Екінші деңгейлі банктердің несие саясатының қызметін бағалау мен талдау
Кіріспе 3
1 Екінші деңгейлі банктердің несие саясатының теориялық негіздері 5
1.1 Екінші деңгейлі банктердің несиесі және құрылымы 5
1.2 Несиелендіру саясаты және оның теориялық негіздері 12
1.3 Ақша.несие саясатын әзірлеу және жүргізу ерекшеліктері 24
2 Екінші деңгейлі банктердің несие саясатының қызметін бағалау мен талдау 30
2.1 Екінші деңгейлі банктердің жеке тұлғаларға несиелердің берілу тәртібі мен саясаты 30
2.2 Екінші деңгейлі банктердің заңды тұлғаларды несиелендіру тәртібі мен саясаты 32
2.3 Екінші деңгейлі банктердің несие портфелін басқару 38
3 Несие саясатының шетелде даму жағдайлары мен дамыту жолдары 47
3.1 Шетелдегі несие саясатының ерекшеліктері мен Қазақстанда қолдану аясы 47
3.2 Коммерциялық банктердiң несие саясатын басқару және оны дамыту 51
Қорытынды 56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 59
1 Екінші деңгейлі банктердің несие саясатының теориялық негіздері 5
1.1 Екінші деңгейлі банктердің несиесі және құрылымы 5
1.2 Несиелендіру саясаты және оның теориялық негіздері 12
1.3 Ақша.несие саясатын әзірлеу және жүргізу ерекшеліктері 24
2 Екінші деңгейлі банктердің несие саясатының қызметін бағалау мен талдау 30
2.1 Екінші деңгейлі банктердің жеке тұлғаларға несиелердің берілу тәртібі мен саясаты 30
2.2 Екінші деңгейлі банктердің заңды тұлғаларды несиелендіру тәртібі мен саясаты 32
2.3 Екінші деңгейлі банктердің несие портфелін басқару 38
3 Несие саясатының шетелде даму жағдайлары мен дамыту жолдары 47
3.1 Шетелдегі несие саясатының ерекшеліктері мен Қазақстанда қолдану аясы 47
3.2 Коммерциялық банктердiң несие саясатын басқару және оны дамыту 51
Қорытынды 56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 59
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Екінші деңгейлі банктердің несие саясатының теориялық негіздері 5
1.1 Екінші деңгейлі банктердің несиесі және құрылымы 5
1.2 Несиелендіру саясаты және оның теориялық негіздері 12
1.3 Ақша-несие саясатын әзірлеу және жүргізу ерекшеліктері 24
2 Екінші деңгейлі банктердің несие саясатының қызметін бағалау мен талдау
30
2.1 Екінші деңгейлі банктердің жеке тұлғаларға несиелердің берілу
тәртібі мен саясаты 30
2.2 Екінші деңгейлі банктердің заңды тұлғаларды несиелендіру тәртібі мен
саясаты 32
2.3 Екінші деңгейлі банктердің несие портфелін басқару 38
3 Несие саясатының шетелде даму жағдайлары мен дамыту жолдары 47
3.1 Шетелдегі несие саясатының ерекшеліктері мен Қазақстанда қолдану аясы
47
3.2 Коммерциялық банктердiң несие саясатын басқару және оны дамыту
51
Қорытынды 56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 59
Кіріспе
Нарықтық экономикада банктердің ресурстық потенциалын өсіру маңызды
мәселе болып табылады. Ерекше несиелік ресурс болып эмиссиондық ресурс.
Оның несиелік ресурс ретінде құралуы және пайдалану мүмкіндігі келесімен
байланысты. Тұрғындардың қолма - қол ақшалай түрде алатын табыстары бірден
жұмсалмайды, сондықтан банктің кассаларының беретін қолма - қол, ол
ақшалардың осы кассаларға келіп түсетін түсімдерде бір жыл ішінде артық
болуы. Тұрғындардың өз табыстарының бөлігін жұмсамай-ақ банк тұлғасында
мемлекеттік несиелеуге беріледі.
Несиелік ресурстардың анағұрлым тұрақты бөлігі депозитті қаражаттар
болып табылады. Несиелік ресурстар – ақшалай қаражаттардың бір формасы.
Демек, біздің көзқарасымызша экономикалық белгісі бойынша анағұрлым дұрысы
несиелік ресурстардың қайтарымдылық негізде уақытша пайдаланылатын ақшалай
қаражаттардың бөліктері ретінде айқындалуы болып табылады.
Несиелік ресурстар – банктік жүйенің арнайы несиелеу үшін арналған
қаражаттар жиынтығынан тұрады.
Несиелік ресурстар пассивтік операциялар нәтижесініде құралады.
Пассивтік операциялар көмегімен банктер нарықтан несиелік ресурстарды сатып
алады.
Коммерциялық банктің жалпы мақсаты оның табыстылығы, рентабельділігі,
өтімділігі, тәуекелдерді төмендету, несие қоржынын оптималдау (несиелік,
депозиттік және т. б.), оның қызметінің бағыттары ұстанымы тұрғысындағы
банк саясатының басымдылықтарын анықтауы керек. Банк әлеуметтік жүйе болып
табылатындықтан, адамдар өз қызметінде өз мақсаттарын, мүдделерін, ойларын
жетекшілікке алады, сондықтан да банк мақсаттары оның иелерінің
жетекшілерінің, қызметкерлерінің, сонымен бірге банк клиенттерінің және
банктік қадағалау органдарының жекелеген мақсаттарына негізделеді. Банк
иелерінің маңызды мақсаты – банктің өсуі (активтердің, меншікті капиталдың
клиенттердің, операциялардың, ең алдымен, табыстардың көбеюі және акция
бағасының көтерілуі). Басқарушыларға кең ауқымды, әр түрлі мазмұнды
мақсаттар тән, өйткені олар банктің бүкіл жұмысына жауап береді, яғни
олардың жұмысының мақсаты пайданың өсімі болып табылады. Банк
клиенттерінің, мақсаттары табыс алу ұстанымына байланысты әр түрлі болады,
өйткені мүдделер қарама - қарсы, сөйте түра олар серіктесі ретінде сенімді
банк болғанын қалайды. Банк қызметкерлерінің негізгі мақсаты – ағымдағы
табыстың деңгейін көтеру. Ал мемлекетті алдымен оның өнімділігі мен
тұрақтылығы ойландырады.
Коммерциялық банктің негізгі мақсаты – кең мағынадағы оның дамуы,
яғни, коммерциялық кәсіпорын ретінде оның сандық жағынан дамуы және сапалы
дамуы – қызмет етудің, тиімділігін көтеру, сонымен бірге банк акционерлері,
клиенттері, қызметкерлері және банктік қадағалау органдарының мүдделерін
қамтамасыз ету ұстанымы банктің әлеуметтік институт ретінде дамуы туралы
болып табылады.Бұл дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты Қазақстан
Республикасындағы несие қатынастарының, несие жүйесінің, кейбір жаңа дамып
келе жатқан несие операциялары түрлерінің қазіргі жағдайы мен даму
болашағын ашып көрсету болды.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – Қазақстан Респубикасындағы қазіргі
банктердегі несиелеу саясатының басты ерекшелігі тек қана тартылған және
меншікті қаражаттарға ғана байланысты емес, сол сияқты клиенттерді
несиелеуді жүзеге асыратын коммерциялық банктер үшін Ұлттық банк бекіткен
нормаларға және пруденциалдық нормативтерге байланысты келеді.
Дипломдық жұмыста несиелендірудің түрлері, шарттары, құқылық
қатынастары, несиелендіру жүйесі, механизмі мен тәртіптері келтірілген.
Сондай-ақ несие саясатының дүниежүзілік тәжірибелеріндегі үлгілері бойынша
талдау көрсетілген, оның біздің экономикамызға тиімді жақтары
қарастырылған, Мемлекеттің тұрақтылығы және даму көрсеткіші ретінде
әлеуметтік тұлғаның деңгейі және өзінің баспанамен қамтамасыз етілуі
несиелендіру маңызды фактор болып табылады.
Әлемдегі әрбір дамушы мемелекеттің несиелендіру жүйесі әлеуметтік
тұлғаның нақты табысын көздей отырып оны тұтыну мақсаттарымен қамтамасыз
етуге бағытталған.
Дипломдық жұмыс әдістемелік нұсқауға сай орындалған және қолданылған
әдебиеттер, сонымен қатар орындалған жұмыс үш тараудан, кіріспе,
қорытындыдан тұрады.
1 Екінші деңгейлі банктердің несие саясатының теориялық негіздері
1 Екінші деңгейлі банктердің несиесі және құрылымы
Нарықтық экономикада банктердің ресурстық потенциалын өсіру маңызды
мәселе болып табылады. Ерекше несиелік ресурс бұл – эмиссиондық ресурс.
Оның несиелік ресурсы ретінде құралуы және пайдалану мүмкіндігі келісімімен
байлнысты. Тұрғындардың қолма - қол ақшалай түрде алатын табыстары бірден
жұмсалмайды, сондықтан банктің кассаларының беретін қолма - қол ақшалардың
осы кассаға келіп түсетін түсімдерде бір жыл ішінде артық болуы
тұрғындардың өз табыстарының бөлігін жұмсамай-ақ банк тұрғысынан
мемлекеттік несиелеуге беріледі.
Сонымен бірге банктер мен ақша қаражаттарын тарту үшін шығарылатын
коммуналдық облигациялар әртүрлі мемлекеттік заңды тұлғаларға қарыздар
бойынша талаптардың қамтамасыз етілуі болады. Бұл бағалы қағаздар қатаң
өсім ақылы және әдетте оның 25 жылға дейінгі мерзімде шығарылады.
Екінші деңгейлі банктер бағалы қағаздарды нарықта сата отырып, қайта
сатып алу операциясын (репо) жасайды. Бұл банктердің өтімділігін реттеу
үшін ақша нарығында қаражаттарды қысқа мерзімді жұмылдыру үшін өте икемді
және ыңғайлы тәсілі.
Несиелік ресурстардың анағұрлым тұрақты бөлігі депозитті қаражаттар
болып табылады. Олар әртүрлі белгілер бойынша жіктеледі[1].
Депозиттің тұрақты бөлігінің көбеюі банктің өтімді активтерге
мұқтаждығын азайтады.
Депозиттердің салалығы тұрақты бөлігі неғұрлым көп болса, банктің
өтімділігі соғұрлым жоғары болады.
Несиелік ресурстар – ақшалай қаражаттардың бір формасы. Демек, біздің
көзқарасымызша экономикалық белгісі бойынша анағұрлым дұрысы несиелік
ресурстардың қайтарымдылық негізде уақытша пайдаланылатын ақшалай
қаражаттардың бөліктері ретінде айқындалуы болып табылады.
Несиелік ресурстар – банктік жүйенің арнайы несиелеу үшін арналған
қаражаттар жиынтығынан тұрады. Несиелік ресурстар пассивтік операциялар
нәтижесінде құралады. Пассивтік операциялар көмегімен банктер нарықтан
несиелік ресурстарды сатып алады. Банкаралық қарыздар – банктің ресурстық
потенциалының тұақтылығын қолдау үшін ресурстарды қалыптастырудың маңызды
көзі. Банкаралық несиелеу банктің тиімділік тендендиясын қолдау мақсатында
жүзеге асырылады және негізінен қысқа мерзімді сипатта болады.
Банкаралық қарыздар ерекшелігі мынада:
- біріншіден, банкаралық ресурстар банкаралық ақша нарығынан
тартылады;
- екіншіден, банкаралық несиелерді тарту клирингтік орталықтағы
корреспондеттік шоттардың ақшалай қаражаттарының қалдықтары шегінде жүзеге
асырылады[2].
Банкаралық ақша нарығында несиелік қаражаттар жетіспеген жағдайда
екінші деңгейлі банктер Ұлттық банктен қысқа мерзімді несие алады. Әдетте
бұл несиелік қаражаттар басқа ресурстарға қарағанда қымбат болып келеді.
Қазіргі банктердегі несиелеу саясатының басты ерекшелігі тек қана
тартылған және меншікті қаражаттарға ғана байланысты емес, сол сияқты
клиенттерді несиелеуді жүзеге асыратын екінші деңгейлі банктер үшін Ұлттық
банк бекіткен нормаларға және пруденциалдық нормативтерге байланысты
келеді.
Мысалы, ҚР Ұлттық банк орталық резервтерге міндетті төлемдер аудару
үшін нормасын белгілейді. Сол сияқты басқа да нормативтер, оның ішінде
екінші деңгейлі банкте құрылатын төменгі ақшалай резервтер түрінде, ең ірі
несиелер көлеміне байланысты шектеу, банк басшысының өтімділігінің
параметрлері сияқты банктің міндеттемелерін өтімді қаражаттар резервімен
салыстыра өлшеу арқылы белгіленетін формалардағы нормативтері.
Несиелік ресурстар тек қана депозит емес, сондай-ақ депозиттік емес
көздерден де құралады. Оларға жататындар: банкаралық нарықтан қарыздар алу,
бағалы қағаздарды сата отырып, кейін оны қайта сатып алу (репо),
вексельдерді есепке алу және Орталық банкен қарыздар алу, банктік
акцептерді сату, бағалы қағаздарды шығару, облигацияларды шығару,
евродоллар нарығынан қарыздар алу.
Меншікті қаражаттар арқылы барлық қаражаттарға деген 10 пайызы
өтеледі. Меншіктеу қаражатар арқылы қосымша капиталдар, жарғылық капитал,
негізгі қорлар, резервтер құралады.
Депозиттік және депозиттік емес пассивтер салымшыларға пайыз төлеумен,
оларға есеп айырысу төлемдік қызметтер көрсетумен, оларды банктердің
шоттарында сақтандыруды ынталандыру жолымен жинақталады.
Екінші деңгейлі банктердің несиелік операцияларда қарыздарды
пайдаланғаны үшін төленетін төлем көлемі пайыз, оны пайдалану мерзіміне
қарыз алушының төлем қабілетсіздігі тәуекелділігіне несиелік ресурстар үшін
төлеміне, объектінің сипатына, банктердің мөлшерлемеріне тағы басқалары
факторларға тәуекелі белгіленеді.
Қарыз пайызы экономикалық категория ретінде екі функция орындайды:
үлестіру және банктің несиелік потенциалын өсіру.
Біріншіден, қарыз пайызының үлестіру функциясы барлық құнның
үлестірілуіне емес, оның жаңадан құрылған құнды білдіретін бөлігімен
байланысты.
Екіншіден, банктің қарыз алушы ретіндегі потенциалының ұлғаюымен және
сақталуына байланысты. Банктің несиелік потенциалының ұлғаюы алынатын пайыз
бен төленетін пайыз арасындағы айырмашылық есебінде болады.
Қарыз мәмілесі ретінде несиені екі көзқараста қарастыруға болады.
Біріншіден, оның техникалық заңдылық белгілері көзқарасынан, екіншіден
әлеуметтік мазмұны, яғни осы келісім негізінде өсетін және дамитын немесе
онда өз көрінісін табатын өндірістік байланыстар типін сипаттайтын белгілер
тұғрғысынан. Бұл екеуі бір-бірінен бөлінгісіз, бұлар өзара байланысты және
себепті. Бірақ экономикалық талдау үшін маңыздысы қарыз мәмілесінің
экономикалық мазмұны, яғни өндірістік қатынастардың белгілі формаларымен
байланысты шаруашылық әдістері, жұмыс тәсілдері емес, өндірістік
қатынастардың өзі болып табылады[3].
Бұл жағдайды былайша түсіндіруге болды. Мысалы, машина өндірісін таза
техникалық тұрғыда машина өндірісінің макроэкономикалық орта параметріне
анағұрлым бейімделген оның жұмыс және таза техникалық тиімділігі тұрғысынан
қарастыруға болады. Сонымен қатар, сол машина өндірісін оның әлеуметтік
жағынан да қарастыруын, яғни машина өндірісі негізінде пайда болатын және
дамитынын өндірістік байланыстардың формалары мен типтері тұрғысынан, бұл
бір жағынан оларға себепші, екінші жағынан, олар оны анықтайды. Бірінші
жағдайда ол машина өндірісін техникалық - экономикалық категория, ал екінші
жағдайда экономикалық категория ретінде қарастырамыз.
Несиеге қатысты осыны айтуға болады. Несиені оның техникалық
-заңдылық белгілері жағынан тауарлар айналысы процессін жүзеге асыратын
мәміленің белгілі бір типі ретінде қарастыруға болады. Бұл жағдайда несие
олардың алдында техникалық немесе құқықтық категория ретінде танылады.
Несиені құбылыстардың экономикалық мазмұны ретіндегі көзқарас тұрғысының
қарастыруға болады. Бұл жағдайда несие олардың алдында экономикалық ғылым
категориясы ретінде қабылданады. Несие теориясы оны техникалық - заңдылық
категория ретінде емес, қоғамдық - экономикалық категория ретінде
қарастырады. Несиені оның формальді -заңдылық белгілер жағынан оқып білудің
несиелік мәмілені тек меншіктің қозғалысы әдісінің ерекше түрі ретінде
түсіну үшін маңызы бар. Сондықтан несие экономикалық категория ретінде
несиелік мәміленің ерекше техникалық - заңдылық белгілерімен сипаттала
алмайды. Осылайша, несие – өндірістік қатынастарды білдіретін экономикалық
категория. Несие экономикалық категория ғана емес, сонымен қатар тарихи
категория екенін атап кету керек. Ол өндірістік күштердің тек белгілі бір
дамуында пайда болады.
Несиенің және несиелік қатынастардың пайда болуын табиғи негіз,
тауар шаруашылығы болып табылады. Тауардың пайда болуы екі жағдайда қатар
жүреді.
Біріншіден, тауар тек натуралды формасы және құны бар болған жағдайда
ғана тауар бола алады. Біріншіден: ол бір мезгілде тұтыну заты болады және
олардың құны болады; екіншіден, қандай да бір заттар бір -біріне тауар
ретіндегі қатынаста болуы үшін оларды өндірушілер өздеріне де ортақ ерікті
әрекеті, өз меншігіндегі тауарды мешгінен шығара отырып басқа тауарды өзге
иеленуге ықыласы бар меншік иелері ретінде бір - біріне қарама - қарсы
тұрулары қажет.
Тауардың бір тауар шетен басқаға ауысуы нарықта айырбас арқылы жүзеге
асады. Тауар айырбасы сферсының несие үшін маңьзы зор. Оның пайда болуын
ішкі тұтыну үшін өндіргіш өнімдер сферасының емес, тауар иелері,
экономикалық қатынасқа түсуге дайын меншік иелері дербес заңды тұлға
ретінде бір-біріне қарама-қарсы тұрған айырбас сферасынан іздеу қажет.
Несие қарыз мәмілесі ретінде ежелгі әлемде де орта ғасырлық қолөнері
дамыған тауар шаруашылығында да кездеседі. Барлық кезде біз анағұрлым
жетілген, бір қарыз мәмілесіне кездесіп отырдық, бірақ осы мәмілелер
негізінде ұлғайып отыратын, құқықтық хатталуы осы мәмілелер болып табылатын
өндірістік қатынастардың әр түрлі шаруашылық жүйелерінде бір - бірінен өте
қатты айырмашылықтары болады.
Несие бәрінен бұрын тауар өндірісі процесінде пайда болатын, оның
негізгі өндірістік қатынастарымен анықталатын қоғамның әлеуметтік
байланыстарының белгілі бір типі. Сондықтан несие экономикалық категория
ретінде тек өндірістік қатынастар шеңберінде ғана анықталуы мүмкін. Бұл
несиені экономикалық мазмұны көзқарасы тұрғысынан қарастыруға қатысты.
Несие әлеуметік байланыстың белгілі бір типі бола отырып, өндірістік
қатынастар тобына жатады. Өндірістік қатынастар өз жиынтығында қоғамдық
қатынастар, қоғам аталатындарды құрайды және соныңен қатар тарихи дамудың
белгілі бір сатысында тұрған, өзіне ерекше сипаты бар қоғамды құрайды.
Қоғамның негізгі өндірістік байланыстарына сүйенген несиелік
қатынастар жекелеген тұлғалар мен кәсіпорындар, кәсіпорындар мен мемлекет,
мемлекет пен тұрғындар, адамдардың әлеуметтік топтарының арасындағы
тауарлар айналысы сферасында пайда болады. Айналыс сферасы немесе
тауарлар айналыеы өндірістік қатынастармен анықталады. Осылайша белгілі бір
өндіріс белгілі бір тұтынушыға үлестіруге, айырбасқа және осы әр түрлі
жағдайлардың бір - біріне белгілі бір қатынасқа себепші болады
Өндіріс жағдайындағы айырбас құнның немесе меншіктің бір иесінен
басқаға ауысуы тәрізді әр түрлі тәсілдерімен жүзеге асырылады. Мұндай
тәсілдердің бірі қарыз деп аталатын тауар айналысының бір формасы болған
мәміле типі болып табылады. Тауар айналысының мұндай формасы өндірістің
ерекше шарттарымен анықталады. Осы себептен тауардың иеліктен шығаруылуы
уақыт бойынша олардың бағасының өткізілуінен бөлініп қалады. Бұл шарттар
тығыз байланысты. Тауарлардың бір типі өз өндірісіне көп уақытты, ал басқа
түрі анағұрлым аз уақытты талап етеді. Әр түрлі тауарлардың өндірісі жылдың
әр түрлі мерзімімен байланысты. Бір тауар өз нарығында пайда болса, басқасы
алыс нарыққа сапар шегуі қажет. Сондықтан әлде бір тауар иеленуші келесі
бір сатып алушыдан бұрын сатушы ретінде көрінуі мүмкін. Бірдей мәмілелердің
бір тұлғалардың арасында жиі қайталануы кезінде тауарларды сатуы шарттары
олардың өндіріс шарттарында реттеледі. Екінші жағынан, тауарлардың белгілі
бір түрін пайдалану, мысалы үйді, белгілі бір уақыт аралығына сатады. Бұл
жағдайда сатып алушы тек мерзім өткеннен кейін ғана шын мәнінде тауардың
тұтыну құнын алады. Сондықтан да ол тауарды төлемі төлегеннен бұрын алады.
Ақшаның қажетілігін қамтамасыз ететін себептер, несие қажеттілігінің
де себептері болып табылады. Жай тауар шаруашылығы жағдайында тауар
айналысының формасы ретіндегі қарыз мәмілесі қажеттілік пен өндіріс
шарттарынан туындайды. Алайда өндіріс шарттары несиенің қажеттілігін
толығымен ашпайды. Тауар айналысының ішкі мазмұны ретіндегі құн қозғалысы
несиенің қажетілігі туралы түсінікті тереңдетеді. Айырбас шаруашылығы
жағдайында құн қозғалысы капиталдардың шеңбер айналымында және өндірістік
айналымда нақтылы түрде көрінеді және ол несиелік қатынастар пайда
болатын, дамитын нақтылы экономикалық негіз болып табылады. Артынан
несиелік қатынас өзінің табиғаты бойынша құндық болады.[4]
Несие ұдайы өндіріс процессінің үздіксіздігін қамтамасыз ету
қажеттілігінен келіп шығады. Несие берілген сайын ол шаруашылық
субъектілерінің өндірістік капиталы ақшалай (негізгі және айналым)
өндірістік және тауарлық формаларда бола алатыны бәрімізге мәлім.
Өндірістік капиталдардың қозғалысы олардың бір формадан басқа
формаға ауысуынан тұйықталмайды, қозғалыс олардың ұдайы
өндірістің процесі, калиталдардың шеңбер айналымы болып
табылады. Капиталдардың өтемі қайталанатын шеңбер айналымы бұл
– капиталдардың айналымы. Өндірістік капиталдардың бірде тауар
формасында, бірде ақшалай формада болуы олардың қозғалысының жалпы
формасы болып келеді, яғни олардың ұдайы өндіріс формасы болып саналады.
Өндірістік капиталдардың жүйелі түрде бір формадан басқа фомаға
айналуы, сонымен қатар олардың үнемі шеңбер қозғалысы, капиталтардың шеңбер
айналымы және айналымы барлық жерде бірдей емес, әрбір нақты жағдайда
олардың өндірістің тауар айналысының ерекшеліктерін қамтып көрсетеді.
Өндірістік капиталдардың қозғалысы олардың шеңбер айналымы
шегінде үздіксіздігімен ерекшелінеді. Олардың қозғалыс процесінде
ақшалай қаражаттардың құйылуы және кері қайтуы, ресурстарда және оларды
жабатын кездерде қажеттілердің толқуы байқалады. Мұны функционалдық
формаларының өзгерісіне қарай негізгі, сондай-ақ айналым
капиталдарының да қозғалысына байланысты байқауға болады.
Негізгі капиталдардың қозғалысы процесінде ақшалай ресурстар
формасында құн босатылады. Еңбек құралдары өндіріс процесінде ұзақ
уақыт пайдаланылатыны белгілі, олардың құны тауар құнына бөлшектеп
ауысады. Негізгі капиталдар құнының ақшалай формада бірте-бірте қалпына
келтірілуі босаған ақшалай қаражаттардың кәсіпорындар шотында тұрып қалуына
әкеп соғады.
Бұл кәсіпорындар оларды тозған еңбек құралдарының орнына жаңаларын
алу үшін соның ішінде кезекті машиналар мен механизндерді алу үшін
жеткілікті белгілі соманы жинақтағаннан кейін ғана пайдалана алады.
Алайда негізгі капиталдар құнының бірте-бірте босатылуы, өз мөлшері
бойынша кәсіпорынның олардың жаңа партияларын алу қажетіліктерін
қанағаттандыра алмайды, өйткені машиналр мен механизмдердің жаңа
партиясы жекелеген бөлшектермен, детальдарымен емес толығымен
алынады. Амортиазациялық қорда негізгі капиталдардың тозған
бөліктерінің ауыстырылуы жинақталып амартизациялық қаражаттар есебінен
жүзеге асырылады. Негізгі капиталдарды қалпына келтіруге немесе алуға
өте үлкен шығындар жұмсалды, сондықтан оларды қаржыландыру ұзақ уақыт
бойынша ақшалай қаражаттар жинақтауды қажет етеді.
Негізгі капиталдар құнының қозғалысының бірқалыпсыздығы,
капиталдың шеңбер айналысының және олардың айналымының
сатылары бойынша қозғалысының ұзақтығынан болады. Нәтижесінде бір
кәсіпорындарда еркін ақшалай қаражаттар пайда болса, басқаларында (ірі
бір реттік шығындарға қажеттілікпен байланысты) олардың жеткіліксіздігі
пайда болады.
Айналым капиталы құнының қозғалысымен байланысты осындай көрініс
туындайды. Оның шеңбер айналымы және айналымының ұзақтығы әр түрлі уақыт
бойынша ұзақтылық өзгерісі бәрінен бұрын өндірістің маусымдылығы,
өндірістің және тауар уақыт бойымен сай келмеуі салдарынан пайда болады.
Қосымша қаражаттарды тарту қажеттілігі импорттық қойылымдармен, тауарлы
материалды құндылықтарды бір реттік әкелуімен және басқа факторлармен
байланысты болуы мүмкін қаражаттар қозғалысындағы бірқалыпсыздық
дайын тауарларды жөнелтумен байланысты пайда болады. Тауарларды
жөнелту мерзімі, оларды өткізуден түсім алу мерзімімен ешқашан сәйкес келе
бермейтіндігі белгілі. Бұл көбінесе тауар өндірісі орының көп жағдайда
алыс орналасуына сонымен бірге, тауарларды өткізу нарығынан бұл
алшақтың едәуір болуы және уақытына бос ақшалай қаражаттарға деген қосымша
қажеттілікті тудыруы мүмкін.
Тауарлай және ақшалай формаларға және өндірістік капитал шеңбер
айналымы мен айналымық құндық болып табылатын қатынастың пайда болуына және
дамуына нақты материалдық негіз болды. Берілген шеңбер айналымы процесінде,
бір жағынан, оның аяқталуы жүреді, осының нәтижесі ретінде бәрінен бұрын
өткізген құн ретінде болатын ақшалай қаражаттар формасындағы құнның
босатылуы жүреді. Екінші жағынан, объективті себептерге байланысты ақшалай
ресурстардың жеткіліксіздігі олардың өндірістік жиналуына қосымша
қажеттіліктер пайда болды. Демек, несие және несиелік қатынастар құн
қозғалысы кезіндегі өндіріс уақытымен құн айналысы уақыт арасындағы, оның
ақша формасында шоттарда уақыттан тұрып қалуынан, оларды тауар өндірісінде
пайдалану қажетілігі арасындағы қарама-қарсы қайшылықтарды шешудің табиғи
процесі ретінде пайда болды.
Біріншіден, қоғам босатылған ресурстардың бекерге доғарылуын
болдырмауға, екіншіден, ұдайы өндірістің үздіксіз жүзеге асуына мүделі.
болады. Өндіріс уақытымен айналыс уақыты арасындағы сәйкес келушілік құндық
субстанциясы бар жиынтық ұлттық өнім қозғалысына қатысты.
C+V+m (1)
Босатылған жиынтық ұлтық өнім құнының барлық бөліктерінің - С, V
және m - өнімдері болуы мүмкін. Мысалы: жалпы экономика көлемінде
өндірістік процесінде жұмсалған өндірістік құралдарын қалпына келтіру
бірден жасалмайды: амортизациялық аударымдар жинақталады, бос ресурстар өз
қозғалысында тоқтап қалған және өттімді пайдалануды талап ететін құндар
түрінде тұрып қалады.
Ұдайы өндірісіің объективті процестеріне байланыеты құн
өндірісте толығымен қатысатын V - да да осындай көрініс байқалады,
оның кейбір бөлігі уақытша пайдаланылмайды және ақшалай формада банктегі
шоттарда тұрып қалады.
Әрине, бұл қоғамдық өнім құннының уақытша босатылған бөлігі несиеге
негізделіп жинақталады, қарыз ақша түрінде өз қозғалысын жалғастырады.
Мұнан басқа m түрінде жаңадан жасаған құнның бөлігі де несие арқылы
қайта бөлу сферасына тартылуы, несие қозғалысына құндық сипат беруі мүмкін.
Тауар шаруашылығы жағдайында өндістік капиталдардың (негізгі және
айналым) шеңбер айналымы және айналымы несиенің объективті қажеттілігін
толық түрде түсіндіре алмайтынын атап өту керек. Уақыт бойынша капиталдың
шеңбер аиналымының кеңістікте бір қалыпты еместігі тек қаражаттардың
бір буынында босатылуы және басқа буында оларға қажеттіліктің бар болу
нақты сипаттайды. Демек, тауар шаруашылығында капиталдың шеңбер айналымы
және айналымында несиелік қатынастардың пайда болу мүмкіндігі қаланған.
Несиенің мүмкіндігі нақты болуы үшін белгілі бір шарттар қажет. Олар
кем дегенде екі шарттан тұрады: 1) несиелік мәмілеге қатысушылар - қарыз
алушы мен қарыз беруші - экономикалық байланыстардан келіп шығатын
міндеттемелердің орындалуына материалдық кепілдік беретін заңды дербес
субъектілер ретінде болулары керек. Несиелік қатынасқа түсуші заңды
тұлғалар өз қызмттерін нарық заңдары және экономикалық мүдделердің
сәйкестігі негізінде жүзеге асырылуы қажет. 2) несиеге, егер қарыз алушы
мен қарыз беруші мүдделері сәйкес келген жағдайда қажет болады. Несиелік
мәміле жасалуы үшін оның қатысушылары өзара ықылас білдіруі қажет.[5]
Экономикалық қатынастар бәрінен бұрын мүдделері ретінде
көрінеді. Бұл мүдделер соңында өндірістік қатынастың қатысушыларының
еркімен реттелетін қандай да бір субъективті нәрсе емес. Әрекетті тудыратын
кез - келген мүдде бәрінен бұрын объективті процестерге өзара мүдделілікті
болдырмайтын нақты жағдайларға сүйенеді. Несиелік қатынастар, бір жағынан,
қарыз алушы мен қарыз алушының арасында ақшалай қаражаттарды қарызға беру,
екінші жағынан оларды алу кезінде мүдделілік пайда болған жағдайда ғана
жүзеге асады.
Несиелік қатынас ішіндегі құн ерекше қосымша тұтыну құнына ие.
Шынында, ақшаға немесе тауарға тән тұтыну құнынан басқа құн қарыз алушы мен
қарыз алушы арасында қозғалыс жасай отырып, ұдайы өндіріс процестерін
жылдамдатудың ерекше қасиетін алады.
1.2 Несиелендіру саясаты және оның теориялық негіздері
Несиелік саясаты жетпісінші жылдардың ортасында Ю.П. Авдиянцтың,
Д.А.Аллахвердиянның, Н.Д.Барковскийдің, С.Панековскийдің белсенді түрдегі
оқып үйрену затына айналғанды авторлар несиелік механизмнің сипаты туралы
тікелей сұрақ қоймайды, дегенмен де, олардың қорытындылауынан көрінетіндей,
олар көбіне бұл механизндегі объективтік және субъективтік негіздердің
араласуы туралы бірдей көзқараста болады. Бірақ та, бұл экономистердің
позицияларының барлығы мен бірдей келісе беруге де болмайды. Себебі,
олардың көпшілігі несиелік саясатты ақшалай, есеп - айырысу және қаржы
механнзмдерімен біртұтас алып зерттейді. Олардың мұндай позицияларын кеңес
экономисті В.И.Рыбин былай бөліп қарайды: "Әрбір дербес экономикалық
категориялардың өзіндік қызмет ету және даму саясаты болады, мысалға, қаржы
саясаты, несие - несиелік механизм, ақша - ақшалай механизм". Егер соңғы
пікірмен толақ келісетін болсақ, онда қазіргі несиелік саясатты жеке түрде
зерттеу қажеттігі туындайды. Қазіргі несие саясатының қазіргі тұжырымын
теориялық тұрғыдан қарастырудан бұрын, жоспарлы экономика және қайта құру
тұсында қызмет еткен несиелік саясатының нарықтық экономикаға қызмет ету
байланыстарын ескеру қажет. Келтірілген пікірлерді негізге ала отырып,
қазіргі несиелеу талаптарына сай келетін, нарықтық тұжырымын жасауға
болады.
Біздің ойымызша қазіргі несиелік саясат – нарықтық қатынастарға сай
экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз ететін несие түрлерін, несиелеу
принциптері мен шарттарын, несие беру және қайтару әдістері мен тәсілдерін
және несиелік тәуекелді басқарудың элементтерін қамтитын экономикалық
саясатының бір бөлігі болып табылады. Кез - келген экономикалық механизм
өзара бойланысқан, яғни оның бір элементінің қозғалысы немесе өзгеруі
басқаларының қозғалуын немесе өзгеруін туғызатын элементтер жиынтығынан
тұрады. Сондай-ақ қазіргі несиелік саясатының басқа да экономикалық
негіздер сияқты, өзге тән ішкі құрылымдық элементтері болады. Несиелік
саясатының бірінші элементіне несиенің нақты түрлері жатады.
Қазіргі банктік тәжірибеде несиенің келесідей түрі болады: екінші
деңгейлі, банктік, тұтыну, мемлекеттік, халықаралық және ипотекалық.
Несиелік саясатының екінші элементіне несиенің мәнін және қызметтерін,
сондай-ақ несиенің қатынастарды ұйымдасдастыру облысындағы объективті
экономикалық заңдардың талаптарын бейнелейтін несиелеу принциптері жатады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принципттері келесідей екі топқа
бөлінеді: жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер (несиенің мақсаттылығы
мен дифференциялдығы); несиенің мәнін бейнелейтін принциптер (несиенің
мерзімділгі, қайтарымдылығы, ақылылығы және қамтамасыз етілуі).
Несиелік саясатының үшінші элементіне - несиелеу шарты жатады,
Несиелеу шарты – деп несиелеудің базалық элементері, несиелеу субъектілері
мен объектілері және несиенің қамтамасыз етілуге қойылатын талаптарын
түсінуге болады.
Несиелік саясатының төртінші элементіне несиелеуді экономикалық
-ұйымдастыру тәсілдері жатады. Бұл элементтің көмегімен несиені беру
әдістері немесе айналым қаражаттар шеңберіндегі несиенің қатынасу
тәсілдері, сондай-ақ несиені беру және банкке қайтару жолдары анықталады.
Несиелік саясатының бесінші элементіне несиелік тәуекелді басқаруды
жатқызуға болады.
Несиелік саясатының алтыншы элементіне банктің несиелік саясатын
жатқызуға болады. Себебі, несиелік саясаттың көмегімен несиелік саясат
жүргізіледі.
Несиелік саясатының соңғы элементіне несиелік қатынастың бір жағы және
несиелеу процесін ұйымдастырушы ретінде банктерді жатқызуға болады. Қайта
құру кезеңіне дейінгі сияқты несиелік саясатының кейбір элементтерінің
жиынағы бұрынғысынан қалғанына қарамай-ақ шаруашылықтың нарықтық жағдайына
өтуіне байланысты аталған элеметтердің әрқайсысының мазмұны түбірімен
өзгерген десе болады.
Қазіргі несиелік саясатының қызмет етуінің мынандай өзіндік
ерекшеліктері бар:
1) Жұмыс жасап отырған несиелік механизм екінші деңгейлі сипатқа ие.
2) Қазіргі несиелік саясатының маңызды бір белгісі оның келісім шартқа
негізделуі болып табылады.
3) Қазіргі несиелік механизіміндегі басты ерекшелігі несиенің жаңа
түрлерінің дамуымен сипатталады
4) Қалыптасып отырған, қазіргі несиелік саясатының ең маңызды
ерекшелігі бұл несиелеудің объектіден субъектіге несиелеүге өтуімен
сипатталады. Сонымен қатар, бұл жерде несиелеудің ұсақ объектілерінен ірі
объектіні несиелеу әдісіне өтуі деп айтуға болады.
5) Қазіргі несиелік механизм дәстүрлі және ерекше бір принциптерге
негізделеді, оның ішінде мерзімділік және қамтамасыз ету принциптері, сол
сияқты несиенің ақылылық сипаты да ескеріледі.
6) Қазіргі несиелік саясатының соңғы бір ерекшелігі, банк несиелерін
жоғары дәрежеде кепілдендіретін формаларына өту жатады[6].
Несиелеу саясатын кеңес экономистері жалпы несиелік саясатының
"техникалық қабаты" ретінде бөліп қарастырады. "Несиелеу саясаты" ұғымын
экономикалық әдебиетке 70-ші жылдардың екінші жартысында Ю.Е.Шенгер,
Н.И.Валенцева, И.Д. Мамонова және А.Я.Ротлейдер сияқты экономистер енгізген
болатын.
Несиелеу саясаты несиелік процесті ұйымдастыруды және несиелеу
принциптеріне сай оны реттеуді анықтайтын элементтер жиынтығы ретінде
түсіндіріледі. Қазіргі несиелеу саясатының құрылымдық элементтерінің
бірі – несие саясаты және олар келесілерден құрылады:
1) несиелік қызметті реттеуге бағытталған заңдармен нормативтік
актілер;
2) несиелік саясат;
3) несиелік саясаты;
4) несиелеу техникасы.
Қазіргі несиелеу саясаты банктің ресурсына негізделеді. Бүгінгі
жағдайдың бұрынғы әрекет еткен жүйеден айырмашылығы – ол уақытта несиеге
мекемелер өздері жоғарыдан берілген несиелік ресурстармен ғана жұмыс
жасаған болатын.
Қазіргі несиелік саясаттың екінші деңгейлі сипатқа ие. Осыған
байланысты сауда мотивтері, үнемдеу мотивтері ерекше маңызды болып келеді.
Мұндай жағдайда несиелеудің тек кәсіпорынның қосымша қаражатқа деген
қажеттігін қанағатандыру ғана маңызды емес. Сонымен қатар несиелік
мекеменің рентабельдігін арттыру үшін де несиелеудің маңызы зор. Дәл осы
тұста коммерцияның арзанға сатып алып қымбатқа сату принципі орын алады.
Бұл әрине клиенттердің несиелері мен депозиттеріне сол сияқты банк аралық
несиегеде тиісті.
Қазіргі несиелеу саясатының басты ерекшелігі банктердің меншікті және
тартылған ресурстарына ғана байланысты емес, сол сияқты клиенттерді
несиелеуді жүзеге асыратын екінші деңгейде банктер үшін Орталық банк
бекітетін нормаларға және пруденциалдық нормативтерге байланысты келеді.
Мысалға, ҚР Ұлттық банкі орталық резервтерге міндетті төлемдер аудару
нормасын белгілейді. Сол сияқты, басқада нормативтер, ол ішінде екінші
деңгейлі банкте құрылатын ең төменгі ақшалай резервтер түрінде ең ірі
несиелер көлеміне байланысты шектеу, банк балансының өтімділігін
параметрлері сияқты банктің міндеттемелерін өтімді қаражаттар резервімен
салыстыра өлшеу арқылы белгіленетін формалардағы норматвитер де бар.
Қазіргі несиелеу саясатының маңызды бір белгісі оның келісімшартқа
негізделуі болып табылады. Өткен несиелеу саясатында клиентпен банк
арасында қарыз алу барысында келісімшарттың экономикалық маңызы төмен
болғандықтан да, оны формалъдық сипатта болды деп айтуға болады. Кейінен
екінші деңгейлі ынталандыру туындағаннан кейін ғана банк пен қарыз алушының
арасында несиелік шартқа отырып, ол шарт несие берушінің де, сол сияқты
қарыз алушының жауапкершілігін нығайта түсті.
Қалыптасып отырған қазіргі несиелеу саясатының келесі маңызды
ерекшелігі – бұл несиелеудің объектіден субъектіні несиелеуге өту болып
табылады. Бұрынғы несиелеу саясаты объектіні несиелеуге ғана
негізделгендігі бізге белгілі. Тауарлы - материалдық құндылықтар қоры және
өндірістік шығындардың болуы несиені алуға кұқық берді де, қарыздың
қайтарылу барысында терең талдау жасалмады, клиент үшін жоспардың орындалуы
ссуданың қайтарылуына автоматты түрде келіл болды.
Жаңа несиелеу саясаты дәстүрлі және өзіндік ерекше принциптерге
негізделеді, оның ішінде мерзімділік және қамтамасыз ету қағидалары,
сол сияқты несиенің ақылық сипаты да ескеріледі. Сонымен қатар, олардың бір
қатарының мазмұны түбірімен өзгерген. Бұдан бірнеше жылдар бұрын жақсы және
жаман жұмыс жасайтын кәсіпорындар категориялары өмір сүріп,
несиелеуде дифференцирленген режим қолданылған. Кәсіпорынды бағалау
негізінде олардың жоспарлы көрсеткіштерді орындау дәрежелері
жатқызылды. Бүгінгі таңда қалыптасқан жүйе несиенің уақытында қайтармау
тәуекелін төмендететін клиенттің несиелік қабілетін ескереді. Сондай-
ақ екінші денгейлі банк қарыз алушыны төлем қабілетінсіз деп жариялай
отырып, оны қайта ұйымдастыру және тарату туралы
сұрақты қоюға құқылы.
Несиенің қамтамасыз етілу принциптеріне де байланысты өзгерістер
болды. Тәжірбие көрсеткендей ссудалардың тауарлы - материалдық қундылықтар
қалдығымен қамтамасыз етілуі, олардың уақтылы қайтарылуына кепіл болмады.
Сондықтан да қамтамасыз етілмеген ссудаларды бұрынғы тәжирбиеде
қалыптасуына байланысты түсіну банк тарапынан жіберілмеуге тиіс. Қайтару
тұрғысынан алғанда толық кепілдігі жоқ ссудалар ғана біршама сенімді
несиелер болып табылады.
Қазіргі несиелеу саясатының келесі бір ерекшелігіне банк несиелерін
жоғарғы дәрежеде кепілдендіру формаларына өту жатады. Несиенің қайтарылуын
қамтамасыз ету тұрғысынан алғанда әлемдік тәжірбиедегідей біршама сенімді
формаларға кепіл кұқы, оның ішінде ипотека, бағалы қағаздар кепілдігі)
кепілдеме және кепіл хат, жалпы алғанда сақтандыру жүйелері жатады. Осындай
формаларды қамтитын несиелік механизм банкке өзінің тәуелсіздігін нығайту,
сонымен қатар несиелік темендету мүмкіндігін береді.
Жалпы кәсіпорындарды несиелеудің өзгерген саясаты біршама
дәрежеде нарықтық қатынастарға сай келетін мүмкіндік жасайды.
Несиелік саясат банктің несиелік қызметтердің міндеттерін оларды
іске асыру құралдары мен әдістерін, сондай-ақ несиелік
процесті ұйымдастыру принциптері және тәртібін белгілейді. Несиелік
саясат көмегімен жүзеге асырылады. Несиелік саясат – бұл банктің
несиелік жұмысын ұйымдастыру негізгі және несиелеу процесте
қажетті құжаттар саясатын жасау шарттарын білдіреді.
Кең мағынасында, несиелік саясатты несие беруші банк пен қарыз
алушылар тұрғысынан қарастыруға болады.
Тар мағынасында, несиелік саясат бұл несиелік процесті ұйымдастыру
барысында банктің стратегиясы мен тактикасын сипатайды.
Барлық банктер үшін бірдей несиелік саясат болмайды. Әрбір банк,
елдегі экономикалық, саяси, әлеуметік жағдайды ескере отырып өзінің
меншікті несиелік саясатын анықтайды. Несиелік саясаты жасау барысында
банктер олардың қызметтеріне тікелей әсер ететін көптеген факторларды
талдайды. Олардың ішіне макроэкономикалық яғни нақты бір банктің жұмысына
ықпал ететін факторлар болды. Несиелік саясат банктің қызметтердің
міндеттері мен маңыздылығын, бұлардың іске асыру құралдары мен әдістерін,
сондай-ақ, несиелік процесті ұйымдастыру принциптері мен тәртіптерін
анықтайды. Несиелік саясат банктің несиелік жұмысын, оның жалпы
стратегияларына сай ұйымдастыру негізіне және несиелік процесін
қалыптастыруға қажетті құжаттар саясатын жасау шарттарын білдіреді.
Жалпы несиелік саясат мынадай сипатта болуға тиіс:
1) инструкциялық емес, яғни директивті нұсқауларды қамтиды;
2) несиелеудің мақсаттарын нақты және мағыналы анықтауға мүмкіндік
береді;
3) нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше ережелерін қамтиды;
4) оны іске асыруды қамтамасыз ететін стандарттар мен нұсқауларды
қамтитын құжаттардан тұрады[7].
Несилік саясат банктің стратегиясын, оның тауекелді басқару
облысындағы саясаттарын ескере отырып жасалады. Несиелік
саясат несиелік қызметтің төмендегідей негізгі бағыттарын анықтауға
мүмкіндік береді:
1. несиенің берілуіне және несиелік портфельді басқаруға жауап беретін
банк қызметкерлері жетекшілікке алатын объективтік
стандарттарын;
2. несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді қабылдайтын тұлғаларды
басты іс - әрекеттерін;
3. сыртқы аудит қызметкерлерінің жұмысын және банктегі несиелік
қызметтің сапалығын;
4. ішкі бақылау қағидаларын.
Несиелік саясат банк қызметін диверсификациялаудағы іс әрекеттердің
тізбектелуін қамтамасыз ету үшін және несиелік қызметкерлердің лауазымды
міндетемелерін анықтау үшін қажет. Несиелік саясатты іске асырудың белгілі
бір тәртібі болмайынша несиелеудің бір ережелерін тәжірбиеге енгізу мүмкін
емес. Сондықтан да, жазбаша түрде жазылған несиелік саясат пен оны іске
асырудың соған сәйкес ережелері несиелік процесті жүргізудің негізін
құрайды. Несиелік саясат банк қызметкерінің бүгінгі таңда несиелеуге
болатын экономика секторын дұрыс таңдай білуіне, сондай-ақ, несие беру
мүмкіндігі туралы сұрақты шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа
факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне өз клиентін таңдаудағы
біліктілігіне негізделеді. Сондай-ақ несиелік саясат банктің бүгінгі
иелігіндегі немесе ертең енгізуді дұрыс санайтын несиелік өнімдермен
анықталады. Мысалға кәсіпорындарға қысқа мерзімді несиелер
(айналым қаражаттарын толықтыруға) және ұзақ мерзімді инвестициялық
несиелер (өндірісті жаңғыртуға, кеңейтуге, техникалық қайта
қаруландыруға, ғылыми техникалық инновацияларды енгізуге) берген
қолайлы. Өркениет мемлекеттердің тәжірибелерінде несие саясаты туралы екі
түрлі ұғым қалыптасқан: біріншісі - несие есеп қатынастары оның түрлері мен
несиелеу әдістерінің жиынтығы. екіншісі, несие - қаржы институттарының
(мекемелерінің) жиынтығы. Несие қатынастары қарыз капиталының қалыптасуының
оның жұмсалуынан туындап, несиенің барлық формалары мен түрін қамтиды.
Несие саясаты несие - қаржы мекемелерінің жиынтығы ретінде жеке және заңды
шоғырландырып, оларды кәсіпорындарға, үкіметке және халықтың әр түрлі
топтарына қарызға береді.
Несие саясатының қызметінен несие қатынастары туындайды. Несие
қатынастарының мазмұның несие мекемелерінде әр түрлі субъектілердің
уақытына бос ақша капиталдарын шоғырландырып және оларды белгілі бір
мерзімнен кейін және белгілі бір төлем ақымен қайтару үшін бөліп беру
анықталды. Сонымен бірге несие саясаты мемлекеттің ақшп айналымын реттеп,
ақша қаражатының экономикалық бір саласының екінші саласына ауысуын
қамтамасыз ету арқылы өндірістің тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Несие
саясаты арқылы кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшаны есеп
айырысуы мен төлемдері жүргізіліп, сондай-ақ әр түрлі несиелік, сақтандыру,
делдалдық, инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және сол сияқты көптеген
операциялар өтеді.
Несие саясатының маңызы мен ел экономикасындағы ролі біраз
көрсеткіштермен, атап айтқанда, ақша салымдарының жалпы көлемімен,
кәсіпорындар жалпы көлемімен, кәсіпорындар мен мекемелердің негізгі және
айналым капиталын қалыптастырудағы банктік қарыздың үлесімен, жиынтық төлем
айналымын және т.б. сипатталады.
Несие қатынастарының даму дәрежесі несие мекемелерінің көбеюі, өндіріс
пен тұтыну салаларының банк операцияларын пайдалану жөнінен
дүниежүзіндегі дамыған мемлекеттердің ішінде АҚШ алдындағы қатарда
келеді. Оған дәлел, ол елде ақша капиталының орташа алғанда 34 бөлігінің
несие саясаты арқылы өтуі.
Қазргі кезде экономикасы дамыған мемлекеттердің несие саясатында
көптеген өзгерістер кездеседі. Олар:
Біріншіден, банк капиталының шоғырлануы мен орталықтануы нәтижесінде
банк монополиясының пайда болуы: XIX ғасырдың аяғы ХХ-ғасырдың басында әр
мемлекеттерде ақша капиталының көп бөлігін житақтаған ірі банктер бөлініп
шыға бастады. Бұл ірі банктер қарыз капиталының нарығында үстемдік етті.
Олардың капиталының мөлшері ірі клиенттерді және жинақ салушыларды өзіне
тартып, нәтижесінде үлкен табыс табудан өсті. Несие саясатынде ірі
банктердің ғана емес, сонымен қатар капиталдардың бірігуінен интенсивті
процесте байланысты болады.
Капиаталды шоғырландыру мен орталықтандырудың ашық және жасырын
түрлері кездеседі. Біріншісіне ұсақ банктердің күйреуі, олардың бір-бірімен
қосылуы, бөлімшелерінің дамуы, ал екіншісіне корреспондентік қатынастар мен
көп банктік жүйелердің дамуы жатады. Корреспондентік қатынастар деген
жүргізілетін операцялар, олардың мақсаты бір-бірінің тапсырмасы бойынша
төлемдер мен есеп айырысуды жүзеге асыру.
Корреспондеттік шоттар: лоро - олардікі, ностро - біздің қаржы деп
бөлінеді. Оларда орасан ірі сала жинақталады. Мысалы, АҚШ-тағы барлық
екінші деңгейлі банктердің арасынан бірнеше ірі банктердің ресурстары
басқа банктердің ресурстарының саласынан шапшаң өсуімен көзге түсуде, 1960-
1970 жылдарда 50 ірі екінші деңгейлі банктердің депозиттік саласы 88,8 млрд-
тан 230,4 млрд долларға жеткен яғни 2,5 есе өсті, ал осы уақытта басқа
екінші денгейлі банктердің депозиттік сомасының 141,7 млрд-тан 255,1 млрд
долларға кетіп, яғни тек 1,8 есе ғана өсті. 1970 жылы осы 50 ірі банктер
13705 барлық екінші деңгейлі банктердің депозиттік саласының 4 7%-ін
бөледі[8].
Ірі екінші деңгейлі банктерден азғана алып банктер – "Бэнк оф
Америка", "Ферст нейшнл сити бэнк оф Нью-Йорк және осындай бірнешеуі
бөлініп шығып, олар өнеркәсіп-қаржы топтарын басқарумен шұғылданады немесе
оларды басты роль атқарады. Олар – ірі банктердің өзара қосылып, банк
холдингін құруының көрінісі.
Екіншіден, әр түрлі несие мекемелері арасында бәсекенің күштері. Банк
монополиясы мен несие қатынастарынның өркендеуі қарыз капиталының қарызында
бәсекені өршіте түсті. Бәсеке біртектес және әр түрлі несие мекемелерінің
арасында жүреді. Мысалы, екінші деңгейлі банктер немесе сақтандыру
компонниялары өзара бәсекеге түседі. Бәсеке нәтижесінде ірі компанилар
өзара бәсекеге түседі. Бәсеке нәтижесінде ірі компаниялар ірі мөлшерде
несиені оңай алып, кәсіпорындарды өз ықпалында ұстау үшін несиені
жеңілдікпен береді. Оңай жеңілдіктер несие алудың жағдайларына (яғни
пайдалану мезгілінде, мөлшеріне, қайтарылуына) жасалады. Бірақ банк
қызметіне бұрынғысынша жоғары тарифтар мен проценттік төлем ақысы
сақталады.
Сондай-ақ клиенттерге, банк қызметінің қосымша түрлері көрсетіледі
(мысалы, тәулік бойы төлем құжатарын қабылдау әр түрлі сұрақтарға жауап
беру кеңес беру және тағы сол сияқты).
Бәсекенің келесі түрі әр түрлі несие-қаржы институттарының арасында
туындайды. Мысалы, екінші деңгейлі банктер мен жинақты мекемелерінің
арасында жинақты өздеріне тарту үшін; екінші денңейлі биіктер, қаржы
компанияларын несие одақтарынның халыққа тұтыну тәуарларына берген қарыздың
үлкен бөлігі үшін; ипотека нарығындағы сақтандыру компаниялары, өзара жинақ
және қарыз-жинау банктерінің бәсекесі.
70-80 жылдары несие мекемелерінің бәсекесі өрши түсті, оған себеп
болған негізгі факторлар; қаржылық қызметерді шектеуді реттейтін бірсыпыра
заңдарды алып тастау; қаржылық иновациялық қарқынды өсуі; яғни несие-ақша
операцияларының оның түрлерінің және есеп айырысу мен қарыз капиталы
нарығының құралдарының пайда болуы; электронды-есептегіш машиналар мен
телекоммуникация құралдарын кең қолдану несие аясында монополистік
бақталастықтың мүмкінділігін арттырады. Осы процестердің нәтижесінде
клиенттерге көрсетілетін қызметтердің көптеген түрлерін ұсынатын әмбебап
операциялар тенденциясы байқалып, көп бағытты несие мекемелері құрыла
бастады, Екінші денгейлі банктер бұрын шұғылданбайтын жаңа қызметен, яғни
жылжымайтын мүлікпен операция жүргізу, лизинг, сақтандыру және с.с қызмет
түрлерін кең қолдана бастады. Бәсекелес күшейтетін маңызды фактордың бірі –
қаржылық емес корпорациялардың қаржылық қызмет түрлерін атқаруы. Бұл
мекемелер банк қызметтің тек кейбіреуі ғана орындайтындықтан, несие
институттарына тарататын заңды шектеулерге бағынбайды.
АҚШ-та оларды банктік емес банк деп атайды. Олар – Дженерал моторс,
Форд, IBM, Америкен Экспресс және т.б. көптеген операциялар жүргізумен
шұғыдданады; өнеркәсіптік және тұтыну несиесін беру; жылжымайтын мүлікпен,
сақтандыру, лизинг операцияларын жүргізу, қолма-қол ақшаны басқарады.
Қазіргі кезде банктер арасындағы бәсеке халықаралық дәрежеге
көтерілуде. Өндірістің мемлекетаралық мамандануы мен бірлесуі, сыртқы
сауданың дамуы, еуровалюта нарығының өсуі банк ісінің интернационалдануынаі
және банк операццияларының көп бөлігінің мемлекет шекарасынан шығуына әкеп
соқтырды. XX ғасырдың соңғы төрттен бір бөлігінде АҚШ, Жапония, Германия,
Франция және басқа да бірсыпыра мемлекеттердің ірі банктері халықаралық
қаржы концерндеріне айналып әлемнің әр түрлі елдеріне көптеген несиелік,
есеп айырысу, инвестициялық оперциялар жүргізеді. Көптеген банктердің
халықаралық операциялардан түсіретін табысы жиынтық пайданың 40-70%
құрайды. Халықаралық банктер ұлтаралық және көп ұлттық банктер болып
бөлінеді. Ұлтаралық банктер – ол әмбебап үлгідегі ірі несие - қаржы
кешенді. Олар, әдетте қолында шетелдік кәсіпорындардың кең желісі және
мемлекеттің қолдануымен дүниежүзілік нарықта валюта, несие операцияларын
бақылайтын саясаты бар қарыз капиталының қозғалысындағы басты делдалдар.
Ұлтаралық банктердің шетелдерде көптеген филиалдары, бөлімшелері
қызмет жасайды. Мысалы, 80-ң басында дүниежүзінде 84 ұлтаралық банктер
болса, оның 22-сі АҚШ-та, Ұлыбритания мен Жапонияның әрқайсысында -10-ны, 7-
і Францияда, ал Германиямен Канаданың әрқайсысында 5-тен саналады.
Көп ұлттық банктер – ол бірсыпыра елдердің ірі банктердің үлестік
жарна төлеу арқылы құрылған халықаралық банктер топтамасы. Олар әлемдік
нарықта ұлтаралық банктердің операцияларын іске асырумен, сыртқы сауданы
несиелеумен, еуровалық нарығын жүргізумен шұғылданады.
Үшіншіден банк капиталы мен өнеркәсіп капиталының бірігіп қаржы
капиталын құруы. Өнеркәсіп пен банк ісінде монополиялардың пайда болуы және
олрдың бірігіп жұмыс жүргізуі қаржы капиталының құрылуын негіз болды.
Себебі банктік несие өнеркәсіпті несиелеудің басты көзі. Банктік несие
өнеркәсіп компанияларының тағдырын қаржы қажет болған кезде несие берумен
шешіп отырады. Сөйтіп, несие беруші мен қарыз алушының байланысы негізінен
төмендегідей тұрғыда жүргізіледі; өнеркәсіп компанияларын банктердің несие
беруі; ағымдағы және есеп айырсу операцияларын жүргізуі; эмиссиялық
құрылтайшы операциялары және акция иемдену жұмыстары.
Төртіншіден, несие саясатындағы құрылымдық өзгерістер. Арнаулы несие -
қаржы мекемелерінің дамуы мен олардың жұмыс масштабының ұлғаюы қаржы
капиталы нарығындағы банк ісінің кеңеюіне жол ашып, несие саясатының
құрылымдық өзгерістеріне әкеп соқтырды. Несие саясатында жаңа буындардың
пайда болуына байланысты ресурстар мен операциялардың жиынтық сомасында
екінші деңгейлі банктердің үлесі төмендеуі. Мысалы, XX ғ. басында АҚШ-та
несие мекемелерінің 7 түрі болса, 80-жылдары олардың түрі 20-дан асты. 1900
ж активтердің 23-ін екінші деңгейлі банкте, 13-ж сақтандыру және жинақ
мекемелері жүргізді. Ал 1987 жылы екінші деңгейлі банкктердің бұл
көрсеткіштегі үлесі шамамен 40 пайыз болса, жинақ мекемелерінің
инвестициялық, ипотекалық сақтандыру компанияларының үлесі анғұрлым
көтерілді. Осындай өзгерістер басқа өнеркәсібі өркендеген мемлекеттердің де
несие саясатында байқалады.
Капиталын иемденуіне қарай банктер және несие - қаржы мекемелері
мемлекеттік және жеке болып екіге бөлінеді. Бірсыпыра елдерде банкнота
шығаратын ерекше құқығы бар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Екінші деңгейлі банктердің несие саясатының теориялық негіздері 5
1.1 Екінші деңгейлі банктердің несиесі және құрылымы 5
1.2 Несиелендіру саясаты және оның теориялық негіздері 12
1.3 Ақша-несие саясатын әзірлеу және жүргізу ерекшеліктері 24
2 Екінші деңгейлі банктердің несие саясатының қызметін бағалау мен талдау
30
2.1 Екінші деңгейлі банктердің жеке тұлғаларға несиелердің берілу
тәртібі мен саясаты 30
2.2 Екінші деңгейлі банктердің заңды тұлғаларды несиелендіру тәртібі мен
саясаты 32
2.3 Екінші деңгейлі банктердің несие портфелін басқару 38
3 Несие саясатының шетелде даму жағдайлары мен дамыту жолдары 47
3.1 Шетелдегі несие саясатының ерекшеліктері мен Қазақстанда қолдану аясы
47
3.2 Коммерциялық банктердiң несие саясатын басқару және оны дамыту
51
Қорытынды 56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 59
Кіріспе
Нарықтық экономикада банктердің ресурстық потенциалын өсіру маңызды
мәселе болып табылады. Ерекше несиелік ресурс болып эмиссиондық ресурс.
Оның несиелік ресурс ретінде құралуы және пайдалану мүмкіндігі келесімен
байланысты. Тұрғындардың қолма - қол ақшалай түрде алатын табыстары бірден
жұмсалмайды, сондықтан банктің кассаларының беретін қолма - қол, ол
ақшалардың осы кассаларға келіп түсетін түсімдерде бір жыл ішінде артық
болуы. Тұрғындардың өз табыстарының бөлігін жұмсамай-ақ банк тұлғасында
мемлекеттік несиелеуге беріледі.
Несиелік ресурстардың анағұрлым тұрақты бөлігі депозитті қаражаттар
болып табылады. Несиелік ресурстар – ақшалай қаражаттардың бір формасы.
Демек, біздің көзқарасымызша экономикалық белгісі бойынша анағұрлым дұрысы
несиелік ресурстардың қайтарымдылық негізде уақытша пайдаланылатын ақшалай
қаражаттардың бөліктері ретінде айқындалуы болып табылады.
Несиелік ресурстар – банктік жүйенің арнайы несиелеу үшін арналған
қаражаттар жиынтығынан тұрады.
Несиелік ресурстар пассивтік операциялар нәтижесініде құралады.
Пассивтік операциялар көмегімен банктер нарықтан несиелік ресурстарды сатып
алады.
Коммерциялық банктің жалпы мақсаты оның табыстылығы, рентабельділігі,
өтімділігі, тәуекелдерді төмендету, несие қоржынын оптималдау (несиелік,
депозиттік және т. б.), оның қызметінің бағыттары ұстанымы тұрғысындағы
банк саясатының басымдылықтарын анықтауы керек. Банк әлеуметтік жүйе болып
табылатындықтан, адамдар өз қызметінде өз мақсаттарын, мүдделерін, ойларын
жетекшілікке алады, сондықтан да банк мақсаттары оның иелерінің
жетекшілерінің, қызметкерлерінің, сонымен бірге банк клиенттерінің және
банктік қадағалау органдарының жекелеген мақсаттарына негізделеді. Банк
иелерінің маңызды мақсаты – банктің өсуі (активтердің, меншікті капиталдың
клиенттердің, операциялардың, ең алдымен, табыстардың көбеюі және акция
бағасының көтерілуі). Басқарушыларға кең ауқымды, әр түрлі мазмұнды
мақсаттар тән, өйткені олар банктің бүкіл жұмысына жауап береді, яғни
олардың жұмысының мақсаты пайданың өсімі болып табылады. Банк
клиенттерінің, мақсаттары табыс алу ұстанымына байланысты әр түрлі болады,
өйткені мүдделер қарама - қарсы, сөйте түра олар серіктесі ретінде сенімді
банк болғанын қалайды. Банк қызметкерлерінің негізгі мақсаты – ағымдағы
табыстың деңгейін көтеру. Ал мемлекетті алдымен оның өнімділігі мен
тұрақтылығы ойландырады.
Коммерциялық банктің негізгі мақсаты – кең мағынадағы оның дамуы,
яғни, коммерциялық кәсіпорын ретінде оның сандық жағынан дамуы және сапалы
дамуы – қызмет етудің, тиімділігін көтеру, сонымен бірге банк акционерлері,
клиенттері, қызметкерлері және банктік қадағалау органдарының мүдделерін
қамтамасыз ету ұстанымы банктің әлеуметтік институт ретінде дамуы туралы
болып табылады.Бұл дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты Қазақстан
Республикасындағы несие қатынастарының, несие жүйесінің, кейбір жаңа дамып
келе жатқан несие операциялары түрлерінің қазіргі жағдайы мен даму
болашағын ашып көрсету болды.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – Қазақстан Респубикасындағы қазіргі
банктердегі несиелеу саясатының басты ерекшелігі тек қана тартылған және
меншікті қаражаттарға ғана байланысты емес, сол сияқты клиенттерді
несиелеуді жүзеге асыратын коммерциялық банктер үшін Ұлттық банк бекіткен
нормаларға және пруденциалдық нормативтерге байланысты келеді.
Дипломдық жұмыста несиелендірудің түрлері, шарттары, құқылық
қатынастары, несиелендіру жүйесі, механизмі мен тәртіптері келтірілген.
Сондай-ақ несие саясатының дүниежүзілік тәжірибелеріндегі үлгілері бойынша
талдау көрсетілген, оның біздің экономикамызға тиімді жақтары
қарастырылған, Мемлекеттің тұрақтылығы және даму көрсеткіші ретінде
әлеуметтік тұлғаның деңгейі және өзінің баспанамен қамтамасыз етілуі
несиелендіру маңызды фактор болып табылады.
Әлемдегі әрбір дамушы мемелекеттің несиелендіру жүйесі әлеуметтік
тұлғаның нақты табысын көздей отырып оны тұтыну мақсаттарымен қамтамасыз
етуге бағытталған.
Дипломдық жұмыс әдістемелік нұсқауға сай орындалған және қолданылған
әдебиеттер, сонымен қатар орындалған жұмыс үш тараудан, кіріспе,
қорытындыдан тұрады.
1 Екінші деңгейлі банктердің несие саясатының теориялық негіздері
1 Екінші деңгейлі банктердің несиесі және құрылымы
Нарықтық экономикада банктердің ресурстық потенциалын өсіру маңызды
мәселе болып табылады. Ерекше несиелік ресурс бұл – эмиссиондық ресурс.
Оның несиелік ресурсы ретінде құралуы және пайдалану мүмкіндігі келісімімен
байлнысты. Тұрғындардың қолма - қол ақшалай түрде алатын табыстары бірден
жұмсалмайды, сондықтан банктің кассаларының беретін қолма - қол ақшалардың
осы кассаға келіп түсетін түсімдерде бір жыл ішінде артық болуы
тұрғындардың өз табыстарының бөлігін жұмсамай-ақ банк тұрғысынан
мемлекеттік несиелеуге беріледі.
Сонымен бірге банктер мен ақша қаражаттарын тарту үшін шығарылатын
коммуналдық облигациялар әртүрлі мемлекеттік заңды тұлғаларға қарыздар
бойынша талаптардың қамтамасыз етілуі болады. Бұл бағалы қағаздар қатаң
өсім ақылы және әдетте оның 25 жылға дейінгі мерзімде шығарылады.
Екінші деңгейлі банктер бағалы қағаздарды нарықта сата отырып, қайта
сатып алу операциясын (репо) жасайды. Бұл банктердің өтімділігін реттеу
үшін ақша нарығында қаражаттарды қысқа мерзімді жұмылдыру үшін өте икемді
және ыңғайлы тәсілі.
Несиелік ресурстардың анағұрлым тұрақты бөлігі депозитті қаражаттар
болып табылады. Олар әртүрлі белгілер бойынша жіктеледі[1].
Депозиттің тұрақты бөлігінің көбеюі банктің өтімді активтерге
мұқтаждығын азайтады.
Депозиттердің салалығы тұрақты бөлігі неғұрлым көп болса, банктің
өтімділігі соғұрлым жоғары болады.
Несиелік ресурстар – ақшалай қаражаттардың бір формасы. Демек, біздің
көзқарасымызша экономикалық белгісі бойынша анағұрлым дұрысы несиелік
ресурстардың қайтарымдылық негізде уақытша пайдаланылатын ақшалай
қаражаттардың бөліктері ретінде айқындалуы болып табылады.
Несиелік ресурстар – банктік жүйенің арнайы несиелеу үшін арналған
қаражаттар жиынтығынан тұрады. Несиелік ресурстар пассивтік операциялар
нәтижесінде құралады. Пассивтік операциялар көмегімен банктер нарықтан
несиелік ресурстарды сатып алады. Банкаралық қарыздар – банктің ресурстық
потенциалының тұақтылығын қолдау үшін ресурстарды қалыптастырудың маңызды
көзі. Банкаралық несиелеу банктің тиімділік тендендиясын қолдау мақсатында
жүзеге асырылады және негізінен қысқа мерзімді сипатта болады.
Банкаралық қарыздар ерекшелігі мынада:
- біріншіден, банкаралық ресурстар банкаралық ақша нарығынан
тартылады;
- екіншіден, банкаралық несиелерді тарту клирингтік орталықтағы
корреспондеттік шоттардың ақшалай қаражаттарының қалдықтары шегінде жүзеге
асырылады[2].
Банкаралық ақша нарығында несиелік қаражаттар жетіспеген жағдайда
екінші деңгейлі банктер Ұлттық банктен қысқа мерзімді несие алады. Әдетте
бұл несиелік қаражаттар басқа ресурстарға қарағанда қымбат болып келеді.
Қазіргі банктердегі несиелеу саясатының басты ерекшелігі тек қана
тартылған және меншікті қаражаттарға ғана байланысты емес, сол сияқты
клиенттерді несиелеуді жүзеге асыратын екінші деңгейлі банктер үшін Ұлттық
банк бекіткен нормаларға және пруденциалдық нормативтерге байланысты
келеді.
Мысалы, ҚР Ұлттық банк орталық резервтерге міндетті төлемдер аудару
үшін нормасын белгілейді. Сол сияқты басқа да нормативтер, оның ішінде
екінші деңгейлі банкте құрылатын төменгі ақшалай резервтер түрінде, ең ірі
несиелер көлеміне байланысты шектеу, банк басшысының өтімділігінің
параметрлері сияқты банктің міндеттемелерін өтімді қаражаттар резервімен
салыстыра өлшеу арқылы белгіленетін формалардағы нормативтері.
Несиелік ресурстар тек қана депозит емес, сондай-ақ депозиттік емес
көздерден де құралады. Оларға жататындар: банкаралық нарықтан қарыздар алу,
бағалы қағаздарды сата отырып, кейін оны қайта сатып алу (репо),
вексельдерді есепке алу және Орталық банкен қарыздар алу, банктік
акцептерді сату, бағалы қағаздарды шығару, облигацияларды шығару,
евродоллар нарығынан қарыздар алу.
Меншікті қаражаттар арқылы барлық қаражаттарға деген 10 пайызы
өтеледі. Меншіктеу қаражатар арқылы қосымша капиталдар, жарғылық капитал,
негізгі қорлар, резервтер құралады.
Депозиттік және депозиттік емес пассивтер салымшыларға пайыз төлеумен,
оларға есеп айырысу төлемдік қызметтер көрсетумен, оларды банктердің
шоттарында сақтандыруды ынталандыру жолымен жинақталады.
Екінші деңгейлі банктердің несиелік операцияларда қарыздарды
пайдаланғаны үшін төленетін төлем көлемі пайыз, оны пайдалану мерзіміне
қарыз алушының төлем қабілетсіздігі тәуекелділігіне несиелік ресурстар үшін
төлеміне, объектінің сипатына, банктердің мөлшерлемеріне тағы басқалары
факторларға тәуекелі белгіленеді.
Қарыз пайызы экономикалық категория ретінде екі функция орындайды:
үлестіру және банктің несиелік потенциалын өсіру.
Біріншіден, қарыз пайызының үлестіру функциясы барлық құнның
үлестірілуіне емес, оның жаңадан құрылған құнды білдіретін бөлігімен
байланысты.
Екіншіден, банктің қарыз алушы ретіндегі потенциалының ұлғаюымен және
сақталуына байланысты. Банктің несиелік потенциалының ұлғаюы алынатын пайыз
бен төленетін пайыз арасындағы айырмашылық есебінде болады.
Қарыз мәмілесі ретінде несиені екі көзқараста қарастыруға болады.
Біріншіден, оның техникалық заңдылық белгілері көзқарасынан, екіншіден
әлеуметтік мазмұны, яғни осы келісім негізінде өсетін және дамитын немесе
онда өз көрінісін табатын өндірістік байланыстар типін сипаттайтын белгілер
тұғрғысынан. Бұл екеуі бір-бірінен бөлінгісіз, бұлар өзара байланысты және
себепті. Бірақ экономикалық талдау үшін маңыздысы қарыз мәмілесінің
экономикалық мазмұны, яғни өндірістік қатынастардың белгілі формаларымен
байланысты шаруашылық әдістері, жұмыс тәсілдері емес, өндірістік
қатынастардың өзі болып табылады[3].
Бұл жағдайды былайша түсіндіруге болды. Мысалы, машина өндірісін таза
техникалық тұрғыда машина өндірісінің макроэкономикалық орта параметріне
анағұрлым бейімделген оның жұмыс және таза техникалық тиімділігі тұрғысынан
қарастыруға болады. Сонымен қатар, сол машина өндірісін оның әлеуметтік
жағынан да қарастыруын, яғни машина өндірісі негізінде пайда болатын және
дамитынын өндірістік байланыстардың формалары мен типтері тұрғысынан, бұл
бір жағынан оларға себепші, екінші жағынан, олар оны анықтайды. Бірінші
жағдайда ол машина өндірісін техникалық - экономикалық категория, ал екінші
жағдайда экономикалық категория ретінде қарастырамыз.
Несиеге қатысты осыны айтуға болады. Несиені оның техникалық
-заңдылық белгілері жағынан тауарлар айналысы процессін жүзеге асыратын
мәміленің белгілі бір типі ретінде қарастыруға болады. Бұл жағдайда несие
олардың алдында техникалық немесе құқықтық категория ретінде танылады.
Несиені құбылыстардың экономикалық мазмұны ретіндегі көзқарас тұрғысының
қарастыруға болады. Бұл жағдайда несие олардың алдында экономикалық ғылым
категориясы ретінде қабылданады. Несие теориясы оны техникалық - заңдылық
категория ретінде емес, қоғамдық - экономикалық категория ретінде
қарастырады. Несиені оның формальді -заңдылық белгілер жағынан оқып білудің
несиелік мәмілені тек меншіктің қозғалысы әдісінің ерекше түрі ретінде
түсіну үшін маңызы бар. Сондықтан несие экономикалық категория ретінде
несиелік мәміленің ерекше техникалық - заңдылық белгілерімен сипаттала
алмайды. Осылайша, несие – өндірістік қатынастарды білдіретін экономикалық
категория. Несие экономикалық категория ғана емес, сонымен қатар тарихи
категория екенін атап кету керек. Ол өндірістік күштердің тек белгілі бір
дамуында пайда болады.
Несиенің және несиелік қатынастардың пайда болуын табиғи негіз,
тауар шаруашылығы болып табылады. Тауардың пайда болуы екі жағдайда қатар
жүреді.
Біріншіден, тауар тек натуралды формасы және құны бар болған жағдайда
ғана тауар бола алады. Біріншіден: ол бір мезгілде тұтыну заты болады және
олардың құны болады; екіншіден, қандай да бір заттар бір -біріне тауар
ретіндегі қатынаста болуы үшін оларды өндірушілер өздеріне де ортақ ерікті
әрекеті, өз меншігіндегі тауарды мешгінен шығара отырып басқа тауарды өзге
иеленуге ықыласы бар меншік иелері ретінде бір - біріне қарама - қарсы
тұрулары қажет.
Тауардың бір тауар шетен басқаға ауысуы нарықта айырбас арқылы жүзеге
асады. Тауар айырбасы сферсының несие үшін маңьзы зор. Оның пайда болуын
ішкі тұтыну үшін өндіргіш өнімдер сферасының емес, тауар иелері,
экономикалық қатынасқа түсуге дайын меншік иелері дербес заңды тұлға
ретінде бір-біріне қарама-қарсы тұрған айырбас сферасынан іздеу қажет.
Несие қарыз мәмілесі ретінде ежелгі әлемде де орта ғасырлық қолөнері
дамыған тауар шаруашылығында да кездеседі. Барлық кезде біз анағұрлым
жетілген, бір қарыз мәмілесіне кездесіп отырдық, бірақ осы мәмілелер
негізінде ұлғайып отыратын, құқықтық хатталуы осы мәмілелер болып табылатын
өндірістік қатынастардың әр түрлі шаруашылық жүйелерінде бір - бірінен өте
қатты айырмашылықтары болады.
Несие бәрінен бұрын тауар өндірісі процесінде пайда болатын, оның
негізгі өндірістік қатынастарымен анықталатын қоғамның әлеуметтік
байланыстарының белгілі бір типі. Сондықтан несие экономикалық категория
ретінде тек өндірістік қатынастар шеңберінде ғана анықталуы мүмкін. Бұл
несиені экономикалық мазмұны көзқарасы тұрғысынан қарастыруға қатысты.
Несие әлеуметік байланыстың белгілі бір типі бола отырып, өндірістік
қатынастар тобына жатады. Өндірістік қатынастар өз жиынтығында қоғамдық
қатынастар, қоғам аталатындарды құрайды және соныңен қатар тарихи дамудың
белгілі бір сатысында тұрған, өзіне ерекше сипаты бар қоғамды құрайды.
Қоғамның негізгі өндірістік байланыстарына сүйенген несиелік
қатынастар жекелеген тұлғалар мен кәсіпорындар, кәсіпорындар мен мемлекет,
мемлекет пен тұрғындар, адамдардың әлеуметтік топтарының арасындағы
тауарлар айналысы сферасында пайда болады. Айналыс сферасы немесе
тауарлар айналыеы өндірістік қатынастармен анықталады. Осылайша белгілі бір
өндіріс белгілі бір тұтынушыға үлестіруге, айырбасқа және осы әр түрлі
жағдайлардың бір - біріне белгілі бір қатынасқа себепші болады
Өндіріс жағдайындағы айырбас құнның немесе меншіктің бір иесінен
басқаға ауысуы тәрізді әр түрлі тәсілдерімен жүзеге асырылады. Мұндай
тәсілдердің бірі қарыз деп аталатын тауар айналысының бір формасы болған
мәміле типі болып табылады. Тауар айналысының мұндай формасы өндірістің
ерекше шарттарымен анықталады. Осы себептен тауардың иеліктен шығаруылуы
уақыт бойынша олардың бағасының өткізілуінен бөлініп қалады. Бұл шарттар
тығыз байланысты. Тауарлардың бір типі өз өндірісіне көп уақытты, ал басқа
түрі анағұрлым аз уақытты талап етеді. Әр түрлі тауарлардың өндірісі жылдың
әр түрлі мерзімімен байланысты. Бір тауар өз нарығында пайда болса, басқасы
алыс нарыққа сапар шегуі қажет. Сондықтан әлде бір тауар иеленуші келесі
бір сатып алушыдан бұрын сатушы ретінде көрінуі мүмкін. Бірдей мәмілелердің
бір тұлғалардың арасында жиі қайталануы кезінде тауарларды сатуы шарттары
олардың өндіріс шарттарында реттеледі. Екінші жағынан, тауарлардың белгілі
бір түрін пайдалану, мысалы үйді, белгілі бір уақыт аралығына сатады. Бұл
жағдайда сатып алушы тек мерзім өткеннен кейін ғана шын мәнінде тауардың
тұтыну құнын алады. Сондықтан да ол тауарды төлемі төлегеннен бұрын алады.
Ақшаның қажетілігін қамтамасыз ететін себептер, несие қажеттілігінің
де себептері болып табылады. Жай тауар шаруашылығы жағдайында тауар
айналысының формасы ретіндегі қарыз мәмілесі қажеттілік пен өндіріс
шарттарынан туындайды. Алайда өндіріс шарттары несиенің қажеттілігін
толығымен ашпайды. Тауар айналысының ішкі мазмұны ретіндегі құн қозғалысы
несиенің қажетілігі туралы түсінікті тереңдетеді. Айырбас шаруашылығы
жағдайында құн қозғалысы капиталдардың шеңбер айналымында және өндірістік
айналымда нақтылы түрде көрінеді және ол несиелік қатынастар пайда
болатын, дамитын нақтылы экономикалық негіз болып табылады. Артынан
несиелік қатынас өзінің табиғаты бойынша құндық болады.[4]
Несие ұдайы өндіріс процессінің үздіксіздігін қамтамасыз ету
қажеттілігінен келіп шығады. Несие берілген сайын ол шаруашылық
субъектілерінің өндірістік капиталы ақшалай (негізгі және айналым)
өндірістік және тауарлық формаларда бола алатыны бәрімізге мәлім.
Өндірістік капиталдардың қозғалысы олардың бір формадан басқа
формаға ауысуынан тұйықталмайды, қозғалыс олардың ұдайы
өндірістің процесі, калиталдардың шеңбер айналымы болып
табылады. Капиталдардың өтемі қайталанатын шеңбер айналымы бұл
– капиталдардың айналымы. Өндірістік капиталдардың бірде тауар
формасында, бірде ақшалай формада болуы олардың қозғалысының жалпы
формасы болып келеді, яғни олардың ұдайы өндіріс формасы болып саналады.
Өндірістік капиталдардың жүйелі түрде бір формадан басқа фомаға
айналуы, сонымен қатар олардың үнемі шеңбер қозғалысы, капиталтардың шеңбер
айналымы және айналымы барлық жерде бірдей емес, әрбір нақты жағдайда
олардың өндірістің тауар айналысының ерекшеліктерін қамтып көрсетеді.
Өндірістік капиталдардың қозғалысы олардың шеңбер айналымы
шегінде үздіксіздігімен ерекшелінеді. Олардың қозғалыс процесінде
ақшалай қаражаттардың құйылуы және кері қайтуы, ресурстарда және оларды
жабатын кездерде қажеттілердің толқуы байқалады. Мұны функционалдық
формаларының өзгерісіне қарай негізгі, сондай-ақ айналым
капиталдарының да қозғалысына байланысты байқауға болады.
Негізгі капиталдардың қозғалысы процесінде ақшалай ресурстар
формасында құн босатылады. Еңбек құралдары өндіріс процесінде ұзақ
уақыт пайдаланылатыны белгілі, олардың құны тауар құнына бөлшектеп
ауысады. Негізгі капиталдар құнының ақшалай формада бірте-бірте қалпына
келтірілуі босаған ақшалай қаражаттардың кәсіпорындар шотында тұрып қалуына
әкеп соғады.
Бұл кәсіпорындар оларды тозған еңбек құралдарының орнына жаңаларын
алу үшін соның ішінде кезекті машиналар мен механизндерді алу үшін
жеткілікті белгілі соманы жинақтағаннан кейін ғана пайдалана алады.
Алайда негізгі капиталдар құнының бірте-бірте босатылуы, өз мөлшері
бойынша кәсіпорынның олардың жаңа партияларын алу қажетіліктерін
қанағаттандыра алмайды, өйткені машиналр мен механизмдердің жаңа
партиясы жекелеген бөлшектермен, детальдарымен емес толығымен
алынады. Амортиазациялық қорда негізгі капиталдардың тозған
бөліктерінің ауыстырылуы жинақталып амартизациялық қаражаттар есебінен
жүзеге асырылады. Негізгі капиталдарды қалпына келтіруге немесе алуға
өте үлкен шығындар жұмсалды, сондықтан оларды қаржыландыру ұзақ уақыт
бойынша ақшалай қаражаттар жинақтауды қажет етеді.
Негізгі капиталдар құнының қозғалысының бірқалыпсыздығы,
капиталдың шеңбер айналысының және олардың айналымының
сатылары бойынша қозғалысының ұзақтығынан болады. Нәтижесінде бір
кәсіпорындарда еркін ақшалай қаражаттар пайда болса, басқаларында (ірі
бір реттік шығындарға қажеттілікпен байланысты) олардың жеткіліксіздігі
пайда болады.
Айналым капиталы құнының қозғалысымен байланысты осындай көрініс
туындайды. Оның шеңбер айналымы және айналымының ұзақтығы әр түрлі уақыт
бойынша ұзақтылық өзгерісі бәрінен бұрын өндірістің маусымдылығы,
өндірістің және тауар уақыт бойымен сай келмеуі салдарынан пайда болады.
Қосымша қаражаттарды тарту қажеттілігі импорттық қойылымдармен, тауарлы
материалды құндылықтарды бір реттік әкелуімен және басқа факторлармен
байланысты болуы мүмкін қаражаттар қозғалысындағы бірқалыпсыздық
дайын тауарларды жөнелтумен байланысты пайда болады. Тауарларды
жөнелту мерзімі, оларды өткізуден түсім алу мерзімімен ешқашан сәйкес келе
бермейтіндігі белгілі. Бұл көбінесе тауар өндірісі орының көп жағдайда
алыс орналасуына сонымен бірге, тауарларды өткізу нарығынан бұл
алшақтың едәуір болуы және уақытына бос ақшалай қаражаттарға деген қосымша
қажеттілікті тудыруы мүмкін.
Тауарлай және ақшалай формаларға және өндірістік капитал шеңбер
айналымы мен айналымық құндық болып табылатын қатынастың пайда болуына және
дамуына нақты материалдық негіз болды. Берілген шеңбер айналымы процесінде,
бір жағынан, оның аяқталуы жүреді, осының нәтижесі ретінде бәрінен бұрын
өткізген құн ретінде болатын ақшалай қаражаттар формасындағы құнның
босатылуы жүреді. Екінші жағынан, объективті себептерге байланысты ақшалай
ресурстардың жеткіліксіздігі олардың өндірістік жиналуына қосымша
қажеттіліктер пайда болды. Демек, несие және несиелік қатынастар құн
қозғалысы кезіндегі өндіріс уақытымен құн айналысы уақыт арасындағы, оның
ақша формасында шоттарда уақыттан тұрып қалуынан, оларды тауар өндірісінде
пайдалану қажетілігі арасындағы қарама-қарсы қайшылықтарды шешудің табиғи
процесі ретінде пайда болды.
Біріншіден, қоғам босатылған ресурстардың бекерге доғарылуын
болдырмауға, екіншіден, ұдайы өндірістің үздіксіз жүзеге асуына мүделі.
болады. Өндіріс уақытымен айналыс уақыты арасындағы сәйкес келушілік құндық
субстанциясы бар жиынтық ұлттық өнім қозғалысына қатысты.
C+V+m (1)
Босатылған жиынтық ұлтық өнім құнының барлық бөліктерінің - С, V
және m - өнімдері болуы мүмкін. Мысалы: жалпы экономика көлемінде
өндірістік процесінде жұмсалған өндірістік құралдарын қалпына келтіру
бірден жасалмайды: амортизациялық аударымдар жинақталады, бос ресурстар өз
қозғалысында тоқтап қалған және өттімді пайдалануды талап ететін құндар
түрінде тұрып қалады.
Ұдайы өндірісіің объективті процестеріне байланыеты құн
өндірісте толығымен қатысатын V - да да осындай көрініс байқалады,
оның кейбір бөлігі уақытша пайдаланылмайды және ақшалай формада банктегі
шоттарда тұрып қалады.
Әрине, бұл қоғамдық өнім құннының уақытша босатылған бөлігі несиеге
негізделіп жинақталады, қарыз ақша түрінде өз қозғалысын жалғастырады.
Мұнан басқа m түрінде жаңадан жасаған құнның бөлігі де несие арқылы
қайта бөлу сферасына тартылуы, несие қозғалысына құндық сипат беруі мүмкін.
Тауар шаруашылығы жағдайында өндістік капиталдардың (негізгі және
айналым) шеңбер айналымы және айналымы несиенің объективті қажеттілігін
толық түрде түсіндіре алмайтынын атап өту керек. Уақыт бойынша капиталдың
шеңбер аиналымының кеңістікте бір қалыпты еместігі тек қаражаттардың
бір буынында босатылуы және басқа буында оларға қажеттіліктің бар болу
нақты сипаттайды. Демек, тауар шаруашылығында капиталдың шеңбер айналымы
және айналымында несиелік қатынастардың пайда болу мүмкіндігі қаланған.
Несиенің мүмкіндігі нақты болуы үшін белгілі бір шарттар қажет. Олар
кем дегенде екі шарттан тұрады: 1) несиелік мәмілеге қатысушылар - қарыз
алушы мен қарыз беруші - экономикалық байланыстардан келіп шығатын
міндеттемелердің орындалуына материалдық кепілдік беретін заңды дербес
субъектілер ретінде болулары керек. Несиелік қатынасқа түсуші заңды
тұлғалар өз қызмттерін нарық заңдары және экономикалық мүдделердің
сәйкестігі негізінде жүзеге асырылуы қажет. 2) несиеге, егер қарыз алушы
мен қарыз беруші мүдделері сәйкес келген жағдайда қажет болады. Несиелік
мәміле жасалуы үшін оның қатысушылары өзара ықылас білдіруі қажет.[5]
Экономикалық қатынастар бәрінен бұрын мүдделері ретінде
көрінеді. Бұл мүдделер соңында өндірістік қатынастың қатысушыларының
еркімен реттелетін қандай да бір субъективті нәрсе емес. Әрекетті тудыратын
кез - келген мүдде бәрінен бұрын объективті процестерге өзара мүдделілікті
болдырмайтын нақты жағдайларға сүйенеді. Несиелік қатынастар, бір жағынан,
қарыз алушы мен қарыз алушының арасында ақшалай қаражаттарды қарызға беру,
екінші жағынан оларды алу кезінде мүдделілік пайда болған жағдайда ғана
жүзеге асады.
Несиелік қатынас ішіндегі құн ерекше қосымша тұтыну құнына ие.
Шынында, ақшаға немесе тауарға тән тұтыну құнынан басқа құн қарыз алушы мен
қарыз алушы арасында қозғалыс жасай отырып, ұдайы өндіріс процестерін
жылдамдатудың ерекше қасиетін алады.
1.2 Несиелендіру саясаты және оның теориялық негіздері
Несиелік саясаты жетпісінші жылдардың ортасында Ю.П. Авдиянцтың,
Д.А.Аллахвердиянның, Н.Д.Барковскийдің, С.Панековскийдің белсенді түрдегі
оқып үйрену затына айналғанды авторлар несиелік механизмнің сипаты туралы
тікелей сұрақ қоймайды, дегенмен де, олардың қорытындылауынан көрінетіндей,
олар көбіне бұл механизндегі объективтік және субъективтік негіздердің
араласуы туралы бірдей көзқараста болады. Бірақ та, бұл экономистердің
позицияларының барлығы мен бірдей келісе беруге де болмайды. Себебі,
олардың көпшілігі несиелік саясатты ақшалай, есеп - айырысу және қаржы
механнзмдерімен біртұтас алып зерттейді. Олардың мұндай позицияларын кеңес
экономисті В.И.Рыбин былай бөліп қарайды: "Әрбір дербес экономикалық
категориялардың өзіндік қызмет ету және даму саясаты болады, мысалға, қаржы
саясаты, несие - несиелік механизм, ақша - ақшалай механизм". Егер соңғы
пікірмен толақ келісетін болсақ, онда қазіргі несиелік саясатты жеке түрде
зерттеу қажеттігі туындайды. Қазіргі несие саясатының қазіргі тұжырымын
теориялық тұрғыдан қарастырудан бұрын, жоспарлы экономика және қайта құру
тұсында қызмет еткен несиелік саясатының нарықтық экономикаға қызмет ету
байланыстарын ескеру қажет. Келтірілген пікірлерді негізге ала отырып,
қазіргі несиелеу талаптарына сай келетін, нарықтық тұжырымын жасауға
болады.
Біздің ойымызша қазіргі несиелік саясат – нарықтық қатынастарға сай
экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз ететін несие түрлерін, несиелеу
принциптері мен шарттарын, несие беру және қайтару әдістері мен тәсілдерін
және несиелік тәуекелді басқарудың элементтерін қамтитын экономикалық
саясатының бір бөлігі болып табылады. Кез - келген экономикалық механизм
өзара бойланысқан, яғни оның бір элементінің қозғалысы немесе өзгеруі
басқаларының қозғалуын немесе өзгеруін туғызатын элементтер жиынтығынан
тұрады. Сондай-ақ қазіргі несиелік саясатының басқа да экономикалық
негіздер сияқты, өзге тән ішкі құрылымдық элементтері болады. Несиелік
саясатының бірінші элементіне несиенің нақты түрлері жатады.
Қазіргі банктік тәжірибеде несиенің келесідей түрі болады: екінші
деңгейлі, банктік, тұтыну, мемлекеттік, халықаралық және ипотекалық.
Несиелік саясатының екінші элементіне несиенің мәнін және қызметтерін,
сондай-ақ несиенің қатынастарды ұйымдасдастыру облысындағы объективті
экономикалық заңдардың талаптарын бейнелейтін несиелеу принциптері жатады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принципттері келесідей екі топқа
бөлінеді: жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер (несиенің мақсаттылығы
мен дифференциялдығы); несиенің мәнін бейнелейтін принциптер (несиенің
мерзімділгі, қайтарымдылығы, ақылылығы және қамтамасыз етілуі).
Несиелік саясатының үшінші элементіне - несиелеу шарты жатады,
Несиелеу шарты – деп несиелеудің базалық элементері, несиелеу субъектілері
мен объектілері және несиенің қамтамасыз етілуге қойылатын талаптарын
түсінуге болады.
Несиелік саясатының төртінші элементіне несиелеуді экономикалық
-ұйымдастыру тәсілдері жатады. Бұл элементтің көмегімен несиені беру
әдістері немесе айналым қаражаттар шеңберіндегі несиенің қатынасу
тәсілдері, сондай-ақ несиені беру және банкке қайтару жолдары анықталады.
Несиелік саясатының бесінші элементіне несиелік тәуекелді басқаруды
жатқызуға болады.
Несиелік саясатының алтыншы элементіне банктің несиелік саясатын
жатқызуға болады. Себебі, несиелік саясаттың көмегімен несиелік саясат
жүргізіледі.
Несиелік саясатының соңғы элементіне несиелік қатынастың бір жағы және
несиелеу процесін ұйымдастырушы ретінде банктерді жатқызуға болады. Қайта
құру кезеңіне дейінгі сияқты несиелік саясатының кейбір элементтерінің
жиынағы бұрынғысынан қалғанына қарамай-ақ шаруашылықтың нарықтық жағдайына
өтуіне байланысты аталған элеметтердің әрқайсысының мазмұны түбірімен
өзгерген десе болады.
Қазіргі несиелік саясатының қызмет етуінің мынандай өзіндік
ерекшеліктері бар:
1) Жұмыс жасап отырған несиелік механизм екінші деңгейлі сипатқа ие.
2) Қазіргі несиелік саясатының маңызды бір белгісі оның келісім шартқа
негізделуі болып табылады.
3) Қазіргі несиелік механизіміндегі басты ерекшелігі несиенің жаңа
түрлерінің дамуымен сипатталады
4) Қалыптасып отырған, қазіргі несиелік саясатының ең маңызды
ерекшелігі бұл несиелеудің объектіден субъектіге несиелеүге өтуімен
сипатталады. Сонымен қатар, бұл жерде несиелеудің ұсақ объектілерінен ірі
объектіні несиелеу әдісіне өтуі деп айтуға болады.
5) Қазіргі несиелік механизм дәстүрлі және ерекше бір принциптерге
негізделеді, оның ішінде мерзімділік және қамтамасыз ету принциптері, сол
сияқты несиенің ақылылық сипаты да ескеріледі.
6) Қазіргі несиелік саясатының соңғы бір ерекшелігі, банк несиелерін
жоғары дәрежеде кепілдендіретін формаларына өту жатады[6].
Несиелеу саясатын кеңес экономистері жалпы несиелік саясатының
"техникалық қабаты" ретінде бөліп қарастырады. "Несиелеу саясаты" ұғымын
экономикалық әдебиетке 70-ші жылдардың екінші жартысында Ю.Е.Шенгер,
Н.И.Валенцева, И.Д. Мамонова және А.Я.Ротлейдер сияқты экономистер енгізген
болатын.
Несиелеу саясаты несиелік процесті ұйымдастыруды және несиелеу
принциптеріне сай оны реттеуді анықтайтын элементтер жиынтығы ретінде
түсіндіріледі. Қазіргі несиелеу саясатының құрылымдық элементтерінің
бірі – несие саясаты және олар келесілерден құрылады:
1) несиелік қызметті реттеуге бағытталған заңдармен нормативтік
актілер;
2) несиелік саясат;
3) несиелік саясаты;
4) несиелеу техникасы.
Қазіргі несиелеу саясаты банктің ресурсына негізделеді. Бүгінгі
жағдайдың бұрынғы әрекет еткен жүйеден айырмашылығы – ол уақытта несиеге
мекемелер өздері жоғарыдан берілген несиелік ресурстармен ғана жұмыс
жасаған болатын.
Қазіргі несиелік саясаттың екінші деңгейлі сипатқа ие. Осыған
байланысты сауда мотивтері, үнемдеу мотивтері ерекше маңызды болып келеді.
Мұндай жағдайда несиелеудің тек кәсіпорынның қосымша қаражатқа деген
қажеттігін қанағатандыру ғана маңызды емес. Сонымен қатар несиелік
мекеменің рентабельдігін арттыру үшін де несиелеудің маңызы зор. Дәл осы
тұста коммерцияның арзанға сатып алып қымбатқа сату принципі орын алады.
Бұл әрине клиенттердің несиелері мен депозиттеріне сол сияқты банк аралық
несиегеде тиісті.
Қазіргі несиелеу саясатының басты ерекшелігі банктердің меншікті және
тартылған ресурстарына ғана байланысты емес, сол сияқты клиенттерді
несиелеуді жүзеге асыратын екінші деңгейде банктер үшін Орталық банк
бекітетін нормаларға және пруденциалдық нормативтерге байланысты келеді.
Мысалға, ҚР Ұлттық банкі орталық резервтерге міндетті төлемдер аудару
нормасын белгілейді. Сол сияқты, басқада нормативтер, ол ішінде екінші
деңгейлі банкте құрылатын ең төменгі ақшалай резервтер түрінде ең ірі
несиелер көлеміне байланысты шектеу, банк балансының өтімділігін
параметрлері сияқты банктің міндеттемелерін өтімді қаражаттар резервімен
салыстыра өлшеу арқылы белгіленетін формалардағы норматвитер де бар.
Қазіргі несиелеу саясатының маңызды бір белгісі оның келісімшартқа
негізделуі болып табылады. Өткен несиелеу саясатында клиентпен банк
арасында қарыз алу барысында келісімшарттың экономикалық маңызы төмен
болғандықтан да, оны формалъдық сипатта болды деп айтуға болады. Кейінен
екінші деңгейлі ынталандыру туындағаннан кейін ғана банк пен қарыз алушының
арасында несиелік шартқа отырып, ол шарт несие берушінің де, сол сияқты
қарыз алушының жауапкершілігін нығайта түсті.
Қалыптасып отырған қазіргі несиелеу саясатының келесі маңызды
ерекшелігі – бұл несиелеудің объектіден субъектіні несиелеуге өту болып
табылады. Бұрынғы несиелеу саясаты объектіні несиелеуге ғана
негізделгендігі бізге белгілі. Тауарлы - материалдық құндылықтар қоры және
өндірістік шығындардың болуы несиені алуға кұқық берді де, қарыздың
қайтарылу барысында терең талдау жасалмады, клиент үшін жоспардың орындалуы
ссуданың қайтарылуына автоматты түрде келіл болды.
Жаңа несиелеу саясаты дәстүрлі және өзіндік ерекше принциптерге
негізделеді, оның ішінде мерзімділік және қамтамасыз ету қағидалары,
сол сияқты несиенің ақылық сипаты да ескеріледі. Сонымен қатар, олардың бір
қатарының мазмұны түбірімен өзгерген. Бұдан бірнеше жылдар бұрын жақсы және
жаман жұмыс жасайтын кәсіпорындар категориялары өмір сүріп,
несиелеуде дифференцирленген режим қолданылған. Кәсіпорынды бағалау
негізінде олардың жоспарлы көрсеткіштерді орындау дәрежелері
жатқызылды. Бүгінгі таңда қалыптасқан жүйе несиенің уақытында қайтармау
тәуекелін төмендететін клиенттің несиелік қабілетін ескереді. Сондай-
ақ екінші денгейлі банк қарыз алушыны төлем қабілетінсіз деп жариялай
отырып, оны қайта ұйымдастыру және тарату туралы
сұрақты қоюға құқылы.
Несиенің қамтамасыз етілу принциптеріне де байланысты өзгерістер
болды. Тәжірбие көрсеткендей ссудалардың тауарлы - материалдық қундылықтар
қалдығымен қамтамасыз етілуі, олардың уақтылы қайтарылуына кепіл болмады.
Сондықтан да қамтамасыз етілмеген ссудаларды бұрынғы тәжирбиеде
қалыптасуына байланысты түсіну банк тарапынан жіберілмеуге тиіс. Қайтару
тұрғысынан алғанда толық кепілдігі жоқ ссудалар ғана біршама сенімді
несиелер болып табылады.
Қазіргі несиелеу саясатының келесі бір ерекшелігіне банк несиелерін
жоғарғы дәрежеде кепілдендіру формаларына өту жатады. Несиенің қайтарылуын
қамтамасыз ету тұрғысынан алғанда әлемдік тәжірбиедегідей біршама сенімді
формаларға кепіл кұқы, оның ішінде ипотека, бағалы қағаздар кепілдігі)
кепілдеме және кепіл хат, жалпы алғанда сақтандыру жүйелері жатады. Осындай
формаларды қамтитын несиелік механизм банкке өзінің тәуелсіздігін нығайту,
сонымен қатар несиелік темендету мүмкіндігін береді.
Жалпы кәсіпорындарды несиелеудің өзгерген саясаты біршама
дәрежеде нарықтық қатынастарға сай келетін мүмкіндік жасайды.
Несиелік саясат банктің несиелік қызметтердің міндеттерін оларды
іске асыру құралдары мен әдістерін, сондай-ақ несиелік
процесті ұйымдастыру принциптері және тәртібін белгілейді. Несиелік
саясат көмегімен жүзеге асырылады. Несиелік саясат – бұл банктің
несиелік жұмысын ұйымдастыру негізгі және несиелеу процесте
қажетті құжаттар саясатын жасау шарттарын білдіреді.
Кең мағынасында, несиелік саясатты несие беруші банк пен қарыз
алушылар тұрғысынан қарастыруға болады.
Тар мағынасында, несиелік саясат бұл несиелік процесті ұйымдастыру
барысында банктің стратегиясы мен тактикасын сипатайды.
Барлық банктер үшін бірдей несиелік саясат болмайды. Әрбір банк,
елдегі экономикалық, саяси, әлеуметік жағдайды ескере отырып өзінің
меншікті несиелік саясатын анықтайды. Несиелік саясаты жасау барысында
банктер олардың қызметтеріне тікелей әсер ететін көптеген факторларды
талдайды. Олардың ішіне макроэкономикалық яғни нақты бір банктің жұмысына
ықпал ететін факторлар болды. Несиелік саясат банктің қызметтердің
міндеттері мен маңыздылығын, бұлардың іске асыру құралдары мен әдістерін,
сондай-ақ, несиелік процесті ұйымдастыру принциптері мен тәртіптерін
анықтайды. Несиелік саясат банктің несиелік жұмысын, оның жалпы
стратегияларына сай ұйымдастыру негізіне және несиелік процесін
қалыптастыруға қажетті құжаттар саясатын жасау шарттарын білдіреді.
Жалпы несиелік саясат мынадай сипатта болуға тиіс:
1) инструкциялық емес, яғни директивті нұсқауларды қамтиды;
2) несиелеудің мақсаттарын нақты және мағыналы анықтауға мүмкіндік
береді;
3) нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше ережелерін қамтиды;
4) оны іске асыруды қамтамасыз ететін стандарттар мен нұсқауларды
қамтитын құжаттардан тұрады[7].
Несилік саясат банктің стратегиясын, оның тауекелді басқару
облысындағы саясаттарын ескере отырып жасалады. Несиелік
саясат несиелік қызметтің төмендегідей негізгі бағыттарын анықтауға
мүмкіндік береді:
1. несиенің берілуіне және несиелік портфельді басқаруға жауап беретін
банк қызметкерлері жетекшілікке алатын объективтік
стандарттарын;
2. несиелеу облысындағы стратегиялық шешімдерді қабылдайтын тұлғаларды
басты іс - әрекеттерін;
3. сыртқы аудит қызметкерлерінің жұмысын және банктегі несиелік
қызметтің сапалығын;
4. ішкі бақылау қағидаларын.
Несиелік саясат банк қызметін диверсификациялаудағы іс әрекеттердің
тізбектелуін қамтамасыз ету үшін және несиелік қызметкерлердің лауазымды
міндетемелерін анықтау үшін қажет. Несиелік саясатты іске асырудың белгілі
бір тәртібі болмайынша несиелеудің бір ережелерін тәжірбиеге енгізу мүмкін
емес. Сондықтан да, жазбаша түрде жазылған несиелік саясат пен оны іске
асырудың соған сәйкес ережелері несиелік процесті жүргізудің негізін
құрайды. Несиелік саясат банк қызметкерінің бүгінгі таңда несиелеуге
болатын экономика секторын дұрыс таңдай білуіне, сондай-ақ, несие беру
мүмкіндігі туралы сұрақты шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа
факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне өз клиентін таңдаудағы
біліктілігіне негізделеді. Сондай-ақ несиелік саясат банктің бүгінгі
иелігіндегі немесе ертең енгізуді дұрыс санайтын несиелік өнімдермен
анықталады. Мысалға кәсіпорындарға қысқа мерзімді несиелер
(айналым қаражаттарын толықтыруға) және ұзақ мерзімді инвестициялық
несиелер (өндірісті жаңғыртуға, кеңейтуге, техникалық қайта
қаруландыруға, ғылыми техникалық инновацияларды енгізуге) берген
қолайлы. Өркениет мемлекеттердің тәжірибелерінде несие саясаты туралы екі
түрлі ұғым қалыптасқан: біріншісі - несие есеп қатынастары оның түрлері мен
несиелеу әдістерінің жиынтығы. екіншісі, несие - қаржы институттарының
(мекемелерінің) жиынтығы. Несие қатынастары қарыз капиталының қалыптасуының
оның жұмсалуынан туындап, несиенің барлық формалары мен түрін қамтиды.
Несие саясаты несие - қаржы мекемелерінің жиынтығы ретінде жеке және заңды
шоғырландырып, оларды кәсіпорындарға, үкіметке және халықтың әр түрлі
топтарына қарызға береді.
Несие саясатының қызметінен несие қатынастары туындайды. Несие
қатынастарының мазмұның несие мекемелерінде әр түрлі субъектілердің
уақытына бос ақша капиталдарын шоғырландырып және оларды белгілі бір
мерзімнен кейін және белгілі бір төлем ақымен қайтару үшін бөліп беру
анықталды. Сонымен бірге несие саясаты мемлекеттің ақшп айналымын реттеп,
ақша қаражатының экономикалық бір саласының екінші саласына ауысуын
қамтамасыз ету арқылы өндірістің тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Несие
саясаты арқылы кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшаны есеп
айырысуы мен төлемдері жүргізіліп, сондай-ақ әр түрлі несиелік, сақтандыру,
делдалдық, инвестициялық, сенімділік, кеңес беру және сол сияқты көптеген
операциялар өтеді.
Несие саясатының маңызы мен ел экономикасындағы ролі біраз
көрсеткіштермен, атап айтқанда, ақша салымдарының жалпы көлемімен,
кәсіпорындар жалпы көлемімен, кәсіпорындар мен мекемелердің негізгі және
айналым капиталын қалыптастырудағы банктік қарыздың үлесімен, жиынтық төлем
айналымын және т.б. сипатталады.
Несие қатынастарының даму дәрежесі несие мекемелерінің көбеюі, өндіріс
пен тұтыну салаларының банк операцияларын пайдалану жөнінен
дүниежүзіндегі дамыған мемлекеттердің ішінде АҚШ алдындағы қатарда
келеді. Оған дәлел, ол елде ақша капиталының орташа алғанда 34 бөлігінің
несие саясаты арқылы өтуі.
Қазргі кезде экономикасы дамыған мемлекеттердің несие саясатында
көптеген өзгерістер кездеседі. Олар:
Біріншіден, банк капиталының шоғырлануы мен орталықтануы нәтижесінде
банк монополиясының пайда болуы: XIX ғасырдың аяғы ХХ-ғасырдың басында әр
мемлекеттерде ақша капиталының көп бөлігін житақтаған ірі банктер бөлініп
шыға бастады. Бұл ірі банктер қарыз капиталының нарығында үстемдік етті.
Олардың капиталының мөлшері ірі клиенттерді және жинақ салушыларды өзіне
тартып, нәтижесінде үлкен табыс табудан өсті. Несие саясатынде ірі
банктердің ғана емес, сонымен қатар капиталдардың бірігуінен интенсивті
процесте байланысты болады.
Капиаталды шоғырландыру мен орталықтандырудың ашық және жасырын
түрлері кездеседі. Біріншісіне ұсақ банктердің күйреуі, олардың бір-бірімен
қосылуы, бөлімшелерінің дамуы, ал екіншісіне корреспондентік қатынастар мен
көп банктік жүйелердің дамуы жатады. Корреспондентік қатынастар деген
жүргізілетін операцялар, олардың мақсаты бір-бірінің тапсырмасы бойынша
төлемдер мен есеп айырысуды жүзеге асыру.
Корреспондеттік шоттар: лоро - олардікі, ностро - біздің қаржы деп
бөлінеді. Оларда орасан ірі сала жинақталады. Мысалы, АҚШ-тағы барлық
екінші деңгейлі банктердің арасынан бірнеше ірі банктердің ресурстары
басқа банктердің ресурстарының саласынан шапшаң өсуімен көзге түсуде, 1960-
1970 жылдарда 50 ірі екінші деңгейлі банктердің депозиттік саласы 88,8 млрд-
тан 230,4 млрд долларға жеткен яғни 2,5 есе өсті, ал осы уақытта басқа
екінші денгейлі банктердің депозиттік сомасының 141,7 млрд-тан 255,1 млрд
долларға кетіп, яғни тек 1,8 есе ғана өсті. 1970 жылы осы 50 ірі банктер
13705 барлық екінші деңгейлі банктердің депозиттік саласының 4 7%-ін
бөледі[8].
Ірі екінші деңгейлі банктерден азғана алып банктер – "Бэнк оф
Америка", "Ферст нейшнл сити бэнк оф Нью-Йорк және осындай бірнешеуі
бөлініп шығып, олар өнеркәсіп-қаржы топтарын басқарумен шұғылданады немесе
оларды басты роль атқарады. Олар – ірі банктердің өзара қосылып, банк
холдингін құруының көрінісі.
Екіншіден, әр түрлі несие мекемелері арасында бәсекенің күштері. Банк
монополиясы мен несие қатынастарынның өркендеуі қарыз капиталының қарызында
бәсекені өршіте түсті. Бәсеке біртектес және әр түрлі несие мекемелерінің
арасында жүреді. Мысалы, екінші деңгейлі банктер немесе сақтандыру
компонниялары өзара бәсекеге түседі. Бәсеке нәтижесінде ірі компанилар
өзара бәсекеге түседі. Бәсеке нәтижесінде ірі компаниялар ірі мөлшерде
несиені оңай алып, кәсіпорындарды өз ықпалында ұстау үшін несиені
жеңілдікпен береді. Оңай жеңілдіктер несие алудың жағдайларына (яғни
пайдалану мезгілінде, мөлшеріне, қайтарылуына) жасалады. Бірақ банк
қызметіне бұрынғысынша жоғары тарифтар мен проценттік төлем ақысы
сақталады.
Сондай-ақ клиенттерге, банк қызметінің қосымша түрлері көрсетіледі
(мысалы, тәулік бойы төлем құжатарын қабылдау әр түрлі сұрақтарға жауап
беру кеңес беру және тағы сол сияқты).
Бәсекенің келесі түрі әр түрлі несие-қаржы институттарының арасында
туындайды. Мысалы, екінші деңгейлі банктер мен жинақты мекемелерінің
арасында жинақты өздеріне тарту үшін; екінші денңейлі биіктер, қаржы
компанияларын несие одақтарынның халыққа тұтыну тәуарларына берген қарыздың
үлкен бөлігі үшін; ипотека нарығындағы сақтандыру компаниялары, өзара жинақ
және қарыз-жинау банктерінің бәсекесі.
70-80 жылдары несие мекемелерінің бәсекесі өрши түсті, оған себеп
болған негізгі факторлар; қаржылық қызметерді шектеуді реттейтін бірсыпыра
заңдарды алып тастау; қаржылық иновациялық қарқынды өсуі; яғни несие-ақша
операцияларының оның түрлерінің және есеп айырысу мен қарыз капиталы
нарығының құралдарының пайда болуы; электронды-есептегіш машиналар мен
телекоммуникация құралдарын кең қолдану несие аясында монополистік
бақталастықтың мүмкінділігін арттырады. Осы процестердің нәтижесінде
клиенттерге көрсетілетін қызметтердің көптеген түрлерін ұсынатын әмбебап
операциялар тенденциясы байқалып, көп бағытты несие мекемелері құрыла
бастады, Екінші денгейлі банктер бұрын шұғылданбайтын жаңа қызметен, яғни
жылжымайтын мүлікпен операция жүргізу, лизинг, сақтандыру және с.с қызмет
түрлерін кең қолдана бастады. Бәсекелес күшейтетін маңызды фактордың бірі –
қаржылық емес корпорациялардың қаржылық қызмет түрлерін атқаруы. Бұл
мекемелер банк қызметтің тек кейбіреуі ғана орындайтындықтан, несие
институттарына тарататын заңды шектеулерге бағынбайды.
АҚШ-та оларды банктік емес банк деп атайды. Олар – Дженерал моторс,
Форд, IBM, Америкен Экспресс және т.б. көптеген операциялар жүргізумен
шұғыдданады; өнеркәсіптік және тұтыну несиесін беру; жылжымайтын мүлікпен,
сақтандыру, лизинг операцияларын жүргізу, қолма-қол ақшаны басқарады.
Қазіргі кезде банктер арасындағы бәсеке халықаралық дәрежеге
көтерілуде. Өндірістің мемлекетаралық мамандануы мен бірлесуі, сыртқы
сауданың дамуы, еуровалюта нарығының өсуі банк ісінің интернационалдануынаі
және банк операццияларының көп бөлігінің мемлекет шекарасынан шығуына әкеп
соқтырды. XX ғасырдың соңғы төрттен бір бөлігінде АҚШ, Жапония, Германия,
Франция және басқа да бірсыпыра мемлекеттердің ірі банктері халықаралық
қаржы концерндеріне айналып әлемнің әр түрлі елдеріне көптеген несиелік,
есеп айырысу, инвестициялық оперциялар жүргізеді. Көптеген банктердің
халықаралық операциялардан түсіретін табысы жиынтық пайданың 40-70%
құрайды. Халықаралық банктер ұлтаралық және көп ұлттық банктер болып
бөлінеді. Ұлтаралық банктер – ол әмбебап үлгідегі ірі несие - қаржы
кешенді. Олар, әдетте қолында шетелдік кәсіпорындардың кең желісі және
мемлекеттің қолдануымен дүниежүзілік нарықта валюта, несие операцияларын
бақылайтын саясаты бар қарыз капиталының қозғалысындағы басты делдалдар.
Ұлтаралық банктердің шетелдерде көптеген филиалдары, бөлімшелері
қызмет жасайды. Мысалы, 80-ң басында дүниежүзінде 84 ұлтаралық банктер
болса, оның 22-сі АҚШ-та, Ұлыбритания мен Жапонияның әрқайсысында -10-ны, 7-
і Францияда, ал Германиямен Канаданың әрқайсысында 5-тен саналады.
Көп ұлттық банктер – ол бірсыпыра елдердің ірі банктердің үлестік
жарна төлеу арқылы құрылған халықаралық банктер топтамасы. Олар әлемдік
нарықта ұлтаралық банктердің операцияларын іске асырумен, сыртқы сауданы
несиелеумен, еуровалық нарығын жүргізумен шұғылданады.
Үшіншіден банк капиталы мен өнеркәсіп капиталының бірігіп қаржы
капиталын құруы. Өнеркәсіп пен банк ісінде монополиялардың пайда болуы және
олрдың бірігіп жұмыс жүргізуі қаржы капиталының құрылуын негіз болды.
Себебі банктік несие өнеркәсіпті несиелеудің басты көзі. Банктік несие
өнеркәсіп компанияларының тағдырын қаржы қажет болған кезде несие берумен
шешіп отырады. Сөйтіп, несие беруші мен қарыз алушының байланысы негізінен
төмендегідей тұрғыда жүргізіледі; өнеркәсіп компанияларын банктердің несие
беруі; ағымдағы және есеп айырсу операцияларын жүргізуі; эмиссиялық
құрылтайшы операциялары және акция иемдену жұмыстары.
Төртіншіден, несие саясатындағы құрылымдық өзгерістер. Арнаулы несие -
қаржы мекемелерінің дамуы мен олардың жұмыс масштабының ұлғаюы қаржы
капиталы нарығындағы банк ісінің кеңеюіне жол ашып, несие саясатының
құрылымдық өзгерістеріне әкеп соқтырды. Несие саясатында жаңа буындардың
пайда болуына байланысты ресурстар мен операциялардың жиынтық сомасында
екінші деңгейлі банктердің үлесі төмендеуі. Мысалы, XX ғ. басында АҚШ-та
несие мекемелерінің 7 түрі болса, 80-жылдары олардың түрі 20-дан асты. 1900
ж активтердің 23-ін екінші деңгейлі банкте, 13-ж сақтандыру және жинақ
мекемелері жүргізді. Ал 1987 жылы екінші деңгейлі банкктердің бұл
көрсеткіштегі үлесі шамамен 40 пайыз болса, жинақ мекемелерінің
инвестициялық, ипотекалық сақтандыру компанияларының үлесі анғұрлым
көтерілді. Осындай өзгерістер басқа өнеркәсібі өркендеген мемлекеттердің де
несие саясатында байқалады.
Капиталын иемденуіне қарай банктер және несие - қаржы мекемелері
мемлекеттік және жеке болып екіге бөлінеді. Бірсыпыра елдерде банкнота
шығаратын ерекше құқығы бар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz