Каспий теңізі, құқықтық мәртебесі бойынша келіссөздердің жаңа кезеңі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 КАСПИЙ ТЕҢІЗІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН КЕЛІССӨЗДЕРДІҢ АЛҒАШҚЫ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Каспий теңізінің құқықтық мәртебесінің экономикалық және саяси . географиялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Каспий теңізіндегі екіжақты совет . иран құқықтық реттеу мәселесі (1991 жылға дейінгі кезең ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Каспийдің құқықтық мәртебесін анықтауда көпжақты келіссөздер үрдісінің алғашқы кезеңі (1991.1994 жылдар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
1.4 Каспийдің құқықтық мәртебесін анықтау бойынша көпжақты келіссөздер үрдісінің екінші кезеңі (1995.1998жылдар) ... ... ... ... ... ... 41
2 КАСПИЙ ТЕҢІЗІ, ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ БОЙЫНША КЕЛІССӨЗДЕРДІҢ ЖАҢА КЕЗЕҢІ
2.1 Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі бойынша келіссөздер үрдісінің жаңа кезеңінің басы мен теңіз түбін межелеу туралы қазақстандық . ресейлік келісім ..48
2.2 Халықаралық құқық нормалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
2.3 Каспий теңізі қайраңындағы көмірсутекті кен орындарының меншіктенуі жайлы мемлекетаралық даулар шешімі ... ... ... ... ... ... ... ..67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
ПАЙДАЛЫНЫЛҒАН ДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
1 КАСПИЙ ТЕҢІЗІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН КЕЛІССӨЗДЕРДІҢ АЛҒАШҚЫ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Каспий теңізінің құқықтық мәртебесінің экономикалық және саяси . географиялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Каспий теңізіндегі екіжақты совет . иран құқықтық реттеу мәселесі (1991 жылға дейінгі кезең ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Каспийдің құқықтық мәртебесін анықтауда көпжақты келіссөздер үрдісінің алғашқы кезеңі (1991.1994 жылдар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
1.4 Каспийдің құқықтық мәртебесін анықтау бойынша көпжақты келіссөздер үрдісінің екінші кезеңі (1995.1998жылдар) ... ... ... ... ... ... 41
2 КАСПИЙ ТЕҢІЗІ, ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ БОЙЫНША КЕЛІССӨЗДЕРДІҢ ЖАҢА КЕЗЕҢІ
2.1 Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі бойынша келіссөздер үрдісінің жаңа кезеңінің басы мен теңіз түбін межелеу туралы қазақстандық . ресейлік келісім ..48
2.2 Халықаралық құқық нормалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
2.3 Каспий теңізі қайраңындағы көмірсутекті кен орындарының меншіктенуі жайлы мемлекетаралық даулар шешімі ... ... ... ... ... ... ... ..67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
ПАЙДАЛЫНЫЛҒАН ДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
Алматы, 2007
Р Е Ф Е Р А Т
Диплом жұмысы 75 беттен, кіріспе, 2 бөлімнен, қорытынды, интернет
мәліметтері мен 2 сурет және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты Каспий теңізінің құқықтық мәртебесінің
экономикалық және саяси – географиялық мәселелерін жан-жақты қарастыру. Бұл
жұмыс барысында кездесетін негізгі ұғымдар: де-факто линиясы, демаркация,
делимитация, кондоминиум режимі, Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ), Иран Ислам
Республикасы (ИИР), Әзірбайжан Республикасының мемлекеттік мұнай компаниясы
(ӘРММК), арнайы жұмысшы топ (АЖТ).
Зерттеу әдісі: статистикалық, картографиялық, әдеби, салыстырмалы және
тарихи түрде.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 КАСПИЙ ТЕҢІЗІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН КЕЛІССӨЗДЕРДІҢ АЛҒАШҚЫ
КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Каспий теңізінің құқықтық мәртебесінің экономикалық және саяси –
географиялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
1.2 Каспий теңізіндегі екіжақты совет – иран құқықтық реттеу мәселесі
(1991 жылға дейінгі кезең ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Каспийдің құқықтық мәртебесін анықтауда көпжақты келіссөздер
үрдісінің алғашқы кезеңі (1991-1994 жылдар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
1.4 Каспийдің құқықтық мәртебесін анықтау бойынша көпжақты келіссөздер
үрдісінің екінші кезеңі (1995-1998жылдар) ... ... ... ... ... ... 41
2 КАСПИЙ ТЕҢІЗІ, ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ БОЙЫНША КЕЛІССӨЗДЕРДІҢ ЖАҢА КЕЗЕҢІ
2.1 Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі бойынша келіссөздер үрдісінің
жаңа кезеңінің басы мен теңіз түбін межелеу туралы қазақстандық – ресейлік
келісім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.2 Халықаралық құқық нормалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
2.3 Каспий теңізі қайраңындағы көмірсутекті кен орындарының меншіктенуі
жайлы мемлекетаралық даулар шешімі ... ... ... ... ... ... ... ..67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7 2
ПАЙДАЛЫНЫЛҒАН ДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
КІРІСПЕ
Орталық Азияның батыс бөлігі (Қазақстан мен Түркменстан), Закавказье
және Каспий теңізіне қарасты Ресей мен Иранның солтүстік аудандары кіретін
Каспий аумағы географиялық тұрғыдан Евразия материгінің орталық зонасын
құрайды және қазіргі әлемнің саяси картасында ерекше орынға ие.
Аймақ – Евразияның географиялық ортасында және шығыс жарты шардағы ең
тығыз орналасқан саяси-экономикалық маңызды аудандар – Еуропа, Таяу және
Орта Шығыс, Оңтүстік Азия, Азиялық-Тынықмұхиттық аумақ пен Ресейдің
дамыған солтүстік-батыс және Орталық бөліктерінен бірдей қашықтықта
орналасқан. Өзінің топографиялық және климаттық ерекшеліктеріне байланысты
Каспий аумағы (Кавказ, Орталық Азия) осы аймақтардың бәрін бір уақытта
айыра отырып байланыстырады.
Каспий теңізі арқылы оған жанасатын аумақтарды өзара қысқа жолмен, әрі
тіке байланыстырған барлық қолайлы құрғақ жолдар өтеді. Сәйкесінше, осы
күнгі саяси, сауда-экономикалық және демографиялық ерекшеліктер қазіргі
әлемде Каспийге жататын басқа да маңызды аумақтар Еуразия орталығы арқылы
игілік мақсатында бір-бірімен байланысты орната алуын, немесе осы аумақтағы
елдер ұсынып отырған стратегиялық басымдылықтарын өзара қарсыласуға
қолдануын анықтап береді.
Осы аумақтың экономикалық және әскери-саяси ерекшелігін анықтайтын
географиялық ерекшеліктеріне геосаяси ғылымның негізін салушылар бұрыннан-
ақ назар аударған болатын. Біз білетіндей, Шығыс Еуропаны қосқандағы
Орталық Еуразияның шөлді-далалы бөлігі британ географы Х.Макиндер
атағандай: Әлемдік арал немесе стратегиялық жарылу зонасы болды.
Ұлыбритан геостратегінің бұлайша ойлауына Закавказье-Орталық Азия
аумақтарының оңтүстік шектерінде сол кездегі екі алып мемлелекеттер
(супердержавалар) – Ресей Империясы мен колониалды Британияның Ұлы
ойындары белең алған ХIХ ғасыр оқиғалары итермеледі.
Ресей, кейін Кеңестер Одағы территориясы аумағына орнатқан қатаң
бақылаулардың нәтижесінде Ресей Империясы, ал содан соң КСРО көптеген
жаһандық тенденциялардың дамуына тікелей әсер етті және әлемдік масштабтағы
әскери-саяси және экономикалық ұмтылыстары дәмелерінің негізін қалады,
әсіресе, айтылған бұл бақылау ашықтан-ашық басқа дүниежүзілік державаларға
қарсы шыға алмады.
Анығы, Мәскеудің бұл қосарланған аумақтан қарсылықсыз айырылуы ХХ ғасыр
соңында, мүмкін қазіргі Ресейдің әлемдік үрдістің даму барысына әсері
дәрежесінің әлсізденуіне баға жетпес үлес қосуы сөзсіз.
Сондай-ақ, 1990 жылдар басында аймақтың жаһандық маңызын күшейткен екі
жаңа фактор пайда болды. Біріншіден, бұл аумақпен шектес территориялардың
қарулы саяси-құқықтық вакуумге трансформациялануы, сонымен қатар екіншіден,
күтпеген жерден дүниежүзінің маңызды мұнай барлау аумағы ретінде әлемдік
шаруашылық жүйесінде оның перспективалы рөлінің күрт өсуі.
Ресейдің кетуімен аумақ күш вакууміне айналды. Бұл Еуразия орталығының
әлемге толқындай таралып келе жатқан көптеген тұрақсыздандыратын
(дестабилизациялайтын) үрдістердің эпицентріне айналуын анықтап берді.
Орталық Азия және Закавказье мемлекеттерінің тәуелсіздікке жетуі барлық
географиялық бағыттардағы іс-жүзінде ұқсас үрдістер толқынының пайда болуын
арандатты. Ресейде бұл ең алдымен, әрине, кез-келген уақытта мұсылман
ұлттық (бұрында автономия болған) республикалар еріп кететін шешен
мәселесі. Сепаратистік көңіл-күй мен тенденциялар өршіген жағдайда Ресей
(немесе орыс) социумымен бірге Ресей мемлекеттігінің болашақ өмір сүруі
туралы сұрақ туу мүмкін. Осыған ұқсас үрдістер басқа шекаралас дәстүрлі
мемлекеттерде де белең алған. Түркия мен Иракта күрдтердің сепаратистік
қозғалыстары күшейді. Ал Иранда әзірбайжан сепаратизмінен қорқа бастады.
Ауғанстандағы жағдай шиелінісіп кетті, сәйкесінше бұл Пәкістан сияқты
жасанды мемлекеттік құрылым тіршілік ететін нақты қауіптің пайда болуына
әсер етті. Өз кезегінде Пәкістан мәселелері ішкі және сытқы саяси
лихорадканың жолағына қайта кірген Индияға әсер етпей қоймады. Қытайда,
елде тұрып жатқан, оның ішінде қазақтарды қосқандағы этностар ортасында
сепаратистік көңіл-күйлер мен ұлттық сана сезімнің өсуімен қолдау тауып
отырған ұйғыр сепаратизмі байқалды.
Шекаралас аумақтағы мемлекеттер мен қоғамдардағы этникалық қарсы тұру
қаупі аумақта болып жатқан басқа үрдістердің теріс әсерімен өршіп кетті.
Аумақтағы жағдайға қатаң сыртқы бақылаудың болмауы, мемлекетаралық
шекаралардың жоғары мөлдірлігі, дербес мемлекеттік өкімет жүйесінің
құрылымсыздығы мен болбырлығы адамдар мен қоғамдардағы өмір сүру
әрекеттерінің көптеген салаларындағы былықшылыққа әкеп соқты. Аумақтың
кейбір зоналары тік мағынасында әр бағыттағы идеялы және идеологиялық
экстремисттік, криминалисттік элементтер халықаралық террористтердің
баспанасына айналды. Аумақты нарколихорадка шарпыды. Мұнда ядролық қару
мен материалдардың бақылаусыз таралуының нақты қаупінің болуымен өршіген
қару-жарақтың бақыланбайтын асыра шоғырлануы өрбіді. Одан басқа, Кеңестер
Одағының ыдырауынан кейін қазіргі тарих масштабы бойынша бейбіт өмір үшін
бұрын - соңды болып көрмеген адамдардың бақылаусыз миграциясы үрдісі
басталды. Нәтижесінде аймақ бүкіл дүниежүзіне тіке қауіп келтірді. 2001
жылдың күзіндегі АҚШ-тағы террористтік актілерге деген дүние жүзінің
реакциясы қазіргі уақытта біртұтас өркениетті-аумақтық кешенді қамтитын
Ауғанстан және оған жақын аудандарға бағытталуы кездейсоқ емес.
Аумақта болып жатқан үрдістердің деструктивті әлеуеті аудан көлемінің
бәрінде сезіледі. Өзінің ішкі жағдайы мен халықаралық позициясына деген
қауіпті көрген әр мемлекет 1990 жылдары нақты бар және әлеуетті қатерлерді
жоюға, әрі күш вакуумын толтыруға бағытталған айқын қадамдарды іске асыра
бастады. Алайда, басқарма Закавказье-Орталық Азия аумағы мемлекеттерін, не
іргелес мемлекеттердің мүддесін ескермей тек өзінің жеке тар-спецификалық
қызығушылықтарын көздеп әртүрлі елдер мүдделерінің қақтығысуына себепші
болды. Бұндай позиция аумақтағы жағдайды одан әрі қиындатып, жалпы әлемдік
жағдайды өршітті.
Екінші фактор – жоғарыда айтқандай мұнай факторы болып табылады. Дәл
1990 жылы аумақтағы елдер тізбектері үшін әлемдік мәні бар көмірсутек
шикізатының ірі қорлары кенеттен анықталған соң бұл аймақта мұнай барлау
секторының дамуының көлемді үрдісіне түрткі болды. Аймақтағы көмірсутек
әлеуетінің дамуы тек таза экономикалық категориялармен ғана емес, сонымен
бірге резервтер мен саяси вакуумды толтырудың негізгі құралы ретіндегі
экспорттық ағындарға бақылауды қамтамасыз етуге бағытталған саяси
есептеулермен тығыз байланыста болды.
Қазірде әлемде – мұнай факторы халықаралық қатынастарға әсер ететін
негізгі элементтердің бірі. Әлемдік саясатта энергоресурстардың зор маңызы
энергоресурстарды бақылауға алуды көздеген жетекші державалар арасында әрі
жабық, әрі ашық күрес шиелінісін тудыруда. Сонымен бірге мұнай мен газ
қорларының шектеулілігі, орны толмас және жер шары бойынша біркелкі
таралмауы жағдайды қиындатады. Жаңа кен орындарын барлаудағы үлкен
әрекеттерге қарамастан мұнайдың әйгілі қорлары соңғы ширек ғасырларда
көбейген жоқ. Мұнайдың шамамен 80% қазірде 1973 жылға дейінгі ашылған кен
орындарынан алынуда, әрі осы кен орындарының көбісі құлдырау күйін кешіп
отыр.
Қазіргі энергетикалық режим қатты шоғырланған саяси әсерге ие. Мұнай
рыногының дамуына әсер етудің анықтаушы факторы болып АҚШ саясаты табылады.
Ол сыртқы мұнай көздеріне американдық экономиканың тәуелділігінің жоғары
дәрежесі және мұнайдың әлемдік рыногындағы кез-келген эксцестерінен ерекше
әлсіздігі жағдайында мұнай көздерін диверсификациялауға құштарлығымен
анықталады.
Каспий алабының мұнай және газ ресурстары әлемдік энергетикалық рынокта
күштердің орналасуына айтарлықтай әсер етті. Бұл аумақтағы кен орындары
белгілі бір дәрежеде әлемдік экономиканың Таяу Шығыс мұнайынан тәуелділігін
әлсіретуге қабілетті. Қытай энергошикізатын және басқа да экономикалық өсім
динамикасы жоғары Азия республикаларының тез өсіп келетін қажетсінуін
қамтамасыз етуде Каспий энергоресурстарының ерекше мәні зор. Мұнда
барланған энергоресурстар Ресейдің Еуропаға экспортталуында маңызды рөл
ойнайтын, ал жақын болашақта мүмкін Қытай және Жапониямен сауда жасауда да
аз емес маңызға ие болатын Ресейлік энергоресурстармен бәсекелесе алады.
1990 жылдан бастап Каспий аумағы халықаралық саяси және экономикалық
үрдістерге күннен күнге белсенді қатысуда. Жаңа Каспий маңы елдері өзіндік
жеке даму жолдарын таңдау мүмкіндігіне ие болады және әлемдік саясаттың
обьектісі сияқты халықаралық қатынастардың жеке дара субьектісіне айналды.
Жоғарыда айтылған барлық факторлардың жиынтығы Каспий аумағының және
оған іргелес жатқан Еуразия материгінің аумақтарының үлкен стратегиялық
мәнін алдыңғы жылдарға дейін анықтады. Збигнев Бжезинский айтқандай,
Еуразия - әлем орталығы және осы Еуразияға бақылау орнатқан кімде-кім бүкіл
әлемге бақылауды орнатпақ.
1 КАСПИЙ ТЕҢІЗІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН КЕЛІССӨЗДЕРДІҢ АЛҒАШҚЫ
КЕЗЕҢДЕРІ
1. Каспий теңізінің құқықтық мәртебесінің экономикалық және саяси -
географиялық мәселелері
Халықаралық қатынастар құрылымында КСРО-ның құлауы түпкі өзгерістерді
анықтап берді. Қазақстан премьер-министрі Қасымжомарт Тоқаев атап өткендей,
бұрынғы метрополияның орнына жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуымен
күрделі мәселелер тізбегі пайда бола бастады, соның ішінде олардың
суверинететінің халықаралық-құқықтық қалыптасуы мен аумақтық межеленуімен
байланысты қиындықтар туды.[1] Бұл әсіресе, кенеттен жағалаулық
мемлекеттер, әрі кейін анықталғандай, басқа да аумақтарда орналасқан
мемлекеттердің бірінші кезекте тұрған ден қою обьектісі болған Каспий
теңізіне қатысты еді. Түркменстан шетел істер министрінің орынбасары
Йолбарс Кепбаевтың әділ көзқарасы бойынша өзінің сөзсіз ерекшеліктері бар
Каспий теңізі мәселесінің даму тарихы тек ХХ және ХХІ ғасырлар шегінде
ғана сипат ала бастады. Анығы, геосаяси жағдайдағы өзгерістер мен Каспий
аумағында жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы қызығушылықтың жаңа
қатынасын анықтап берді.[2]
Жаңа Каспий маңы елдерінің пайда болуы және өзгерген геосаяси жағдай
Каспий теңізінің мемлекетаралық құрамында болуының, сонымен бірге жаңа
жағдайдағы бұл суқойманың халықаралық-құқықтық мәртебесін анықтау мәселесі
алға қойылды. Каспийдің халықаралық-құқықтық жағдайын анықтамай жалпы, әрі
жеке сұрақтар бойынша қажетті халықаралық құқықтық тәртіпті орнату мүмкін
емес. Ең алдымен бұл теңіз түбі ресурстарына деген меншік және оларды
пайдалану мәселесі. Каспий акваториясының түбіндегі мұнай-газ ресурстарының
біркелкі орналаспауы Каспийдің құқықтық мәртебесін анықтау сұрағының
шешілмеуінің обьективті себебі болып отыр. Осы аумақтағы мемлекеттердің
егемендік алуынан бастап шынайы тәуелсіздік өзіндік энергоресурстармен
қаншалықты ерікті пайдалануға болатынымен анықталатыны туралы нақты
түсініктер қалыптасты.
Алғашқы бағалаулар бойынша шартты отынның Каспий теңізі шельфіндегі
көмірсутек шикізатының барланған қорлары 12-14 млрд тоннамен есептелінеді.
Теңіз түбін ұлттық секторларға бөлген жағдайда Қазақстанға - 4,5
млрд.тонна, Әзірбайжанға - 4 млрд.тонна, Ресейге - 2 млрд.тонна,
Түркменстанға - 1,5 млрд.тонна, Иранға – 0,9 млрд.тоннадан тиеді. Сонымен
бірге жаңа ізденістер Қазақстан және Әзірбайжан үлесіне тағы да 3,5 және 3
млрд.т сәйкесінше қосуға мүмкіндік береді. [3] Қазақстан шетел істері
министрі Вячеслав Гиззатов айтқандай, Каспий теңізінің мәселелері аумақтық
масштабтан өсіп кетті және жаһандық мәнге ие болды. Осы аймақта бейбітшілік
және тұрақтылық мәселесі қойылды. Көмірсутек ресурстары тәуекелге қойылды,
себебі, оны игеру нәтижесінде экономикалық, ал содан келіп шығатын
әлеуметтік-саяси жағдайды түбірімен жақсарту ғана емес, сонымен бірге мұнай
мен газдың әлемдік рыногында күштерді орналастыруды өзгертуге мүмкіндік
туады. [4]
Каспийдің құқықтық мәртебесін анықтау үрдісінің ерекшілігі оның тек
құқықтық ғана емес, сонымен бірге саяси-экономикалық сипатта болуы болып
отыр. Каспий маңы елдерінің алғашқы қарым-қатынас кезеңі, дәлірек айтқанда,
қарым-қатынас жасау әрекеттері Каспийдің халықаралық-құқықтық мәртебесін
шешу мәселесі құқықтық шешім арқылы емес, Каспий маңы мемлекеттерінің
келіскен саяси жігері арқылы өз шешімін
1-сурет. Теңіз түбін ұлттық сеторларға бөлгендегі әр мемлекетке тиесілі
үлесі (млрд.тонна).
табатындығын айқын көрсетті. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев 1998 жылғы шілдеде
болған жер қойнауын пайдаланудың егеменді құқықтарын іске асыру мақсатын
көздеген Каспий теңізінің солтүстік бөлігінің түбін межелеу туралы
Қазақстан-Ресейлік келісімге қол қою рәсімінде атап өткендей, Каспийдегі
саяси тұрақтылық мәселесін шешпей, мұнай туралы айтудың керегі жоқ. Әдетте,
мұнай не байлық, не қан-төгіс әкеледі. Алып мұнай келу үшін тек қана
құбырлар ғана емес, сонымен бірге саяси шешімдер қажет.[5]
1.2. Каспий теңізіндегі өмір сүру сұрақтарын екіжақты совет-иран
құқықтық реттеу мәселесі (1991 жылға дейінгі кезең)
1991 жылға дейін Каспий теңізінде өмір сүрудің халықаралық-құқықтық
мәселелері Ресей (1921 жылдан 1991 жылға дейін-Кеңестер Одағымен) және
Иранмен екі жақты деңгейде реттеліп отырды.
ХVІІІ ғасыр аяғынан бастап Каспий теңізіне билік Иран мен Ресей
арасында жиі болып тұрған соғыстармен шешіліп отырды. Закавказье үшін екі
ел арасындағы күрес орыс әскерлері Ганджаны басып алуымен басталған алғашқы
орыс – парсы соғысына (1804-1813жж) әкеп соқты. Кейіннен Эчмиадзинде болған
соғыста орыс әскерлері саны жағынан көп мұрагер ханзада Аббас-мырза
басшылық еткен Иран армиясын талқандады. 1805 жылы Шекін, Ширван және
Қарабах хандықтары Ресей жағына өтті және патша әскерлерімен
қоныстандырылды. 1806 жылы орыс әскерлері Дербент, Баку, Мугани және т.б
Закавказьенің аудандары мен қалаларын басты, 1808 жылы Нахичевань алынып,
Ереванды қоршауға алды. 1812 жылы орыс әскерлері қайтадан Аббас-мырза
әскерін Асландузадағы шайқаста талқандады. Осыдан кейін Гүлістан келісіміне
қол қоюмен аяқталған бейбітшілік туралы келіссөздер басталды.[6] Гүлістан
бейбітшілік келісіміне 1813 жылы Қазіргі Әзірбайжан территориясының
Гүлістан деген жерінде 24-қазанда (5-қараша) қол қойылды. Осы келісім
Иранның Дағыстан, Шурагель провинциясын қамтыған Грузия, Имеретия, Гурия,
Мингрелия, Абхазия және Қарабах, Ганджин, Шекин, Ширван, Дербент, Кудин,
Бакин және Талыш хандықтарынан бас тартатындығы, сонымен қалмай осы
жерлердің Ресей құрамына өтетіндігін рәсімдеді.[7]
Осы келісім Каспий маңындағы елдердің заң қатынастарын реттейтін алғашқы
құқықтық халықаралық іс-қағаз болып есептеледі. Келісімге сәйкес Иран
Каспий теңізіне қатысты өзінің көптеген құқықтарынан айырылып қалды, ал
Ресей сәйкесінше бұл теңізде әскери флотты иемдену құқына ие болды. Кеңес
зерттеушілерінің пікірінше, осы шарт тікелей Иранға қарсы емес, сонымен
бірге сол кездегі Иран көмегімен Каспий теңізін пайдаланып Ресейді
талқандау үшін, Таяу және Орта Шығыс аймағына белсенді түрде енуге
талпынған алып державалар Англия мен Францияға қарсы бағытталды.[8]
Иранның Каспий теңізінде әскери-теңіз флотын иемдену құқынан айырылуы
келісімнің 5 - бабымен бекітілген, ол келісімде төмендегідей мәселелер
қарастырылды: Сауда мақсатымен Каспий теңізін кесіп өтетін орыс кемелеріне
алдындағы мандатқа сәйкес ирандық жағалар мен порттарға кіруіне рұқсат
етіледі. Теңіз дауылы немесе кемелердің апатқа ұшыраған жағдайында Иран
оларға достық көмек көрсетеді. Иран кемелеріне де алдыңғы мандатқа сәйкес
тағы да сауда келісімдері үшін орыс жағаларына бағытталуына рұқсат етіледі.
Дәл солай олар дауыл мен кеме апатына ұшырағанда Ресей де жолдастық көмек
береді. Орыс әскери кемелеріне келетін болсақ, оларға достық белгісі
ретінде бұрынғыдай жалауларын көтерген күйінде жүзуге рұқсат етіледі. [9]
Алдыңғы мандатқа сәйкес орыс үкіметінен басқа ешқай мемлекеттің Каспий
теңізінде әскери кемелерін иемдену құқы болмады. Осылай, теңіздік билік
түгелімен Ресей қолына көшті.
1826 жылдың шілдесінде шах әскері шегінуге мәжбүр болған орыс әскерлерін
кенеттен шабуылдады. Осылай орыс-парсылық 2 жылдық екінші соғыс басталып
кетті. Алайда осы жылдың қыркүйегінде орыс әскерлері ирандықтарды бірнеше
рет соққыға жықты. Шах әскерлері Аракс өзенінен оңтүстікке қарай қашты.
1827 жылдың қазанында орыс әскерлері Ереван, кейін Тебриз, Хой, Маранд және
т.б. қалаларды жаулады. Екінші орыс-парсы соғысы аяқталған соң қазіргі Иран
аумағы Тебризге жақын Түркманчай ауылында 1828 жылы 10(22) - ақпанда
Түркманчай бейбіт келісіміне қол қойылды.
Осы 1828 жылғы Түркманчай келісімі 1813 жылғы Гүлістан келісіміндегі
жағдайларды, дәлірек айтсақ, Иранның әскери-теңіз флотын иемдену құқынан
айырылуы, Ресейдің әскери флотты иемденудегі басымдылығын және Каспий
теңізінде орыс сауда кемелерінің еркін жүзу құқтарын растады.
Бұл келісімнің 8-бабы 1813 жылғы келісімнің 5-бабын қайталады. Ол келесі
мәселелерді қарастырды: Бұрынғысынша, орыс сауда кемелері Каспий теңізі
және оның жағалауларын бойлай жүзуге еркін. Олар теңіз жағасында өз
зәкірлеріне тұруға болады және олардың кемелері апатқа ұшырап не болмаса,
батып кету қаупі туғанда Иран оларға көмек көрсетеді. Иран кемелеріне де
алдыңғы мандатына сәйкес Каспий теңізінде жүзуге рұқсат етіледі және орыс
кемелеріне жақын келуіне болады. Кеме апаты не болмаса кеменің бату қаупі
туса орыстар да оларға қолұшын береді. Бірақ, әскери кемелерге келетін
болсақ, мұнда тек орыс жалауын көтергендеріне ғана тарихи түрде Каспийде
жүзуге рұқсат етілетін, енді осы артықшылық орыс өкіметінен басқа ешқай
өкіметке Каспий теңізінде әскери кемелерді иемденуге рұқсат берілмейді.
[10] Ресей мен Иран арасында Аракс өзені шекара қызметін атқарды. Иранға 20
млн. сом көлеміндегі контрибуция күміспен төлеу салығы салынды. Келісімге
сәйкес елшілер деңгейінде екі жақ миссиялармен алмасты, екі ел арасында
консулдық қатынастар орнады. Келісімге қосылған сауда туралы трактатта орыс
және Иран көпестеріне сәйкесінше Иран мен Ресейде еркін сауда жасау құқы
берілді. Ирандағы ресейлік азаматтардың экстерриториалдығы орнатылды, Иран
аумағындағы консулдық юрисдикция құқын Ресей бекітті, яғни осы елмен қарым-
қатынаста капитуляциялар – қарсылықсыз тізе бүгу режимі орнатылды. [11]
Осы келісімдерге сәйкес, Ресей Империясына мәңгі уақыттарға Каспий
теңізінде әскери флотты иемденудің ерекше құқы берілді.[12] Сәйкесінше,
осылай Ресей әрі Иран жақтары Каспий теңізінің Ресей юрисдикциясына
бағынуын мойындады. Жалпы Ресей Империясы Каспий аумағында тұтасымен
үстемдік етті. Бұл үстемдік 1907 жылы 31-тамызда қол қойылған Иран,
Ауғанстан және Тибетте әсер ету орталарына меже орнату туралы ағылшын-орыс
келісімімен заңдастырылды. Ол бойынша, Иранның бір бөлігі Касре-Ширин-
Исфахан-Йезд-Зулфагар сызығынан солтүстікке қарай Ресейдің билік ортасы
болып, Иранның басқа бөлігі – Бендер-Аббас-Керман-Бирдженд-Газин сызығынан
оңтүстік-шығысқа қарай ағылшындардың билік ортасы, ал осы екеуі арасында
орналасқан Иран аумағы бейтарап зона болып хабарланды. 1917 жылға қарай
Иранның солтүстігі Исфаханға дейін патшалық Ресей әскерімен жауланып
алынды.[13]
Каспийде құқықтық жағдай 1917 жылы төңкерістің нәтижесінде Ресей
Империясының құлауымен түгелімен өзгерді. Өкімет басына келген Ресейдегі
большевиктер төңкерісті құтқару және мемлекеттердің құлдырауын болдырмау
мақсатындағы ұмтылыстарында көрші елдердің араласпауын қамтамасыз етуде
бірнеше мәмлегерлік әрекеттерді қолға алды. Жеке жағдайда жас Кеңес Үкіметі
осыған ұқсас көрші мемлекеттер Иран, Қытай, Түркия, Финляндиямен достық
қатынастар туралы келісімдер жасады, ал бұл мемлекеттер өз кезегінде
капитуляциялар және контрибуциялар режимінен бас тартуды, бұрынғы
мемлекеттік шекараларды сақтауды қарастырып, тек демаркациялық сызықтардың
бөлек аса маңызды емес түзетулерін ескерді.
1921 жылдың 26-ақпанында Мәскеуде қол қою күнінен күшіне енген шетел
істері жөніндегі халық комиссары Георгий Чичерин, оның орынбасары Лев
Қарахан және Иран елшісі Мошавер – Оль-Мемалек (Али Голихан Ансари) Ресей
Социалистік Федеративті Кеңес республикасымен Персия арасында Достық
Келісіміне қол қойылды. Екі ел арасында келісім орнату Кважар басқарушы
үйінен Пехлеви династиясына көшкен Ирандағы монархиялық өкіметтің ауысуымен
сәйкес келді.
1921 жылғы келісімде Империя шетіндегі халықтарға қарсы патша
режимінің қуғын-сүргін саясатынан жаңа Кеңес үкіметіннің бас тартатындығын
мәлімдеген жағдайлар болды. Ресей Кеңес өкіметі Патшалық өкіметтің
Персиямен жасасқан барлық келісімдер, конвенциялар және парсы халқының
құқын кеміткен трактаттардың өз күшін жойғандығын хабарлады.[14] Бұл істің
мәнісінде 1813 жылғы Гүлістан және 1828 жылғы Түркманчай бейбіт
келісімдерінің денонсациясын анықтады. Одан басқа Ресейдің патшалық өкіметі
үшінші державалармен жасасқан Иран және оған қарсы зиянды әрекет туралы
барлық конвенциялармен келісімдерді жойды.[15]
Үшінші державалардың Иранда басып алу саястын жүзеге асыру немесе Иран
аумағын РСФСР-ге немесе оған одақтас елдерге басып кіру үшін плацдарм
ретінде пайдалану әрекетінің мүмкіндігін ескеріп, екі жақ Ресей Кеңес
өкіметі жағынан ескертуден кейін парсы өкіметі өзі осы қауіпті болдырмауға
күші келмесе, Ресей Кеңес үкіметі өз әскерін Персия аумағына өзін қорғау
мақсатында қажетті әскери шараларды қолдану құқына ие болады. Берілген
қауіпті жағдайды жойған соң Ресей Кеңес өкіметі өз әскерін Персия аумағынан
тез шығаруға борыштанады деген келісімге келді (келісімнің 6-бабы).[16]
Келісім екі ел арасында құрғақ жол шекарасын екі жақтың 1881 жылы
шекаралық комиссия орнатқан күйінде сақтауға міндеттенді. Тек аса маңызды
емес шекаралық-аумақтық түзетулер болды. Жеке алғанда, Ресей жағы Ашураде
аралынан және Ашурададаның басқа ұсақ аралдарынан бас тартты және ол Иранға
Фирузе ауылы мен Зарганде ауылын берді.[17] Құжат Каспий теңізінің екі ел
арасындағы құрғақ жол шекарасының сызығы бойынша бұрынғы бөлінісін
нақтылады, бірақ, осыған қоса Каспий теңізі акваториясында Иранның кеме
жүргізу құқтары жағынан айтарлықтай басқа жағдайды қалыптастырды.
Каспий теңізінің акваториясына келетін болсақ, 1921 жылғы келісімде екі
жақта өз жалауларымен еркін жүзу құқына ие екендігі орнатылды (11-бап),
алайда, қауіпсіздік мақсатында Иран кемелерінің экипажында үшінші ел
азаматтары болмау керектігі ерекше аталды (7-бап). 11-бапта былай делінген:
Осы келісімнің 1-бабында айтылған принциптерге негізделіп (Ресей Империясы
мен Персия арасындағы екі жақты келісімді жою туралы), 1828 жылдың 10-
ақпанында Иран мен Ресей арасында Түркманчайда қол қойылған келісімнің
Каспий теңізінде Иранның кеме жүргізу құқтарынан айыратын 8-бабы заңды күші
жоқ деп жарияланды. Осылай, төменде қол қойған елдер осы келісімге қол
қойылған уақыттан бастап, екі жақтың да өз жалауларымен Каспий теңізінде
кемелері еркін жүзуге рұқсат етіледі. Келісімнің 7-бабы екі жақтың егер
Иран әскери-теңіз құрамы арасында Ресейге қарсы бағытталған зиянды
мақсаттар үшін өз жағдайларын пайдаланатын үшінші елдер субьектілері бар
болатын болса, Ресей өкіметі Иран өкіметінен оларды кемеден түсіріп
тастауды талап ету құқына ие екендігімен келісетіндігін атап өтеді[18].
Өз кезегінде Иран өкіметі Кеңестік Ресеймен Каспий теңізінің оңтүстік
жағалауларындағы балық шаруашылығын пайдалануға құқық беру туралы келісім
жасауға міндеттенді.[19]
Жалпы алғанда Иран жағының әділ шешімі бойынша 1921 ж келісіммен енген
өзгерістер Каспий теңізіндегі Иранның теңіз державасы ретіндегі мәртебесін
іс жүзінде жоққа шығарды.[20]
1927 жылдың 1-қазанында қол қойылған бейтараптылық және кепілдік туралы
Келісім екі ел арасындағы өзара қарым-қатынас негізі 1921 жылғы келісім
болып қалды. Оның әрекеті осы құжат арқылы бүкіл КСРО аумағына таралды.
Оған қоса, 1927 жылғы келісім екі жақ арасындағы келіспеушіліктердің бейбіт
құралдармен реттелуі қаралды.
Каспий теңізінде еркін жүзу принципі өз дамуын кейінгі құжаттарда
жалғастырды. Жеке тоқталсақ, КСРО және Персия арасындағы 1931 жылдың 27-
қазанында қол қойған тұру, сауда, теңізде жүзу туралы конвенциясында
төмендегілер ерекше атап өтілді: Каспий теңізінің бүкіл аумағында тек КСРО
мен Персияның кемелері жүзуіне рұқсат берілді (16-бап).[21] Дәл осындай
жағдай 1935 жылдың 27-тамызында қол қойылған тұру, сауда және теңізде жүзу
келісімімен бекітілді.
1940 жылы 25-наурызда Тегеранда КСРО және Иран арасында сауда және
теңізде жүзу келісіміне қол қойылды. Қазіргі уақытта бұл келісім Каспий
теңізінде мемлекеттердің қарым-қатынасын регламенттейтін құқықтық маңызды
істегі құжат болып табылады. Келісім 3 жылға жасалып, денонсацияланбағанша
ұзартыла беретін болды. Бұл құжат әрбір жақтардың бір-біріне сөзсіз сауда,
кеме жүзу, су және ауа жолдары, сонымен бірге үшінші елдерге тауар
транзитінің еркін құқына барынша жағдай жасалынатын режимін ұсынуды
қарастырды. Келісімге қол қоюмен бірге Каспий теңізі туралы хаттар алмасу
рәсімі де өтті.
Бұл келісім эксклюзивті балық аулау зонасын орнатты және Каспий
теңізінде еркін жүзудің екі жақты құқтарын реттеді (12-13 баптары). 12-
баптың 4-параграфы келесі мәселелерді қарастырады: әрбір жақ өз
кемелерінің жағалық сызықтан 10 теңіз миліне дейінгі қашықтықтағы өзінің
жағалаулық суларда балық аулаумен айналысу құқын алады және өз жалауымен
жүзген, кеме командасымен ауланған балықтарды әкелуге ерекше анықталған
артықшылықтарын беру құқын сақтайды.[22]
Иран маманы Мохаммед Реза Дабиридің көзқарасына сәйкес, өз-өзін аталмыш
жағдай біріншіден, тек өзіндік қажкеттіліктерге берілген 10-мильдік
сызықтан басқа Каспий теңізінің акваториясы еркін балық аулау үшін ашық
және екіншіден, бірігіп пайдалану кеңістігі ретіндегі Каспий теңізінің
мәртебесі бұл жағдайлармен бұзылмауын анықтайды.[23] Оның бұл көзқарасы
аталмыш келісімнің Каспий теңізінде кеме жүру сұрақтарын реттейтін 12,13
және 14-баптармен негізделеді. Осылай, 12-баптың 1 және 2 тарауларында
Каспий теңізі бойынша келісімге қол қойған белгілі бір мемлекеттің
жалауларын көтерген кемелер басқа елдердің порттарына кіргенде,
тұрақтағанда және порттан шыққанда азаматтық кемелер сияқты қарастырылады
және жоғарыда аталған кемелер басқа ешқандай порттық салықтар төлемейді,
тек заңмен бекітілген бірдей шарттар және ерекшеліктері бар азаматтық
кемелерден басқасын қоспағанда 13-бап. 1921 жылдың 26 ақпанындағы
келісімде баяндалған жағдайларға енбеген қатысушы-мемлекеттер Каспий
теңізінде тек Иран мен Кеңес Одағына жататын кемелер немесе Иран және Кеңес
Одағы жалауын көтерген екі жақтың коммерциялық және транспорттық
кәсіпорындары және субьекттері ғана жүзе алу құқығына келіседі. 14-бапта
Иран және Кеңестер Одағы жалауы астында жүзуін бастайтын және ресми түрде
өкіметпен бекітілетін қатысушы-елдердің кемелері, олардың таситын жүгіне
берілген лицензиялар екі жақтың порттарында ресми құжат болып табылады.
Теңізде жүзуге, зәкірлі тұрақтарға арналған лицензиялар және жоғарыда
аталған өкімет басыларындағылардың кемелерге берген техникалық құжаттар
айқын танылады.
Осы жерде, жоғарыда аталған жағдайлар балық аулау, кеме жүргізу, жер
қойнауын пайдалану және т.б. құқықтық режимдер сияқты халықаралық
суқойманың құқықтық режимінің маңызды компоненттеріне қатысты ешқандай
сәйкесінше мәлімдемелер қамтымады.
Жалпы 1931 жылы тұрақтану, сауда және теңізде жүзу туралы конвенция,
1935 жылғы тұрақтану, сауда және теңізде жүзу туралы келісім, 1940 жылғы
сауда және теңізде жүзу туралы келісім және одан кейінгі келісулер,
протоколдармен расталған 1921 жылғы Кеңес-парсы келісімінің принциптеріне
сәйкес Каспий теңізі жабық су қойма мәртебесін алды. Бұл тұйықтылық ең
алдымен тек екі каспийлік мемлекеттер – КСРО және Иранның Каспий
теңізіндегі кеме жүргізу, балық аулау, минералды ресурстарды барлау,
теңіздік-ғылыми зерттеулерді жүргізу және т.б. әрекеттерді іске асырудың
тең әрі ерекше құқтарын пайдаланды.[24]
Тұйықтылық және ерекшеліктің принципі ең жалпы пішінінде өз бейнесін,
мысалы, 1935 жылғы келісімнің 14-бабында тапты. Жеке түрде, 1921 жылғы
келісімде аталған принциптерге сәйкес Каспий теңізі акваториясында тек
КСРО мен Иранға жататын кемелер және КСРО мен Иран жалауларымен жүзетін екі
жақтың азаматтарымен сауда және транспорттық ұйымдары тұрақтай алады. Олар
тең жағдайда өз кемелерінің экипаж құрамында тек өз азаматтарының болуына
келіседі.
Каспий теңізін пайдалануда тұйықтылық және ерекшеліктік принциптерінің
әр дәуірде сипатты ерекшеліктері болды. Мысалы, 1927 жылдың 1-қазанындағы
нота алмасу нәтижесінде Парсылар Каспий теңізі тек кеңестік-парсылық
болуына деген қызығушылықты ескере отырып, 25 жыл көлемінде өзінің портын
(Пехлеви) басқарудағы жұмысшылар, қызметкерлер және мердігерлердің ішінде
парсы емес азаматтар болмасын деген Ресейдің сұрауымен келісті.
Егер қазіргі уақытта Каспийде белгілі бір құқ режимінің болуы жайлы
айтатын болсақ, онда ол 1921 және 1940 жылдардағы кеңестік- ирандық
келісімдерімен анықталады. Жалпы алғанда, 10-мильдік жағалаулық зонаны
қоспағанда, мұнда кеме жүзу және балық аулауға еркіндік беріледі. Осы зона
шегінде жағалаулық мемлекеттер балық аулауға ерекше құқтарын сақтайды және
каспийлік емес мемлекеттер жалауымен кемелердің жүзуіне тыйым салынды.
Формалды түрде бұл екі мемлекетаралық құжаттар Каспийді бөлуден бас
тартатындығын қорытып айтуға келеді. Каспий теңізі халықаралық құқық
көзқарасы жағынан балық аулау, кеме жүргізу сияқты заңды әрекеттер түрлерін
қосқанда жағалаулық мемлекеттердің жалпы пайдалануында сақталынып қалады.
1935 және 1940 жылғы хат алысуларда екі өкімет Каспийді Кеңестік және
Ирандық теңіз және екі жақ Каспийді Иран және Кеңес Одағынына жатады деп
қарастырады (1935 жылғы нота және 1940 жылғы келісімге қосымша хат). Бұл
анықтаманың мағынасын заңгерлер былай түсіндіреді: кеме жүруді қосқанда
ешқай үш елдің бұл теңізде ешқандай құқы жоқ. Ұқсас жабық теңіз құқықтық
доктринасын Кеңес басшылығы Қара теңізде де қолдануға ұмтылды.[25] Жалпы
алғанда, Кеңес-Ирандық құқықтық құжаттар Иранның Каспий теңізінің жабық
теңіз сияқты мәртебесіне қарсы сөз айтпағанын, яғни фактілі таныды.
Кеңес-Иран келісімдеріне сәйкес Каспий теңізінің мәртебесі не
секториалды, не басқалай кеңістіктік айырмашылықтарды қарастырмады және
минералды ресурстарға жетудің ережелері болмады. Сонымен бірге мемлекеттік
шекараны қорғау мақсатында Кеңес дәуірінде ресми емес (ішкі) жағдайда
шартты де-факто линиясын орнатудың біржақты ұмтылыстары жасалған. Бұл
ұмтылыстар КСРО өкіметінің шешімінсіз, Иранмен Халықаралық келісімінсіз де
нығаймады. 1954 жылы шекаралық және финанстық сұрақтарды реттеу туралы
келісімге сәйкес 1955-57 жж өткізілген Кеңес-Иран шекарасын демаркациялау
кезінде Каспий теңізінде аумақтық суларға шек қою туралы сұрақ тумады.
Келісімнің 1-бабына сәйкес Мугань, Деман, Эдды-Эвляр, Серахс және Сығыр-
тепе жотасындағы Атрек учаскесінен шекаралық сызықтың Каспий теңізіне
шығуына дейін мемлекеттік шекараның жаңа сызығы орнатылады. Ал КСРО мен
Иран арасындағы шекара оның қалған бөлігінде өзгеріссіз қалады. Оған қоса
бұрынғы Аббас-Абад қамалына қарсы орналасқан Аракс өзенінің оң жақ
жағалауындағы шекаралық учаске мен жер үлескісі бар Хисар қонысы Иран
шегінде қалды. Фирузе ауылы – КСРО аумағына кірді Жоғарыда аталғандармен
бірге бұдан былай КСРО мен Иран арасындағы мемлекеттік шекара сызығының
өтуімен байланысты туындаған сұрақтар реттелген болып табылды және әрбір
жақ бір-біріне ешқандай аумақтық кемшілік танытпады. 2-бапта КСРО мен
Иран арасында мемлекеттік шекараның суреттемесі берілген, 3-бапта оның
демаркациясы мен қайта демаркациялануының реті анықталған. Юрий Барсегов
жазғандай: Аталмыш келісімнің тек құрғақ жол және өзендік шекараның өтуін
суреттеумен шектелуі және даулы сұрақтардың тек бейнеленген шекаралардағы
реттеуді айқындауы заңды түрде аумақтық сулардың, және сәйкесінше Каспийде
теңіз шекараларының болмағандығын растайды.[26]
Бір сөзбен айтқанда Гүлістан бейбіт келісімі, оған қоса КСРО құлағанға
дейін бәрі қарапайым түрде болды, себебі, Каспий басында түгелімен Ресей
Империясы құрамына, содан соң КСРО-ға кірді. Және тек оңтүстігінде Иранмен
шектесті. Оған қоса екі мемлекет те Каспий теңізіне байланысты сұрақтарда
әрдайым дерлік ортақ тіл табыса білді.
Кеңестік-ирандық келісімдердің әрекет ету кезеңінің өзінде КСРО мен Иран
Каспий алабының өз аумағына тиесілі акваторияда толығымен иелік еткендігін
айта кету керек. Каспий теңізі КСРО мен Иранның ортақ иелігінде болды деп
есептелгенмен, бұл екі мемлекет суқойманың ресурстарын да екі ел иелігі деп
ойламағанын ескерту қажет. 1935 жылғы Ішкі Істер Халық Комиссары Г.Ягоданың
құпия жарлығы бойынша Каспий теңізі Астара-Гасанкули сызығы бойынша 2
бөлікке бөлінді. Ол сызық барлық кеңестік карталарда КСРО мен Иран
арасындағы мемлекеттік шекара ретінде белгіленді, алайда ол ешқашан да
халықаралық-құқықтық жағынан олай болмаған.
1949 жылы Кеңестер Одағының арнайы ұйымдары Иранмен санаспай Мұнайлы
Тастарда (Нефтяные Камни) мұнай барлауға кірісті. Ал 1950 жылы Иран да өз
жағалауында КСРО-мен арнайы келісулерсіз мұнай кендерін игере бастады.[27]
Каспий теңізінің құқықтық мәртебесімен айналысатын батыстық зерттеушілер
КСРО Каспий теңізінің қойнауы ресурстары теңіздің сәйкес аумағындағы
Кеңестер Одағы мен Иранға тиесілі деген позицияны ұстанды деп ойлады.
Бәрімізге белгілі, Иран ешқашан Каспий қайраңында Кеңестер Одағының мұнай
барлау жұмыстарына қарсылық білдірмеді және сол әрекеттерден түсетін
пайдаға да дәмеленбеді. Оған қоса, Иран өзі, өзінікі деп есептеген учаскеде
қайраңды барлау жұмыстарын іске асырып отырған.
Жалпы алғанда бұл пікір кеңестік мұнай барлау ведомствосының біржақты
әрекеттерімен дәлелденеді. Теңізді әр жағалаулық республикаларға тиесілі
сегменттерге бөлу негізі 1970 жылы қаланды. КСРО мұнай өнеркәсібі
Министрлігі Каспийдің кеңестік бөлігін РСФСР, Әзірбайжан, Түркменстан
және Қазақстан ССР-і арасында секторларға бөліп тастады. Бұнда халықаралық
шекаралық көлдер делимитациясының халықаралық тәжірибесінде ортақ
қабылданған орталық сызық – негіз ретінде алынды. Осы бөлініс бойынша
Қазақстанға Каспий теңізі қайраңының - 113 мың км2 ауданы, Түркменстанға –
79 мың км2, Әзірбайжанға – 78 мың км2, Иранға –
44 мың км2 тиісті.[28] Осы уақыттан бастап, әрбір 4 республиканың
әкімшілік-аумақтық құрамына Каспий теңізінің сәйкесінше секторы енді. Ол
2-сурет. Халыаралық көлдер делимитациясының орталық сызық бойынша
бөлгендегі мемелекеттер үлесі.
44 мың км2 тиісті.28 Осы уақыттан бастап, әрбір 4 республиканың
әкімшілік аумақтық құрамына Каспий теңізінің сәйкесінше енді. Ол одан кейін
бұрын КСРО республикаларының әкімшілік шекаралары мемлекетаралық
шекараларға айналған соң әр республика аумағының құрамдас бөлігі болып
қалыптасты. Басынан Иран 1970 жылғы бөлініске қарсы болмады, ол халықаралық
нормаларға сәйкес оның келусішілігін білдіреді.
1990 жылы орын алған Ресей мен Иранның кезінде халықаралық деп
есептелмеген кеңестік республикалардың әкімшілік-аумақтық шекараларының
негізінде жасалған 1970 жылғы бөлініске деген қарсылығын Қазақстан ойынша
нақтыланған деп есептеуге болмайды. Себебі, бұрынғы кеңестік социалистік
республикалардың өзара келісімі бойынша олардың әкімшілік-аумақтық
шекаралары КСРО құлаған соң мемлекетаралық деп танылды. Сондықтан Каспий
теңізін ерекшелеудің қажеті жоқ, себебі, ол кеңестік кезде әкімшілік-
аумақтық сипатта болған ұлттық секторларға бөлінген еді.[29] Жалпы
Қазақстан КСРО-ның бұрынғы конституциясына сүйенді. Онда КСРО формалды
түрде өз территориясы шегінде құрлық және судағы табиғат ресурстарын еркін
пайдалану құқы бар Кеңестік Одақтас Республикаларды егемен мемлекеттер деп
таныды.
Тәжірибеде Каспий қайраңындағы мұнай кендерін Кеңестер Одағының барлауы
– республикалық мұнай құрылымдарымен жүргізілді. Осылай қазіргі Гюнешли,
Чираг, Азери және Кяпаз кен орындарындағы барлау Каспморнефтегаз
әзірбайжандық ұйымымен жүргізілді. Дәл осы Каспморнефтегаз КСРО бар кезде
жоғарыда аталған 4 кен орындарын ашып, барлаған болатын. Осындай жағдай
Түркменстанда да болды.
Су алабы кеңістігінде КСРО мен Иран арасында құрғақ жол шекарасының
проекциясы болып табылатын Астара – Гасанкули сызығына келетін болсақ
қазірде Иран оны шекара ретінде танымайды. Иран өкілдерінің айтуынша, КСРО
мен Иран арасындағы теңіздік шекара ешқашан және ешқайда көрсетілмеген,
сондықтан сондай шекара ретінде Гасанкулимен (шығыс жағалауда) Астараны
(батысты) қосатын болымсыз сызықты қою Каспий мәселесін шешуде әшейін
қызығушылық көрсету деп ой түйді.
1964 жылы 14 тамызда қол қойылған кеңестік-ирандық әуе келісімінде
Астара-Гасанкули сызығы ұшулар туралы хабарлау ауданын локализациялау
мақсатында пайдаланды. Бірақ мұнда да Иран жағы бұл сызықтың шекаралық
қызмет атқаруымен келіспеу позициясын ұстанды. Себеп ретінде ұшулар
қауіпсіздігін қамтамасыз етудің техникалық құралдарының операциялық
мүмкіндіктерімен ұшуларды хабарлау ауданы осы келісім арқылы
локализациялануы алынды.
Иран құқтанушыларының ойынша әуе навигациясы сұрақтарын шешуде осыған
ұқсас әдістердің мысалы ретінде Бахрейнді алуға болады. Ол көп уақыт бойы
парсы шығанағында ұшулар туралы ақпарат ауданының орталығы болды, сондай-ақ
Баку де дәл осы функцияларды солтүстікте атқарды. Не соңғы, не алдыңғы
жағдайларда да бұл технико-ақпараттық қызметтердің егемендігі не
делимитациямен байланыстырылуы жөнінде сұрақ қойылмады.
Ресейдің Каспий мәртебесін реттеу жөніндегі арнайы өкілі В.Калюжный
айтқандай, КСРО болғанда Каспийде өзекті мәселелер пайда болмады деп
айтуға болмайды.
Иран сол кезде-ақ теңіз ресурстарын иемденудің айтарлықтай үлкен
құқтарына үміттенді, бірақ солтүстік көрші күштінің құқы бойынша осы
талаптардың іске асуына қарсы шықты.[30]
1991 жылдың қаңтарында Әзірбайжан ССР-нің Министрлер Кеңесі және КСРО-
ның Миннефтегазпромының біріккен Қаулысы қабылданды. Онда Әзірбайжан ССР-і
өзінің секторында барланған мұнайға меншік иесі мәртебесін алды. Сонымен
бірге Түркменстан ССР - мен осы сектордың шекарасы анықталды. Сәйкесінше,
бұл аймақта Азери кен орны кіретін учаскеде өткен тендерде оның
ұйымдастырушысы болып КСРО-ның Миннефтегазпромдары және Әзірбайжан ССР-нің
Министрлер Кеңесі табылды.[31]
КСРО-ның құлауымен Әзірбайжан бірден Гюнешли, Чираг және Кяпаз кен
орындарын игеру жөнінде контракттар бойынша келіссөздерді жеке өзі бастады.
Дәл осы әрекетті Қазақстан өкіметі де жасады. Ол (ҚР)
Қазақстанкаспийшельф консорциумымен келіссөз жүргізді. Бұндай тәжірибе
бұрынғы КСРО-ның Каспий маңы елдерінің оларға сәйкес келетін теңіз
учаскелерінің әкімшілік шекараларының де-фактосының таралуын тану дегенді
білдіреді. Ол Түркменстанның аталған Әзірбайжан кен орындарының шығыс
бөлігіне (Блок 1) өз шағымын айтқан соң бекітілді. Сол Әзірбайжан кен
орындары Кеңес дәуірінде шек қою шеңберінде жасалынып, Түркменстанға
берілген теңіз түбінің ресми түрде сол учаскесінде орналасты. Одан басқа
Қазақстан сияқты Әзірбайжанда Ресейдің Лукойл компаниясы бастап кеткен
зерттеулер мен барлау жұмыстарын жүргізген ресейлік теңіз зонасындағы
учаскелерге талап қоя алмады. Осының нәтижесінде Қазақстан мен Әзірбайжан
Кеңес уақыттарындағы шек қою бойынша РФ-на өткен учаскелерге Ресейдің
құқықтық иемденуін таныды.
Нәтижесінде, Кеңес мемлекеттерінің өмір сүруін тоқтатқан соң және осы
зонада жаңа халықаралық-саяси реалийлердің құрылуымен барлық жақтарға, яғни
Иран мен Ресей және Бұрынғы КСРО-ның жаңа тәуелсіз мемлекеттеріне 1921 және
1940 жылдардағы келісімдермен орнатылған Каспийдің құқықтық режимі
сәйкестенген. Бес Каспий маңы мемлекеттерінің арасындағы қатынастарды
реттеуде бұл құжаттар негіз бола алмайтынымен түсіндіріледі. Оның себебі
ретінде 3 негізгі мәселелерді айту керек. Біріншіден, жоғарыда аталған
құжаттарда әр мемлекет РСФСР және КСРО мемлекеттері болған, олар қазірде
халықаралық құқық субьектісі ретінде тіршілік етпейді. Осының негізінде
қазіргі келіссөз үрдісінің жақтары Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін
анықтау керек және жаңа келіссөзде барлық Каспий маңы мемлекетттері
арасында тіркеу керек екендігіне сүйенді. Екіншіден, аталмыш келіссөздерде
бұрынғы одақтас республикалар арасында Каспий теңізіндегі шекаралар туралы
ешқандай сілтеме жасалынбады. Ол Кеңес заңдары бойынша шекаралық режим
сұрақтары ерекше федералды заңда болуымен түсіндіріледі. Одақтас
республикалар арасында Каспий теңізінде ешқандай шекаралар болмады,
себебі, бұрынғы КСРО-ға жататын теңіздің бір бөлігі федералды болып, ал
кеңестік республикалар Каспий теңізіндегі шекаралық сұрақтарды қарастыру
құқын иемденбеді. Үшіншіден, бұл келіссөздер сауда-саттық теңізде жүзу және
балық аулау сұрақтарын ғана реттейді және ол Каспий теңізінің құқықтық
мәртебесін толық көлемде анықтамайды, соның ішінде теңіз түбі мен
қойнауындағы ресурстарды пайдалану жағдайлары да анықталмады.[32]
Өзара қолайлы режимді орнату қажеттілігін түсіну Каспий теңізінің
құқықтық мәртебесін білу мақсатында 1992 жылы бес жақты келіссөз үрдісінің
бастамасын анықтады.
1.3. Каспийдің құқықтық мәртебесін анықтауда көпжақты келіссөздер
үрдісінің алғашқы кезеңі. (1991-1994 жылдар)
КСРО құлауымен ешқандай секторлы немесе басқа кеңістіктік шекараны
қарастырмаған оған Каспий теңізінің халықаралық-құқықтық мәртебесі
негізделген 1921-1940 жылдағы кеңестік-ирандық келіссөздер нақты жағдайға
шешім таппады.
Егер Каспийдің қойнауындағы көмірсутек ресурстарының ауқымды қоры
болмағанда Каспий теңізінің бөлінісі мен оның құқықтық мәртебесін қабылдау
сұрағы тумас та еді. Теңіз байлықтары аймақтағы елдер үшін экономикалық
және әлеуметтік даму жағынан стратегиялық маңызға ие.
Барлық дерлік Каспий маңы мемлекетттері Кеңес дәуірінде Каспий теңізінің
халықаралық-құқықтық мәртебесінің құрылмағандығы туралы мәселеде ойлары бір
болып, ал ол мәртебе құрылған жағдайдың өзінде де қате формада болды.
Каспийдің жаңа мәртебесін айқындауға барлық Каспий маңы мемлекеттері бір
уақытта бірдей келді де 1992 жылдан бастап олар көпжақты қатынастар мен
келіссөздердің іргетасын қалады.
1991-1994 жылдардағы кезеңдерді қамтыған бірлескен істің бірінші кезеңі
әр жақтың өз бетінше және бірігіп сұрақты қарастыруымен сипатталады. Бұл
кезеңде Каспийдің құқықтық мәртебесін анықтау теориялық сұрақ болып қалды.
Болашақтың энергия тасушыларының ең перспективті көздеріне Каспийді
трансформациялау мүмкіндігінде (сыртқы) қызығушылық танытқан елдердің (АҚШ,
Түркия, Қытай, Батыс Еуропа елдері) және Каспий маңы мемлекеттерінің кенет
пайда болған сенімділігімен бастама алды. Каспий айналасында құрылған
геосаяси майданда өзінің және басқалардың мүмкіндіктерінің бағалануы
жасалды.
Біруақытта жаңа Каспий маңы мемлекеттерінің приоритеттерінің құрылу
үрдісі басталды. Мәселені шешу үшін дайын болмаған барлық жаққа таңсық
болған осы сұрақ бойынша көпжақты келіссөздік үрдіс бір дестен басталып
кетті. Оған қоса, келіссөздік үрдістердің басында барлық жақтар өзіндік
позицияларына ие болмады. Және ағымдағы жағдайларға байланысты келіссөздер
бойынша серіктестердің тактикасы және аумақтың теңіздік кен орындарында
зерттеу жұмыстарымен қоса оны іс барысында құрды. Олар кезек-кезек
мәртебені анықтауға және Каспий ресурстарын пайдалану сұрақтарын шешуге
инициативаны өз қолдарына алып, ұлттық мүддені жақтап, әртүрлі идеяларды
шығара бастайды.
Жалпы алғанда, әр жақтардың позициялары келесідей болды: Ресей өз
кезегінде Каспий теңізін барлық ресурс түрлеріне таралатын кондоминиум
негізіндегі бәрі пайдалана алатын теңіз болу керек деп ойлады. Теңіз түбі
мен оның минералды ресурстарын зерттеуге және барлауға мүмкіндік беретін
ерекше құқтары бар тар жағалық сызыққа өз юрисдикциясын әрбір Каспий маңы
республикалары таратады. Ал тар жағалаулық зонадан тыс жатқан минералды
ресурстарға келетін болсақ, онда ресейлік вариант бойынша ол жерлер жалпы
иелікте болу керек.
Ресейдің алғашқы позициясы өте қатаң болды. Сонымен бірге өзінің табиғи
жағдайларына байланысты Каспий көл болғандықтан 1982 жылғы Теңіз құқының
БҰҰ-ның Конвенциясының заң нормалары Каспийге бекітілмегендігімен Каспий
теңізінің мәртебесі анықталды. Каспий маңы елдері арасында пайда болуы
мүмкін халықаралық құқықтық сұрақтардың шешімі үшін Каспий теңізінде 2
мемлекеттің кондоминиумы жариялаған 1921 және 1940 жылдары КСРО мен Иран
арасындағы келісімдерді үлгі ретінде болуын Ресей көндіргісі келді.
Ресейлік шетел істерінің Министрлігінің өкілі Михаил Демурин айтқандай:
Біз Каспий теңізінің қазіргі континент ішілік суқойма ретіндегі
мәртебесінің сақталуын, яғни ешқай Каспий маңы елдері территориясының
құрамына кірмейтін және келіскен шарттарға сәйкес республикалардың
барлығының тең құқылы негізде қолдану үшін ашықтылығын қолдаймыз.[33]
Жалпы айтқанда, Каспий теңізі мәртебесі бойынша Ресейдің алғашқы
позицияларының негізгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Р Е Ф Е Р А Т
Диплом жұмысы 75 беттен, кіріспе, 2 бөлімнен, қорытынды, интернет
мәліметтері мен 2 сурет және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты Каспий теңізінің құқықтық мәртебесінің
экономикалық және саяси – географиялық мәселелерін жан-жақты қарастыру. Бұл
жұмыс барысында кездесетін негізгі ұғымдар: де-факто линиясы, демаркация,
делимитация, кондоминиум режимі, Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ), Иран Ислам
Республикасы (ИИР), Әзірбайжан Республикасының мемлекеттік мұнай компаниясы
(ӘРММК), арнайы жұмысшы топ (АЖТ).
Зерттеу әдісі: статистикалық, картографиялық, әдеби, салыстырмалы және
тарихи түрде.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 КАСПИЙ ТЕҢІЗІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН КЕЛІССӨЗДЕРДІҢ АЛҒАШҚЫ
КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Каспий теңізінің құқықтық мәртебесінің экономикалық және саяси –
географиялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
1.2 Каспий теңізіндегі екіжақты совет – иран құқықтық реттеу мәселесі
(1991 жылға дейінгі кезең ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Каспийдің құқықтық мәртебесін анықтауда көпжақты келіссөздер
үрдісінің алғашқы кезеңі (1991-1994 жылдар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
1.4 Каспийдің құқықтық мәртебесін анықтау бойынша көпжақты келіссөздер
үрдісінің екінші кезеңі (1995-1998жылдар) ... ... ... ... ... ... 41
2 КАСПИЙ ТЕҢІЗІ, ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ БОЙЫНША КЕЛІССӨЗДЕРДІҢ ЖАҢА КЕЗЕҢІ
2.1 Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі бойынша келіссөздер үрдісінің
жаңа кезеңінің басы мен теңіз түбін межелеу туралы қазақстандық – ресейлік
келісім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.2 Халықаралық құқық нормалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
2.3 Каспий теңізі қайраңындағы көмірсутекті кен орындарының меншіктенуі
жайлы мемлекетаралық даулар шешімі ... ... ... ... ... ... ... ..67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7 2
ПАЙДАЛЫНЫЛҒАН ДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
КІРІСПЕ
Орталық Азияның батыс бөлігі (Қазақстан мен Түркменстан), Закавказье
және Каспий теңізіне қарасты Ресей мен Иранның солтүстік аудандары кіретін
Каспий аумағы географиялық тұрғыдан Евразия материгінің орталық зонасын
құрайды және қазіргі әлемнің саяси картасында ерекше орынға ие.
Аймақ – Евразияның географиялық ортасында және шығыс жарты шардағы ең
тығыз орналасқан саяси-экономикалық маңызды аудандар – Еуропа, Таяу және
Орта Шығыс, Оңтүстік Азия, Азиялық-Тынықмұхиттық аумақ пен Ресейдің
дамыған солтүстік-батыс және Орталық бөліктерінен бірдей қашықтықта
орналасқан. Өзінің топографиялық және климаттық ерекшеліктеріне байланысты
Каспий аумағы (Кавказ, Орталық Азия) осы аймақтардың бәрін бір уақытта
айыра отырып байланыстырады.
Каспий теңізі арқылы оған жанасатын аумақтарды өзара қысқа жолмен, әрі
тіке байланыстырған барлық қолайлы құрғақ жолдар өтеді. Сәйкесінше, осы
күнгі саяси, сауда-экономикалық және демографиялық ерекшеліктер қазіргі
әлемде Каспийге жататын басқа да маңызды аумақтар Еуразия орталығы арқылы
игілік мақсатында бір-бірімен байланысты орната алуын, немесе осы аумақтағы
елдер ұсынып отырған стратегиялық басымдылықтарын өзара қарсыласуға
қолдануын анықтап береді.
Осы аумақтың экономикалық және әскери-саяси ерекшелігін анықтайтын
географиялық ерекшеліктеріне геосаяси ғылымның негізін салушылар бұрыннан-
ақ назар аударған болатын. Біз білетіндей, Шығыс Еуропаны қосқандағы
Орталық Еуразияның шөлді-далалы бөлігі британ географы Х.Макиндер
атағандай: Әлемдік арал немесе стратегиялық жарылу зонасы болды.
Ұлыбритан геостратегінің бұлайша ойлауына Закавказье-Орталық Азия
аумақтарының оңтүстік шектерінде сол кездегі екі алып мемлелекеттер
(супердержавалар) – Ресей Империясы мен колониалды Британияның Ұлы
ойындары белең алған ХIХ ғасыр оқиғалары итермеледі.
Ресей, кейін Кеңестер Одағы территориясы аумағына орнатқан қатаң
бақылаулардың нәтижесінде Ресей Империясы, ал содан соң КСРО көптеген
жаһандық тенденциялардың дамуына тікелей әсер етті және әлемдік масштабтағы
әскери-саяси және экономикалық ұмтылыстары дәмелерінің негізін қалады,
әсіресе, айтылған бұл бақылау ашықтан-ашық басқа дүниежүзілік державаларға
қарсы шыға алмады.
Анығы, Мәскеудің бұл қосарланған аумақтан қарсылықсыз айырылуы ХХ ғасыр
соңында, мүмкін қазіргі Ресейдің әлемдік үрдістің даму барысына әсері
дәрежесінің әлсізденуіне баға жетпес үлес қосуы сөзсіз.
Сондай-ақ, 1990 жылдар басында аймақтың жаһандық маңызын күшейткен екі
жаңа фактор пайда болды. Біріншіден, бұл аумақпен шектес территориялардың
қарулы саяси-құқықтық вакуумге трансформациялануы, сонымен қатар екіншіден,
күтпеген жерден дүниежүзінің маңызды мұнай барлау аумағы ретінде әлемдік
шаруашылық жүйесінде оның перспективалы рөлінің күрт өсуі.
Ресейдің кетуімен аумақ күш вакууміне айналды. Бұл Еуразия орталығының
әлемге толқындай таралып келе жатқан көптеген тұрақсыздандыратын
(дестабилизациялайтын) үрдістердің эпицентріне айналуын анықтап берді.
Орталық Азия және Закавказье мемлекеттерінің тәуелсіздікке жетуі барлық
географиялық бағыттардағы іс-жүзінде ұқсас үрдістер толқынының пайда болуын
арандатты. Ресейде бұл ең алдымен, әрине, кез-келген уақытта мұсылман
ұлттық (бұрында автономия болған) республикалар еріп кететін шешен
мәселесі. Сепаратистік көңіл-күй мен тенденциялар өршіген жағдайда Ресей
(немесе орыс) социумымен бірге Ресей мемлекеттігінің болашақ өмір сүруі
туралы сұрақ туу мүмкін. Осыған ұқсас үрдістер басқа шекаралас дәстүрлі
мемлекеттерде де белең алған. Түркия мен Иракта күрдтердің сепаратистік
қозғалыстары күшейді. Ал Иранда әзірбайжан сепаратизмінен қорқа бастады.
Ауғанстандағы жағдай шиелінісіп кетті, сәйкесінше бұл Пәкістан сияқты
жасанды мемлекеттік құрылым тіршілік ететін нақты қауіптің пайда болуына
әсер етті. Өз кезегінде Пәкістан мәселелері ішкі және сытқы саяси
лихорадканың жолағына қайта кірген Индияға әсер етпей қоймады. Қытайда,
елде тұрып жатқан, оның ішінде қазақтарды қосқандағы этностар ортасында
сепаратистік көңіл-күйлер мен ұлттық сана сезімнің өсуімен қолдау тауып
отырған ұйғыр сепаратизмі байқалды.
Шекаралас аумақтағы мемлекеттер мен қоғамдардағы этникалық қарсы тұру
қаупі аумақта болып жатқан басқа үрдістердің теріс әсерімен өршіп кетті.
Аумақтағы жағдайға қатаң сыртқы бақылаудың болмауы, мемлекетаралық
шекаралардың жоғары мөлдірлігі, дербес мемлекеттік өкімет жүйесінің
құрылымсыздығы мен болбырлығы адамдар мен қоғамдардағы өмір сүру
әрекеттерінің көптеген салаларындағы былықшылыққа әкеп соқты. Аумақтың
кейбір зоналары тік мағынасында әр бағыттағы идеялы және идеологиялық
экстремисттік, криминалисттік элементтер халықаралық террористтердің
баспанасына айналды. Аумақты нарколихорадка шарпыды. Мұнда ядролық қару
мен материалдардың бақылаусыз таралуының нақты қаупінің болуымен өршіген
қару-жарақтың бақыланбайтын асыра шоғырлануы өрбіді. Одан басқа, Кеңестер
Одағының ыдырауынан кейін қазіргі тарих масштабы бойынша бейбіт өмір үшін
бұрын - соңды болып көрмеген адамдардың бақылаусыз миграциясы үрдісі
басталды. Нәтижесінде аймақ бүкіл дүниежүзіне тіке қауіп келтірді. 2001
жылдың күзіндегі АҚШ-тағы террористтік актілерге деген дүние жүзінің
реакциясы қазіргі уақытта біртұтас өркениетті-аумақтық кешенді қамтитын
Ауғанстан және оған жақын аудандарға бағытталуы кездейсоқ емес.
Аумақта болып жатқан үрдістердің деструктивті әлеуеті аудан көлемінің
бәрінде сезіледі. Өзінің ішкі жағдайы мен халықаралық позициясына деген
қауіпті көрген әр мемлекет 1990 жылдары нақты бар және әлеуетті қатерлерді
жоюға, әрі күш вакуумын толтыруға бағытталған айқын қадамдарды іске асыра
бастады. Алайда, басқарма Закавказье-Орталық Азия аумағы мемлекеттерін, не
іргелес мемлекеттердің мүддесін ескермей тек өзінің жеке тар-спецификалық
қызығушылықтарын көздеп әртүрлі елдер мүдделерінің қақтығысуына себепші
болды. Бұндай позиция аумақтағы жағдайды одан әрі қиындатып, жалпы әлемдік
жағдайды өршітті.
Екінші фактор – жоғарыда айтқандай мұнай факторы болып табылады. Дәл
1990 жылы аумақтағы елдер тізбектері үшін әлемдік мәні бар көмірсутек
шикізатының ірі қорлары кенеттен анықталған соң бұл аймақта мұнай барлау
секторының дамуының көлемді үрдісіне түрткі болды. Аймақтағы көмірсутек
әлеуетінің дамуы тек таза экономикалық категориялармен ғана емес, сонымен
бірге резервтер мен саяси вакуумды толтырудың негізгі құралы ретіндегі
экспорттық ағындарға бақылауды қамтамасыз етуге бағытталған саяси
есептеулермен тығыз байланыста болды.
Қазірде әлемде – мұнай факторы халықаралық қатынастарға әсер ететін
негізгі элементтердің бірі. Әлемдік саясатта энергоресурстардың зор маңызы
энергоресурстарды бақылауға алуды көздеген жетекші державалар арасында әрі
жабық, әрі ашық күрес шиелінісін тудыруда. Сонымен бірге мұнай мен газ
қорларының шектеулілігі, орны толмас және жер шары бойынша біркелкі
таралмауы жағдайды қиындатады. Жаңа кен орындарын барлаудағы үлкен
әрекеттерге қарамастан мұнайдың әйгілі қорлары соңғы ширек ғасырларда
көбейген жоқ. Мұнайдың шамамен 80% қазірде 1973 жылға дейінгі ашылған кен
орындарынан алынуда, әрі осы кен орындарының көбісі құлдырау күйін кешіп
отыр.
Қазіргі энергетикалық режим қатты шоғырланған саяси әсерге ие. Мұнай
рыногының дамуына әсер етудің анықтаушы факторы болып АҚШ саясаты табылады.
Ол сыртқы мұнай көздеріне американдық экономиканың тәуелділігінің жоғары
дәрежесі және мұнайдың әлемдік рыногындағы кез-келген эксцестерінен ерекше
әлсіздігі жағдайында мұнай көздерін диверсификациялауға құштарлығымен
анықталады.
Каспий алабының мұнай және газ ресурстары әлемдік энергетикалық рынокта
күштердің орналасуына айтарлықтай әсер етті. Бұл аумақтағы кен орындары
белгілі бір дәрежеде әлемдік экономиканың Таяу Шығыс мұнайынан тәуелділігін
әлсіретуге қабілетті. Қытай энергошикізатын және басқа да экономикалық өсім
динамикасы жоғары Азия республикаларының тез өсіп келетін қажетсінуін
қамтамасыз етуде Каспий энергоресурстарының ерекше мәні зор. Мұнда
барланған энергоресурстар Ресейдің Еуропаға экспортталуында маңызды рөл
ойнайтын, ал жақын болашақта мүмкін Қытай және Жапониямен сауда жасауда да
аз емес маңызға ие болатын Ресейлік энергоресурстармен бәсекелесе алады.
1990 жылдан бастап Каспий аумағы халықаралық саяси және экономикалық
үрдістерге күннен күнге белсенді қатысуда. Жаңа Каспий маңы елдері өзіндік
жеке даму жолдарын таңдау мүмкіндігіне ие болады және әлемдік саясаттың
обьектісі сияқты халықаралық қатынастардың жеке дара субьектісіне айналды.
Жоғарыда айтылған барлық факторлардың жиынтығы Каспий аумағының және
оған іргелес жатқан Еуразия материгінің аумақтарының үлкен стратегиялық
мәнін алдыңғы жылдарға дейін анықтады. Збигнев Бжезинский айтқандай,
Еуразия - әлем орталығы және осы Еуразияға бақылау орнатқан кімде-кім бүкіл
әлемге бақылауды орнатпақ.
1 КАСПИЙ ТЕҢІЗІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН КЕЛІССӨЗДЕРДІҢ АЛҒАШҚЫ
КЕЗЕҢДЕРІ
1. Каспий теңізінің құқықтық мәртебесінің экономикалық және саяси -
географиялық мәселелері
Халықаралық қатынастар құрылымында КСРО-ның құлауы түпкі өзгерістерді
анықтап берді. Қазақстан премьер-министрі Қасымжомарт Тоқаев атап өткендей,
бұрынғы метрополияның орнына жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуымен
күрделі мәселелер тізбегі пайда бола бастады, соның ішінде олардың
суверинететінің халықаралық-құқықтық қалыптасуы мен аумақтық межеленуімен
байланысты қиындықтар туды.[1] Бұл әсіресе, кенеттен жағалаулық
мемлекеттер, әрі кейін анықталғандай, басқа да аумақтарда орналасқан
мемлекеттердің бірінші кезекте тұрған ден қою обьектісі болған Каспий
теңізіне қатысты еді. Түркменстан шетел істер министрінің орынбасары
Йолбарс Кепбаевтың әділ көзқарасы бойынша өзінің сөзсіз ерекшеліктері бар
Каспий теңізі мәселесінің даму тарихы тек ХХ және ХХІ ғасырлар шегінде
ғана сипат ала бастады. Анығы, геосаяси жағдайдағы өзгерістер мен Каспий
аумағында жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы қызығушылықтың жаңа
қатынасын анықтап берді.[2]
Жаңа Каспий маңы елдерінің пайда болуы және өзгерген геосаяси жағдай
Каспий теңізінің мемлекетаралық құрамында болуының, сонымен бірге жаңа
жағдайдағы бұл суқойманың халықаралық-құқықтық мәртебесін анықтау мәселесі
алға қойылды. Каспийдің халықаралық-құқықтық жағдайын анықтамай жалпы, әрі
жеке сұрақтар бойынша қажетті халықаралық құқықтық тәртіпті орнату мүмкін
емес. Ең алдымен бұл теңіз түбі ресурстарына деген меншік және оларды
пайдалану мәселесі. Каспий акваториясының түбіндегі мұнай-газ ресурстарының
біркелкі орналаспауы Каспийдің құқықтық мәртебесін анықтау сұрағының
шешілмеуінің обьективті себебі болып отыр. Осы аумақтағы мемлекеттердің
егемендік алуынан бастап шынайы тәуелсіздік өзіндік энергоресурстармен
қаншалықты ерікті пайдалануға болатынымен анықталатыны туралы нақты
түсініктер қалыптасты.
Алғашқы бағалаулар бойынша шартты отынның Каспий теңізі шельфіндегі
көмірсутек шикізатының барланған қорлары 12-14 млрд тоннамен есептелінеді.
Теңіз түбін ұлттық секторларға бөлген жағдайда Қазақстанға - 4,5
млрд.тонна, Әзірбайжанға - 4 млрд.тонна, Ресейге - 2 млрд.тонна,
Түркменстанға - 1,5 млрд.тонна, Иранға – 0,9 млрд.тоннадан тиеді. Сонымен
бірге жаңа ізденістер Қазақстан және Әзірбайжан үлесіне тағы да 3,5 және 3
млрд.т сәйкесінше қосуға мүмкіндік береді. [3] Қазақстан шетел істері
министрі Вячеслав Гиззатов айтқандай, Каспий теңізінің мәселелері аумақтық
масштабтан өсіп кетті және жаһандық мәнге ие болды. Осы аймақта бейбітшілік
және тұрақтылық мәселесі қойылды. Көмірсутек ресурстары тәуекелге қойылды,
себебі, оны игеру нәтижесінде экономикалық, ал содан келіп шығатын
әлеуметтік-саяси жағдайды түбірімен жақсарту ғана емес, сонымен бірге мұнай
мен газдың әлемдік рыногында күштерді орналастыруды өзгертуге мүмкіндік
туады. [4]
Каспийдің құқықтық мәртебесін анықтау үрдісінің ерекшілігі оның тек
құқықтық ғана емес, сонымен бірге саяси-экономикалық сипатта болуы болып
отыр. Каспий маңы елдерінің алғашқы қарым-қатынас кезеңі, дәлірек айтқанда,
қарым-қатынас жасау әрекеттері Каспийдің халықаралық-құқықтық мәртебесін
шешу мәселесі құқықтық шешім арқылы емес, Каспий маңы мемлекеттерінің
келіскен саяси жігері арқылы өз шешімін
1-сурет. Теңіз түбін ұлттық сеторларға бөлгендегі әр мемлекетке тиесілі
үлесі (млрд.тонна).
табатындығын айқын көрсетті. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев 1998 жылғы шілдеде
болған жер қойнауын пайдаланудың егеменді құқықтарын іске асыру мақсатын
көздеген Каспий теңізінің солтүстік бөлігінің түбін межелеу туралы
Қазақстан-Ресейлік келісімге қол қою рәсімінде атап өткендей, Каспийдегі
саяси тұрақтылық мәселесін шешпей, мұнай туралы айтудың керегі жоқ. Әдетте,
мұнай не байлық, не қан-төгіс әкеледі. Алып мұнай келу үшін тек қана
құбырлар ғана емес, сонымен бірге саяси шешімдер қажет.[5]
1.2. Каспий теңізіндегі өмір сүру сұрақтарын екіжақты совет-иран
құқықтық реттеу мәселесі (1991 жылға дейінгі кезең)
1991 жылға дейін Каспий теңізінде өмір сүрудің халықаралық-құқықтық
мәселелері Ресей (1921 жылдан 1991 жылға дейін-Кеңестер Одағымен) және
Иранмен екі жақты деңгейде реттеліп отырды.
ХVІІІ ғасыр аяғынан бастап Каспий теңізіне билік Иран мен Ресей
арасында жиі болып тұрған соғыстармен шешіліп отырды. Закавказье үшін екі
ел арасындағы күрес орыс әскерлері Ганджаны басып алуымен басталған алғашқы
орыс – парсы соғысына (1804-1813жж) әкеп соқты. Кейіннен Эчмиадзинде болған
соғыста орыс әскерлері саны жағынан көп мұрагер ханзада Аббас-мырза
басшылық еткен Иран армиясын талқандады. 1805 жылы Шекін, Ширван және
Қарабах хандықтары Ресей жағына өтті және патша әскерлерімен
қоныстандырылды. 1806 жылы орыс әскерлері Дербент, Баку, Мугани және т.б
Закавказьенің аудандары мен қалаларын басты, 1808 жылы Нахичевань алынып,
Ереванды қоршауға алды. 1812 жылы орыс әскерлері қайтадан Аббас-мырза
әскерін Асландузадағы шайқаста талқандады. Осыдан кейін Гүлістан келісіміне
қол қоюмен аяқталған бейбітшілік туралы келіссөздер басталды.[6] Гүлістан
бейбітшілік келісіміне 1813 жылы Қазіргі Әзірбайжан территориясының
Гүлістан деген жерінде 24-қазанда (5-қараша) қол қойылды. Осы келісім
Иранның Дағыстан, Шурагель провинциясын қамтыған Грузия, Имеретия, Гурия,
Мингрелия, Абхазия және Қарабах, Ганджин, Шекин, Ширван, Дербент, Кудин,
Бакин және Талыш хандықтарынан бас тартатындығы, сонымен қалмай осы
жерлердің Ресей құрамына өтетіндігін рәсімдеді.[7]
Осы келісім Каспий маңындағы елдердің заң қатынастарын реттейтін алғашқы
құқықтық халықаралық іс-қағаз болып есептеледі. Келісімге сәйкес Иран
Каспий теңізіне қатысты өзінің көптеген құқықтарынан айырылып қалды, ал
Ресей сәйкесінше бұл теңізде әскери флотты иемдену құқына ие болды. Кеңес
зерттеушілерінің пікірінше, осы шарт тікелей Иранға қарсы емес, сонымен
бірге сол кездегі Иран көмегімен Каспий теңізін пайдаланып Ресейді
талқандау үшін, Таяу және Орта Шығыс аймағына белсенді түрде енуге
талпынған алып державалар Англия мен Францияға қарсы бағытталды.[8]
Иранның Каспий теңізінде әскери-теңіз флотын иемдену құқынан айырылуы
келісімнің 5 - бабымен бекітілген, ол келісімде төмендегідей мәселелер
қарастырылды: Сауда мақсатымен Каспий теңізін кесіп өтетін орыс кемелеріне
алдындағы мандатқа сәйкес ирандық жағалар мен порттарға кіруіне рұқсат
етіледі. Теңіз дауылы немесе кемелердің апатқа ұшыраған жағдайында Иран
оларға достық көмек көрсетеді. Иран кемелеріне де алдыңғы мандатқа сәйкес
тағы да сауда келісімдері үшін орыс жағаларына бағытталуына рұқсат етіледі.
Дәл солай олар дауыл мен кеме апатына ұшырағанда Ресей де жолдастық көмек
береді. Орыс әскери кемелеріне келетін болсақ, оларға достық белгісі
ретінде бұрынғыдай жалауларын көтерген күйінде жүзуге рұқсат етіледі. [9]
Алдыңғы мандатқа сәйкес орыс үкіметінен басқа ешқай мемлекеттің Каспий
теңізінде әскери кемелерін иемдену құқы болмады. Осылай, теңіздік билік
түгелімен Ресей қолына көшті.
1826 жылдың шілдесінде шах әскері шегінуге мәжбүр болған орыс әскерлерін
кенеттен шабуылдады. Осылай орыс-парсылық 2 жылдық екінші соғыс басталып
кетті. Алайда осы жылдың қыркүйегінде орыс әскерлері ирандықтарды бірнеше
рет соққыға жықты. Шах әскерлері Аракс өзенінен оңтүстікке қарай қашты.
1827 жылдың қазанында орыс әскерлері Ереван, кейін Тебриз, Хой, Маранд және
т.б. қалаларды жаулады. Екінші орыс-парсы соғысы аяқталған соң қазіргі Иран
аумағы Тебризге жақын Түркманчай ауылында 1828 жылы 10(22) - ақпанда
Түркманчай бейбіт келісіміне қол қойылды.
Осы 1828 жылғы Түркманчай келісімі 1813 жылғы Гүлістан келісіміндегі
жағдайларды, дәлірек айтсақ, Иранның әскери-теңіз флотын иемдену құқынан
айырылуы, Ресейдің әскери флотты иемденудегі басымдылығын және Каспий
теңізінде орыс сауда кемелерінің еркін жүзу құқтарын растады.
Бұл келісімнің 8-бабы 1813 жылғы келісімнің 5-бабын қайталады. Ол келесі
мәселелерді қарастырды: Бұрынғысынша, орыс сауда кемелері Каспий теңізі
және оның жағалауларын бойлай жүзуге еркін. Олар теңіз жағасында өз
зәкірлеріне тұруға болады және олардың кемелері апатқа ұшырап не болмаса,
батып кету қаупі туғанда Иран оларға көмек көрсетеді. Иран кемелеріне де
алдыңғы мандатына сәйкес Каспий теңізінде жүзуге рұқсат етіледі және орыс
кемелеріне жақын келуіне болады. Кеме апаты не болмаса кеменің бату қаупі
туса орыстар да оларға қолұшын береді. Бірақ, әскери кемелерге келетін
болсақ, мұнда тек орыс жалауын көтергендеріне ғана тарихи түрде Каспийде
жүзуге рұқсат етілетін, енді осы артықшылық орыс өкіметінен басқа ешқай
өкіметке Каспий теңізінде әскери кемелерді иемденуге рұқсат берілмейді.
[10] Ресей мен Иран арасында Аракс өзені шекара қызметін атқарды. Иранға 20
млн. сом көлеміндегі контрибуция күміспен төлеу салығы салынды. Келісімге
сәйкес елшілер деңгейінде екі жақ миссиялармен алмасты, екі ел арасында
консулдық қатынастар орнады. Келісімге қосылған сауда туралы трактатта орыс
және Иран көпестеріне сәйкесінше Иран мен Ресейде еркін сауда жасау құқы
берілді. Ирандағы ресейлік азаматтардың экстерриториалдығы орнатылды, Иран
аумағындағы консулдық юрисдикция құқын Ресей бекітті, яғни осы елмен қарым-
қатынаста капитуляциялар – қарсылықсыз тізе бүгу режимі орнатылды. [11]
Осы келісімдерге сәйкес, Ресей Империясына мәңгі уақыттарға Каспий
теңізінде әскери флотты иемденудің ерекше құқы берілді.[12] Сәйкесінше,
осылай Ресей әрі Иран жақтары Каспий теңізінің Ресей юрисдикциясына
бағынуын мойындады. Жалпы Ресей Империясы Каспий аумағында тұтасымен
үстемдік етті. Бұл үстемдік 1907 жылы 31-тамызда қол қойылған Иран,
Ауғанстан және Тибетте әсер ету орталарына меже орнату туралы ағылшын-орыс
келісімімен заңдастырылды. Ол бойынша, Иранның бір бөлігі Касре-Ширин-
Исфахан-Йезд-Зулфагар сызығынан солтүстікке қарай Ресейдің билік ортасы
болып, Иранның басқа бөлігі – Бендер-Аббас-Керман-Бирдженд-Газин сызығынан
оңтүстік-шығысқа қарай ағылшындардың билік ортасы, ал осы екеуі арасында
орналасқан Иран аумағы бейтарап зона болып хабарланды. 1917 жылға қарай
Иранның солтүстігі Исфаханға дейін патшалық Ресей әскерімен жауланып
алынды.[13]
Каспийде құқықтық жағдай 1917 жылы төңкерістің нәтижесінде Ресей
Империясының құлауымен түгелімен өзгерді. Өкімет басына келген Ресейдегі
большевиктер төңкерісті құтқару және мемлекеттердің құлдырауын болдырмау
мақсатындағы ұмтылыстарында көрші елдердің араласпауын қамтамасыз етуде
бірнеше мәмлегерлік әрекеттерді қолға алды. Жеке жағдайда жас Кеңес Үкіметі
осыған ұқсас көрші мемлекеттер Иран, Қытай, Түркия, Финляндиямен достық
қатынастар туралы келісімдер жасады, ал бұл мемлекеттер өз кезегінде
капитуляциялар және контрибуциялар режимінен бас тартуды, бұрынғы
мемлекеттік шекараларды сақтауды қарастырып, тек демаркациялық сызықтардың
бөлек аса маңызды емес түзетулерін ескерді.
1921 жылдың 26-ақпанында Мәскеуде қол қою күнінен күшіне енген шетел
істері жөніндегі халық комиссары Георгий Чичерин, оның орынбасары Лев
Қарахан және Иран елшісі Мошавер – Оль-Мемалек (Али Голихан Ансари) Ресей
Социалистік Федеративті Кеңес республикасымен Персия арасында Достық
Келісіміне қол қойылды. Екі ел арасында келісім орнату Кважар басқарушы
үйінен Пехлеви династиясына көшкен Ирандағы монархиялық өкіметтің ауысуымен
сәйкес келді.
1921 жылғы келісімде Империя шетіндегі халықтарға қарсы патша
режимінің қуғын-сүргін саясатынан жаңа Кеңес үкіметіннің бас тартатындығын
мәлімдеген жағдайлар болды. Ресей Кеңес өкіметі Патшалық өкіметтің
Персиямен жасасқан барлық келісімдер, конвенциялар және парсы халқының
құқын кеміткен трактаттардың өз күшін жойғандығын хабарлады.[14] Бұл істің
мәнісінде 1813 жылғы Гүлістан және 1828 жылғы Түркманчай бейбіт
келісімдерінің денонсациясын анықтады. Одан басқа Ресейдің патшалық өкіметі
үшінші державалармен жасасқан Иран және оған қарсы зиянды әрекет туралы
барлық конвенциялармен келісімдерді жойды.[15]
Үшінші державалардың Иранда басып алу саястын жүзеге асыру немесе Иран
аумағын РСФСР-ге немесе оған одақтас елдерге басып кіру үшін плацдарм
ретінде пайдалану әрекетінің мүмкіндігін ескеріп, екі жақ Ресей Кеңес
өкіметі жағынан ескертуден кейін парсы өкіметі өзі осы қауіпті болдырмауға
күші келмесе, Ресей Кеңес үкіметі өз әскерін Персия аумағына өзін қорғау
мақсатында қажетті әскери шараларды қолдану құқына ие болады. Берілген
қауіпті жағдайды жойған соң Ресей Кеңес өкіметі өз әскерін Персия аумағынан
тез шығаруға борыштанады деген келісімге келді (келісімнің 6-бабы).[16]
Келісім екі ел арасында құрғақ жол шекарасын екі жақтың 1881 жылы
шекаралық комиссия орнатқан күйінде сақтауға міндеттенді. Тек аса маңызды
емес шекаралық-аумақтық түзетулер болды. Жеке алғанда, Ресей жағы Ашураде
аралынан және Ашурададаның басқа ұсақ аралдарынан бас тартты және ол Иранға
Фирузе ауылы мен Зарганде ауылын берді.[17] Құжат Каспий теңізінің екі ел
арасындағы құрғақ жол шекарасының сызығы бойынша бұрынғы бөлінісін
нақтылады, бірақ, осыған қоса Каспий теңізі акваториясында Иранның кеме
жүргізу құқтары жағынан айтарлықтай басқа жағдайды қалыптастырды.
Каспий теңізінің акваториясына келетін болсақ, 1921 жылғы келісімде екі
жақта өз жалауларымен еркін жүзу құқына ие екендігі орнатылды (11-бап),
алайда, қауіпсіздік мақсатында Иран кемелерінің экипажында үшінші ел
азаматтары болмау керектігі ерекше аталды (7-бап). 11-бапта былай делінген:
Осы келісімнің 1-бабында айтылған принциптерге негізделіп (Ресей Империясы
мен Персия арасындағы екі жақты келісімді жою туралы), 1828 жылдың 10-
ақпанында Иран мен Ресей арасында Түркманчайда қол қойылған келісімнің
Каспий теңізінде Иранның кеме жүргізу құқтарынан айыратын 8-бабы заңды күші
жоқ деп жарияланды. Осылай, төменде қол қойған елдер осы келісімге қол
қойылған уақыттан бастап, екі жақтың да өз жалауларымен Каспий теңізінде
кемелері еркін жүзуге рұқсат етіледі. Келісімнің 7-бабы екі жақтың егер
Иран әскери-теңіз құрамы арасында Ресейге қарсы бағытталған зиянды
мақсаттар үшін өз жағдайларын пайдаланатын үшінші елдер субьектілері бар
болатын болса, Ресей өкіметі Иран өкіметінен оларды кемеден түсіріп
тастауды талап ету құқына ие екендігімен келісетіндігін атап өтеді[18].
Өз кезегінде Иран өкіметі Кеңестік Ресеймен Каспий теңізінің оңтүстік
жағалауларындағы балық шаруашылығын пайдалануға құқық беру туралы келісім
жасауға міндеттенді.[19]
Жалпы алғанда Иран жағының әділ шешімі бойынша 1921 ж келісіммен енген
өзгерістер Каспий теңізіндегі Иранның теңіз державасы ретіндегі мәртебесін
іс жүзінде жоққа шығарды.[20]
1927 жылдың 1-қазанында қол қойылған бейтараптылық және кепілдік туралы
Келісім екі ел арасындағы өзара қарым-қатынас негізі 1921 жылғы келісім
болып қалды. Оның әрекеті осы құжат арқылы бүкіл КСРО аумағына таралды.
Оған қоса, 1927 жылғы келісім екі жақ арасындағы келіспеушіліктердің бейбіт
құралдармен реттелуі қаралды.
Каспий теңізінде еркін жүзу принципі өз дамуын кейінгі құжаттарда
жалғастырды. Жеке тоқталсақ, КСРО және Персия арасындағы 1931 жылдың 27-
қазанында қол қойған тұру, сауда, теңізде жүзу туралы конвенциясында
төмендегілер ерекше атап өтілді: Каспий теңізінің бүкіл аумағында тек КСРО
мен Персияның кемелері жүзуіне рұқсат берілді (16-бап).[21] Дәл осындай
жағдай 1935 жылдың 27-тамызында қол қойылған тұру, сауда және теңізде жүзу
келісімімен бекітілді.
1940 жылы 25-наурызда Тегеранда КСРО және Иран арасында сауда және
теңізде жүзу келісіміне қол қойылды. Қазіргі уақытта бұл келісім Каспий
теңізінде мемлекеттердің қарым-қатынасын регламенттейтін құқықтық маңызды
істегі құжат болып табылады. Келісім 3 жылға жасалып, денонсацияланбағанша
ұзартыла беретін болды. Бұл құжат әрбір жақтардың бір-біріне сөзсіз сауда,
кеме жүзу, су және ауа жолдары, сонымен бірге үшінші елдерге тауар
транзитінің еркін құқына барынша жағдай жасалынатын режимін ұсынуды
қарастырды. Келісімге қол қоюмен бірге Каспий теңізі туралы хаттар алмасу
рәсімі де өтті.
Бұл келісім эксклюзивті балық аулау зонасын орнатты және Каспий
теңізінде еркін жүзудің екі жақты құқтарын реттеді (12-13 баптары). 12-
баптың 4-параграфы келесі мәселелерді қарастырады: әрбір жақ өз
кемелерінің жағалық сызықтан 10 теңіз миліне дейінгі қашықтықтағы өзінің
жағалаулық суларда балық аулаумен айналысу құқын алады және өз жалауымен
жүзген, кеме командасымен ауланған балықтарды әкелуге ерекше анықталған
артықшылықтарын беру құқын сақтайды.[22]
Иран маманы Мохаммед Реза Дабиридің көзқарасына сәйкес, өз-өзін аталмыш
жағдай біріншіден, тек өзіндік қажкеттіліктерге берілген 10-мильдік
сызықтан басқа Каспий теңізінің акваториясы еркін балық аулау үшін ашық
және екіншіден, бірігіп пайдалану кеңістігі ретіндегі Каспий теңізінің
мәртебесі бұл жағдайлармен бұзылмауын анықтайды.[23] Оның бұл көзқарасы
аталмыш келісімнің Каспий теңізінде кеме жүру сұрақтарын реттейтін 12,13
және 14-баптармен негізделеді. Осылай, 12-баптың 1 және 2 тарауларында
Каспий теңізі бойынша келісімге қол қойған белгілі бір мемлекеттің
жалауларын көтерген кемелер басқа елдердің порттарына кіргенде,
тұрақтағанда және порттан шыққанда азаматтық кемелер сияқты қарастырылады
және жоғарыда аталған кемелер басқа ешқандай порттық салықтар төлемейді,
тек заңмен бекітілген бірдей шарттар және ерекшеліктері бар азаматтық
кемелерден басқасын қоспағанда 13-бап. 1921 жылдың 26 ақпанындағы
келісімде баяндалған жағдайларға енбеген қатысушы-мемлекеттер Каспий
теңізінде тек Иран мен Кеңес Одағына жататын кемелер немесе Иран және Кеңес
Одағы жалауын көтерген екі жақтың коммерциялық және транспорттық
кәсіпорындары және субьекттері ғана жүзе алу құқығына келіседі. 14-бапта
Иран және Кеңестер Одағы жалауы астында жүзуін бастайтын және ресми түрде
өкіметпен бекітілетін қатысушы-елдердің кемелері, олардың таситын жүгіне
берілген лицензиялар екі жақтың порттарында ресми құжат болып табылады.
Теңізде жүзуге, зәкірлі тұрақтарға арналған лицензиялар және жоғарыда
аталған өкімет басыларындағылардың кемелерге берген техникалық құжаттар
айқын танылады.
Осы жерде, жоғарыда аталған жағдайлар балық аулау, кеме жүргізу, жер
қойнауын пайдалану және т.б. құқықтық режимдер сияқты халықаралық
суқойманың құқықтық режимінің маңызды компоненттеріне қатысты ешқандай
сәйкесінше мәлімдемелер қамтымады.
Жалпы 1931 жылы тұрақтану, сауда және теңізде жүзу туралы конвенция,
1935 жылғы тұрақтану, сауда және теңізде жүзу туралы келісім, 1940 жылғы
сауда және теңізде жүзу туралы келісім және одан кейінгі келісулер,
протоколдармен расталған 1921 жылғы Кеңес-парсы келісімінің принциптеріне
сәйкес Каспий теңізі жабық су қойма мәртебесін алды. Бұл тұйықтылық ең
алдымен тек екі каспийлік мемлекеттер – КСРО және Иранның Каспий
теңізіндегі кеме жүргізу, балық аулау, минералды ресурстарды барлау,
теңіздік-ғылыми зерттеулерді жүргізу және т.б. әрекеттерді іске асырудың
тең әрі ерекше құқтарын пайдаланды.[24]
Тұйықтылық және ерекшеліктің принципі ең жалпы пішінінде өз бейнесін,
мысалы, 1935 жылғы келісімнің 14-бабында тапты. Жеке түрде, 1921 жылғы
келісімде аталған принциптерге сәйкес Каспий теңізі акваториясында тек
КСРО мен Иранға жататын кемелер және КСРО мен Иран жалауларымен жүзетін екі
жақтың азаматтарымен сауда және транспорттық ұйымдары тұрақтай алады. Олар
тең жағдайда өз кемелерінің экипаж құрамында тек өз азаматтарының болуына
келіседі.
Каспий теңізін пайдалануда тұйықтылық және ерекшеліктік принциптерінің
әр дәуірде сипатты ерекшеліктері болды. Мысалы, 1927 жылдың 1-қазанындағы
нота алмасу нәтижесінде Парсылар Каспий теңізі тек кеңестік-парсылық
болуына деген қызығушылықты ескере отырып, 25 жыл көлемінде өзінің портын
(Пехлеви) басқарудағы жұмысшылар, қызметкерлер және мердігерлердің ішінде
парсы емес азаматтар болмасын деген Ресейдің сұрауымен келісті.
Егер қазіргі уақытта Каспийде белгілі бір құқ режимінің болуы жайлы
айтатын болсақ, онда ол 1921 және 1940 жылдардағы кеңестік- ирандық
келісімдерімен анықталады. Жалпы алғанда, 10-мильдік жағалаулық зонаны
қоспағанда, мұнда кеме жүзу және балық аулауға еркіндік беріледі. Осы зона
шегінде жағалаулық мемлекеттер балық аулауға ерекше құқтарын сақтайды және
каспийлік емес мемлекеттер жалауымен кемелердің жүзуіне тыйым салынды.
Формалды түрде бұл екі мемлекетаралық құжаттар Каспийді бөлуден бас
тартатындығын қорытып айтуға келеді. Каспий теңізі халықаралық құқық
көзқарасы жағынан балық аулау, кеме жүргізу сияқты заңды әрекеттер түрлерін
қосқанда жағалаулық мемлекеттердің жалпы пайдалануында сақталынып қалады.
1935 және 1940 жылғы хат алысуларда екі өкімет Каспийді Кеңестік және
Ирандық теңіз және екі жақ Каспийді Иран және Кеңес Одағынына жатады деп
қарастырады (1935 жылғы нота және 1940 жылғы келісімге қосымша хат). Бұл
анықтаманың мағынасын заңгерлер былай түсіндіреді: кеме жүруді қосқанда
ешқай үш елдің бұл теңізде ешқандай құқы жоқ. Ұқсас жабық теңіз құқықтық
доктринасын Кеңес басшылығы Қара теңізде де қолдануға ұмтылды.[25] Жалпы
алғанда, Кеңес-Ирандық құқықтық құжаттар Иранның Каспий теңізінің жабық
теңіз сияқты мәртебесіне қарсы сөз айтпағанын, яғни фактілі таныды.
Кеңес-Иран келісімдеріне сәйкес Каспий теңізінің мәртебесі не
секториалды, не басқалай кеңістіктік айырмашылықтарды қарастырмады және
минералды ресурстарға жетудің ережелері болмады. Сонымен бірге мемлекеттік
шекараны қорғау мақсатында Кеңес дәуірінде ресми емес (ішкі) жағдайда
шартты де-факто линиясын орнатудың біржақты ұмтылыстары жасалған. Бұл
ұмтылыстар КСРО өкіметінің шешімінсіз, Иранмен Халықаралық келісімінсіз де
нығаймады. 1954 жылы шекаралық және финанстық сұрақтарды реттеу туралы
келісімге сәйкес 1955-57 жж өткізілген Кеңес-Иран шекарасын демаркациялау
кезінде Каспий теңізінде аумақтық суларға шек қою туралы сұрақ тумады.
Келісімнің 1-бабына сәйкес Мугань, Деман, Эдды-Эвляр, Серахс және Сығыр-
тепе жотасындағы Атрек учаскесінен шекаралық сызықтың Каспий теңізіне
шығуына дейін мемлекеттік шекараның жаңа сызығы орнатылады. Ал КСРО мен
Иран арасындағы шекара оның қалған бөлігінде өзгеріссіз қалады. Оған қоса
бұрынғы Аббас-Абад қамалына қарсы орналасқан Аракс өзенінің оң жақ
жағалауындағы шекаралық учаске мен жер үлескісі бар Хисар қонысы Иран
шегінде қалды. Фирузе ауылы – КСРО аумағына кірді Жоғарыда аталғандармен
бірге бұдан былай КСРО мен Иран арасындағы мемлекеттік шекара сызығының
өтуімен байланысты туындаған сұрақтар реттелген болып табылды және әрбір
жақ бір-біріне ешқандай аумақтық кемшілік танытпады. 2-бапта КСРО мен
Иран арасында мемлекеттік шекараның суреттемесі берілген, 3-бапта оның
демаркациясы мен қайта демаркациялануының реті анықталған. Юрий Барсегов
жазғандай: Аталмыш келісімнің тек құрғақ жол және өзендік шекараның өтуін
суреттеумен шектелуі және даулы сұрақтардың тек бейнеленген шекаралардағы
реттеуді айқындауы заңды түрде аумақтық сулардың, және сәйкесінше Каспийде
теңіз шекараларының болмағандығын растайды.[26]
Бір сөзбен айтқанда Гүлістан бейбіт келісімі, оған қоса КСРО құлағанға
дейін бәрі қарапайым түрде болды, себебі, Каспий басында түгелімен Ресей
Империясы құрамына, содан соң КСРО-ға кірді. Және тек оңтүстігінде Иранмен
шектесті. Оған қоса екі мемлекет те Каспий теңізіне байланысты сұрақтарда
әрдайым дерлік ортақ тіл табыса білді.
Кеңестік-ирандық келісімдердің әрекет ету кезеңінің өзінде КСРО мен Иран
Каспий алабының өз аумағына тиесілі акваторияда толығымен иелік еткендігін
айта кету керек. Каспий теңізі КСРО мен Иранның ортақ иелігінде болды деп
есептелгенмен, бұл екі мемлекет суқойманың ресурстарын да екі ел иелігі деп
ойламағанын ескерту қажет. 1935 жылғы Ішкі Істер Халық Комиссары Г.Ягоданың
құпия жарлығы бойынша Каспий теңізі Астара-Гасанкули сызығы бойынша 2
бөлікке бөлінді. Ол сызық барлық кеңестік карталарда КСРО мен Иран
арасындағы мемлекеттік шекара ретінде белгіленді, алайда ол ешқашан да
халықаралық-құқықтық жағынан олай болмаған.
1949 жылы Кеңестер Одағының арнайы ұйымдары Иранмен санаспай Мұнайлы
Тастарда (Нефтяные Камни) мұнай барлауға кірісті. Ал 1950 жылы Иран да өз
жағалауында КСРО-мен арнайы келісулерсіз мұнай кендерін игере бастады.[27]
Каспий теңізінің құқықтық мәртебесімен айналысатын батыстық зерттеушілер
КСРО Каспий теңізінің қойнауы ресурстары теңіздің сәйкес аумағындағы
Кеңестер Одағы мен Иранға тиесілі деген позицияны ұстанды деп ойлады.
Бәрімізге белгілі, Иран ешқашан Каспий қайраңында Кеңестер Одағының мұнай
барлау жұмыстарына қарсылық білдірмеді және сол әрекеттерден түсетін
пайдаға да дәмеленбеді. Оған қоса, Иран өзі, өзінікі деп есептеген учаскеде
қайраңды барлау жұмыстарын іске асырып отырған.
Жалпы алғанда бұл пікір кеңестік мұнай барлау ведомствосының біржақты
әрекеттерімен дәлелденеді. Теңізді әр жағалаулық республикаларға тиесілі
сегменттерге бөлу негізі 1970 жылы қаланды. КСРО мұнай өнеркәсібі
Министрлігі Каспийдің кеңестік бөлігін РСФСР, Әзірбайжан, Түркменстан
және Қазақстан ССР-і арасында секторларға бөліп тастады. Бұнда халықаралық
шекаралық көлдер делимитациясының халықаралық тәжірибесінде ортақ
қабылданған орталық сызық – негіз ретінде алынды. Осы бөлініс бойынша
Қазақстанға Каспий теңізі қайраңының - 113 мың км2 ауданы, Түркменстанға –
79 мың км2, Әзірбайжанға – 78 мың км2, Иранға –
44 мың км2 тиісті.[28] Осы уақыттан бастап, әрбір 4 республиканың
әкімшілік-аумақтық құрамына Каспий теңізінің сәйкесінше секторы енді. Ол
2-сурет. Халыаралық көлдер делимитациясының орталық сызық бойынша
бөлгендегі мемелекеттер үлесі.
44 мың км2 тиісті.28 Осы уақыттан бастап, әрбір 4 республиканың
әкімшілік аумақтық құрамына Каспий теңізінің сәйкесінше енді. Ол одан кейін
бұрын КСРО республикаларының әкімшілік шекаралары мемлекетаралық
шекараларға айналған соң әр республика аумағының құрамдас бөлігі болып
қалыптасты. Басынан Иран 1970 жылғы бөлініске қарсы болмады, ол халықаралық
нормаларға сәйкес оның келусішілігін білдіреді.
1990 жылы орын алған Ресей мен Иранның кезінде халықаралық деп
есептелмеген кеңестік республикалардың әкімшілік-аумақтық шекараларының
негізінде жасалған 1970 жылғы бөлініске деген қарсылығын Қазақстан ойынша
нақтыланған деп есептеуге болмайды. Себебі, бұрынғы кеңестік социалистік
республикалардың өзара келісімі бойынша олардың әкімшілік-аумақтық
шекаралары КСРО құлаған соң мемлекетаралық деп танылды. Сондықтан Каспий
теңізін ерекшелеудің қажеті жоқ, себебі, ол кеңестік кезде әкімшілік-
аумақтық сипатта болған ұлттық секторларға бөлінген еді.[29] Жалпы
Қазақстан КСРО-ның бұрынғы конституциясына сүйенді. Онда КСРО формалды
түрде өз территориясы шегінде құрлық және судағы табиғат ресурстарын еркін
пайдалану құқы бар Кеңестік Одақтас Республикаларды егемен мемлекеттер деп
таныды.
Тәжірибеде Каспий қайраңындағы мұнай кендерін Кеңестер Одағының барлауы
– республикалық мұнай құрылымдарымен жүргізілді. Осылай қазіргі Гюнешли,
Чираг, Азери және Кяпаз кен орындарындағы барлау Каспморнефтегаз
әзірбайжандық ұйымымен жүргізілді. Дәл осы Каспморнефтегаз КСРО бар кезде
жоғарыда аталған 4 кен орындарын ашып, барлаған болатын. Осындай жағдай
Түркменстанда да болды.
Су алабы кеңістігінде КСРО мен Иран арасында құрғақ жол шекарасының
проекциясы болып табылатын Астара – Гасанкули сызығына келетін болсақ
қазірде Иран оны шекара ретінде танымайды. Иран өкілдерінің айтуынша, КСРО
мен Иран арасындағы теңіздік шекара ешқашан және ешқайда көрсетілмеген,
сондықтан сондай шекара ретінде Гасанкулимен (шығыс жағалауда) Астараны
(батысты) қосатын болымсыз сызықты қою Каспий мәселесін шешуде әшейін
қызығушылық көрсету деп ой түйді.
1964 жылы 14 тамызда қол қойылған кеңестік-ирандық әуе келісімінде
Астара-Гасанкули сызығы ұшулар туралы хабарлау ауданын локализациялау
мақсатында пайдаланды. Бірақ мұнда да Иран жағы бұл сызықтың шекаралық
қызмет атқаруымен келіспеу позициясын ұстанды. Себеп ретінде ұшулар
қауіпсіздігін қамтамасыз етудің техникалық құралдарының операциялық
мүмкіндіктерімен ұшуларды хабарлау ауданы осы келісім арқылы
локализациялануы алынды.
Иран құқтанушыларының ойынша әуе навигациясы сұрақтарын шешуде осыған
ұқсас әдістердің мысалы ретінде Бахрейнді алуға болады. Ол көп уақыт бойы
парсы шығанағында ұшулар туралы ақпарат ауданының орталығы болды, сондай-ақ
Баку де дәл осы функцияларды солтүстікте атқарды. Не соңғы, не алдыңғы
жағдайларда да бұл технико-ақпараттық қызметтердің егемендігі не
делимитациямен байланыстырылуы жөнінде сұрақ қойылмады.
Ресейдің Каспий мәртебесін реттеу жөніндегі арнайы өкілі В.Калюжный
айтқандай, КСРО болғанда Каспийде өзекті мәселелер пайда болмады деп
айтуға болмайды.
Иран сол кезде-ақ теңіз ресурстарын иемденудің айтарлықтай үлкен
құқтарына үміттенді, бірақ солтүстік көрші күштінің құқы бойынша осы
талаптардың іске асуына қарсы шықты.[30]
1991 жылдың қаңтарында Әзірбайжан ССР-нің Министрлер Кеңесі және КСРО-
ның Миннефтегазпромының біріккен Қаулысы қабылданды. Онда Әзірбайжан ССР-і
өзінің секторында барланған мұнайға меншік иесі мәртебесін алды. Сонымен
бірге Түркменстан ССР - мен осы сектордың шекарасы анықталды. Сәйкесінше,
бұл аймақта Азери кен орны кіретін учаскеде өткен тендерде оның
ұйымдастырушысы болып КСРО-ның Миннефтегазпромдары және Әзірбайжан ССР-нің
Министрлер Кеңесі табылды.[31]
КСРО-ның құлауымен Әзірбайжан бірден Гюнешли, Чираг және Кяпаз кен
орындарын игеру жөнінде контракттар бойынша келіссөздерді жеке өзі бастады.
Дәл осы әрекетті Қазақстан өкіметі де жасады. Ол (ҚР)
Қазақстанкаспийшельф консорциумымен келіссөз жүргізді. Бұндай тәжірибе
бұрынғы КСРО-ның Каспий маңы елдерінің оларға сәйкес келетін теңіз
учаскелерінің әкімшілік шекараларының де-фактосының таралуын тану дегенді
білдіреді. Ол Түркменстанның аталған Әзірбайжан кен орындарының шығыс
бөлігіне (Блок 1) өз шағымын айтқан соң бекітілді. Сол Әзірбайжан кен
орындары Кеңес дәуірінде шек қою шеңберінде жасалынып, Түркменстанға
берілген теңіз түбінің ресми түрде сол учаскесінде орналасты. Одан басқа
Қазақстан сияқты Әзірбайжанда Ресейдің Лукойл компаниясы бастап кеткен
зерттеулер мен барлау жұмыстарын жүргізген ресейлік теңіз зонасындағы
учаскелерге талап қоя алмады. Осының нәтижесінде Қазақстан мен Әзірбайжан
Кеңес уақыттарындағы шек қою бойынша РФ-на өткен учаскелерге Ресейдің
құқықтық иемденуін таныды.
Нәтижесінде, Кеңес мемлекеттерінің өмір сүруін тоқтатқан соң және осы
зонада жаңа халықаралық-саяси реалийлердің құрылуымен барлық жақтарға, яғни
Иран мен Ресей және Бұрынғы КСРО-ның жаңа тәуелсіз мемлекеттеріне 1921 және
1940 жылдардағы келісімдермен орнатылған Каспийдің құқықтық режимі
сәйкестенген. Бес Каспий маңы мемлекеттерінің арасындағы қатынастарды
реттеуде бұл құжаттар негіз бола алмайтынымен түсіндіріледі. Оның себебі
ретінде 3 негізгі мәселелерді айту керек. Біріншіден, жоғарыда аталған
құжаттарда әр мемлекет РСФСР және КСРО мемлекеттері болған, олар қазірде
халықаралық құқық субьектісі ретінде тіршілік етпейді. Осының негізінде
қазіргі келіссөз үрдісінің жақтары Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін
анықтау керек және жаңа келіссөзде барлық Каспий маңы мемлекетттері
арасында тіркеу керек екендігіне сүйенді. Екіншіден, аталмыш келіссөздерде
бұрынғы одақтас республикалар арасында Каспий теңізіндегі шекаралар туралы
ешқандай сілтеме жасалынбады. Ол Кеңес заңдары бойынша шекаралық режим
сұрақтары ерекше федералды заңда болуымен түсіндіріледі. Одақтас
республикалар арасында Каспий теңізінде ешқандай шекаралар болмады,
себебі, бұрынғы КСРО-ға жататын теңіздің бір бөлігі федералды болып, ал
кеңестік республикалар Каспий теңізіндегі шекаралық сұрақтарды қарастыру
құқын иемденбеді. Үшіншіден, бұл келіссөздер сауда-саттық теңізде жүзу және
балық аулау сұрақтарын ғана реттейді және ол Каспий теңізінің құқықтық
мәртебесін толық көлемде анықтамайды, соның ішінде теңіз түбі мен
қойнауындағы ресурстарды пайдалану жағдайлары да анықталмады.[32]
Өзара қолайлы режимді орнату қажеттілігін түсіну Каспий теңізінің
құқықтық мәртебесін білу мақсатында 1992 жылы бес жақты келіссөз үрдісінің
бастамасын анықтады.
1.3. Каспийдің құқықтық мәртебесін анықтауда көпжақты келіссөздер
үрдісінің алғашқы кезеңі. (1991-1994 жылдар)
КСРО құлауымен ешқандай секторлы немесе басқа кеңістіктік шекараны
қарастырмаған оған Каспий теңізінің халықаралық-құқықтық мәртебесі
негізделген 1921-1940 жылдағы кеңестік-ирандық келіссөздер нақты жағдайға
шешім таппады.
Егер Каспийдің қойнауындағы көмірсутек ресурстарының ауқымды қоры
болмағанда Каспий теңізінің бөлінісі мен оның құқықтық мәртебесін қабылдау
сұрағы тумас та еді. Теңіз байлықтары аймақтағы елдер үшін экономикалық
және әлеуметтік даму жағынан стратегиялық маңызға ие.
Барлық дерлік Каспий маңы мемлекетттері Кеңес дәуірінде Каспий теңізінің
халықаралық-құқықтық мәртебесінің құрылмағандығы туралы мәселеде ойлары бір
болып, ал ол мәртебе құрылған жағдайдың өзінде де қате формада болды.
Каспийдің жаңа мәртебесін айқындауға барлық Каспий маңы мемлекеттері бір
уақытта бірдей келді де 1992 жылдан бастап олар көпжақты қатынастар мен
келіссөздердің іргетасын қалады.
1991-1994 жылдардағы кезеңдерді қамтыған бірлескен істің бірінші кезеңі
әр жақтың өз бетінше және бірігіп сұрақты қарастыруымен сипатталады. Бұл
кезеңде Каспийдің құқықтық мәртебесін анықтау теориялық сұрақ болып қалды.
Болашақтың энергия тасушыларының ең перспективті көздеріне Каспийді
трансформациялау мүмкіндігінде (сыртқы) қызығушылық танытқан елдердің (АҚШ,
Түркия, Қытай, Батыс Еуропа елдері) және Каспий маңы мемлекеттерінің кенет
пайда болған сенімділігімен бастама алды. Каспий айналасында құрылған
геосаяси майданда өзінің және басқалардың мүмкіндіктерінің бағалануы
жасалды.
Біруақытта жаңа Каспий маңы мемлекеттерінің приоритеттерінің құрылу
үрдісі басталды. Мәселені шешу үшін дайын болмаған барлық жаққа таңсық
болған осы сұрақ бойынша көпжақты келіссөздік үрдіс бір дестен басталып
кетті. Оған қоса, келіссөздік үрдістердің басында барлық жақтар өзіндік
позицияларына ие болмады. Және ағымдағы жағдайларға байланысты келіссөздер
бойынша серіктестердің тактикасы және аумақтың теңіздік кен орындарында
зерттеу жұмыстарымен қоса оны іс барысында құрды. Олар кезек-кезек
мәртебені анықтауға және Каспий ресурстарын пайдалану сұрақтарын шешуге
инициативаны өз қолдарына алып, ұлттық мүддені жақтап, әртүрлі идеяларды
шығара бастайды.
Жалпы алғанда, әр жақтардың позициялары келесідей болды: Ресей өз
кезегінде Каспий теңізін барлық ресурс түрлеріне таралатын кондоминиум
негізіндегі бәрі пайдалана алатын теңіз болу керек деп ойлады. Теңіз түбі
мен оның минералды ресурстарын зерттеуге және барлауға мүмкіндік беретін
ерекше құқтары бар тар жағалық сызыққа өз юрисдикциясын әрбір Каспий маңы
республикалары таратады. Ал тар жағалаулық зонадан тыс жатқан минералды
ресурстарға келетін болсақ, онда ресейлік вариант бойынша ол жерлер жалпы
иелікте болу керек.
Ресейдің алғашқы позициясы өте қатаң болды. Сонымен бірге өзінің табиғи
жағдайларына байланысты Каспий көл болғандықтан 1982 жылғы Теңіз құқының
БҰҰ-ның Конвенциясының заң нормалары Каспийге бекітілмегендігімен Каспий
теңізінің мәртебесі анықталды. Каспий маңы елдері арасында пайда болуы
мүмкін халықаралық құқықтық сұрақтардың шешімі үшін Каспий теңізінде 2
мемлекеттің кондоминиумы жариялаған 1921 және 1940 жылдары КСРО мен Иран
арасындағы келісімдерді үлгі ретінде болуын Ресей көндіргісі келді.
Ресейлік шетел істерінің Министрлігінің өкілі Михаил Демурин айтқандай:
Біз Каспий теңізінің қазіргі континент ішілік суқойма ретіндегі
мәртебесінің сақталуын, яғни ешқай Каспий маңы елдері территориясының
құрамына кірмейтін және келіскен шарттарға сәйкес республикалардың
барлығының тең құқылы негізде қолдану үшін ашықтылығын қолдаймыз.[33]
Жалпы айтқанда, Каспий теңізі мәртебесі бойынша Ресейдің алғашқы
позицияларының негізгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz