар жетпей жатты.
Соғыстан кейінгі жылдары, еңбек армиясы болмаса да, арзан және
міндетті еңбек күші ретінде жер ауып келгендер, басқа да осы сияқты
адамдармен қатар бұрынғыша халық шаруашылығына жаппай тартылып болды.
Сол кездің өзінде- ақ, олардың көпшілігін қоныстанған орындарынан
қашуын тоқтату үшін, республика ішінде қалалардан, аудан орталықтарынан
және темір жол станциялары аймақтарынан алыс жатқан мал совхоздары мен
колхоздарға, бос жатқан жаңа жерлерді игеруге пайдаланып, осы ішкі қоныс
аудару “науқаны” әлденеше рет жүргізілді.
Мысалы, 1945-1947 жылдары “Қызыл құм” ауданы мен колхоздарында
жұмысқа жарайтын 909 адам болғанымен III - Тоғай аймағында жаңа жерде
мақта егіп оны меңгеру үшін 450 жұмысшы күшін керек етті. Ондағы егіс
көлемі 4 200 га, мақта 900 га, жоңышқа 600 га еді. Бұған қоса үй салу
құрлысы мен осынша гектар жерді игеру және колхоздағы төрт түлік малды бағу
мақсатында қосымша жұмысшылар қоныстандырылды [25].
Егер 1952 - жылы Қазақстанға 1 178 168 адам әкелінсе, соның ішінде
Солтүстік Кавказдан - 484 379 адам, Балтық бойынан - 94 300 адам,
Грузиядан - 84 552 адам, қалмақтар - 80 187 адам. Қара теңіз жағалауынан
56 987 адам, Литва КСР - 45 304 адам, бұрынғы кулактар - 42 166 адам,
Молдавия КСР - 35 209 адам, поляктардан - 3518 адам т. б. тіркелінген.
Жер аударылғандарды 1952 жылы қала, аудан және темір жол
стансаларынан совхоздар мен алыс орналасқан қолхоздарға көшіру жұмыстары
жалғаса берді. Үгіт-насихат шаралары іске асып жатты. Қазақстанның өз
ішіндегі көшіру “науқаны” жер аударылған халықтар орналастырылған облыс
орталықтары, аудан, темір жол стансаларының барлығында дерлік жүргізілді.
Бұл қиын жұмыс болатын.
1952 жылы 19 сәуірде Жамбыл облысының аудан және темір жол
стансаларынан 3 452 отбасы (10 840 адам) көшірілді. Олар: Солтүстік
Кавказдан келген шешен, ингуш, карашай, балқарлар 2 228 отбасы (8 188
адам). Грузиядан келген әзірбайжандар 28 отбасы (79 адам), немістер 479
отбасы (1 310 адам), гректер 227 отбасы (673 адам),Қырымнан келген татарлар
30 отбасы (69 адам), ирандықтар 8 отбасы (26 адам), айдалып келгендер мен
саяси жер аударылғандар 495 адам, басқалары 26 адам еді. Сөйтіп, Жамбыл
қаласынан 1 530 отбасы (4 019 адам) көшірілген. Олар Свердлов ауданына 400
отбасы, соның ішінде Свердлов, Киров колхоздарының әрқайсына 36 отбасынан,
Сталин колхозына 20 отбасы, Үлгілі, Амангелді, Сухамбаева, Ленин, Жамбыл,
Молотов, Фрунзе, Чапаев колхоздарының әрқайсысына 26 отбасы, Кеңес
колхозына 32 отбасы, Абай колхозына 20 отбасы жіберілді [26]. Яғни, бір
қалада шоғырланған жер аударылғандарды бөліп - бөліп колхоз, совхоздарға
жіберу жүріп жатты.
Жамбыл ауданындағы колхоздарға 445 жанұя бөлінген. Олар Молотов,
Ақкөл, Бесжылдық колхоздарының әрқайсысына 40 жанұядан, Жамбыл колхозына 30
отбасы, Пионер, Бірлесу - еңбек, Жас өркен, Арал төбе совхоздарының
әрқайсысына 30 отбасынан, Куйбышев колхозына 25 отбасы, Билікөл, Майтөбе
совхоздарының әрқайсысына 75 отбасынан, қалған 685 отбасы басқа алыс
колхоздарға жер аударылды [27].
Сондай-ақ, Жамбыл ауданынан 237 отбасы (783 адам), аудан орталығынан
100 отбасы (303 адам), Чайқұрық станциясынан 11 отбасы (30 адам), АССА
темір жол станциясынан 111 отбасы (379 адам), 106 разъезден 15 отбасы (71
адам), аудан ішіндегі Молотов колхозына 32 отбасы, Жамбыл, Ақкөл, Бесжылдық
колхоздарының әрқайсысына 30 отбасынан, Куйбышев колхозына 40 отбасы,
Пионер колхозына 20 отбасы, Амангелді, Жас өркен, Абай колхоздарының
ұжымшарларына адамдар бөлінді.
Жалпы орналастыру тек жер аударылғандармен шектеліп қалған жоқ.
1954 жылы Орталық Комитетінің ақпан-наурыз пленумында “Тың және тыңайған
жерлерді игеру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Әртүрлі этностардың қоғамда бірігіп өмір
сүріп, біркелкі дамуы әрбір көпұлтты мемлекет, соның ішінде Қазақстан үшін
күрделі мәселе болып табылады. Егеменді елімізде тұратын ұлттардың өткені
мен бүгінін зерттеу, республикада болып жатқан үрдісті жіті қадағалау
мемлекеттің ары қарай дамып қалыптасуы үшін қажет. Тарих ғылымының тамаша
бір ерекшелігі - адамзаттың өткен жолдары мен жылдарында кездескен
кезеңдерді, оқиғаларды оңды-солды бұрмаламай нақты деректермен дәлелдеп
көрсетуі.
Посткеңестік кеңістік кезеңіндегі тәуелсіз республикалардың даму
тәжірибесі ұлтаралық қатынастардық тұрақтылығының маңыздылығын көрсетеді.
Қазақстан бүгінгі күннің ең маңызды талабы бойынша – ұлтаралық тұрақтылықты
сақтау мәселесін өз дәрежесінде ұстап келеді. Мұнда ұлттық саясаттық
негізгі бағыттары ретінде азаматтық бейбітшілік пен ұлттық татулықты
ерекше атап өтіп, Қазақстан халқын біртұтас этносаяси қоғам деп
айқындаған Қазақстан Республикасының президенті Н.Назарбаевтың еңбегі зор
деп айта аламыз Алайда, 130 ұлттар мен ұлыстардың мәдениетінің бірігуі,
қазақ халқының төзімділігінің арқасы. Көпұлтты Қазақстанның ұзақ жылдар
бойғы қалыптасу тарихында республикаға қандай жағдайда болмасын, саяси жер
аудару, депортация, тың игеру, т.б. қазақ халқы оң қабақ танытып, жақсы
қарсы алды.
Уақыт сынынан өте білген қазақ халқының басқа да күрделі тарихы бар.
Қазір ол Қазақстанда тұратын барлық халықтарға біздің бірлігіміздің түп -
тамырын жақсы түсінуге көмектесіп, кез келген тарихи кінә артуларға жол
бермеуге тиіс. Өйткені өткенге көз сала отырып болашақты көре білген жөн.
Біздің ұрпағымызға жауапты міндеттер жүктеліп отыр - балаларымыздың
игілігін сақтау, қайта қалпына келген мемлекетімізді нығайту және
өркениетті дүниежүзілік қоғамдастықтың талаптарына сай келетін сапалық
жағынан жаңа деңгейге көшу міндеті тұр. Біздің әрқайсымыз және баршамыз
туған еліміздің болашағына деген жауапкершілігімізді сезінуіміз керек.
Ал, мұның өзі өткенді есте сақтай отырып, болашаққа көз жүгіртуді,
басқа халықтармен тату және жарасты өмір сүруді, олардың мәдениетін,
дәстүрлерін, салттарын кұрметтеуді білдіреді. Қазіргі кезеңнің және
болашақтың бір - бірімен өзара байланысты және бір - бірінен туындап
жататыны соншалықты, өзіміздің тарихи тәжірибемізді және басқа
мемлекеттердің тәжірибесін ой елегінен өткізбейінше, нақты оң өзгерістерге
қол жеткізу өте қиын [1].
Ұлттық ғылым академиясының академигі М.Қ.Қозыбаев Ақтаңдақтар
ақиқаты еңбегінде Сталиндік нәубет жылдары тұтас ұлттар мен ұлыстардың
тағдыры әкімшілдік-әміршілдік жолмен шешілді, ел тағдыры, ұлт тағдыры
табанға салып тапталып, Қазақстан халықтар түрмесіне, каторгасына айналып,
Алжир, Карлаг сияқты лагерьлер салынды. 1937 жылы Қазақстанға 18526 корей
семьясы (шамамен 100 мың адам) зорлық-зомбылықпен жер аударылды. 1943-1944
жылдары қасиетті қазақ жеріне Солтүстік Кавказдан қуғындалған жарты
миллионнан астам қарашай, балқар, чечен, ингуш, курд, қалмақ т.б. халықтар
пана тапты. Қуғын-сүргінге ұшыраған осы халықтардың қайсысының болмасын
күмән келтірмейтін бір ақиқат нәрсе: мейірбандық пен бауырмалдық, жомарттық
пен дарқандық қанына сіңген қазақ халқының жазықсыз жапа шеккен халықтарды
жатырқамай, достық құшаққа алуы, ғылым тілімен айтқанда, шынайы
интернационалдығы - деп жазды [2].
Қоғамның дамуы әртүрлі этностық топтардың бірігіп өмір сүруінің ең
үздік үлгілерін іздеумен келеді. Бұрынғы кеңестік жүйе құлағаннан кейін
көптеген этникалық қоғамдар маргиналды жағдайда қалды. Жаңа жағдайда
ұлттардың салт-дәстүрінің, тілінің, ұлттық сананың қайта өркендеуіне жағдай
туғызды. Нәтижесінде посткеңестік кеңістікте полиэтникалық мемлекет
тұрғындары бір жағынан нақты этникалық мәдениет өкілдері болса, екінші
жағынан көпұлтты мемлекет азаматтары болды.
Әр кезеңдегі, әр елдегі үкімет басындағылар өз теріс әрекеттерін
жасырғысы келгенімен тарих алдында тазара алмайды. Міне, көптеген
халықтардың басына түскен осындай бір теріс қылық, ауыр жаза - күштеп жер
аудару. (Депортация - лат. Deportation - қудалау, жер аудару) [3].
КСРО үкіметінің көптеген тұтас бір ұлттарды қырып жойған осы бір жан
түршігерлік, қылмысты істерді атқарып шыққан адамдарға ең жоғарғы үкімет
наградаларын берген кезден (1953ж.) бастап, 1980 - жылдарға дейін
депортация - күштеп жер аудару деген терминді зерттеп ғылыми еңбек етіп
шығару түгілі, айтудың өзі қорқынышты кезеңдер болды. Сондықтан да
Қазақстанға жер аударылған ұлттардың өз тарихи түп - тамыры мен жер ауу
себептерін білулері қажеттігінен басқа, бұл кезеңдер Қазақстан тарихының
үлкен бір парақтары деп қарау абзал.
Күштеп жер аудару – халықтардың тілінің, дінінің дамуына орасан зор
зиянын тигізгендігіне бүгінгі күнгі өмір сабақтары нақты дәлел болып отыр.
Егер жекелеген жер аударылған халықтардың әдет - ғұрыптық заң қалыптары мен
этникалық қағидалары, ұзақ дәуірлердің бойында қалыптасса, сонау аласапыран
кезеңінде оларды күшпен жер аудару, қазіргі өсіп келе жатқан кейінгі
буынға, өзіндік қаны тамған жерден біткен салт - дәстүрдің тамырына балта
шабады.
Сол кезеңде жер аударылған халықтарға тән өмірге келген әрбір
құжаттар, жеке адамдар мен этностардың өміріне, мәдениетінің құлдырауына,
әдет-ғұрыптардың жойылуына, отбасылардың зардап шегуіне, еңбек армиясындағы
еріксіз еңбекпен жапа шегуіне, лагерлер мен жұмысшы отрядтары және
колониялардағы адам шығынына жіберіліп отырған қолдан жасалған нәубет
іспетті.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақстанға жер аударылған неміс, кәріс,
шешен, ингуш, қарашай, қалмақ, әзербайжан, күрд, түрік, шемшілі және басқа
халықтардың соғыстан кейінгі жылдарда Қазақстан Республикасының халық
шаруашылығын қалпына келтіріп, өркендетудегі еңбек еткен аймақтары алынды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жер аудару үрдісін зерттеу, оның
зардаптары, туған жерлеріне қайта оралу, орналасу және ортаға бейімделуін
жөнге салу, ерекше назар аударуды қажет ететін мәселелердің бірі екені
сөзсіз. Күштеп жер аударылған халықтардың жеке тарихын зерттеу – тарихи
отанын, құқықтарын, әдет-ғұрып, салт-дәстүрін дамытуға әкелумен бірге,
күштеп қоныс аударылған халықтардың өткен тарихын жарыққа шығарып және
болашақта өркендеу жолын анықтау мүмкіндігіне жол табу. Бертінге дейін
Кеңес үкіметінің тарих ғылымында депортацияланған халықтардың трагедиялық
тағдырына, жер аударудың зардаптары, халықтарға тағылған кінәнің үстірттігі
және көшірілген топтар туралы жазылған үлкен еңбектер жоққа тән еді. Күштеп
жер аударылғандарды тарихи тұрғыдан ғылыми негізде жазу тек 80-жылдардың
екінші жартысында ғана қолға алына бастады. Бірақ жаңа заман зерттеулерінде
депортация екпіні жазылғанымен, онымен тығыз байланыста жатқан зардаптары,
қудалауға ұшырауы, жеке-жеке орналасуы, бейбіт өмірлерін тәртіпке келтіру,
экономикасы мен мәдениетін зерттеу жеткіліксіз деңгейде жазылды.
КСРО Үкіметінің, халықтарды жер аудару туралы қаулы - жоспарлары,
олардың іске асырылуы, жер аударылған халықтардың құйтырқы саясаттан
құлдыраған тарихи атамекендері, тұрмыстық және құқықтық жағдайы жөніндегі
құжаттарды алғаш рет Ресей ғалымдары Н.Ф. Бугай, В.Н.Земсков, А.М.Некрич
жариялады [4].
Осынау кеңбайтақ Қазақстанның тәуелсіздік алуы тек қана қазақ халқы
тарихының ақтаңдақ беттерін ашып қана қойған жоқ, сонымен қатар
атамекендерінен қуылып, күштеп қоныс аударылған, бүгінде екінші отанында
тұрақтап қалған басқа да ұлт өкілдерінің өткен тарихының көлеңкелі
тұстарының шынайы беттерін ашуға жағдай туды. Айтулы мәселеге орай
еліміздегі жер аударылған халықтар тарихын жазуға үлес қосқан көрнекті
ғалым, академик М. Қ. Қозыбаев болды [5].
Қазақстанға күштеп көшірілген халықтарды атамекендерінен жер аудару
саясатының жасырын ұйымдастырылып, орындалу барысын қашан және қанша
адамның Қазақстанға қалай орналасқанын, еңбек армиясына қатынасуын нақты
деректермен талдау жасай отырып дәлелдеген Қ.С.Алдажұмановтың Күштеп
көшіру: жымысқы саясат, басқыншылық әрекет, Қ.С.Алдажұманов пен
Е.К.Алдажұмановтың Депортация народов – преступление тоталитарного режима
зерттеулері мазмұны мен маңызы тереңдігімен ерекшеленеді [6].
Тарих ғылымының докторы Т.О.Омарбеков “ХХ – ғасырдағы Қазақстан
тарихының өзекті мәселелері” еңбегінде халықтарды күштеп жер аударудың
демографияға тигізген әсері, соның ішінде, кәріс халқының осы тарихи үрдіс
барысында басынан кешкен қасіретін зерделеген. Ұлы Отан соғысы мен соғыстан
кейінгі жылдардағы күштеп жер аударылған халықтардың азаматтық құқықтарын
шектеу жағдайындағы өмірі мен олардың жер аударылу себептерін, олардың
бостандық алып, өз елдеріне қайтарылуы, ақталуы мәселелерін тұжырымдаған
бірнеше мақалалар жариялаған Академик М.Т.Баймаханов болды. [7].
Ұлы Отан соғысының басталуы кеңестік немістердің қайғылы
тағдырларының негізгі себебіне айналды. Қудалануы, кінәсіз айыптар тағылуы,
олардың болашақтарына ауыр соққы болып тиді. Жалпы қудалаудың негізгі
нысанасы болған немістердің тарихына орай Г. Вормсбехер, Кичихин А.Н., Л.
А. Бургарт, В. П. Емельянов, А.В. Фитц сияқты авторлардың еңбектері, құнды
деректермен тарихнамаға қосылған үлес екені аян [8].
Қазақстанға жер аударылған халықтар мәселесіне байланысты
Қазақстандағы тарихи демографиялық үрдістердің орны айрықша. Кеңестік
тоталитарлық жүйе кезеңінде халықтың демографиялық құрамы өзгерістерге
ұшырап отырады. Соғыс жылдарында және одан кейінгі кезеңде халықтардың лек-
легімен республикамызға күштеп қоныстандырылуы, олардың тууы мен өлімі,
шектеулері алынғаннан кейінгі атамекеніне оралу кезіндегі тарихи-
демографиялық дамуы, олардың сандық, жыныстық көрсеткіші жөнінде ғылыми
талдаулар жасалды. Бұл мәселе М.Х. Асылбеков пен А.Б.Ғалиевтің,
А.Н.Алексеенконың, М.Тәтімовтың, Л.Т. Қожакееваның, М.Х.Асылбеков пен
А.И.Құдайбергенованың зерттеулерінде талданған [9].
Тоталитарлық жүйенің тұсында арнайы жазалау орындары - еңбекпен түзеу
колониялары үздіксіз жұмыс істеді. Түрлі себептермен тұтқындалғандар мен
күштеп қоныс аударылған халықтардың “отанын сатқандар” ретінде лагерлерде,
жазасын қалай өтеп, көптеген қиыншылықтар мен кедергілерге кездескеніндігі
туралы С.Д.Дильманов, А. А. Росляков, К.С.Алдажұманов, Г.Бельгер, О.Дымов
және т.б. еңбектерінде айтылады [12]. Қазақстанға жер аударылғандардың
өмірі мен тағдыры туралы деректер Т.Көлбаев, А.Хегай және А.Т.Орымбаевтың
еңбектерінен көрініс тапқан [13].
Н.Э.Масанов, Ж.Б.Абылхожин, И.В.Ерофеева, А.Н.Алексеенко,
Г.С.Баратованың ұжымдық еңбегінде әртүрлі ұлттар мен ұлыстардың тарихи-
мәдени дамуы, ортақ тағдырлары, олардың саяси, әлеуметтік-экономикалық,
мәдени-өркениеттіліктің бірлігі негізінде, өзара байланыста өмір сүріп,
даму үрдісін тарихи фактілерге сүйене отырып саралаған [14]. Ж. А.
Ермекбаев, Ф.Осадчий, Ж.О.Артыкбаев, М.Ч. Калыбекованың еңбектерінде
Қазақстанға күштеп жер аударылған халықтардың орналасуы, қилы тағдыры, сол
жерлерде тұрақтап қалуы ғылыми негізде сараланған [15].
Қазақстанға жер аударылған халықтар және олардың республиканың халық
шаруашылығын дамытуға қосқан үлесі (1946-1960 жылдар) тақырыбына жазылған
Қ.Қожаханованың кандидаттық диссертациясы 1946-1960 жылдар аралығындағы
депортацияға ұшыраған халықтардың халық шаруашылығын дамытуға қосқан үлесін
саралайды. 2008 жылы қорғалған Н.А.Абуовтың Депортация народов в Казахстан
1936-1957 гг. (на материалах Северо-Казахстанской и Кокчетавской областей
тақырыбындағы кандидаттық диссертациясының зерттеу нысаны 1936-1957 жылдары
Солтүстік Қазақстан және Көкшетау облыстарына жер аударылған және осы
жерлерде арнайы қоныс аударылғандар мәртебесінде мекендеген халықтардың
құрамы, жер аударылған халықтардың өміріндегі болған үдерістер болып
табылады.
Қазақстанның тарихшы-корейтанушысы Г.В.Кан ең алғашқы толыққанды
ғылыми-құжаттық зерттеуі История корейцев Казахстана тарихи очеркінде
кәрістердің Орта Азия аймағымен байланыстары, кәрістердің Қазақстанға қоныс
аударуы және оның салдарлары туралы мұрағаттық құжаттар негізінде қызықты
мәліметтер береді.
Көптеген бұрын құпия болып келген мұрағат құжаттарының ашылуына
байланысты жер аударылған халықтардың соғыстан кейінгі жағдайын, республика
халық шаруашылығының әр саласында қалай еңбек еткенін көрсететін құжатты
жинақтар жарық көрді. Сонымен бірге Ресейден шыққан “Сборник
законодательных и нормативных актов о реабилитации жертв политических
репрессий ” (М.1993г.) және екі томнан тұратын “История Российских немцев в
документах” (1763-1992 г.г.), (М.,1994) атты жинақтарда да жер аударылған
халықтарға қатысты құқықтық құжаттар жарияланды [16]. Міне, осы
материалдардан да қажетті деректер алынды.
Тақырыптың тарихнамасы, жер аударылғандардың соғыстан кейінгі
кезеңдегі тарихы, олардың Қазақстанның халық шаруашылығын дамытудағы үлесі
әлі де арнайы зерттелмегенін көрсетеді. Бұл тақырыпқа әлі талай ұлттың
өкілі, бірнеше ұрпақ ғылыми еңбек жазары анық.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақстанға күштеп жер аударылған
халықтардың тарихи тамырын, көшу себептерін, орналасуы мен жергілікті
халықпен үйлесіп кете отырып, ел шаруашылығына майдан жылдарында қосқан
үлестерін зерделеу, осы еңбектің мақсаты болып саналады. Жалпы жер
аударылған ұлттардың соғыс кезі мен одан кейінгі жылдардағы Республиканың
халық шаруашылығын қалпына келтіріп, дамытуға қосқан үлесі Қазақстанның
ғылымында жеткіліксіз зерттелген мәселелердің бірі. Осыған байланысты
жұмыстың өзектілігі мен практикалық маңыздылығын ескере отырып, алға
қойылған мақсатты жүзеге асыру барысында мынандай міндеттерді шешу
қажеттілігі туындайды:
- Қазақстанға жер аударылған халықтардың ел төңірегінде орналасуы;
- Жер аударылған халықтардың материалдық - тұрмыстық жағдайы;
- Жер аударылған халықтардың соғыстан кейінгі халық шаруашылығын
қалпына келтіруге атсалысуы;
- Жер аударылған халықтардың білім алуы мен мәдени дамуы;
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І- тарау. Әртүрлі ұлттардың Қазақстан территориясына
жер аударылуы мен қоныстандырылуы
1. Жер аударылған ұлттардың Қазақстан төңірегіне орналасуы.
Жер аудару (депортация) жалпақ тілмен айтқанда – қоғамдық тәртіпті
бұзып, ел саясатына, экономикасына, қауіпсіздігіне нұқсанын келтіретін
жеке адамдарға қолданылатын жаза десек, бүкіл бір ұлт өкілдерін
жанұяларымен зорлап басқа жаққа жер айдау, ең сорақы қылмыстардың бірі
деуге болады. Бұл – тоталитарлық жүйенің ең қатыгез қылмыстарының ірісі
еді. Ұлт болып ұйып отырған өңірлерінен қыстап көшіру, олардың
отбасыларының ғана зұлматы емес, сол халықтың да өскелең өміріне балта шабу
болып саналады. Яғни, мәдени дамуы кешеуілдеді, салт-дәстүрі көмескіленді,
санасы күңгірттенді, болашаққа деген сенімі азайды.
Осы жер аударылған халықтарды, Қазақстанға орналасқаннан кейін де
республика ішінде бір жерден екінші жерге көшірді. Себебі, жер аударылған
халықтар арзан жұмысшы күші ретінде қолданылса, екінші, ауыр тұрмыс
тауқыметіне, қатаң тәртіптерге шыдай алмағандықтан олардың қашуын тоқтату
мақсатында қалалардан, аудан орталықтарынан, теміржол стансаларынан алыс
аудандарға орналастырды. Бұл сол кездегі елдегі жағдайды ауырлатты, қосымша
көп шығынды талап етті, қаржы тапшылығына әкеліп соқты.
Егер байқап қарасақ соғыстан кейін, тек жер аударылғандардың ғана
емес, жалпы халықтың тұрмыстық - материалдық жағдайы ауыр болды. Себебі,
халық шаруашылығында соғыс салған ауыртпашылықтан арылу оңайға түскен жоқ.
Халық шаруашылығының өнеркәсіп, транспорт саласында, құрылыста, ауыл
шаруашылығында жұмысшы күші, оның ішінде маман жұмысшылар жетіспеді. Жер
аударылған халықтарға арналып салынатын үй құрылыс материалдары, кең
қолданылатын тауарлар тапшы еді. Ал көшіп келгендер болса, өндірістік
кәсіпорындарының іргетасын қалауға, ел экономикасын көтеруге атсалысты. Бұл
кезде халық шаруашылығына ең керекті электроэнергия қуаты, шикізат
материалдары жетіспеді. Алыс аудандарға орналастырылғандарда, ауыл
шаруашылығы үшін, жер жыртуға арналған техника немесе егін себетін дәнді
дақылдар тұқымы болмады. Халық шаруашылығын тез арада қалпына келтіруге,
жаңа техниканы меңгерген мамандардың және жұмысшы күшінің жетіспеуі үлкен
кедергі болды. Осындай, кейін қалған шаруашылықты қалпына келтіру шараларын
іске асыруға, барлық ұлттар жұмылдырылды.
Қазақстанға жер аударылған ұлттар да, халық шаруашылығын қалпына
келтіріп, дамытуға бар күштерін салды. Олар өнеркәсіп пен транспорт және
ауыл шаруашылығы салаларындағы қажырлы еңбектерімен, елдегі экономиканы
көтеруге жұмылды. Халық шаруашылығы қалпына келтіріліп, оның дамуынан,
елдің тұрмыстық жағдайы түзеле бастады. Халық шаруашылығын қалпына
келтірудегі оны өркендетудегі жұмыста ерен еңбектерімен көрінгендер жер
аударылған ұлттар арасынан көптеп кездесті.
Дегенмен жер аударылғандарға арналып шығарылған қатал тәртіптер,
қаулы – қарарлар олардың шектеулері алынғанға дейін күшін жойған жоқ.
Өйткені білім алуларына, өз еркімен қоныс аударуларына немесе еріктен тыс
жұмыстарға салуға әлі тыйым жоқ еді.
1956-жылы олардың шектеулері алынғаннан кейін атамекендеріне
оралуларына, ерікті білім алуларына т.б. бар мүмкіндіктер ашылды.
Тоталитарлық жүйе жер аударылған халықтарды барынша тұсаулап ұстады.
Халықтарды жер аударту оларды тілінің, дінінің, салт - дәстүрінің дамуына
кедергі келтіріп, болашақтарының құрып кетуіне әкеп соқтырды.
1930-жылдарда Қазақстан төңірегіне жаппай еріксіз жер аудару
басталған еді. Ол өзі үш бағытта жүрген болатын.
Біріншісі жоспарлы түрде Қазақстанның ауыл шаруашылығы мен
өнеркәсібін дамыту үшін, яғни жалпы ел экономикасын көтеруге бағытталып
көшірілген жұмыс күші. Осыған байланысты 1928-1932 - жылдарда РКФСР-ден
Қазақстан төңірегіне 100 мың шаруашылық нысаны әкелінді.
Екіншісі 1936-жылдан бастап әлеуметтік топтар қудаланып еріксіз жер
аударылса, үшіншісі – ең сорақысы ұлттық белгіге қарап, күштеп көшірілу
басталған болатын. Оған Батыстан да, Шығыстан да, Орталықтан да, Таулы
аймақтардан да көптеген ұлттар кірді: олардың салт - дәстүрлері де, тілдері
де, тұрмыс – тіршіліктері де, күптеген жерден күрт өзгеріп шыға келді.
Осынау бір тарихта орын алған тоталитарлық жүйенің “мызғымас” бұғауы
өзгерістерге ұшырап, адамзат талабына орай, оң бағытқа бастады. Ендігі
жерде бұғаудан босаған ұлттардың ерекшелігі мен жеке даму сатысы өз алдына
өріс алды. Тарихи оқиғаға себеп болған мәселелер терең зерделеніп, өткенді
қайталамас үшін, қателіктерді терең зерттеп, оны жалпы жұртқа айғақтап,
өркениетті, мәдени тұрғыда бағдарлау көзделді.
Үкіметтің үлкен трагедиялық оқиғасының нәтижесінде, жер аударылған
халықтар, әрбір республикаларға бөлініп - бөлініп орналастырылды. Жер
аударылған халықтардың басым бөлігі шектеулері алынғаннан кейін араға он
жыл салып, қайта құрылған атамекендеріне оралды. Жер аударылғаннан қайта
оралғанға дейінгі уақыттағы олардың этнос ретінде мәдениетіне, тіліне, салт-
дәстүріне, экономикалық дамуына және ұлттық құрамының жетілулеріне қиянат
келтіріліп, бірлігіне орасан зор нұқсан келді.
Дегенмен, адамзаттың әділет күресі мен жарқын өмірге ұмтылысының
нәтижесінде, заман ағымының әрі қарай аяқ басуы, олардың еріксіз келген
орында шегерілмей, атамекендеріне оралуы немесе тұрақтап қалған
жерлерінде, олардың осы елдің азаматтары ретінде қайта қалыптасуына
септігін тигізді.
Қазақ жеріне адамдардың толассыз келуі, соғыстан кейінгі жылдарда да
жалғасып жатты. Соғыстан кейінгі жылдардағы адамдардың келуі өнеркәсіп
ошақтарын салу үшін, жұмысшы күшін толықтыру десек, екінші бір кезеңі тың
және тыңайған жерлерді игеру тұсында, басқа ұлт өкілдерінің келуімен
жалғасып жатты. Бұл әрекет, Қазақстанның үлкен төңірегін игеруге
бағытталған шара еді.
Біз көтеріп отырған мәселе,тоталитарлық жүйе еңгізген – депортация,
жер аударылған халықтардың толып жатқан жағдайының қиындығына төтеп беріп,
қысылтаяң кезеңде, бар ауыртпалықты көтере білді.
Соғыс кезінде “жеңіс үшін” деп атқарылған (бұл да еріктен тыс) іс -
шараның бірі - еңбек армиясымен байланысты. Еңбек армиясында жұмысшы
халықтың еңбектегі ерлігі айтылады. Кеңес үкіметі үстемдік құрып тұрған
кезеңде болған соғыс жылдарында, еңбек армиясына негізінен күштеп қоныс
аударылғандар қатыстырылды. Жеңіске және соғыстан кейінгі тұралаған
шаруашылықты қалпына келтіруге – еңбек армиясына қатынасқандардың қосқан
үлесі көп. Бірақ, еңбек армиясына қатынасқандардың қандай жұмыстар
атқарғандығы туралы деректер өте аз сақталды. Оларға ешқандай абырой- атақ
та берілмеді. Еңбектері бағаланбады.
Бұл сөздерімізге дәлел келтіре кетейік. “Өкінішке орай мен кеңестік
немістердің қасіретін білмеппін. Тарихшылар олардың тағдыры туралы жақ
ашпаған. Коммунистер Волга жағалауында кирхе мен приходтарды жауып,
құлшылық етуге тыйым салған. Одан соң газет, мектеп, клуб, театрларын
жапты, неміс зиялыларын құртты. 1941 жылдың 28- тамызында Сталиннің жарлығы
шығып, бүкіл кеңестік немістер сатқын, Гитлердің тыңшысы болып шыға келді.
Ер адамдарды еңбек армиясы мен түрме жұмыстарына, ал әйелдер мен қарттарды
1 миллион 200 мың адамды мал таситын вагондарға отырғызып Қазақстан мен
Сібірге жер аударды”, дейді Федор Осадчий “Рабы безумной власти” деген
еңбегінде [17].
Қуғынға ұшыраған ұлттарды Қазақстанға жаппай зорлап жер аудару
30-жылдардың соңында жаппай өріс алды. Бұл сорақылық - белгілі бір ұлттарға
қатысты етек жайды.
КСРО ХКК (Кеңес Советтік Республикалар Одағы Халық Комиссарлар
Кеңесі) – нің 1936 – жылғы 28 – сәуірдегі қаулысына сәйкес, Украинаның
шекаралық аймақтарынан 35 820 поляктар жер аударылды. Оның 35 739 (99,8%)
Қазақстанға қоныстануға жіберіліп, негізінен Солтүстік өңірлерге
орналастырылды.
1937-1939-жылдары Қазақстанға әзербайжандар, күрттер, түріктер,
армяндар, кәрістер, т.б. ұлттар көшірілді. Сөйтіп, 1926-1939 жылдардағы
есеп бойынша Қазақстан халқының ұлттық құрамы күрт өзгеріске ұшырады.(1-6-
шы кестелерді қараңыз).
№ 1- ші кесте 1926, 1939 жылғы Бүкілодақтық халық санағы бойынша
1926 – 1939 жж. Қазақстан халқының саны.
1939 ж. 1939 ж. 1926 ж-
1926 ж. ға. % - дық
Көрсеткіш үлес
Халық %-дық Халық %-дық
саны үлес саны үлес
мың салмағы мың салмағы
адамға адамға
Барлық тұрғындар6229,9 100,0 6394,6 100,0 102,6
Қазақтар 3627,6 58,2 2317,6 36,4 64,2
Орыстар 1274,0 20,5 2635,6 41,2 206,7
Украиндер 860,2 13,8 676,8 10,6 78,7
Немістер 58,7 0,9 93,6 1,5 159,4
Басқалар 408,5 6,6 661,0 10,3 161,8
Берілген кестеде көрсетілгендей, екі санақ аралығындағы 12 жыл ішінде
Қазақстан халқының саны небәрі 2,6 пайызға ғана өскен, бұның негізгі себебі
бір жағынан 30-шы жылдардағы ашаршылық болса, екінші жағынан 20-30-шы
жылдардағы көші-қон үрдісі болды. 1926 ж. Қазақстан халқының құрамында үлес
салмағы бойынша барлық тұрғындар саны жүз пайызды құраса, қазақтар 58,2
пайыз, қалғандары орыстар, украиндар, немістер және басқа ұлт өкілдері
көрсетілген. Ал 1926 жылмен салыстырғанда 1939 ж. қазақтардың үлес салмағы
азайып, басқа ұлт өкілдерінің үлес салмағының өскенін көреміз[18].
Жоғарыдағы кестеге қарағанда КСРО-да кейбір ұлттардың өкілдерін жер
аудару саясаты соғысқа дейін жүргізіле бастаған. Мысалы, отызыншы жылдары
Қазақстанға КСРО-ның басқа өлкелерінің “тап жаулары” деп кулактар, дін
өкілдері, ақсүйектер, патша үкіметі әкімшілік орындарында қызмет еткен
шенеуніктер – барлығы 360 мыңдай адамдар жер аударылды [19]. Осындай
саясаттың нәтижесінде КСРО үкіметі, 30- жылдардағы ашаршылық кезінде халқы
сиреп қалған Қазақстан сияқты жерлерде өнеркәсіп құрылысын өркендету, оның
табиғи байлықтарын игеру мақсатымен адам күшін шоғырландырып, еңбек
ресурстарын көбейтуге тырысты. Норильск, Магадан, Колыма, Батыс және Шығыс
Сібір, Қиыр Шығыс, Солтүстік Орал сияқты нашар игерілген өлкелердің де
табиғи байлықтарын ашып, өндіріске қосу жұмыстары,жаңа кәсіпорындар мен
қалалар салу қызу қарқында жүргізілді. Жер аударылғандарды ең ауыр
жұмыстарға салды.
Осы саясат жеке этностар мен тұтастай ұлттарға бағытталды. Кеңес
үкіметінің күштеп қоныс аудару саясатына алдымен Қиыр Шығысты мекендейтін
кәрістер ілікті.
Жапон үкіметінің жаулау соғысы тұсында шекара маңындағы кәрістерге
сенімсіздік білдіріліп, елдің ішіне қарай көшірсе, Кеңес үкіметі де жапон
армиясына жасырын қызмет атқарулары мүмкін деген күдікпен, кеңестік
кәрістерді жер аударды. Содан кейін Әзірбайжан, Армян республикаларынан
шекараға жақын орналасқан күрд, армян, парсы, түрік халықтарының кейбір
өкілдері Қазақстанға жер аударылды.
Тарихтың қайғылы оқиғалары ретінде сталиндік жазалау мұнан кейінгі
кезеңде де жалғаса берді. Екінші дүние жүзілік соғыс басталған кезде,
гитлерлік әскерге көмектесуі мүмкін деген желеумен Еділ бойынан немістер
қудаланды. Ленинград аймағынан немістер мен финдер де Қазақстанға күштеп
жер аударылды. Мәскеу қаласынан, Мәскеу облыстарынан және Ростов
облыстарынан немістерді Қазақстанның Қарағанды облысына, Жамбыл облысына,
Қызылорда облысына, Оңтүстік Қазақстан облыстарына орналастырды. Немістер
Краснодар аймағынан, Орджоникидзе аймағынан, Тула облысынан, Кабардин –
Балқар АКСР - інен, Солтүстік-Осетия АКСР-інен де жер аударылып, ондағы
немістер Қазақ КСР- іне орналастырылды. Немістер Қазақстан Республикасына
Запорож облысынан, Сталин облысынан және Ворошиловград облысынан, Грузия
Республикасынан, Әзірбайжан Республикасынан және Армян Республикасынан
көшірілсе, Дағыстан Республикасынан және Шешен-Ингуш АКСР-інен немістерді
жаппай жер аударып жіберді. Бұл шара үнемі жалғасып отырды.
Бұл іс-шара, Одақтың Жоғарғы Кеңесі Президиумының “Поволжьеде тұрып
жатқан немістерді қоныс аудару” туралы жарлығынан бұрын басталып, кейіннен
жаппай етек алды.
Ұлы Отан Соғысы жылдары КСРО-да 1,4 млн-дай неміс ұлтының азаматтары
тұрған. Соғыс басталғаннан кейін жоғарыда көрсетілгендей бұл этнос жан
жаққа күштеп таратылды және неміс автономиясы жойылды, Қазақстанға
немістердің 1 млн - нан астам адамы қоңыс аударылды. Мұндай шаралар басқа
да жер аударылған Кеңес халықтарына жүргізілді. Қаулыда бұрынғы Неміс
республикасының әкімшілік-төңіректік құрылымының одан кейінгі тағдыры
қаралып, жойылды.
Сонымен “Волга жағалауы немістерін Қазақстанға көшіріп орналастыру”
Қаулысы бойынша (Ол кездердегі ресми құжаттардың бірінде де жер аудару –
депортация деген термин мүлде қолданылмайды) және “Немістерді Грузиядан,
Әзербайжаннан және Армян КСР-нан көшіру” туралы құжаттарға байланысты 1941-
жылдың 10- желтоқсанында 34 970 неміс ұлтының адамы Қазақстанға жер
аударылса ал 1942-жылдың 5- қаңтарында 382 102 адам келіп Республика
көлемінде былайша орналасқан: [20]. 1. Алматы облысы - 8 930 адам, 2.
Ақтөбе облысы - 11 431 адам, 3. Шығыс Қазақстан облысы - 28 069 адам, 4.
Жамбыл облысы - 10 486 адам , 5. Қарағанды облысы - 20 539 адам, 6.
Қызылорда облысы - 4 682 адам, 7. Қостанай облысы - 4 920 адам, 8. Павлодар
облысы 5 353 адам , 9. Солтүстік - Қазақстан
облысы - 62 483 адам, 10.Семей облысы - 39
196 адам , 11. Оңтүстік Қазақстан облысы - 2 432 адам.
Осынау арнайы жер аударылған немістерді Қазақстанда қарсы алып,
оларды орналастыру алдын - ала ойластырылғанымен, оның бәрін тиянақты
жайғастыру мүмкін емес еді. Теміржол қатынасы нашар, жергілікті басшылар
оларға немқұрайлы, тіпті қатыгез қарады, күннің суығы тағы басқа факторлар
немістердің қасіретін қоюлата түсті. Мемлекеттің саясаты бойынша, оларды
ауылдық жерлерге орналастырып, жетіспейтін еңбек күшін соларға атқарту
мәселесі күн тәртібінде тұрды. Ұлттарды жер аудару кезінде әрбіріне айып
тағып, қаулы қабылдап, оларды өзінің бұрынғы автономиялы жерінен айырып,
еліміздің басқа өңіріне қоныс аудару, әрине, зорлықтың ең дөрекі түрі еді.
Мұндай қаулылардың қатарына “Қарашай автономиялық облысын жою және
оның территориясын әкімшілік төңірегін қайта құру” жатады, өйткені неміс
басқыншыларының Қарашай Республикасына басып кірген кезде көптеген
қарашайлықтар опасыздық көрсетіп, сатқындық жасаған. Көптеген адамдарды
немістерге ұстап берген, неміс-фашистерінің құрған ұйымына кіріп, Кеңес
Үкіметіне қарсы соғысқан. Немістердің Закавказье асуынан өтер кезде,
оларға жол көрсетіп, тиісті жерлеріне дейін алып барған. Ал неміс
басқыншылары бұл жерден қуылғаннан кейін, үкімет құрығынан қашып жүрген
қарақшыларды (бандиттерді), гитлер фашистерінің агенттерін қудалау, ұстау
басталды, - деп айып тағылды. Осыған байланысты бұл ұлтты қатаң жазалау
мақсатымен, 70 мыңға жуық тұрғыны бар Қарашай Автономиялық облысын жойып
жіберді. Ал шындығында бұл құжат нақақтан жала жабу еді. Жарлықта
айтылғандай “көптеген қарашайлықтар, Кеңес Одағының басқа аудандарына қоныс
аударылады”, делінген. Сөйтіп, қазақ жеріне олардың 36 мыңнан астам адамы
ілікті. Ал қоныс аударылғандар қарашайлықтар еді. Кейбір жекелеген қарашай
азаматының кінәсінен, барлық қарашай халқына жағылған айып осындай болды.
Негізінен көптеген қарашайлықтардың кінәсі, сот арқылы анықталуға тиіс еді,
алайда кінәлі адамдарды егжей - тегжейіне дейін анықтауға сол кездегі Кеңес
үкіметі басшыларының соғыс уақытында ынта - жігері де болмады. Осының
нәтижесінде, қылмыстық жазаға барлық қарашай халқы ұшырады. Мұндай тұтас
бір халықты жазаға тарту тек тоталитарлық заң ережелеріне тән мәселе еді.
Әйтпесе басқа ұлттарда жеке сатқындар болмаған ба?
Осындай қаулылардың қатарына “Қалмақ Автономиясын жою және РКФСР
құрамында Астрахань облысын құру”, “Шешен-Ингуш автономиялық Республикасын
жою және оның әкімшілік-төңіректік құрылымы”, “Кабардин-балкар
Республикасында тұратын балкарларды қоныс аудару”, “Кабардин-балкар
Республикасын Кабардин Автономиялық Республикасы деп қайта өзгерту” және
басқалар жатады.
Егер соғысқа дейінгі халықты жер аудару заңдылығы сол кездегі
Конституцияға, заң тәртібіне, жариялылыққа қарсы элементтерді жасыруға
тырысса, ал Ұлы Отан соғысы жылдары жер аударылған халықтарға қатысты
ешбір заңдылықтар болған жоқ, оларға ешқандай жеңілдіктер (аурухана,
мектеп, ақшалай көмек) жасалынған жоқ. Соның әсерінен жекелеген күштеп
көшірілген халықтың қоныстанған жерлерінде қанша уақытқа дейін болатындары
туралы білуге де мүмкіндіктері болмады.
Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдары жер аударылғандарды еңбекке
пайдалануға байланысты адам санындағы өзгерістер көп болды. Себебі соғыс
жылдарында, тек Солтүстік Кавказ, Грузин, Қырым автономдық республикасынан
келген 500 мыңнан астам адамды орналастыру қиын болды. Оларға тұрғын үй
жетіспеді. Жаңа жерге бейімделе алмауынан олардың жұмысқа орналасуларында
да көп қиыншылықтар туды. Сол себептен жер аударылғандардың еңбекке
жарамдыларын ауылшаруашылық, өндірістік жұмыстарға және оларға арналып
салынып жатқан тұрғын үй құрылысы жұмыстарына пайдаланды.
Мысалы, 1946 жылы 1 қаңтар есебі бойынша Қазақстан Республика-сына
Солтүстік Кавказ, Грузин, Қырым автономдық Республикасынан 107 272 отбасы
(412 191 адам) орналастырылды. Кейіннен бұған тағы да 5 955 отбасы (23 362
адам) келіп қосылды. Оның ішінде 4 641 адам туылғандар болды. Олар
Қазақстан Республикасына былай орналастырылды:
1944-1945-жылдары Қазақстанға жер аударылған шешен мен ингуш
ұлттарының өкілдерін Ақмола, Ақтөбе, Алматы, Шығыс - Қазақстан, Жамбыл,
Қарағанды, Қызылорда, Көкшетау, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан,
Талдықорған және Оңтүстік Қазақстан облыстарына орналастырды. Бұларды
арнайы жер аударылғандар деп әр облысқа былайша бөлді:
Қарағанды облысына 10 000 жанұя - 50 000 адам. Оның ішінде өнеркәсіп
орнына 29 мың адам (Қарағанды көмірге - 7 000, Жезказған комбинатына 13
000, қара металлургия заводы құрылысына - 5 000, жергілікті өнеркәсіпке - 4
000 адам бөлінді).
Алматы облысына 6 000 жанұя - 30 000 адам. Олардың бәрі теміржол
бекеттерінде жүкші немесе ауылшаруашылығында, мал шаруашылығында еңбек
етті. Жер аударылғандар тұрғылықты халықтың үйлеріне, бос үйлерге,
кеңселерге орналастырылды. Бір түйір жейтін тамағы жоқ жандарға,
жергілікті халық жанашырлық танытып, талғажау етіп отырғанымен бөліскенін
айтқан абзал.
Ақтөбе облысына 8 000 жанұя - 40 000 адам. Олардың басым көпшілігі
колхоздарға жіберіліп жер өңдеу, мал шаруашылығында еңбек ететін болса,
мамандығы бар жер аударылушылар, Темір ауданындағы мұнай өндіру кәсіпорнына
жіберілді.
Ақмола облысының колхоздарына 10 000 жанұя – 50 мың адам жіберілді.
Егін шаруашылығына қол күші қажет бұл өңірге адамдар қажет болатын. Оларды
орналастыру, тұрғындарды ығыстырып үйлеріне кіргізу, колхоз кеңселеріне,
бос үйлерге қоныстандыру арқылы жүргізілді.
Шығыс Қазақстан облысына 6 000 жанұя - 30 000 адам жіберілді. Оның 6
000 - өнеркәсіпке, 20500 адам - колхоздарға, 3500 адам - совхоздарға.
Қостанай облысына 10 020 жанұя, 50100 адам жіберілді. Оның 39 000
адамы колхоздарға, 11 100 адамы совхоздарға. Солтүстік Қазақстан облысына
10 000 жанұя - 50 000 адам жіберілді. Оның 45 000-ы колхоздарға, 5 000-ы
совхоздарға. Семей облысына 6 000 жанұя - 30 000 адам жіберілді. Оның 25
000 адамы - облыс колхоздарына, 5 000 адамы совхоздарға. Қызылорда облысына
4 000 жанұя - 20 000 адам жіберілді. Павлодар облысына 10 080 жанұя – 50
400 адам жіберілді. Оның 42 000-ы колхоздарға, 8400-і совхоздарға
жіберілді.
Сонымен, Қазақ КСР- і бойынша 40 000 адам қабылданды. Олардың ішінде
колхоздарға 325 000 адам, совхоздарға 40 000, өнеркәсіпорындарына -35 000
адам орналастырылды.
ҚКСР-і Халық комиссарлары кеңесі Төрағасының орынбасары (Тәжиев) ҚКСР-
і ішкі істерінің халық комиссары (Богданов) “22” желтоқсан 1943ж. [21].
Міне, осы жер аударылғандардың келген кездегі әр ай сайын тіркеліп
отырған құжаттарында, жаңадан қосылғандар мен басқа жерге ауыстырылғандар,
туылғандар мен қайтыс болғандар, әскерден және әскери ауруханадан
оралғандар, ажырап кеткен отбасылардың қайта қосылуы, ажырасып кету
өзгерістеріне байланысты дәл есептік санын тура айту қиын. Мысалы, 1946ж. 1
- шілдесінде Қазақстан Республикасында 105 980 отбасы (405 000 адам)
тіркелінген. Бұған түрмеден босатылған 7 000 адам, әскер қатарынан келген 6
000 адам, жаңа туылғандар 8 000 адам, барлығы 21 000 адам келіп қосылған.
Сонда жалпы саны 426 000 адам болған. Сол сияқты басқа көрсеткіштерде 1946
ж. шілдеде Қазақстан территориясында 111 980 отбасы (426 021 адам)
тіркелінген [22].
Ал, 1947 жылы 1 қаңтардағы есеп бойынша, қоныстанғандарды ұлтына
қарай бөлсек, шешен - ингуш 82 650 отбасы (317 375 адам), балкарлар 4 924
отбасы (17 269 адам), қарашайлар 9 450 отбасы (38 387 адам), қалмақтар 752
отбасы (1 937адам), Грузиядан келгендер 6835 отбасы (27 256 адам), Қырым
татарлары 1 481отбасы (4227 адам) келіп орналыстырылған.
Жалпы саны 106 092 отбасы (402 451адам) 16 қала, 151 аудан, 3 239
колхоз және 215 совхоздарға бөліп - бөліп орналастырылды. Осындай күштеп
қоныс аударғаннан кейін де, келген жерлерінде оларды өз топтарынан 15 - 20
отбасынан әрбір қалаларға бөліп орналастыру, олардың тілін, дінін,
мәдениетін ақсатты, оның дамуына үлкен зардабын тигізді, ғасырлардан келе
жатқан салт-дәстүрінен айырды, санасын улады. Болашақтан үмітін үзді.
Жалпы, осындай қайғылы оқиға басқа елдерде болған ба? Болған.
Мысалы АҚШ-тың ресми басшылығы, жапондардың Перл- Харбордағы АҚШ
әскери-теңіз базасына шабуыл жасаған кезде, американдық жапон ұлты
өкілдерін зорлап көшіргендеріне кешірім сұрады.
Бұл сорақы істі - жер аударуды “жалғыз Сталин шешті”,- деу оңай
шаруа болар еді. Ал, ресейлік тарихшы В .А. Бердинский былай деп жазады:
“Өзінің теріс пиғылы, жеке басының ұнату ұнатпауына байланысты көңіл- күйі
көптеген ұлтты жер аударғанымен, нақты “жау халықты” дөп басып таңдап
тұзаққа іліктіруде батыс грузияның Мегрели (Мингрелий) облысында туып -
өскен Берияның ролі одан да зор болды”, - дейді [23].
Одақ Министрлер Кеңесінің №2214-56 айрықша қаулысымен 1949 жылы
Талдықорған облысына тағы да 428 гректер отбасы көшірілді. Октябрь ауданына
150 отбасы, Бестөбе ауданына 38 отбасы, Ақсу ауданына 150 отбасы
қоныстандырылды.
1950-жылы Оңтүстік Қазақстан облысының суармалы игерілетін жерлерінде
колхозшыларды көбейту керек болды. Ол былай жүргізілді. КСРО Министрлер
Кеңесінің 1949 жылы 6 - сәуірде № 10307 қаулысында Қазақстан
Республикасының мақта шаруашылығының одан әрі гүлдену шаралары туралы
айтылды. Осының нәтижесінде бетпақ даланы игеруге 3 мың жер аударылғандарды
көшуге үгіттеді. Алдағы жағдайларының жақсаратынына сенген олар, үлкен
үмітпен көшуге келісім береді.
Бұл әрекеттерден мемлекеттік шығындар да көбейді. Қоныстанушыларға
шығатын шығындарды есептегенде, оларды қабылдау мен шығарып салуына да
қаржы керек болды . Қоныстандырылатындардан тұрып жатқан жерлерінен жер
аударылғандар екенін білдіретін құжаттар талап етілді. Бұған қоса 5 мың
қоныстану билеті, 5 мың өтініш бланклері, мың эшалон, 500 есеп беру
бланкесі, жүз плакаттар және мың үгіттеу парақтары дайындалды [15]. Оларды
орналастыруда соғыс кезіндегідей емес, санитарлық көмектер мен дәрігерлер,
керекті құралдар, көшіретін көлік және жергілікті тұрғындардың есебінен
баспана дайындалды, басқа да ұйымдастыру шаралары қарастырылды.
Қоныс аудару қиынға түскені анық. Бұл - теміржол тасымалының жұмысын
өзгертті. Себебі, көшірілетіндер өздерімен бірге вагондарға ірілі-ұсақты
малдарын, оған керекті мал азығы(жем-шөп), азық- түлікті тиеуге тиіс болды.
Сондай-ақ, қоныс аударушылар темір жол станциясынан 200-500 шақырым
қашықтықтан жеткізілді. Оларға әр вагондағы 25 адамның орнына 30 адам үшін
ақша төленіп отырды. Бұл, біріншіден, вагондар санын көбейтсе, екіншіден
қоныс аударушылар үшін қып-қызыл шығын еді. Мысалы, бір отбасынан шыққан
жерінен есептегенде жұмсалатын нақты шығын 345,2 сомды құрады. Орналасқан
жерінен 60 сом, темір жол тасымалына 559 сом, барлығы 970 сом жұмсау керек
еді [15].
Бірақ оларға жаңа жерлерде де, жер аударылатындар екенін білдіретін
құжаттарын өзгертуге құқы болмады. МҚМ рұқсатынсыз тұрған жерінен кетуге,
үш күннің ішінде отбасындағы өзгерістер (өлімі, тууы, отбасы мүшелерінің
бірінің қашып кетуі жағдайы, т.б.) жайында командантқа мәлімдеуге міндетті
деген қолхат беретін болды. Барған жерлерде де олардың материалдық-
тұрмыстық жағдайлары төмен болды. Өйткені иесіз далаға тез арада баспана,
мектеп, аурухана сала қою оңайға түспеді. Олардың тұратын жерлері
жертөлелер, қамыстан салынған үйлер, немесе бір баспанаға бірнеше
отбасылары тұратын барактар еді. Адамдар арасында ауру-сырқаулар көбейді.
Оларға көмек беру туралы арнайы жазған хаттарына жауап келіп тез арада
шешіле бермеді. Бұл жағдай олардың наразылығын туғызды. Кері қайтуға жол
алыс, қаражат болмады және кетуге рұқсат та болған жоқ. Көбіне жақсы тұрмыс
туралы үміттері үзіліп жатты.
1948-жылдың 1-қантарында Қазақстанға жер аударылған халықтардың саны
781 170 адам (216 802 отбасы) тіркелінген. Оларды ұлтына қарай бөлгенде,
шешен-ингуштер - 338 238 адам (87 860 отбасы), қарашайлар 37 019 адам (10
013 отбасы), балқарлар – 18 142 адам (5 164 отбасы), немістер – 343 998
адам (101 479 отбасы), қалмақтар – 2 137 адам (809 отбасы), Грузиядан
келгендерден 27 210 адам (6 767 отбасы), Қырымнан 4 574 адам, (1 549
отбасы) тіркелінген [15].
Қоныстанған адамдардың, алдыңғы жылға қарағанда одан кейінгі жылы
өскенін байқауға болады. Мысалы, 1949 жылы 1 қыркүйекте Қазақстан
республикасында арнайы жер аударылғандардан – 225 895 отбасы (798 572 адам)
тіркелінді. Олардың ішінде шешен – ингуштер – 78 995 отбасы (299 170
адам), немістер – 123 113 отбасы (410 268 адам), гректер – 371 108 адам,
қарашайлар – 9 067 отбасы (33 754 адам), балқарлар – 4 772 отбасы (17 558
адам), 32 652 адам, қалмақтар – 765 отбасы (2 265 адам), Грузиядан
келгендер – 7 246 отбасы (29 699 адам), Қырымнан келгендер – 1 937 отбасы
(5858 адам) тіркелінген [15].
Сонда, 1949 жылы, қазақ жеріне күштеп қоныс аударылған халықтардың
36% орналастырылса, бұл Орта Азияның барлық республикасына әрбір 10
адамның 4-і күштеп көшірілген 51 ұлттың өкілдері болды. Оның үстіне күштеп
қоныс аударылған халықтардың көбі Қазақстанға жөнелтіліп отырған.
Мысалы, 1949 жылы Қызылорда, Талдықорған, Алматы облыстарына 45 400
адам жер аударылғандар жіберіледі деп хабарланғанымен, жеткізілген адамдар
саны 57 154 адам болған [24]. Сонда 11 754 адамды артығымен жіберген.
Осындай себептерден, келе жатқан адамдарға ғана дайындалған тұрмыстық
(баспана, азық- түлік) керек- жарақтар жетпей жатты.
Соғыстан кейінгі жылдары, еңбек армиясы болмаса да, арзан және
міндетті еңбек күші ретінде жер ауып келгендер, басқа да осы сияқты
адамдармен қатар бұрынғыша халық шаруашылығына жаппай тартылып болды.
Сол кездің өзінде- ақ, олардың көпшілігін қоныстанған орындарынан
қашуын тоқтату үшін, республика ішінде қалалардан, аудан орталықтарынан
және темір жол станциялары аймақтарынан алыс жатқан мал совхоздары мен
колхоздарға, бос жатқан жаңа жерлерді игеруге пайдаланып, осы ішкі қоныс
аудару “науқаны” әлденеше рет жүргізілді.
Мысалы, 1945-1947 жылдары “Қызыл құм” ауданы мен колхоздарында
жұмысқа жарайтын 909 адам болғанымен III - Тоғай аймағында жаңа жерде
мақта егіп оны меңгеру үшін 450 жұмысшы күшін керек етті. Ондағы егіс
көлемі 4 200 га, мақта 900 га, жоңышқа 600 га еді. Бұған қоса үй салу
құрлысы мен осынша гектар жерді игеру және колхоздағы төрт түлік малды бағу
мақсатында қосымша жұмысшылар қоныстандырылды [25].
Егер 1952 - жылы Қазақстанға 1 178 168 адам әкелінсе, соның ішінде
Солтүстік Кавказдан - 484 379 адам, Балтық бойынан - 94 300 адам,
Грузиядан - 84 552 адам, қалмақтар - 80 187 адам. Қара теңіз жағалауынан
56 987 адам, Литва КСР - 45 304 адам, бұрынғы кулактар - 42 166 адам,
Молдавия КСР - 35 209 адам, поляктардан - 3518 адам т. б. тіркелінген.
Жер аударылғандарды 1952 жылы қала, аудан және темір жол
стансаларынан совхоздар мен алыс орналасқан қолхоздарға көшіру жұмыстары
жалғаса берді. Үгіт-насихат шаралары іске асып жатты. Қазақстанның өз
ішіндегі көшіру “науқаны” жер аударылған халықтар орналастырылған облыс
орталықтары, аудан, темір жол стансаларының барлығында дерлік жүргізілді.
Бұл қиын жұмыс болатын.
1952 жылы 19 сәуірде Жамбыл облысының аудан және темір жол
стансаларынан 3 452 отбасы (10 840 адам) көшірілді. Олар: Солтүстік
Кавказдан келген шешен, ингуш, карашай, балқарлар 2 228 отбасы (8 188
адам). Грузиядан келген әзірбайжандар 28 отбасы (79 адам), немістер 479
отбасы (1 310 адам), гректер 227 отбасы (673 адам),Қырымнан келген татарлар
30 отбасы (69 адам), ирандықтар 8 отбасы (26 адам), айдалып келгендер мен
саяси жер аударылғандар 495 адам, басқалары 26 адам еді. Сөйтіп, Жамбыл
қаласынан 1 530 отбасы (4 019 адам) көшірілген. Олар Свердлов ауданына 400
отбасы, соның ішінде Свердлов, Киров колхоздарының әрқайсына 36 отбасынан,
Сталин колхозына 20 отбасы, Үлгілі, Амангелді, Сухамбаева, Ленин, Жамбыл,
Молотов, Фрунзе, Чапаев колхоздарының әрқайсысына 26 отбасы, Кеңес
колхозына 32 отбасы, Абай колхозына 20 отбасы жіберілді [26]. Яғни, бір
қалада шоғырланған жер аударылғандарды бөліп - бөліп колхоз, совхоздарға
жіберу жүріп жатты.
Жамбыл ауданындағы колхоздарға 445 жанұя бөлінген. Олар Молотов,
Ақкөл, Бесжылдық колхоздарының әрқайсысына 40 жанұядан, Жамбыл колхозына 30
отбасы, Пионер, Бірлесу - еңбек, Жас өркен, Арал төбе совхоздарының
әрқайсысына 30 отбасынан, Куйбышев колхозына 25 отбасы, Билікөл, Майтөбе
совхоздарының әрқайсысына 75 отбасынан, қалған 685 отбасы басқа алыс
колхоздарға жер аударылды [27].
Сондай-ақ, Жамбыл ауданынан 237 отбасы (783 адам), аудан орталығынан
100 отбасы (303 адам), Чайқұрық станциясынан 11 отбасы (30 адам), АССА
темір жол станциясынан 111 отбасы (379 адам), 106 разъезден 15 отбасы (71
адам), аудан ішіндегі Молотов колхозына 32 отбасы, Жамбыл, Ақкөл, Бесжылдық
колхоздарының әрқайсысына 30 отбасынан, Куйбышев колхозына 40 отбасы,
Пионер колхозына 20 отбасы, Амангелді, Жас өркен, Абай колхоздарының
ұжымшарларына адамдар бөлінді.
Жалпы орналастыру тек жер аударылғандармен шектеліп қалған жоқ.
1954 жылы Орталық Комитетінің ақпан-наурыз пленумында “Тың және тыңайған
жерлерді игеру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz