Романдық өнердің стильдік формалары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Византия өнерінің қалыптасу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Македониялық Ренессанс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Коминиондық Ренессанс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.3 Палеологиялық Ренессанс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2. Романдық өнердің стильдік формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.1 Франция өнері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2 Германия өнері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3 Италия өнері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.4 Испания мен Англия өнері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3. Готика өнерінің қалыптасуы мен таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3.1 Франция өнері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3.2 Германия өнері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
3.3 Англия өнері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
1. Византия өнерінің қалыптасу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Македониялық Ренессанс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Коминиондық Ренессанс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.3 Палеологиялық Ренессанс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2. Романдық өнердің стильдік формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.1 Франция өнері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.2 Германия өнері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3 Италия өнері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2.4 Испания мен Англия өнері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
3. Готика өнерінің қалыптасуы мен таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3.1 Франция өнері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3.2 Германия өнері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
3.3 Англия өнері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... . 3
1. Византия өнерінің қалыптасу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... 6
1. Македониялық
Ренессанс ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .6
2. Коминиондық
Ренессанс ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .16
3. Палеологиялық
Ренессанс ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...17
2. Романдық өнердің стильдік
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..19
2.1 Франция
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .19
2.2 Германия
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
35
3. Италия
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 39
4. Испания мен Англия
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .43
3. Готика өнерінің қалыптасуы мен
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... 45
1. Франция
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 45
2. Германия
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...59
3. Англия
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..62
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .65
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Мәдениет адамзаттың жалпыөркениеттік
дамуының элементі болып табылады. Ол басқа да мәдениеттер сияқты, адамдар
үшін тектік құндылықтарды құрайды және адамзаттың прогресс жолымен
қозғалысында анықтаушы рөл атқарады. Мәдениет – адамзат данышпандығының
жемісі, ол – адамның рухани және материалдық қызметінің нәтижесі, бірақ
мұндай нәтиже белгілі бір дәрежеде адамнан өгейсінеді және өмірге келген
адамдардың тіршілік етуінің жағдайы мен алғышарттары ретінде көрінеді.
Мәдениет - әлеуметтік жағдайға, материалдық және рухани құндылықтарға ену
арқылы жасалатын, кодталатын және беріліп отыратын адамның ұрпақтан ұрпаққа
жеткізіліп отыратын шығармашылық энергиясы. Мәдениет адамзатты табиғат
кіндігінен ажыратады, табиғи күштердің толықтай тәуелділігінен құтқарады
және оны өзінің мақсаттарын жүзеге асыру үшін жеткілікті түрде ерікті
етеді.
Мәдениет – болмыстың адамзаттық тәсілі. Сондықтан, мәдениетті
құндылықтық, іс-әрекеттік және технологиялық сияқты әр түрлі позициядан
қарастыруға болады.
Өнер мәдениет дамуының рухани және материалдық көрсеткіші болғандықтан
оның өркениетте алар орны өте зор. Мәдениеттану мәселелері, әсіресе,
бұрыннан қалыптасқан құндылықтар жүйесін қайта қарау кезеңдерінде заман
талабына айналады. Осыған сәйкес өнер де заман талабына сәйкес, қоғамның
даму бағыттарына сәйкес, сонымен қатар, оның дүниетанымына сәйкес
қалыптасып, дамиды. Оның қоғам санасына деген идеологиялық әсері
айтарлықтай маңызды. Мәселен, діни сипаттағы өнер стильдері, олардың
құрылымдық жинақтылығы, сала-салаға бөлінуі, эстетикалық дүниетанымды
қалыптастыруы, тәрбиелік мәндігі зор маңызға ие.
Сонымен қатар, өнердің материалдық мәдениетті дамытуда, жаңа
құндылықтарды қоғам санасына енгізуде, қоғамның кеңістік мәдениетін
жақсартуда және қала мәдениетін қалыптастыруда алатын орны өте маңызды
болып саналады.
Өнер – тұлғаның сезімін, табиғатқа деген көзқарасын, өмірлік
философиясын, эстетикалық талғамын және адамның рухани даму деңгейін
көрсететін мәдениеттің маңызды құралы болып табылады. Таңбалы тастағы
кескіндер мен тағы адамдардың ырым-билерінен бастап, Рафаель мен
Микеланджелоның мәңгілік туындыларымен жалғасқан, халықтың шығармашылық
рухынан туған талай сұлу дүниелерсіз, өнер әлемінсіз, қандай мәдениеттің
болсын рухын сезіне алмаймыз.
Шынында да, өнер мәдениеттің алтын қазынасы, адамның ұлылығын білдіретін
ғажап көріністердің бірі – оның әсемдікке, сұлулыққа ұмтылуы, жамандық пен
жақсылықтың бет-әлпетін бейнелеуі болып табылады. Сонымен қатар, өнер –
техниканы дамытудағы қозғаушы күштердің бірі. Өйткені, бір ғана сәулет
өнерін алатын болсақ, мұнда, мәселен, әртүрлі машиналар, аппараттар, құрал-
саймандар қолданылды. Осының нәтижесінде адамзат өмірі айтарлықтай
жақсарып, қоғамдық қатынастардың жеңілдеуіне жол ашылды. Мүсін өнері
адамның көзқарасын бейнелеуде, оның құдыреттілігі мен маңыздылығын
көрсетуде зор мағанаға ие.
Сондықтан, “Ортағасырдағы Батыс Еуропа өнері” атты бітіру жұмысының
өзектілігі жоғары деп санаймыз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Аталмыш тақырып төңірегінде танымал
ғалымдар көптеген өз зерттеулерін жүргізді. Солардың арасынан ресейлік
Аверинцев С.С. [1], Бычков В.В. [2], Каждан А.П. [3-4], Курбатов Г.Л. [5-
6], Лазарев Л.Н. [7], Литаврин Г.Г. [8], Удальцова З.В. [9], сынды
тарихшы ғалымдар өз зерттеулерін арнады. Мәдениеттанушылар арасынан Ильина
Т.В. [10], Нессельштраус И.Г. [11] секілді ғалымдар еңбектерінің теориялық
және тәжірибелік маңызы жоғары.
Осы тақырыпты зерттеуші қазақстандық ғалымдарға келер болсақ, олардың
арасынан Ғарифолла Есім [12], Нұржанов Б.Ғ. [13], Ғабитов Т.Х., Мүтәліпов
Ж., Құлсариева А. [14] еңбектерін атап өтуге болады.
Зерттеудің мақсаты. Ортағасырдағы Батыс Еуропа өнерінің маңыздылығын
анықтау.
Зерттеудің міндеттері:
- ортағасырдағы Батыс Еуропа өнерінің идеологиялық бағытына талдау
жасау;
- сол кезеңдегі өнер стильдерін айқындау;
- ортағасырдағы Батыс Еуропа өнерінің эстетикалық құндылықтарын
анықтау;
- ортағасырдағы Батыс Еуропа өнерінің қалыптасу тарихын қайта
қарастыру;
- оның негізгі ағымдарына сипаттама беру;
- “романдық” және “готикалық” өнерлер ұғымдарының маңыздылығына
байланысты талдау жасау;
- ортағасырдағы Батыс Еуропа өнерінің қоғам санасына деген ықпалына
байланысты сипаттама беру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ресейлік және қазақстандық ғалымдардың ой-
пікірлерін саралай келе, кейбір түсініктер қайта қарастырылды және
мәдениеттанудағы терминологиялық сөздікке кейбір анықтамалар аударылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы келесі қағида:
- ортағасырдағы Батыс Еуропа өнерінің бағыты тұлғаға ауысқаны,
рухани мәдениеттің дамуына және қоғам санасының өзгеруіне өз
ықпалын тигізді.
Зерттеуден алынған нәтижелер:
1. Ортағасырдағы Батыс Еуропа өнерінің қалыптасу тарихы қаралды.
2. Византия өнеріне, романдық өнерге және готикалық өнерге талдау
жасалды.
3. Оның діни сипаты анықталды.
4. Романдық және готикалық өнерлердің ерекшеліктері айқындалды.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі. Әдіснамалық тұрғыдан алғанда, осы
зерттеу жұмысында ортағасырдағы Батыс Еуропа өнеріне байланысты мәдени-
теоретикалық талдау қолданылды. Ал ортағасырдағы Батыс Еуропа өнерінің
қалыптасуы мен таралу тарихын айқындау үшін, оның ықпалын білу үшін
компаративистік тәсіл пайдаланылды. “Романдық” және “готикалық” ұғымдардың
мәнін айқындау үшін теоретикалық және логикалық талдау жасалынды.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеудің негізгі қағидасы мен
нәтижелерін ортағасырдағы Батыс Еуропа өнерінің негізгі сұрақтарын
түсіндіру үшін пайдалануға болады. Зерттеудегі мәліметтерді
мәдениеттануды, эстетиканы және жалпы өнерге қатысты арнайы курсты оқыту
барысында пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш
тараудан, тоғыз тараушадан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі 66 бет.
1. Византия өнерінің қалыптасу ерекшеліктері
1. Македониялық Ренессанс
Еуропаның ескі қалаларын көруге келген әрбір адам білетіндей, оның бет-
әлпетін қазіргі күнге дейін ортағасыр ескерткіштері айқындайды. Бірақ,
уақыт осы ескерткіштерді ескермеді. Көптеген еуропалық қалаларда көне
құрылыстардың тек ғана шамалы бөлігі сақталып, аман қалған. Дегенмен,
ортағасыр үнемі өзі туралы еске түсіріп тұрады. Қалалық басқару
органдарымен және қалалық шіркеу коммуналарымен соғылған мұнаралар күні
бүгінге дейін алаңдар мен көшелердің төбесінен қарап тұрғандай, ал белгілі
бір жерлерде князьдық қорғандардың қираған орындарын аңғаруға болады. Ал
ескі мөлтек-аудандарда орналасып, биік ғимараттардың арасында қысылып
тұрғандай күйге ұшыраған орта ғасырлық бюргер үйлерін көруімізге болады.
Кей жерлерде сәнді декор фрагменттері, рельефтер және шіркеу қасбетіндегі
мүсіндер, қала есіктеріндегі гербтер, ратуша жанындағы жауынгерлер
мүсіндері сақталған. Кейбір шіркеулерде түрлі-түсті витраждарды,
фрескаларды, ағаштан жасалған алтарьлар мен мүсіндерді көруге болады. Егер
біз музейге кіретін болсақ, онда түрлі-түсті эмальдармен сәнделген
қобдиларды, күмістен жасалған шыны ыдыстар мен кубоктарды, өте бағалы
шіркеу аспаптарын, сүйектен ойып жасалған әртүрлі бұйымдарды кездестіреміз.
Осылардың әрқайсысы үлкен өнер туындылары болып есептеледі.
Осы ескерткіштер қазіргі адамның жан-дүниесінде күрделі және қиын
сезімді оятады. Біз суретшілердің таусылмас қиялымен және тамаша
шеберлігімен таңданамыз. Көптеген суреттерден шығатын, сонда көрініс тапқан
әсерлі сезімдерді аңғармау мүмкін емес. Дегенмен, ондағы көп нәрселер бізге
түсініксіз. Өйткені, біз ондағы сюжеттерді жақсы тани алмаймыз, қиын діни
нышандардағы ерекшеліктерді ажырата алмаймыз. Мәселен, антикалық
аңыздардағы сюжеттер христиандық аңыздармен салыстырғанда, бізге олар аз
мөлшерде таныс. Дегенмен, Ежелгі Грек немесе Рим өнері біз үшін қол
жетерлік болып есептеледі, ал уақыт жағынан бізге жақындау орта ғасыр өнері
күңгірт мағына білдіретіндей. Оның себебі, бейнелердің ерекше
сипатталуында, яғни олардың, біз ойлайтын тамаша туралы көз-қарасымызға
сәйкес келмеуі. Осы туындыларды тану үшін, біз мүлдем басқа әлемге енеміз.
Егер біз орта ғасыр ескерткіштерін терең танығымыз келсе, олардың мән-
мағынасын түсінгіміз келсе, онда өз санамызда қалыптасқан әдетті
стереотиптерді уақытша ескермей, ортағасырдағы дүниетанымды ұғынуымыз
керек. Орта ғасыр өнерін тану процесі жақында ғана басталған іс-әрекет
десек қателеспейміз деп ойлаймыз. Өйткені, оған жүздеген жылдар бойы
үстемдік еткен қатыгез шешім ықпал етті. XV-XVI ғасырларда, яғни Қайта
өркендеу мәдениетінің гүлдену уақытысында, итальяндық тарихшылар
шығармаларында орта ғасыр – варварлық дәуір деген көзқарас қалыптасты. Дәл
осы кезде орта ғасыр өнерін готика деп атады, дәлірек айтсақ, варварлар
өнері деді.
Батыс Еуропа елдерінде феодализммен күрес жүріп жатқанда, осы көзқарас
өзгермей, сол қалпында қалды. Феодалдық құрылымның жаулары, шын мәнінде,
феодалдық мәдениеттің ымыраға келмейтін қарсыластары болды. Қайта өркендеу
дәуіріндегі итальяндықтарға қарағанда, француз ағартушылары орта ғасыр
өнеріне зор ашу-ызамен шабуыл жасады. Осыған көзіміз жету үшін, Жан Жак
Руссоның сөздерін еске түсірсек жеткілікті: Біздің готикалық шіркеулердің
порталдары оларды шыдап салғандар үшін масқара болып көрінуде. Руссо және
оның пікірлестері үшін ортағасырдың барлық өнері ескі режимнен туындаған
өшпенді нәрсе болды, демек, оның жойылуы дұрыс шешім болып табылды. Содан,
орта ғасыр ескерткіштері шынында да қиратылды. Әсіресе, олардың көбісі
XVIII ғасырда Францияда болған буржуазиялық революция кезеңінде құртылды.
Тек, феодализммен күрес аяқталғаннан кейін ғана, орта ғасыр өнерін басқаша
көзқараспен бағалауға мүмкіндік туды. Ең бірінші болып орта ғасыр өнерін
ашқан XIX ғасырдың бірінші жартысындағы жазушы-романтиктер болды. Сөйтіп
ескерткіштерді зерттеу жұмысы басталды. Бізге осы зерттеулердің нәтижесі –
орта ғасыр, еуропаның көркем мәдениетінің дамуындағы маңызды кезең екенін
көрсетті. Қазіргі тарих ғылымында орта ғасыр деп феодализм дәуірін айтады.
Ол Еуропада көптеген жүз жылдарға созылды – Рим империясының құлдырауынан
бастап (V ғасырдың соңы) XVII-XVIII ғасырларда болған буржуазиялық
революцияларға дейін.
Өнер және мәдениет тарихшысы үшін орта ғасыр кезеңі басқа уақыттық
мерзімді қамтиды. Мәселен, оның аяқталуы XIV-XV ғасырлар, яғни феодализмге
қас болған Қайта өркендеу мәдениетінің пайда болу кезеңі. Дегенменде, орта
ғасыр өнерінің даму уақыты мың жылды қамтиды. Осыған орай, осындай ұзақ
мерзімнің ішінде оның үлкен өзгерістерге ұшырауы таң қаларлық дүние емес.
Егер біз Еуропадағы жеке облыстар мен елдердің көркем мәдениетінің
жергілікті ерекшеліктерін еске түсіретін болсақ, онда әрине алуан-түрлі
шығармалардың болуы ғажап емес. Бірақ, оларда бір жалпылық қыр көрсетіп
тұрды. Оларда үнемі болған белгілердің бірі – біріншіден, анық көрініс
тапқан шіркеудің ықпалы, екіншіден, халық шығармашылығына жақын болуы.
Шіркеудің ықпалы феодалдық қоғамның барлық мәдениетін қамтиды.
Энгельстің пікірі бойынша: Орта ғасыр дүниетанымы көбінесе теологиялық
сипатта болды. Ішкі біртұтастығынан айырылған еуропалық әлем, сарацин деген
жалпы сыртқы жауға христиандық идеямен бірігіп қарсы тұрды. Әртүрлі халық
өкілдерінен, топтарынан құрылған батысеуропалық әлем католицизммен бірікті.
Осы теологиялық біртұтастық тек идеялық тұрғыда ғана болмады. Ол тек қана
папа түрінде емес, ол иерархиялық және феодалдық бастамада ұйымдастырылған
шіркеу түрінде де өмір сүрді. Әр елдің барлық жерінің тең жартысына қожалық
етіп, шіркеу феодалдық қоғамда үлкен күш пен ықпалға ие болды. Шіркеу
феодалдық жерлерге ие бола отыра, әртүрлі мемлекеттер арасындағы шынайы
байланыс жүйесіне айналды; өзінің феодалдық ұйымымен шіркеу феодалдық
бастамада негізделген зайырлы мемлекеттік құрылымға діни дәріптеме берді.
Сонымен қатар, діни басылар жалғыз білімді класс болып есептелді. Осыған
сәйкес шіркеулік догма әртүрлі сананың негізі және қайнар көзі деп танылды.
Құқықтану, жаратылыстану, философия ғылымдарының мазмұны шіркеу іліміне
сәйкестендіріліп, сол ілімнен негіз алатын болды 15.
Осы жағдай толық күйінде өнерге де қатысты. Өйткені, орта ғасыр өнері
тек шіркеуге бағынышты болғандығынан емес, бірақ әрине, шіркеу шығармашылық
туындыларына деген ең маңызды тапсырушы болды. Дегенмен, орта ғасыр өнері
діни ой-сана тұрғысында қалыптасты. Осы кезеңдегі шіркеулік және зайырлы
өнер стилі жағынан бірдей болды, оның себебі – шіркеу уағыздаған ілімде.
Қазіргі уақытқа дейін жеткен және сақталған ортағасырдағы Еуропа өнер
ескерткіштерінің басым көпшілігі христиандық культпен тығыз байланысты.
Мұның себебі, қасиетті деп саналған шіркеу ескерткіштері, зайырлы
ескерткіштерге қарағанда жақсы сақталған. Дегенмен, ортағасырдағы зайырлы
өнер жақсы дамыған деген баға алды. Бірақ, шіркеуліктермен салыстырғанда
зиялылардың тапсырысы аз мөлшерде болды. Ортағасырдың ерте кезеңінде тек
императорлық және корольдік сарайлар өзінің сән-салтанатты жиһаздармен
ерекшеленіп, үй іші монументальды әшекейлермен декорацияланды. Феодалдық
тұрғын-үй қорған түрінде болды.
Ұзақ уақыт бойы сеньорлар және серілерге арналған көптеген көркем
шығармалар қолданбалы өнердің бұйымдары болды. Сарайлардағы әшекейлер,
әдеттегідей тек капеллаларда кездесті, тұрғын-үй және салтанатты ғимараттың
қабырғалары кілемдермен сәнделді, өйткені керек жағдай туа қалса оларды
басқа сарайға ауыстыру оңай еді. Тек ортағасырдың соңында, XIV-XV
ғасырлардан бастап мүсін өнері және кескіндеме өнерін ақсүйектер қорғандары
мен сарайларын безендіру үшін үлкен мөлшерде қолдана бастады. Осы уақытта
қалалардың дамуына байланысты зайырлы өнердің маңызы арта түсті, сонымен
қатар, көпестік корпорациялар, қолөнер цехтарының, ал кей-кездерде бюргер
өкілдерінің тапсырыстарының көбейуіне байланысты оның саны арта түсті.
Орта ғасыр суретшілерінің маңызды мақсаты үлкен шіркеулер салу және оларды
безендіру болды. Шіркеу сәулет өнерінде, мүсін өнерінде және кескіндеме
өнерінде жасалған ережелер мен канондар орта ғасыр өнерінің барлық сипатын
және көрінісін айқындады. Өнер шіркеу қолында бұқараға ықпал етуші шынайы
күштің нағыз өзі еді. Шіркеу оның ықпалын, оның барлығына қол жетерлік
екендігін, яғни әр тілде сөйлейтін және білімсіз адамдарға да ықпалының зор
екенін ерте бағалады. IV ғасырда шіркеу қызметкері Нил Синаит үлкен
шіркеулерде бейнелердің болғанын қалады, оның себебі: жазуды білмейтін
және қасиетті кітапты оқи алмайтын адамдар суреттерге таңдана қарап, шын
ықыласпен құдайға қызмет еткен жандарды көріп, олардың бойында осындай
қылықтарға әуестену ынтасы пайда болу үшін қажет 16.
Өнер – білімсіздерге арналған библия деген формула бүкіл орта ғасыр
аралығында өзінің маңыздылығын сақтады. Шіркеу иелік еткен мол байлық оған
үлкен шіркеулерді әдемі етіп безендіруге мүмкіндік берді. Оған кірген адам
өзін ерекше әлемде екенін сезінді. Францияда XII ғасырдың басында саяси
және шіркеу қайраткері, аббат басшысы болған Сен Дени Сугерияның айтуы
бойынша, алтын жалтырағы және шіркеудегі асыл заттардың жалтылдауы адамның
жан-дүниесінде әсерлі сезім қалдырып, осы жерде құдай берекесінің бар
екенін білдірді. Бірақ осындай сезімді адамның сана-сезімінде және жан-
дүниесінде тудыру шіркеу өнерінің ең маңызды мақсаттарының бірі болды.
Ортағасырдағы өнерге діни идеяларды насихаттау амалы ретінде қарады, дәл
осы жағдай оның шіркеу үшін маңыздылығын білдірді. Оның ең маңызды
мақсаттарының бірі діншілдік нанымға бағыт беру, жол сілтеу болды.
Осыны орындау үшін өнер шіркеу доктринасының рухына сәйкес келуі керек
еді, яғни бұл аскетизм доктринасы. Ертедегі шіркеу әкелері Иероним және
Августин тұжырымдағандай, жердегі тіршілік о дүниелік өмірмен салыстырғанда
маңызсыз. Орта ғасыр шіркеуліктерінің ойынша, өмір қиындық пен зұлымдыққа
толы, оның әдемілігі алдамшы және өткінші, ал дене - өлмес жанның кісені.
Жердегі өмірдің қиындығы мен азабы адамда көріксіздік сезімін тудырады.
Орта ғасырда Христос денесінің көріксіздігі туралы тезис ұсынылды.
Сондықтан, өнер, жер құбылыстарының асқан сұлулығын көрсетпеу керек еді.
Осылайша антикаға қарсы идеал құрылды. Адам денесінің сұлулығына тағзым
етудің орнына оны рухани бастамамен басу үрдісі ашылды. Шіркеулерде
түсініксіз, пропорционалды емес, бедеусіз мүсіндер бейнесі пайда болды. Екі
ақиқат туралы шіркеу ілімі орта ғасыр өнерінің символдығын тудырды.
Суретшінің ең басты мақсаты құдайшыл немесе діни бастаманы көрсету болды.
Шынайы формалар жер өмірінен кейінгі болатын символдарға айналды. Бірақ ол
үшін заттар мен мүсіндерді бейнелеу жоғарғы табиғи көрініс ретінде
қабылдануы керек еді. Оларды шынайы өмірден алшақтату маңызды шарттардың
бірі болды. Өнер табиғатқа еліктеуін тоқтатады. Көргеннен алынған әсерді
шынайы жеткізуден бас тартып, орта ғасыр суретшісі өзінің назарын
сезімдерді көрсетуге, бейнелеуге аударады. Оның таңдағаны азаптану сезімі.
Әрине, бұған шіркеудің ықпалы өз септігін тигізді. Оның іліміне сәйкес,
азаптану – тазартушы от және жалын, одан адам жаны бекілген болып шығады.
Азаптану культі адамдарды өмірдің барлық қиындықтарымен келістіру керек
еді. Орта ғасыр суретшілері ғажайып айқындықпен қорқынышты апаттар
көрінісін суреттей бастайды. Барлық жерде қан төгіс, біз барлық жерде
адамсыз қатыгездіктің үлгісін көреміз. Жұмақтан қуылған Адам-ата мен Хауа-
ана азаптануға душар болған, Қабыл ағасын өлтіреді, Иродтың жауынгерлері
сәбилерді аяусыз қырады, күнәһарлар тұзақ отында қиналады, ал Христос болса
өлім мен азап арқылы өмірден өтеді 17.
Осы бейнелерді көріп, орта ғасыр тарихын есіңе түсіресің – олар
тоқтаусыз соғыстар , ашаршылық, инквизиция алауы, жойқын эпидемиялар,
серілердің қарақшылық істері.Тынышсыз және бұлдыр бейнелерде өмір тынысы
сезіледі. Біз осы жерде орта ғасыр өнерінің басқа жағына келеміз, яғни оның
шынайы негізі мен халық шығармашылығының жақындығына тоқталуы. Орта ғасыр
шіркеулерінің мүсін өнерін және кескіндеме өнерін тек қана шіркеулік
доктринаның көрінісі ретінде қарастыру адасудың бір түрі болар еді. Бұл
өнердің мазмұны өте кең. Онымен таныса отыра, біз шіркеу қойған шектеулерге
қарамастан, ондағы шынайы өмір көрінісінің бар екенін аңғарамыз. Бұның
себебі, шіркеу тек қана діни ұйым болған жоқ. Орта ғасыр шіркеуі – ірі
феодал болды. Ол жерлерге қожалық етті, соғысқа қатысты, саяси күреске
белсене араласты, оның епископтары қару алып жүруге құқығы болды. Өмірмен
тығыз байланыса отыра, ол оның ықпалынан қаша алмады. Сонымен қатар, шіркеу
дін ілімінің символдарын дұрыс түсінбейтін көрермендердің көзқарастары және
талғамдарымен санасатын болды. Ықпалды және әсерлі болу үшін өнер барлығына
ашық болуы тиіс еді. Туындыларды шығарушы орта ғасыр қол өнершілерінің
көркемдік шығармалары халық шығармасының түп тамырына негізделді 18.
Шіркеу өнердің идеялық басшысы және тапсырыс беруші рөлін атқарды, ал
оның жасаушысы және көрермені халық болды. Осы жағдай орта ғасырдың барлық
көркем мәдениетінің сипатына әсер етпей тұра алмады, сонымен қатар, дәл
осындай ерекшелік оның өшпес құндылығына себепші болды. Халық шығармашылығы
христиандық мотивке жат шіркеулердің декоративті жиһаздардың қйнар көзіне
айналды. Бұл жерде жанрлық көріністерді, билеуші күлдіргіштерді, айтысып
жатқан қажыларды, аңның артынан қуып жүрген аңшыларды және құдайға құлшылық
етуші сықақтық бейнелерді кездестіруге болады. Әсіресе көптеген аңдар,
ажарсыз жандар мен құбыжықтар кездеседі. Көп басты мақұлықтар, ит басты
адамдар, маймылдар, бақалар, ергежейлілер капительдерден және сарай
терезелерінен қарап, қасиетті бейнелерді қоршап алған. Осының барлығы аббат
немесе епископ ұйымдастырған шіркеуді безендіру бағдарламасына кіргенін
көзге елестету мүмкін емес. Кейбір зерттеушілер осындай бейнелерді діни
нышан тұрғысында түсіндіруі толық табыспен аяқталмады. Теологтар
шіркеулердегі осындай бейнелерге қарсы болғаны туралы мәліметтер бар.
Сонымен қатар, монастыр басшылары кей-кездерде осындай жат өнермен күрес
жүргізуге талпынды. Кромальды шығармаларды жойу үшін арнайы инспекторларды
жіберіп отырды. Бірақ теологтар бұған көнуге мәжбүр болды. Халықтың
қиялымен пайда болған бейнелер шіркеулерде мекендеуін жалғастыра берді.
Сонымен қатар, олар көрермендер талғамына сай келді және мұнымен санаспау
мүмкін емес еді. Орта ғасыр өнері өзінің ұзақ тарихында белгілі бір жалпы
белгілерді сақтай отыра, ондаған жүз жыл ішінде күрделі және қиын даму
жолынан өтті. Еуропаның орта ғасыр өнер тарихы үш кезеңге бөлінеді:
романдыққа дейін (VI-X ғғ.), романдық (XI-XII ғғ.) және готикалық (XIII-XIV
ғғ.). Бірінші кезең Еуропада феодализмнің қалыптасуымен байланысты, екінші
– оның жетілу кезеңімен байланысты, үшінші – орта ғасыр қалаларының жоғары
дәрежеге жетуімен байланысты. Осы кезеңдердің атаулары шартты. Романдық
өнер термині XIX ғасырда пайда болған ( романдық тілдер терминінің
ұқсастығы арқылы пайда болған).
Ортағасырдағы Еуропа өнері осылайша дамыды. Орта ғасыр тарихын,
мәдениетін зерттеушілердің пікірінше, орта ғасыр – бұл күңгірт ғасырлар
тоғысы деген атауға сәйкес келеді дейді. Дегенменде, орта ғасыр мәдениеті,
өнері өте жоғары деңгейде дамыған. Бірақ діннің және шіркеудің үстемдігінің
кесірінен оған оң баға беру мүмкін болмады. Еуропада христиандық сананың
басым болуы орта ғасыр мәдениетіне зор ықпалын тигізді. Рим империясы
құлдырағаннан кейін христиан дінінің астанасы Византия қаласы болды.
Осындай жағрапиялық және мәдени ортаның өзгеруі Византия өнерінің пайда
болуына себеп болды. Византия өнері романдық және готикалық өнерлерге
қарағанда мағынасы жағынан ерекше болып келеді. Өйткені, Византия өнері
христиан дінінің ішіндегі православиялық ағымнан нәр алып соған негізделді.
Сөйтіп, Византия ең бірінші христиандық империяға айналды. Византия
империясы – Рим империясының шығыс бөлігінде IV ғасырдың аяғында пайда
болған мемлекет. Ол XV ғасырдың ортасына дейін өмір сүрген. 330 жылдан
бастап астанасы – Константинополь болды. Оны алғаш гректің Византия атты
бұрыңғы қонысының орнына 326 жылы император Константин салғызған. Византия
атануы осыдан.
395 жылы екіге бөлінген Рим империясы құл иеленушілік құрылыстың құлауы
нәтижесінде әлеуметтік-саяси ауыр дағдарысқа ұшырады. Құлдардың,
колондардың (ұсақ жер жалдап алушылардың) қарулы көтерілісі германдықтардың
шапқыншылығымен ұштасып, V ғасырда Батыс Рим империясының күйреуіне әкеліп
соқты. Құл иелену құрылысының дағдарысы Шығыс Рим империясын да қамтыды.
Алайда мұнда қауымдық ерікті шаруалар көп болғандықтан дағдарыс күшті
болмады. Осындай және басқа да тарихи жағдайлардың нәтижесінде Шығыс Рим
империясында құл иелену құрылысы қоғамдық-экономикалық жаңа деңгейге көшуге
ұзақ уақыт жол бермеді. Құл иелену құрылысының қалдықтары Батысқа қарағанда
мұнда ұзағырақ сақталды. Византиядағы құл иелену құрылысының дағдарысына
тән ерекшеліктер әлі жете зерттелмеген, құл иелену мен феодализмге өту
дәуірі жөнінде де тарихшылар арасында бірыңғай пікір жоқ 19.
Варварлардың үздіксіз шапқыншылығына тойтарыс беріп, император Юстиниан
I (527-565) тұсында Византия өзі шабуылға шықты. 533-534 жылдары Солтүстік
Африканы, 535-555 жылдары Италияны, ал 554 жылы оңтүстік-шығыс Испанияның
бір бөлігін жаулап алды. Бірақ бұл жерлерде құл иелену тәртібін қайта
орнатпақ болған әрекеті сәтсіздікке ұшырады, сөйтіп VI-VII ғасырлардың
аяғында әлгі аймақтар Византияның қол астынан бөлініп шықты. Құл
иеленушілердің қатігез саясаты Византияның өзінде шаруашылықтың құлдырауына
әкеліп соқты. VII ғасырда Византия жерінің көпшілігіне славяндар орналасып,
Болгар мемлекеті құрылды. VII ғасырдың орта шенінде арабтар Месопотамия,
Сирия, Палестина мен Египетті жаулап алды. Византияның едәуір жерінде
славяндардың қоныстануы қауымдық қатынастардың кең таралуына әкеп соқты;
салық төлеушілер мен әскерлер негізінен еркін шаруалардан құрылды. VIII
ғасырда Византияда тәңірі бейнесіне табыну қозғалысы – шіркеу меншігіне
қарсы қозғалыс кең өріс алды. Бұл монастырьлардың орасан зор байлығын әскер
басшыларының иелігіне айналдырғысы келген императорлар Лев III (717-741)
мен Константин V бұл қозғалысты солардың мүддесіне пайдалануға тырысты.
Халық қозғалысының өрістеуінен (Фома Славияниннің 821-823 ж. көтерілісі)
қорыққан үкімет 843 жылы тәңірі бейнесіне табынуды қалпына келтірді. IX-XI
ғасырларда Византияда еркін қауым мүшелері мен әскери қоныстардың жерлері
тартып алынып, шаруалар басыбайлылыққа айналдырылды. Македон әулеті билеген
кезде феодалдық құрылыс үстемдік алды. Бір орталыққа бағынған күшті
мемлекеттік аппаратты император басқарды; оның билігіне шек қойылмады.
Византияда шіркеу зор рөл атқарды. Шаруашылық, саяси жағынан бұрын маңызы
зор болып келген Византия қалаларының рөлі өсе түсті. Күшейіп келе жатқан
феодалдарға қарсы күресте қала халқының жоғарғы топтары орталық үкіметті
қолдады. К. Маркстің ойынша, Шығыс пен Батыс арасындағы алтын көпір болып
атанған Константинополь сауда мен қолөнердің аса ірі орталығына айналды.
Ежелгі орыс мемлекетімен қатынастар Византияның сыртқы саясатында X
ғасырдан бастап зор маңызға ие болды. Киев князьдарымен бірқатар
соқтығыстан кейін екі ел арасында сауда және мәдени байланыс дамыды.
Болгарияның әлсірегенін пайдаланған Византия императоры Василий II
Болгаробойца 1018 жылы Болгарияны жаулап алды. XI ғасырда Византияда
феодализмге көшу процесі аяқталды. Византияның әлсіреу кезеңі басталды
20.
Византия Кіші Азиядан түгел дерлік және Оңтүстік Италиядағы соңғы
иеліктерінен айрылды. Қауіп төнген кезде үстем таптың топтасуы және
шетелдік жасақтардың көмегі Алексей I Комининге 1091 жылы
Константинопольдің іргесіне дейін келген печенегтердің шабуылы мен
нормандарды тойтаруға мүмкіндік берді. I-крест жорығында салжұқтардың
жеңілуі нәтижесінде Византия Кіші Азияның едәуір бөлігін қайтарып алды.
Жалдамалы әскерлер мен флоттың өсуі, мемлекеттік аппараттың нығаюы XII
ғасырда Византияның уақытша күшеюіне себеп болды, бірақ ауыр алым-салық,
аяусыз феодалдық қанау халық қозғалысын жиілете түсті. Феодалдық ыдырау
күшейіп, Ангелдер әулеті (1185-1204) билеген Византияның күші әлсіреген
кезде төртінші крест шорығына қатысушы Батыс Еуропа феодалдары 1204 жылы
Константинопольді алып, Латин империясын құрды. Басып алынбаған жерлерде
Эпир деспотаты, Трапезундия, Никея империялары құрылды. 1261 жылы Никея
императоры Михаил Палеолог жат жерлік басқыншыларды жек көрген халық
бұқарасының көмегіне сүйеніп, Константинопольді жаудан азат етті, сөйтіп
Византия империясын қалпына келтірді. Тауар-ақша қатынастарының дамуына
байланысты Византияда XIV-XV ғасырларда шаруалардың жіктелуі күшейіп,
феодалдардың үстемдігі бұл процеске бөгет жасады; бірқатар жерлерде
басыбайлылық тәртіп күшейді.
Византия империясының әдебиеті көне және орта грек тілдерінде жазылған.
Византия әдебиетінің дамуы IV-VI ғасырлардан басталып, Константинопольді
түріктер жаулап алған соң (1453) тоқтаған. Византия әдебиеті – Византия
тану ғылымында аз зерттелген саланың бірі. Византия әдебиетін зерттеу XIX
ғасырдың аяғында басталды. Буржуазия идеологтары (француз ғалымы Ш. Диль,
неміс ғалымы К. Крумбахер) діни тақырыптарға негізделген деп, Византия
әдебиетін зерттеуге жете мән бермеген. Орыстың прогресшіл зерттеушілері (Ф.
И. Успенский т.б.) мен кеңес византистері (М. В. Левченко, Е. Э. Липшиц)
Византия әдебиетінің әр жанрда өркендегенін, өзіндік ерекшелігін ашып,
дүние жүзі мәдениетіне қосқан үлесін анықтады. Феодализм тұсында билеуші
таптың мақсатын көздеген діни әдебиет үстемдік алды. Халықтық әдебиет те
өзінің өсуін тоқтатпады. Бұған ақсүйек монах әйел Касия, патриарх Иоанн
Граматик, Игнатий, Фотий шығармалары мен энциклопедияға ұқсас Мириобиблон
атты анықтамалар жинағы дәлел. Бұл жинақта 280-дей антикалық шығармаға
сипаттама берілген. Славяндар үстемдігі кезінде Византия әдебиетіне
славянның ертегісі, эпос, мақал-мәтелдері ене бастайды. Үстем тап өкілдерін
тұспалдап сынаған жануарлар туралы эпос молайды. Бұл тұста Константин
Багрянородный, Свида, Симеон Метафраст, Христофор Митиленский, Николай
Колликл, Феодор Продром және т. б. еңбек етті. Олардың ішінде ода,
эпиграмма сияқты поэзиялық үлгілерді молырақ қалдырған Михаил Пселл еңбегі
ерекше. Сондай-ақ, Н. Акоминат, Л. Византийскийдің шығармалары Византия
әдебиетінің классикалық үлгісі болып табылады 21.
XIV-XV ғасырларда феодалдық езгінің қысымына қарсы күресуші гуманистер
тобы пайда болды. Бұл ағымның ой-пікірі Минуил Хрисолор, Гемист, Плифон,
Виссарион Никейский шығармаларында айғын көрінді. Константинопольді
түріктер жаулап алған кездегі халықтың ауыр халін бейнелейтін қайғылы
жоқтаулар халық арасына кең тарады. Константинополь құлағаннан кейін де
Византия әдебиеті көрші халықтар әдебиетіне ұзақ жылдар игі ықпал етіп
келді.
Византияда монументальды кескіндеменің ең сүйікті техникасы өрнек болды.
Егер антикада өрнек пен ғимараттың еденін безендірген болса, енді мұндай
композицияларды дуалдарға да істей бастады. Бастапқыда, Римдегі қасиетті
Константин мавзолейінде өрнек орнаменттік болды. Онда христиандық нышандар
қолданылды: жүзім, жүзім сабағы – христос қанының символы, тауыс – мәңгі
өмірдің символы болды. Көркемдік мәндегі ансамбль интерьерінің ең бағалысы
Реваннадағы Витал шіркеуінде құрылды. Өрнектер алтарьда шоғырланды.
Фигуралар сәулет өнерінің құрылымына бағынды. Әшекейлік негізіне Христостың
құрбан болу идеясына біріккен нышандық бағдарлама қойылды. Апсидтің төменгі
ярусындағы өрнектерде император Юстиниан мен оның әйелі Феодораның
салтанатты шығу көрінісі бейнеленген. Фигуралардың пропорциялары созылған,
киімдердің астындағы дене көлемі сезілмейді. Барлық бейнелер жалтылдаған
алтын фонда берілген.
Византия – икона жазудың отаны. Иконалар тақтайларға жазылған.
Византияда көбінесе капиростық тақтайлар қолданылды. Жеке тақтайлардан
қалқанды шегелеп, ол майысып кетпес үшін оның теріс жағына арнайы
қысқыштарды қатырған. Тақтай кепкеннен соң оған сызықтармен қоршалған
қобдишаға ұқсас шұңқыр жасалған. Содан соң оны өткір затпен тырмалап
ортасына кенепті жабыстырған, ал оның үстінен тағы желім жағылған. Бір-екі
тәулік өткеннен соң ол әктелген. Әк кепкеннен кейін тақтай левкасталып,
кеуек таспен ажарланған. Сөйтіп, алдын ала қара бояумен сурет жасалынып,
фигуралар мен бастардың және нұрлардың контурлары тырналып, кейін оған
алтын мен бяуды жағу оңай болды. Негізінде, бояулар минералды пигменттерден
құрылды. Икона темпера арқылы жазылған. Темпера дегеніміз әртүрлі
бояулардың қосындысынан жасалған бояуларды араластыру амалы болып табылады.
Сонымен қатар, оған құрғақ пигментті де қосқан. Пигменттердің арасында –
киноварь (қызыл түсті минерал), қызыл бояу, жоса, ақшыл бояу, сары бояу
үшін арналған сиена, натуральды ультрамарин, лазурит, индиго, мыс, қорғасын
ақшылы, қара түсті бояулар болды. Осы пигменттерді араластырғанда алуан-
түрлі түстің бай көрініс алатындығы анық. Икона жазудың ерекшелігі –
белгілі бір бояу қабатын тек толық кепкен қабаттың үстіне жағу болып
саналады. Суретші бояуларды белгілі бір ретпен жағады. Бірінші ая жағылады,
содан кейін таулар, ғимараттар, киімдер, ал ең соңында бет-әлпет болады.
Негізінде, киімдер бірінші түспен жазылған, содан үстіңгі жағы ақ түспен
жағылған. Сөйтіп, көлеңкелерге сарғыш түсті бояу жағылған. Жұмысты
аяқтағаннан кейін суретші киімдерден бос дене бөлігін өзіндік етіп жазды.
Алдын ала жағылған санкирге қайтадан қызыл қоңыр бояумен сурет салынды
(санкир - негіздің қара аясы). Бет-әлпеттер майда жағуларға ақ түсті аялар
жағылып, реттік жолмен жазылды, ал бояулар қабаттарының арасындағы
шекаралар тушпен боялды. Жұмыс аяқталғаннан соң оны өңдеу үшін алтын немесе
күміс қолданылды, оларды желімен жабыстырды. Иконаның түсін анық ету үшін
олифтік май жағылды. Икона жазу мақсаты – құдайды дене бейнесінде көрсету.
Біздің заманға дейін жеткен иконалар VI ғасырға жатады. Иконалардың
арасында ең маңызды рөл ойнайтын Христос бейнесі. Оның көтерілген оң қолы
бата беруді білдіреді, ал сол қолында інжілді ұстап тұр. Құдай бейнелерін
көпшілікке сурет жүзінде жеткізу үшін кескіндемелердің ерекше түрі құрылды.
Онда әулиенің сыртқы түрінің болуы міндетті болды. Ареопагит түстің
нышандары туралы ілімді ойлап шығарды. Қызыл және күлгін түстерді
біріктіретін шие түсі Христос бейнесін білдірді, көк түс – тазалықты, қызыл
– құдай отын, қызыл күрең – патшалық бейнені, жасыл – жастық шақты, ақ түс
– құдай бейнесін білдірді. Христосты шие хитонында бейнеледі, ал құдай
ананы көк түсте бейнеледі. Византиялық икондардың аясы немесе фоны алтын
түсте болды. Кейде фигуралардың контурларын және барлық киімді алтынмен
жалатып жасады. Христиан дінінде алтын мәңгілік жарықтың символын білдірді.
Бейнедегі алтын оған мистикалық сипат берді. Шіркеудегі иконалардың көбісі
литургиялық нышанға негізделді. Сонымен қатар, бір-бірін қайталамайтын
көркем бейнелер шығарылды.
Ғибадатханалық сәулетшілік.
Византия өнерінің гүлденуі Юстиниянның басқарған кезеңімен байланысты.
Юстиниянның патшалық құрған кезінде Византия империясының астанасында
отызға жуық шіркеу салынды. Исидор және Тралл Қасиетті София шіркеуін
тұрғызды. Шіркеудің ұзындығы 70 метр болды. Күмбездің биіктігі 50 метр, ал
диаметрі 31 метрді құрды. Оның қырыққа жуық терезесі болды. Осы шіркеуді
салу үшін он мың жұмысшы еңбек етті. Шіркеудің сәулеттік келбетінің культ
талаптарына бағынуына байланысты VI-VII ғасырлардың соңында бірінші
жоспарға крест күмбезді шіркеулер тұрғызу талабы алғы иконалардың бірі
болды. Византиялық өнердің құлдырауы иконаларға тағзым етуге тиым салған
730 жылы шыққан эдиктімен байланысты. 843 жылғы шіркеу соборы иконаға
тағзым етуді діннен азғандық деп санады. Сөйтіп, икона өнері Византия
мәдениетінен бір жолата шектелді. Иконаға қарсы күресу кезеңі өнерде
зайырлы тақырыптардың дамуына үлкен үлесін қосты. VIII ғасырда декор өнері
гүлденіп, орнаменттік өнер дамыды. Византиялық өнердің жаңаша гүлденуі
Македониялық династияның өкілдері кезінде орнады. Оның негізін Василий I
салды 22.
Иконаға қарсы күрес кезінде жойылған икона жазу дәстүрі, Македониялық
династия кезінде қайта қалпына келеді. Сонымен қатар, діни өнердің негізіне
қойылған басты мән-мағыналық және көркемдік канондар бекітіледі. X ғасырдың
бірінші жартысындағы өнерді Македониялық Ренессанс деп атайды. Өйткені,
Константинопольдың білімді топтары антика өнеріне өздерінің бейілділігін
танытты. Осы кезде Константинопольдағы қасиетті София шіркеуін өрнектермен
әшекейлеу басталды. X ғасырдың екінші жартысында өнер саласында
классицизмге деген ғашықтық сақталды, бірақ рухтанған бейнелерді ойлап
табуға деген талпыныс күшейе түсті. XI ғасырдың бірінші жартысында
византиялық өнерде түбірлі өзгеріс байқала бастады. Бейнелер қатаң және
аскеттік мағынада жасалды. Бет-әлпеттер қатып қалды, фигуралар қимылсыз
болды. Осындай аскеттік бағыт алған өнер күшті рухани ықпалдың әсерінен
пайда болды. Оған өз септігін тигізген жаңа дін ілімін ұстанған Симеон
болды. Ол мистикалық діни ілімнің жақтаушысы еді. XI-XII ғасырларда
византиялық өнердегі өрнектерге тек қисық сызықты үстірттік тән болды, олар
күмбездер мен апсидтер. IX-XI ғасырлардағы константинопольдық сәулет
өнерінің дамуы ойылған орындарды кеңейту талпынысымен сипатталады, сонымен
қатар, дуалдар бағыналармен ауыстырылған және кірпішпен қалауға көшкен.
Осыдан византиялық өнердің жаңа кезеңі басталды. Ол Коминиондық Ренессанс.
2. Коминиондық Ренессанс
XI-XII ғасырлар арасындағы кезең Коминиондық Ренессанс деп аталады. Ол
осы кезеңге билік еткен династияның атымен байланысты. Осы уақытта өнер
гүлденеді. XI ғасырдың екінші жартысында византиялық өнер аскетизмнен және
монументальды формалардан бір жолата алшақтайды. Рухқа толы, әдемі, кіп-
кішкентай (миниатюралық) көріністе жасалған бейнелердің жаңа түрі пайда
болады. Осы кезде иконалардың жаңа түрі дүниеге келеді. Демек, бір ай бойы
шіркеулік күнтізбе бойынша құрметтелген әулиелер мен мейрамдарды
бейнелейтін иконалар. Осындай иконалардың үстірті реттік горизонтальды
сызықтарға бөлініп, олардың орнына шіркеулік күнтізбеге сәйкес әулиелердің
және мейрамдардың шағын фигуралары қойылды. XII ғасыр жаңа тенденцияларға
бай болды. Ғасырдың басында көптеген үлкен өрнекті иконалар пайда болды.
Олар Константинопольдегі Паммакаристос Құдай ана шіркеуі үшін арнайы
шығарылған Иоанн Крестші, Құдай ана Одигейрия иконалары. Осы
иконалардағы көркемдік тіл айқындалғанымен, симметриялық құрылымымен,
бастың дөңгелек формасымен, барлық линиялардың сызығымен, іс-қимылдың
жоқтығымен ерекшеленеді. Осы уақыттағы басқа бағыт ұстанған өнердің
классикалық тепе-теңдігі сәнді рухтылықпен үйлесті. Осы түрдегі ең әйгілі
икона Владимирлік Құдай ана болды. Ол XII ғасырдың бірінші жартысында
Константинопольда пайда болды. Содан кейін оны Владимирге апарды, яғни оның
атауы осыған байланысты. Ол Құдай ана Елеуса иконасының түріне жатады
23.
XII ғасырдың екінші жартысында византиялық өнер көп бейнелігімен
ерекшеленеді. Классикалық бағыттан басқа күшейтілген мәнерлі бейнелер пайда
болды. Суретшілер осы мәнерлі бейнені көбірек қолдана бастады. Сыртқы
мәнерлік және ішкі күйініш күші өзекті мәселелердің біріне айналды.
Бейненің күшті спиритуализациясы ерекше экспрессивтік немесе
динамикалық стильді тудырды. Осындай стильдегі иконалар тұзаққа кіру
және қасиетті Екатерина шіркеуінің Синай тауына Үлгеру (Успение) иконасы
болды. Осы иконаларда тынымсыз қимылдар, абыржығандық және динамика анық
байқалады. Камерлік және тар тағы бір ағым кешкоминиондық маньеризм деп
аталады. Оған элеганттығымен ерекшеленетін формалар, ракурстар, қимылдар
тән. XII ғасырда Константинопольдегі ең маңызды құрылыстардың бірі болып
Пантрократор шіркеуі саналды.
3. Палеологиялық Ренессанс
Византия тарихындағы кеш өнер кезеңін Палеологиялық деп атайды.
Өйткені, ең соңғы билеуші династия Палеологтар болған. Бұл уақыт Византия
империясының ықпалы мен күші бәсеңдей түскен кез еді. Осы кезде түріктердің
Византияға басып кіру қауіпі анық болатын. Дегенмен, осындай саяси, тарихи
дағдарысқа ұшырайын деп тұрған Византияда өнер гүлдене бастады. Икона жазу
өнері жоғары дәрежелі болып, әртүрлі стилистикалық түсіндірмелер пайда
болды. 1204 жылы IV крест жорығының серілері Византия территориясын басып
алып, Константинопольді тонап және өртеп жіберді. Осындай жағдай 1261 жылға
дейін сақталды. Бірақ жаңа династияның императоры Михаил VIII Палеолог
Константинопольді қайтарып алды. Осындай ұлттық кемсіту жағдайында эллин
мәдениетіне деген қызығушылық арта түсті, жергілікті көркемдік мектептердің
маңызы күшейтілді, орталықтағы мәдениет аймақтарға ауыса бастады. Сөйтіп,
ұлттық мектептер гүлдене бастады. XIII ғасырдың соңында өнерде бейнелер
үлкейтіле бастайды, онда анықтық, қарапайымдылық, қысқа айтушылық
байқалады. Осындай кескіндеменің тұжырымдық және монументализмдік стилі XI
ғасырдың бірінші жартысындағы ескі византиялық өнерге ұқсайды, бірақ онда
аскеттік мағына жойылған. Шіркеудің салтанатты ұлылығы және айбынды
тыныштығы Аспан патшалығының бейнесі ретінде бекітілді. XII ғасыр өнерінің
ең басты арқауы жаңартылған классикалық идеал болды. Осы өнер өзін толық
фреска түрінде көрсетті. Тұрмыстық иконалардың ерекше түрі пайда болып,
онда әулие бейнесі кесекпен қоршалған. Сонымен қатар, оның өмірі және ол
жасаған ғажайыптар суреттелген. Олардың сюжеттері литургиялық ән-әуендерге
негізделген. Иконаларда әдебиеттілік және әңгімелік мезеттер пайда болды.
Мәселен, қасиетті Николай Марликийдің иконасында оның туылғаны туралы сцена
суреттелген. Әулиенің өмірлік оқиғасының реттілігі толық сақталмаған. XIII
ғасырдың соңында византиялық өнерде батырлықты суреттейтін бейнелер пайда
бола бастады.
XIV ғасырдың басындағы нәзік және таңдамалы византия өнері Андроник II
Палеологтың сарай айналасында пайда болған сарайлық мәдениеттің камерлік
тармағы болды. Оның бірінші сипаты - өткен антикаға деген ғашықтық және
антикалық шығармалардың барлығын тануға деген құштарлық. Өнердің тақырыбы
шіркеулік болды, бірақ классикалық модель міндетті үлгіге айналып оның
стильдері мен формалары антикалық болды. Көптеген иконалар темпера
техникасында жазылды. Фигуралардың пропорциялары дұрыс, іс-қимыл икемді,
позалар тұрақты болып келеді. Палеологиялық классицизмнің иконалары
орындалуы жағынан өте әдемі болды. Суретшілер колонналарды коринфидік
капителиялармен бірге, декоративтік бетперделерді көрсетуді жақсы көрді
24.
XIV ғасырдың 30 жылдарында билікке күрес және азаматтық соғыс басталды.
XIV ғасырдың 50 жылдарында Византияда саяси және шіркеулік жағдай өзгерді.
Мемлекеттік билік тұрақталынып, шіркеулік айтыс-тартыс соңына жетіп
аяқталды. 1351 жылы Соборда Григорий Палама жеңіске жетіп, оның исихия
туралы ілімі көпшіліктің қолдауына ие болды. Палама ілімінің маңызы мынада:
адамның жаны ерекше күйге келтіріліп, содан ол құдай күшін өзіне қабылдай
алады. Көркемдік бейнелерде ынта қою, уайымдаушылық күшейіп, гармония мен
тыныштық жоғалады, ішкі сезімнің өткір абыржылығы пайда болады. Сенім
сұрағы маңызды болып, монахтық өмір сүру тәсілі идеал ретінде қабылданады.
Кіп-кішкентай таңдамалы иконалар жоғалады, иконалардың көлемі ұлғайып,
ондағы бейнелерді түсіну оңай болды. Мемлекеттің экономикалық әлсіреуіне
байланысты монументальды сәулет өнерінің орнына камерлік кескіндеме өнері
келеді. Кешвизантиялық сәулет өнері декоративтігімен ерекшеленеді. Осы
кездегі ең танымал ескерткіштердің бірі – Хора шіркеуі, оның құрылысы XIII
ғасырдың соңында басталған.
1453 жылы Византияны Турция жаулап алды. Сөйтіп, византиялық өнердің
мыңжылдық даму тарихы аяғына жетті. Дегенмен, византиялық өнер Батыс Еуропа
өнеріне зор ықпалын тигізді.
2. Романдық өнердің стильдік формалары
2. 1 Франция өнері
Ұлы Карл империясының өмірі ұзаққа созылмады, оның құлдырауының алғашқы
белгілері императордың тірі кезінде-ақ байқалған болатын. Бұл процесс оның
жақын ізбасарлары тұсында одан әрі күшейе түсті. Карлдың ұлдары мен
немерелері билеген кезеңді сипаттайтын келіспеушіліктер мен өзара
қырқысуларға IX ғасырдың II жартысынан бастап, арабтар мен венгрлердің,
әсіресе, қатал нормандардың тоқтаусыз шабуылдары қосылды. Осыдан бастап
Еуропа ұзақ та бүкіл жерді қамтыған ауыр апаттар кезеңіне келеді. Көптеген
монастырьлар, қалалар, қамалдар құлдырады, сәулет ескерткіштері қиратылып,
бейнелеу және қолданбалы өнер шығармалары құртылды. Көркемөнерлік өмір
құлдырау кезеңіне келді. IX аяғы мен X ғасырдың басы арасындағы уақыт
ортағасырлық батыс өнері тарихындағы ең қараңғы кезең болды. Тек осы біздің
эрамыздың алғашқы мыңжылдығының соңындағы батыстың ең басты құдіретті
нормандардың Францияның солтүстігінде ұзаққа тоқталып, шабуылдары қысқарған
кезде ғана, Батыс Еуропа қайтадан тіршілік етудің орташа деңгейіне жете
бастады. Көптеген елдерде түбегейлі түрдегі феодалдық қатынастар орнап,
экономикалық өрлеу мен мәдениеттің жаңа өрлеуі байқала бастады. Оның жаңа
фазасы ашылады. Өнертану әдебиетінде, феодализм дамуының жоғарғы дәрежедегі
дамуы кезеңіне сәйкес келетін бұл фаза романдық стиль атауын алды. Бұл ұғым
XIX ғасырда, яғни, XI-XII жүзжылдық сәулет өнерінің ежелгі Рим сәулет
өнерімен байланысы (негізінен, жартылай циркульді аркалар мен бірігулердің
қолданылуы) анықталған кезде пайда болды. Романдық тілдер терминінің
ұқсастығы бойынша пайда болған романдық стиль атауы қарастырып отырған
кезең өнерінің бір ғана, маңызды емес жағын көрсетеді, дегенмен ол жалпы
қолданысқа енді. Негізінен, романдық кезең IX-XII жүзжылдықтарды қамтиды,
мұнда IX ғасыр – ерте кездегі, ал XII ғасыр кейінгі кезеңдегі романдық өнер
кезеңдері деп қарастырылады. Бүкіл Еуропаның жеке елдері мен облыстарының
хронологиялық шекаралары, дегенмен, бір-біріне сәйкес келмейді. Бұл
стильдің Италия мен Германияда таралуы XIII ғасырдың бірталай бөлігін
қамтыса; керісінше, Францияның солтүстік-шығысында XII ғасырдың II жартысы
– романдықтан кейінгі готикалық кезең болып есептеледі.
Феодализмнің табиғи тұрмыс басымдылығы, алмасудың дамусыз қалуы мен жеке
феодалдардың өзімшілдіктері мәдениет пен өнердегі құбылыстардың атақты
дәлеліне әкеліп соқты. Еуропаның XI-XII жүзжылдықтардағы сәулет өнері мен
жалпы өнері жергілікті мектептердің әртүрлілігімен ерекшеленеді. Дегенмен,
бұл кезең өнері бірліксіз болмады. Дәл осы уақытта ең алғашқы өзіне
жергілікті көркемөнерлік дәстүрлерді тәуелді еткен жалпыеуропалық стиль
қалыптасады 25.
XI-XII ғасырлардағы Еуропа мәдениетінің бірлігі алғаш қарағаннан-ақ
байқалатын әртүрлі облыстар мен елдер арасындағы кеңірек байланыстардың
болғандығымен шартталады. Оларды жүзеге асыруда маңызды рөл алғашында
шіркеу үлесіне тиген болатын.
XI-XII ғасырларда шіркеу мүмкіншіліктері шырқау шегіне жетті. Оның сол
кезеңдегі рухани өмірге деген әсері шексіз болды. Оның қолында, сонымен
қатар, зор материалдық құралдар орталықтандырылған еді. Әсіресе,
монастырьлардың маңызы жоғарылады. II мыңжылдықтың басына таман монахтықтың
жаңа ұжымдық формалары пайда бола бастайды. Көптеген монастырьлар
конгрегациялық жалпы жарлықпен біріккен байланыста болып, папаның билігін
ғана мойындайтын басты монастырьға бағынды. Осылайша, жалпыеуропалық
монастырьлық ұйымдар пайда болды, олардың ішіндегі ең құдіреттісін XI
ғасырда бургунд аббаттығы Клюни басқарды 26.
Шіркеу - өнер шығармаларының ең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... . 3
1. Византия өнерінің қалыптасу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... 6
1. Македониялық
Ренессанс ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .6
2. Коминиондық
Ренессанс ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .16
3. Палеологиялық
Ренессанс ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...17
2. Романдық өнердің стильдік
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..19
2.1 Франция
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .19
2.2 Германия
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
35
3. Италия
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 39
4. Испания мен Англия
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .43
3. Готика өнерінің қалыптасуы мен
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... 45
1. Франция
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 45
2. Германия
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...59
3. Англия
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..62
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .65
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Мәдениет адамзаттың жалпыөркениеттік
дамуының элементі болып табылады. Ол басқа да мәдениеттер сияқты, адамдар
үшін тектік құндылықтарды құрайды және адамзаттың прогресс жолымен
қозғалысында анықтаушы рөл атқарады. Мәдениет – адамзат данышпандығының
жемісі, ол – адамның рухани және материалдық қызметінің нәтижесі, бірақ
мұндай нәтиже белгілі бір дәрежеде адамнан өгейсінеді және өмірге келген
адамдардың тіршілік етуінің жағдайы мен алғышарттары ретінде көрінеді.
Мәдениет - әлеуметтік жағдайға, материалдық және рухани құндылықтарға ену
арқылы жасалатын, кодталатын және беріліп отыратын адамның ұрпақтан ұрпаққа
жеткізіліп отыратын шығармашылық энергиясы. Мәдениет адамзатты табиғат
кіндігінен ажыратады, табиғи күштердің толықтай тәуелділігінен құтқарады
және оны өзінің мақсаттарын жүзеге асыру үшін жеткілікті түрде ерікті
етеді.
Мәдениет – болмыстың адамзаттық тәсілі. Сондықтан, мәдениетті
құндылықтық, іс-әрекеттік және технологиялық сияқты әр түрлі позициядан
қарастыруға болады.
Өнер мәдениет дамуының рухани және материалдық көрсеткіші болғандықтан
оның өркениетте алар орны өте зор. Мәдениеттану мәселелері, әсіресе,
бұрыннан қалыптасқан құндылықтар жүйесін қайта қарау кезеңдерінде заман
талабына айналады. Осыған сәйкес өнер де заман талабына сәйкес, қоғамның
даму бағыттарына сәйкес, сонымен қатар, оның дүниетанымына сәйкес
қалыптасып, дамиды. Оның қоғам санасына деген идеологиялық әсері
айтарлықтай маңызды. Мәселен, діни сипаттағы өнер стильдері, олардың
құрылымдық жинақтылығы, сала-салаға бөлінуі, эстетикалық дүниетанымды
қалыптастыруы, тәрбиелік мәндігі зор маңызға ие.
Сонымен қатар, өнердің материалдық мәдениетті дамытуда, жаңа
құндылықтарды қоғам санасына енгізуде, қоғамның кеңістік мәдениетін
жақсартуда және қала мәдениетін қалыптастыруда алатын орны өте маңызды
болып саналады.
Өнер – тұлғаның сезімін, табиғатқа деген көзқарасын, өмірлік
философиясын, эстетикалық талғамын және адамның рухани даму деңгейін
көрсететін мәдениеттің маңызды құралы болып табылады. Таңбалы тастағы
кескіндер мен тағы адамдардың ырым-билерінен бастап, Рафаель мен
Микеланджелоның мәңгілік туындыларымен жалғасқан, халықтың шығармашылық
рухынан туған талай сұлу дүниелерсіз, өнер әлемінсіз, қандай мәдениеттің
болсын рухын сезіне алмаймыз.
Шынында да, өнер мәдениеттің алтын қазынасы, адамның ұлылығын білдіретін
ғажап көріністердің бірі – оның әсемдікке, сұлулыққа ұмтылуы, жамандық пен
жақсылықтың бет-әлпетін бейнелеуі болып табылады. Сонымен қатар, өнер –
техниканы дамытудағы қозғаушы күштердің бірі. Өйткені, бір ғана сәулет
өнерін алатын болсақ, мұнда, мәселен, әртүрлі машиналар, аппараттар, құрал-
саймандар қолданылды. Осының нәтижесінде адамзат өмірі айтарлықтай
жақсарып, қоғамдық қатынастардың жеңілдеуіне жол ашылды. Мүсін өнері
адамның көзқарасын бейнелеуде, оның құдыреттілігі мен маңыздылығын
көрсетуде зор мағанаға ие.
Сондықтан, “Ортағасырдағы Батыс Еуропа өнері” атты бітіру жұмысының
өзектілігі жоғары деп санаймыз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Аталмыш тақырып төңірегінде танымал
ғалымдар көптеген өз зерттеулерін жүргізді. Солардың арасынан ресейлік
Аверинцев С.С. [1], Бычков В.В. [2], Каждан А.П. [3-4], Курбатов Г.Л. [5-
6], Лазарев Л.Н. [7], Литаврин Г.Г. [8], Удальцова З.В. [9], сынды
тарихшы ғалымдар өз зерттеулерін арнады. Мәдениеттанушылар арасынан Ильина
Т.В. [10], Нессельштраус И.Г. [11] секілді ғалымдар еңбектерінің теориялық
және тәжірибелік маңызы жоғары.
Осы тақырыпты зерттеуші қазақстандық ғалымдарға келер болсақ, олардың
арасынан Ғарифолла Есім [12], Нұржанов Б.Ғ. [13], Ғабитов Т.Х., Мүтәліпов
Ж., Құлсариева А. [14] еңбектерін атап өтуге болады.
Зерттеудің мақсаты. Ортағасырдағы Батыс Еуропа өнерінің маңыздылығын
анықтау.
Зерттеудің міндеттері:
- ортағасырдағы Батыс Еуропа өнерінің идеологиялық бағытына талдау
жасау;
- сол кезеңдегі өнер стильдерін айқындау;
- ортағасырдағы Батыс Еуропа өнерінің эстетикалық құндылықтарын
анықтау;
- ортағасырдағы Батыс Еуропа өнерінің қалыптасу тарихын қайта
қарастыру;
- оның негізгі ағымдарына сипаттама беру;
- “романдық” және “готикалық” өнерлер ұғымдарының маңыздылығына
байланысты талдау жасау;
- ортағасырдағы Батыс Еуропа өнерінің қоғам санасына деген ықпалына
байланысты сипаттама беру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Ресейлік және қазақстандық ғалымдардың ой-
пікірлерін саралай келе, кейбір түсініктер қайта қарастырылды және
мәдениеттанудағы терминологиялық сөздікке кейбір анықтамалар аударылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы келесі қағида:
- ортағасырдағы Батыс Еуропа өнерінің бағыты тұлғаға ауысқаны,
рухани мәдениеттің дамуына және қоғам санасының өзгеруіне өз
ықпалын тигізді.
Зерттеуден алынған нәтижелер:
1. Ортағасырдағы Батыс Еуропа өнерінің қалыптасу тарихы қаралды.
2. Византия өнеріне, романдық өнерге және готикалық өнерге талдау
жасалды.
3. Оның діни сипаты анықталды.
4. Романдық және готикалық өнерлердің ерекшеліктері айқындалды.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі. Әдіснамалық тұрғыдан алғанда, осы
зерттеу жұмысында ортағасырдағы Батыс Еуропа өнеріне байланысты мәдени-
теоретикалық талдау қолданылды. Ал ортағасырдағы Батыс Еуропа өнерінің
қалыптасуы мен таралу тарихын айқындау үшін, оның ықпалын білу үшін
компаративистік тәсіл пайдаланылды. “Романдық” және “готикалық” ұғымдардың
мәнін айқындау үшін теоретикалық және логикалық талдау жасалынды.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеудің негізгі қағидасы мен
нәтижелерін ортағасырдағы Батыс Еуропа өнерінің негізгі сұрақтарын
түсіндіру үшін пайдалануға болады. Зерттеудегі мәліметтерді
мәдениеттануды, эстетиканы және жалпы өнерге қатысты арнайы курсты оқыту
барысында пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш
тараудан, тоғыз тараушадан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі 66 бет.
1. Византия өнерінің қалыптасу ерекшеліктері
1. Македониялық Ренессанс
Еуропаның ескі қалаларын көруге келген әрбір адам білетіндей, оның бет-
әлпетін қазіргі күнге дейін ортағасыр ескерткіштері айқындайды. Бірақ,
уақыт осы ескерткіштерді ескермеді. Көптеген еуропалық қалаларда көне
құрылыстардың тек ғана шамалы бөлігі сақталып, аман қалған. Дегенмен,
ортағасыр үнемі өзі туралы еске түсіріп тұрады. Қалалық басқару
органдарымен және қалалық шіркеу коммуналарымен соғылған мұнаралар күні
бүгінге дейін алаңдар мен көшелердің төбесінен қарап тұрғандай, ал белгілі
бір жерлерде князьдық қорғандардың қираған орындарын аңғаруға болады. Ал
ескі мөлтек-аудандарда орналасып, биік ғимараттардың арасында қысылып
тұрғандай күйге ұшыраған орта ғасырлық бюргер үйлерін көруімізге болады.
Кей жерлерде сәнді декор фрагменттері, рельефтер және шіркеу қасбетіндегі
мүсіндер, қала есіктеріндегі гербтер, ратуша жанындағы жауынгерлер
мүсіндері сақталған. Кейбір шіркеулерде түрлі-түсті витраждарды,
фрескаларды, ағаштан жасалған алтарьлар мен мүсіндерді көруге болады. Егер
біз музейге кіретін болсақ, онда түрлі-түсті эмальдармен сәнделген
қобдиларды, күмістен жасалған шыны ыдыстар мен кубоктарды, өте бағалы
шіркеу аспаптарын, сүйектен ойып жасалған әртүрлі бұйымдарды кездестіреміз.
Осылардың әрқайсысы үлкен өнер туындылары болып есептеледі.
Осы ескерткіштер қазіргі адамның жан-дүниесінде күрделі және қиын
сезімді оятады. Біз суретшілердің таусылмас қиялымен және тамаша
шеберлігімен таңданамыз. Көптеген суреттерден шығатын, сонда көрініс тапқан
әсерлі сезімдерді аңғармау мүмкін емес. Дегенмен, ондағы көп нәрселер бізге
түсініксіз. Өйткені, біз ондағы сюжеттерді жақсы тани алмаймыз, қиын діни
нышандардағы ерекшеліктерді ажырата алмаймыз. Мәселен, антикалық
аңыздардағы сюжеттер христиандық аңыздармен салыстырғанда, бізге олар аз
мөлшерде таныс. Дегенмен, Ежелгі Грек немесе Рим өнері біз үшін қол
жетерлік болып есептеледі, ал уақыт жағынан бізге жақындау орта ғасыр өнері
күңгірт мағына білдіретіндей. Оның себебі, бейнелердің ерекше
сипатталуында, яғни олардың, біз ойлайтын тамаша туралы көз-қарасымызға
сәйкес келмеуі. Осы туындыларды тану үшін, біз мүлдем басқа әлемге енеміз.
Егер біз орта ғасыр ескерткіштерін терең танығымыз келсе, олардың мән-
мағынасын түсінгіміз келсе, онда өз санамызда қалыптасқан әдетті
стереотиптерді уақытша ескермей, ортағасырдағы дүниетанымды ұғынуымыз
керек. Орта ғасыр өнерін тану процесі жақында ғана басталған іс-әрекет
десек қателеспейміз деп ойлаймыз. Өйткені, оған жүздеген жылдар бойы
үстемдік еткен қатыгез шешім ықпал етті. XV-XVI ғасырларда, яғни Қайта
өркендеу мәдениетінің гүлдену уақытысында, итальяндық тарихшылар
шығармаларында орта ғасыр – варварлық дәуір деген көзқарас қалыптасты. Дәл
осы кезде орта ғасыр өнерін готика деп атады, дәлірек айтсақ, варварлар
өнері деді.
Батыс Еуропа елдерінде феодализммен күрес жүріп жатқанда, осы көзқарас
өзгермей, сол қалпында қалды. Феодалдық құрылымның жаулары, шын мәнінде,
феодалдық мәдениеттің ымыраға келмейтін қарсыластары болды. Қайта өркендеу
дәуіріндегі итальяндықтарға қарағанда, француз ағартушылары орта ғасыр
өнеріне зор ашу-ызамен шабуыл жасады. Осыған көзіміз жету үшін, Жан Жак
Руссоның сөздерін еске түсірсек жеткілікті: Біздің готикалық шіркеулердің
порталдары оларды шыдап салғандар үшін масқара болып көрінуде. Руссо және
оның пікірлестері үшін ортағасырдың барлық өнері ескі режимнен туындаған
өшпенді нәрсе болды, демек, оның жойылуы дұрыс шешім болып табылды. Содан,
орта ғасыр ескерткіштері шынында да қиратылды. Әсіресе, олардың көбісі
XVIII ғасырда Францияда болған буржуазиялық революция кезеңінде құртылды.
Тек, феодализммен күрес аяқталғаннан кейін ғана, орта ғасыр өнерін басқаша
көзқараспен бағалауға мүмкіндік туды. Ең бірінші болып орта ғасыр өнерін
ашқан XIX ғасырдың бірінші жартысындағы жазушы-романтиктер болды. Сөйтіп
ескерткіштерді зерттеу жұмысы басталды. Бізге осы зерттеулердің нәтижесі –
орта ғасыр, еуропаның көркем мәдениетінің дамуындағы маңызды кезең екенін
көрсетті. Қазіргі тарих ғылымында орта ғасыр деп феодализм дәуірін айтады.
Ол Еуропада көптеген жүз жылдарға созылды – Рим империясының құлдырауынан
бастап (V ғасырдың соңы) XVII-XVIII ғасырларда болған буржуазиялық
революцияларға дейін.
Өнер және мәдениет тарихшысы үшін орта ғасыр кезеңі басқа уақыттық
мерзімді қамтиды. Мәселен, оның аяқталуы XIV-XV ғасырлар, яғни феодализмге
қас болған Қайта өркендеу мәдениетінің пайда болу кезеңі. Дегенменде, орта
ғасыр өнерінің даму уақыты мың жылды қамтиды. Осыған орай, осындай ұзақ
мерзімнің ішінде оның үлкен өзгерістерге ұшырауы таң қаларлық дүние емес.
Егер біз Еуропадағы жеке облыстар мен елдердің көркем мәдениетінің
жергілікті ерекшеліктерін еске түсіретін болсақ, онда әрине алуан-түрлі
шығармалардың болуы ғажап емес. Бірақ, оларда бір жалпылық қыр көрсетіп
тұрды. Оларда үнемі болған белгілердің бірі – біріншіден, анық көрініс
тапқан шіркеудің ықпалы, екіншіден, халық шығармашылығына жақын болуы.
Шіркеудің ықпалы феодалдық қоғамның барлық мәдениетін қамтиды.
Энгельстің пікірі бойынша: Орта ғасыр дүниетанымы көбінесе теологиялық
сипатта болды. Ішкі біртұтастығынан айырылған еуропалық әлем, сарацин деген
жалпы сыртқы жауға христиандық идеямен бірігіп қарсы тұрды. Әртүрлі халық
өкілдерінен, топтарынан құрылған батысеуропалық әлем католицизммен бірікті.
Осы теологиялық біртұтастық тек идеялық тұрғыда ғана болмады. Ол тек қана
папа түрінде емес, ол иерархиялық және феодалдық бастамада ұйымдастырылған
шіркеу түрінде де өмір сүрді. Әр елдің барлық жерінің тең жартысына қожалық
етіп, шіркеу феодалдық қоғамда үлкен күш пен ықпалға ие болды. Шіркеу
феодалдық жерлерге ие бола отыра, әртүрлі мемлекеттер арасындағы шынайы
байланыс жүйесіне айналды; өзінің феодалдық ұйымымен шіркеу феодалдық
бастамада негізделген зайырлы мемлекеттік құрылымға діни дәріптеме берді.
Сонымен қатар, діни басылар жалғыз білімді класс болып есептелді. Осыған
сәйкес шіркеулік догма әртүрлі сананың негізі және қайнар көзі деп танылды.
Құқықтану, жаратылыстану, философия ғылымдарының мазмұны шіркеу іліміне
сәйкестендіріліп, сол ілімнен негіз алатын болды 15.
Осы жағдай толық күйінде өнерге де қатысты. Өйткені, орта ғасыр өнері
тек шіркеуге бағынышты болғандығынан емес, бірақ әрине, шіркеу шығармашылық
туындыларына деген ең маңызды тапсырушы болды. Дегенмен, орта ғасыр өнері
діни ой-сана тұрғысында қалыптасты. Осы кезеңдегі шіркеулік және зайырлы
өнер стилі жағынан бірдей болды, оның себебі – шіркеу уағыздаған ілімде.
Қазіргі уақытқа дейін жеткен және сақталған ортағасырдағы Еуропа өнер
ескерткіштерінің басым көпшілігі христиандық культпен тығыз байланысты.
Мұның себебі, қасиетті деп саналған шіркеу ескерткіштері, зайырлы
ескерткіштерге қарағанда жақсы сақталған. Дегенмен, ортағасырдағы зайырлы
өнер жақсы дамыған деген баға алды. Бірақ, шіркеуліктермен салыстырғанда
зиялылардың тапсырысы аз мөлшерде болды. Ортағасырдың ерте кезеңінде тек
императорлық және корольдік сарайлар өзінің сән-салтанатты жиһаздармен
ерекшеленіп, үй іші монументальды әшекейлермен декорацияланды. Феодалдық
тұрғын-үй қорған түрінде болды.
Ұзақ уақыт бойы сеньорлар және серілерге арналған көптеген көркем
шығармалар қолданбалы өнердің бұйымдары болды. Сарайлардағы әшекейлер,
әдеттегідей тек капеллаларда кездесті, тұрғын-үй және салтанатты ғимараттың
қабырғалары кілемдермен сәнделді, өйткені керек жағдай туа қалса оларды
басқа сарайға ауыстыру оңай еді. Тек ортағасырдың соңында, XIV-XV
ғасырлардан бастап мүсін өнері және кескіндеме өнерін ақсүйектер қорғандары
мен сарайларын безендіру үшін үлкен мөлшерде қолдана бастады. Осы уақытта
қалалардың дамуына байланысты зайырлы өнердің маңызы арта түсті, сонымен
қатар, көпестік корпорациялар, қолөнер цехтарының, ал кей-кездерде бюргер
өкілдерінің тапсырыстарының көбейуіне байланысты оның саны арта түсті.
Орта ғасыр суретшілерінің маңызды мақсаты үлкен шіркеулер салу және оларды
безендіру болды. Шіркеу сәулет өнерінде, мүсін өнерінде және кескіндеме
өнерінде жасалған ережелер мен канондар орта ғасыр өнерінің барлық сипатын
және көрінісін айқындады. Өнер шіркеу қолында бұқараға ықпал етуші шынайы
күштің нағыз өзі еді. Шіркеу оның ықпалын, оның барлығына қол жетерлік
екендігін, яғни әр тілде сөйлейтін және білімсіз адамдарға да ықпалының зор
екенін ерте бағалады. IV ғасырда шіркеу қызметкері Нил Синаит үлкен
шіркеулерде бейнелердің болғанын қалады, оның себебі: жазуды білмейтін
және қасиетті кітапты оқи алмайтын адамдар суреттерге таңдана қарап, шын
ықыласпен құдайға қызмет еткен жандарды көріп, олардың бойында осындай
қылықтарға әуестену ынтасы пайда болу үшін қажет 16.
Өнер – білімсіздерге арналған библия деген формула бүкіл орта ғасыр
аралығында өзінің маңыздылығын сақтады. Шіркеу иелік еткен мол байлық оған
үлкен шіркеулерді әдемі етіп безендіруге мүмкіндік берді. Оған кірген адам
өзін ерекше әлемде екенін сезінді. Францияда XII ғасырдың басында саяси
және шіркеу қайраткері, аббат басшысы болған Сен Дени Сугерияның айтуы
бойынша, алтын жалтырағы және шіркеудегі асыл заттардың жалтылдауы адамның
жан-дүниесінде әсерлі сезім қалдырып, осы жерде құдай берекесінің бар
екенін білдірді. Бірақ осындай сезімді адамның сана-сезімінде және жан-
дүниесінде тудыру шіркеу өнерінің ең маңызды мақсаттарының бірі болды.
Ортағасырдағы өнерге діни идеяларды насихаттау амалы ретінде қарады, дәл
осы жағдай оның шіркеу үшін маңыздылығын білдірді. Оның ең маңызды
мақсаттарының бірі діншілдік нанымға бағыт беру, жол сілтеу болды.
Осыны орындау үшін өнер шіркеу доктринасының рухына сәйкес келуі керек
еді, яғни бұл аскетизм доктринасы. Ертедегі шіркеу әкелері Иероним және
Августин тұжырымдағандай, жердегі тіршілік о дүниелік өмірмен салыстырғанда
маңызсыз. Орта ғасыр шіркеуліктерінің ойынша, өмір қиындық пен зұлымдыққа
толы, оның әдемілігі алдамшы және өткінші, ал дене - өлмес жанның кісені.
Жердегі өмірдің қиындығы мен азабы адамда көріксіздік сезімін тудырады.
Орта ғасырда Христос денесінің көріксіздігі туралы тезис ұсынылды.
Сондықтан, өнер, жер құбылыстарының асқан сұлулығын көрсетпеу керек еді.
Осылайша антикаға қарсы идеал құрылды. Адам денесінің сұлулығына тағзым
етудің орнына оны рухани бастамамен басу үрдісі ашылды. Шіркеулерде
түсініксіз, пропорционалды емес, бедеусіз мүсіндер бейнесі пайда болды. Екі
ақиқат туралы шіркеу ілімі орта ғасыр өнерінің символдығын тудырды.
Суретшінің ең басты мақсаты құдайшыл немесе діни бастаманы көрсету болды.
Шынайы формалар жер өмірінен кейінгі болатын символдарға айналды. Бірақ ол
үшін заттар мен мүсіндерді бейнелеу жоғарғы табиғи көрініс ретінде
қабылдануы керек еді. Оларды шынайы өмірден алшақтату маңызды шарттардың
бірі болды. Өнер табиғатқа еліктеуін тоқтатады. Көргеннен алынған әсерді
шынайы жеткізуден бас тартып, орта ғасыр суретшісі өзінің назарын
сезімдерді көрсетуге, бейнелеуге аударады. Оның таңдағаны азаптану сезімі.
Әрине, бұған шіркеудің ықпалы өз септігін тигізді. Оның іліміне сәйкес,
азаптану – тазартушы от және жалын, одан адам жаны бекілген болып шығады.
Азаптану культі адамдарды өмірдің барлық қиындықтарымен келістіру керек
еді. Орта ғасыр суретшілері ғажайып айқындықпен қорқынышты апаттар
көрінісін суреттей бастайды. Барлық жерде қан төгіс, біз барлық жерде
адамсыз қатыгездіктің үлгісін көреміз. Жұмақтан қуылған Адам-ата мен Хауа-
ана азаптануға душар болған, Қабыл ағасын өлтіреді, Иродтың жауынгерлері
сәбилерді аяусыз қырады, күнәһарлар тұзақ отында қиналады, ал Христос болса
өлім мен азап арқылы өмірден өтеді 17.
Осы бейнелерді көріп, орта ғасыр тарихын есіңе түсіресің – олар
тоқтаусыз соғыстар , ашаршылық, инквизиция алауы, жойқын эпидемиялар,
серілердің қарақшылық істері.Тынышсыз және бұлдыр бейнелерде өмір тынысы
сезіледі. Біз осы жерде орта ғасыр өнерінің басқа жағына келеміз, яғни оның
шынайы негізі мен халық шығармашылығының жақындығына тоқталуы. Орта ғасыр
шіркеулерінің мүсін өнерін және кескіндеме өнерін тек қана шіркеулік
доктринаның көрінісі ретінде қарастыру адасудың бір түрі болар еді. Бұл
өнердің мазмұны өте кең. Онымен таныса отыра, біз шіркеу қойған шектеулерге
қарамастан, ондағы шынайы өмір көрінісінің бар екенін аңғарамыз. Бұның
себебі, шіркеу тек қана діни ұйым болған жоқ. Орта ғасыр шіркеуі – ірі
феодал болды. Ол жерлерге қожалық етті, соғысқа қатысты, саяси күреске
белсене араласты, оның епископтары қару алып жүруге құқығы болды. Өмірмен
тығыз байланыса отыра, ол оның ықпалынан қаша алмады. Сонымен қатар, шіркеу
дін ілімінің символдарын дұрыс түсінбейтін көрермендердің көзқарастары және
талғамдарымен санасатын болды. Ықпалды және әсерлі болу үшін өнер барлығына
ашық болуы тиіс еді. Туындыларды шығарушы орта ғасыр қол өнершілерінің
көркемдік шығармалары халық шығармасының түп тамырына негізделді 18.
Шіркеу өнердің идеялық басшысы және тапсырыс беруші рөлін атқарды, ал
оның жасаушысы және көрермені халық болды. Осы жағдай орта ғасырдың барлық
көркем мәдениетінің сипатына әсер етпей тұра алмады, сонымен қатар, дәл
осындай ерекшелік оның өшпес құндылығына себепші болды. Халық шығармашылығы
христиандық мотивке жат шіркеулердің декоративті жиһаздардың қйнар көзіне
айналды. Бұл жерде жанрлық көріністерді, билеуші күлдіргіштерді, айтысып
жатқан қажыларды, аңның артынан қуып жүрген аңшыларды және құдайға құлшылық
етуші сықақтық бейнелерді кездестіруге болады. Әсіресе көптеген аңдар,
ажарсыз жандар мен құбыжықтар кездеседі. Көп басты мақұлықтар, ит басты
адамдар, маймылдар, бақалар, ергежейлілер капительдерден және сарай
терезелерінен қарап, қасиетті бейнелерді қоршап алған. Осының барлығы аббат
немесе епископ ұйымдастырған шіркеуді безендіру бағдарламасына кіргенін
көзге елестету мүмкін емес. Кейбір зерттеушілер осындай бейнелерді діни
нышан тұрғысында түсіндіруі толық табыспен аяқталмады. Теологтар
шіркеулердегі осындай бейнелерге қарсы болғаны туралы мәліметтер бар.
Сонымен қатар, монастыр басшылары кей-кездерде осындай жат өнермен күрес
жүргізуге талпынды. Кромальды шығармаларды жойу үшін арнайы инспекторларды
жіберіп отырды. Бірақ теологтар бұған көнуге мәжбүр болды. Халықтың
қиялымен пайда болған бейнелер шіркеулерде мекендеуін жалғастыра берді.
Сонымен қатар, олар көрермендер талғамына сай келді және мұнымен санаспау
мүмкін емес еді. Орта ғасыр өнері өзінің ұзақ тарихында белгілі бір жалпы
белгілерді сақтай отыра, ондаған жүз жыл ішінде күрделі және қиын даму
жолынан өтті. Еуропаның орта ғасыр өнер тарихы үш кезеңге бөлінеді:
романдыққа дейін (VI-X ғғ.), романдық (XI-XII ғғ.) және готикалық (XIII-XIV
ғғ.). Бірінші кезең Еуропада феодализмнің қалыптасуымен байланысты, екінші
– оның жетілу кезеңімен байланысты, үшінші – орта ғасыр қалаларының жоғары
дәрежеге жетуімен байланысты. Осы кезеңдердің атаулары шартты. Романдық
өнер термині XIX ғасырда пайда болған ( романдық тілдер терминінің
ұқсастығы арқылы пайда болған).
Ортағасырдағы Еуропа өнері осылайша дамыды. Орта ғасыр тарихын,
мәдениетін зерттеушілердің пікірінше, орта ғасыр – бұл күңгірт ғасырлар
тоғысы деген атауға сәйкес келеді дейді. Дегенменде, орта ғасыр мәдениеті,
өнері өте жоғары деңгейде дамыған. Бірақ діннің және шіркеудің үстемдігінің
кесірінен оған оң баға беру мүмкін болмады. Еуропада христиандық сананың
басым болуы орта ғасыр мәдениетіне зор ықпалын тигізді. Рим империясы
құлдырағаннан кейін христиан дінінің астанасы Византия қаласы болды.
Осындай жағрапиялық және мәдени ортаның өзгеруі Византия өнерінің пайда
болуына себеп болды. Византия өнері романдық және готикалық өнерлерге
қарағанда мағынасы жағынан ерекше болып келеді. Өйткені, Византия өнері
христиан дінінің ішіндегі православиялық ағымнан нәр алып соған негізделді.
Сөйтіп, Византия ең бірінші христиандық империяға айналды. Византия
империясы – Рим империясының шығыс бөлігінде IV ғасырдың аяғында пайда
болған мемлекет. Ол XV ғасырдың ортасына дейін өмір сүрген. 330 жылдан
бастап астанасы – Константинополь болды. Оны алғаш гректің Византия атты
бұрыңғы қонысының орнына 326 жылы император Константин салғызған. Византия
атануы осыдан.
395 жылы екіге бөлінген Рим империясы құл иеленушілік құрылыстың құлауы
нәтижесінде әлеуметтік-саяси ауыр дағдарысқа ұшырады. Құлдардың,
колондардың (ұсақ жер жалдап алушылардың) қарулы көтерілісі германдықтардың
шапқыншылығымен ұштасып, V ғасырда Батыс Рим империясының күйреуіне әкеліп
соқты. Құл иелену құрылысының дағдарысы Шығыс Рим империясын да қамтыды.
Алайда мұнда қауымдық ерікті шаруалар көп болғандықтан дағдарыс күшті
болмады. Осындай және басқа да тарихи жағдайлардың нәтижесінде Шығыс Рим
империясында құл иелену құрылысы қоғамдық-экономикалық жаңа деңгейге көшуге
ұзақ уақыт жол бермеді. Құл иелену құрылысының қалдықтары Батысқа қарағанда
мұнда ұзағырақ сақталды. Византиядағы құл иелену құрылысының дағдарысына
тән ерекшеліктер әлі жете зерттелмеген, құл иелену мен феодализмге өту
дәуірі жөнінде де тарихшылар арасында бірыңғай пікір жоқ 19.
Варварлардың үздіксіз шапқыншылығына тойтарыс беріп, император Юстиниан
I (527-565) тұсында Византия өзі шабуылға шықты. 533-534 жылдары Солтүстік
Африканы, 535-555 жылдары Италияны, ал 554 жылы оңтүстік-шығыс Испанияның
бір бөлігін жаулап алды. Бірақ бұл жерлерде құл иелену тәртібін қайта
орнатпақ болған әрекеті сәтсіздікке ұшырады, сөйтіп VI-VII ғасырлардың
аяғында әлгі аймақтар Византияның қол астынан бөлініп шықты. Құл
иеленушілердің қатігез саясаты Византияның өзінде шаруашылықтың құлдырауына
әкеліп соқты. VII ғасырда Византия жерінің көпшілігіне славяндар орналасып,
Болгар мемлекеті құрылды. VII ғасырдың орта шенінде арабтар Месопотамия,
Сирия, Палестина мен Египетті жаулап алды. Византияның едәуір жерінде
славяндардың қоныстануы қауымдық қатынастардың кең таралуына әкеп соқты;
салық төлеушілер мен әскерлер негізінен еркін шаруалардан құрылды. VIII
ғасырда Византияда тәңірі бейнесіне табыну қозғалысы – шіркеу меншігіне
қарсы қозғалыс кең өріс алды. Бұл монастырьлардың орасан зор байлығын әскер
басшыларының иелігіне айналдырғысы келген императорлар Лев III (717-741)
мен Константин V бұл қозғалысты солардың мүддесіне пайдалануға тырысты.
Халық қозғалысының өрістеуінен (Фома Славияниннің 821-823 ж. көтерілісі)
қорыққан үкімет 843 жылы тәңірі бейнесіне табынуды қалпына келтірді. IX-XI
ғасырларда Византияда еркін қауым мүшелері мен әскери қоныстардың жерлері
тартып алынып, шаруалар басыбайлылыққа айналдырылды. Македон әулеті билеген
кезде феодалдық құрылыс үстемдік алды. Бір орталыққа бағынған күшті
мемлекеттік аппаратты император басқарды; оның билігіне шек қойылмады.
Византияда шіркеу зор рөл атқарды. Шаруашылық, саяси жағынан бұрын маңызы
зор болып келген Византия қалаларының рөлі өсе түсті. Күшейіп келе жатқан
феодалдарға қарсы күресте қала халқының жоғарғы топтары орталық үкіметті
қолдады. К. Маркстің ойынша, Шығыс пен Батыс арасындағы алтын көпір болып
атанған Константинополь сауда мен қолөнердің аса ірі орталығына айналды.
Ежелгі орыс мемлекетімен қатынастар Византияның сыртқы саясатында X
ғасырдан бастап зор маңызға ие болды. Киев князьдарымен бірқатар
соқтығыстан кейін екі ел арасында сауда және мәдени байланыс дамыды.
Болгарияның әлсірегенін пайдаланған Византия императоры Василий II
Болгаробойца 1018 жылы Болгарияны жаулап алды. XI ғасырда Византияда
феодализмге көшу процесі аяқталды. Византияның әлсіреу кезеңі басталды
20.
Византия Кіші Азиядан түгел дерлік және Оңтүстік Италиядағы соңғы
иеліктерінен айрылды. Қауіп төнген кезде үстем таптың топтасуы және
шетелдік жасақтардың көмегі Алексей I Комининге 1091 жылы
Константинопольдің іргесіне дейін келген печенегтердің шабуылы мен
нормандарды тойтаруға мүмкіндік берді. I-крест жорығында салжұқтардың
жеңілуі нәтижесінде Византия Кіші Азияның едәуір бөлігін қайтарып алды.
Жалдамалы әскерлер мен флоттың өсуі, мемлекеттік аппараттың нығаюы XII
ғасырда Византияның уақытша күшеюіне себеп болды, бірақ ауыр алым-салық,
аяусыз феодалдық қанау халық қозғалысын жиілете түсті. Феодалдық ыдырау
күшейіп, Ангелдер әулеті (1185-1204) билеген Византияның күші әлсіреген
кезде төртінші крест шорығына қатысушы Батыс Еуропа феодалдары 1204 жылы
Константинопольді алып, Латин империясын құрды. Басып алынбаған жерлерде
Эпир деспотаты, Трапезундия, Никея империялары құрылды. 1261 жылы Никея
императоры Михаил Палеолог жат жерлік басқыншыларды жек көрген халық
бұқарасының көмегіне сүйеніп, Константинопольді жаудан азат етті, сөйтіп
Византия империясын қалпына келтірді. Тауар-ақша қатынастарының дамуына
байланысты Византияда XIV-XV ғасырларда шаруалардың жіктелуі күшейіп,
феодалдардың үстемдігі бұл процеске бөгет жасады; бірқатар жерлерде
басыбайлылық тәртіп күшейді.
Византия империясының әдебиеті көне және орта грек тілдерінде жазылған.
Византия әдебиетінің дамуы IV-VI ғасырлардан басталып, Константинопольді
түріктер жаулап алған соң (1453) тоқтаған. Византия әдебиеті – Византия
тану ғылымында аз зерттелген саланың бірі. Византия әдебиетін зерттеу XIX
ғасырдың аяғында басталды. Буржуазия идеологтары (француз ғалымы Ш. Диль,
неміс ғалымы К. Крумбахер) діни тақырыптарға негізделген деп, Византия
әдебиетін зерттеуге жете мән бермеген. Орыстың прогресшіл зерттеушілері (Ф.
И. Успенский т.б.) мен кеңес византистері (М. В. Левченко, Е. Э. Липшиц)
Византия әдебиетінің әр жанрда өркендегенін, өзіндік ерекшелігін ашып,
дүние жүзі мәдениетіне қосқан үлесін анықтады. Феодализм тұсында билеуші
таптың мақсатын көздеген діни әдебиет үстемдік алды. Халықтық әдебиет те
өзінің өсуін тоқтатпады. Бұған ақсүйек монах әйел Касия, патриарх Иоанн
Граматик, Игнатий, Фотий шығармалары мен энциклопедияға ұқсас Мириобиблон
атты анықтамалар жинағы дәлел. Бұл жинақта 280-дей антикалық шығармаға
сипаттама берілген. Славяндар үстемдігі кезінде Византия әдебиетіне
славянның ертегісі, эпос, мақал-мәтелдері ене бастайды. Үстем тап өкілдерін
тұспалдап сынаған жануарлар туралы эпос молайды. Бұл тұста Константин
Багрянородный, Свида, Симеон Метафраст, Христофор Митиленский, Николай
Колликл, Феодор Продром және т. б. еңбек етті. Олардың ішінде ода,
эпиграмма сияқты поэзиялық үлгілерді молырақ қалдырған Михаил Пселл еңбегі
ерекше. Сондай-ақ, Н. Акоминат, Л. Византийскийдің шығармалары Византия
әдебиетінің классикалық үлгісі болып табылады 21.
XIV-XV ғасырларда феодалдық езгінің қысымына қарсы күресуші гуманистер
тобы пайда болды. Бұл ағымның ой-пікірі Минуил Хрисолор, Гемист, Плифон,
Виссарион Никейский шығармаларында айғын көрінді. Константинопольді
түріктер жаулап алған кездегі халықтың ауыр халін бейнелейтін қайғылы
жоқтаулар халық арасына кең тарады. Константинополь құлағаннан кейін де
Византия әдебиеті көрші халықтар әдебиетіне ұзақ жылдар игі ықпал етіп
келді.
Византияда монументальды кескіндеменің ең сүйікті техникасы өрнек болды.
Егер антикада өрнек пен ғимараттың еденін безендірген болса, енді мұндай
композицияларды дуалдарға да істей бастады. Бастапқыда, Римдегі қасиетті
Константин мавзолейінде өрнек орнаменттік болды. Онда христиандық нышандар
қолданылды: жүзім, жүзім сабағы – христос қанының символы, тауыс – мәңгі
өмірдің символы болды. Көркемдік мәндегі ансамбль интерьерінің ең бағалысы
Реваннадағы Витал шіркеуінде құрылды. Өрнектер алтарьда шоғырланды.
Фигуралар сәулет өнерінің құрылымына бағынды. Әшекейлік негізіне Христостың
құрбан болу идеясына біріккен нышандық бағдарлама қойылды. Апсидтің төменгі
ярусындағы өрнектерде император Юстиниан мен оның әйелі Феодораның
салтанатты шығу көрінісі бейнеленген. Фигуралардың пропорциялары созылған,
киімдердің астындағы дене көлемі сезілмейді. Барлық бейнелер жалтылдаған
алтын фонда берілген.
Византия – икона жазудың отаны. Иконалар тақтайларға жазылған.
Византияда көбінесе капиростық тақтайлар қолданылды. Жеке тақтайлардан
қалқанды шегелеп, ол майысып кетпес үшін оның теріс жағына арнайы
қысқыштарды қатырған. Тақтай кепкеннен соң оған сызықтармен қоршалған
қобдишаға ұқсас шұңқыр жасалған. Содан соң оны өткір затпен тырмалап
ортасына кенепті жабыстырған, ал оның үстінен тағы желім жағылған. Бір-екі
тәулік өткеннен соң ол әктелген. Әк кепкеннен кейін тақтай левкасталып,
кеуек таспен ажарланған. Сөйтіп, алдын ала қара бояумен сурет жасалынып,
фигуралар мен бастардың және нұрлардың контурлары тырналып, кейін оған
алтын мен бяуды жағу оңай болды. Негізінде, бояулар минералды пигменттерден
құрылды. Икона темпера арқылы жазылған. Темпера дегеніміз әртүрлі
бояулардың қосындысынан жасалған бояуларды араластыру амалы болып табылады.
Сонымен қатар, оған құрғақ пигментті де қосқан. Пигменттердің арасында –
киноварь (қызыл түсті минерал), қызыл бояу, жоса, ақшыл бояу, сары бояу
үшін арналған сиена, натуральды ультрамарин, лазурит, индиго, мыс, қорғасын
ақшылы, қара түсті бояулар болды. Осы пигменттерді араластырғанда алуан-
түрлі түстің бай көрініс алатындығы анық. Икона жазудың ерекшелігі –
белгілі бір бояу қабатын тек толық кепкен қабаттың үстіне жағу болып
саналады. Суретші бояуларды белгілі бір ретпен жағады. Бірінші ая жағылады,
содан кейін таулар, ғимараттар, киімдер, ал ең соңында бет-әлпет болады.
Негізінде, киімдер бірінші түспен жазылған, содан үстіңгі жағы ақ түспен
жағылған. Сөйтіп, көлеңкелерге сарғыш түсті бояу жағылған. Жұмысты
аяқтағаннан кейін суретші киімдерден бос дене бөлігін өзіндік етіп жазды.
Алдын ала жағылған санкирге қайтадан қызыл қоңыр бояумен сурет салынды
(санкир - негіздің қара аясы). Бет-әлпеттер майда жағуларға ақ түсті аялар
жағылып, реттік жолмен жазылды, ал бояулар қабаттарының арасындағы
шекаралар тушпен боялды. Жұмыс аяқталғаннан соң оны өңдеу үшін алтын немесе
күміс қолданылды, оларды желімен жабыстырды. Иконаның түсін анық ету үшін
олифтік май жағылды. Икона жазу мақсаты – құдайды дене бейнесінде көрсету.
Біздің заманға дейін жеткен иконалар VI ғасырға жатады. Иконалардың
арасында ең маңызды рөл ойнайтын Христос бейнесі. Оның көтерілген оң қолы
бата беруді білдіреді, ал сол қолында інжілді ұстап тұр. Құдай бейнелерін
көпшілікке сурет жүзінде жеткізу үшін кескіндемелердің ерекше түрі құрылды.
Онда әулиенің сыртқы түрінің болуы міндетті болды. Ареопагит түстің
нышандары туралы ілімді ойлап шығарды. Қызыл және күлгін түстерді
біріктіретін шие түсі Христос бейнесін білдірді, көк түс – тазалықты, қызыл
– құдай отын, қызыл күрең – патшалық бейнені, жасыл – жастық шақты, ақ түс
– құдай бейнесін білдірді. Христосты шие хитонында бейнеледі, ал құдай
ананы көк түсте бейнеледі. Византиялық икондардың аясы немесе фоны алтын
түсте болды. Кейде фигуралардың контурларын және барлық киімді алтынмен
жалатып жасады. Христиан дінінде алтын мәңгілік жарықтың символын білдірді.
Бейнедегі алтын оған мистикалық сипат берді. Шіркеудегі иконалардың көбісі
литургиялық нышанға негізделді. Сонымен қатар, бір-бірін қайталамайтын
көркем бейнелер шығарылды.
Ғибадатханалық сәулетшілік.
Византия өнерінің гүлденуі Юстиниянның басқарған кезеңімен байланысты.
Юстиниянның патшалық құрған кезінде Византия империясының астанасында
отызға жуық шіркеу салынды. Исидор және Тралл Қасиетті София шіркеуін
тұрғызды. Шіркеудің ұзындығы 70 метр болды. Күмбездің биіктігі 50 метр, ал
диаметрі 31 метрді құрды. Оның қырыққа жуық терезесі болды. Осы шіркеуді
салу үшін он мың жұмысшы еңбек етті. Шіркеудің сәулеттік келбетінің культ
талаптарына бағынуына байланысты VI-VII ғасырлардың соңында бірінші
жоспарға крест күмбезді шіркеулер тұрғызу талабы алғы иконалардың бірі
болды. Византиялық өнердің құлдырауы иконаларға тағзым етуге тиым салған
730 жылы шыққан эдиктімен байланысты. 843 жылғы шіркеу соборы иконаға
тағзым етуді діннен азғандық деп санады. Сөйтіп, икона өнері Византия
мәдениетінен бір жолата шектелді. Иконаға қарсы күресу кезеңі өнерде
зайырлы тақырыптардың дамуына үлкен үлесін қосты. VIII ғасырда декор өнері
гүлденіп, орнаменттік өнер дамыды. Византиялық өнердің жаңаша гүлденуі
Македониялық династияның өкілдері кезінде орнады. Оның негізін Василий I
салды 22.
Иконаға қарсы күрес кезінде жойылған икона жазу дәстүрі, Македониялық
династия кезінде қайта қалпына келеді. Сонымен қатар, діни өнердің негізіне
қойылған басты мән-мағыналық және көркемдік канондар бекітіледі. X ғасырдың
бірінші жартысындағы өнерді Македониялық Ренессанс деп атайды. Өйткені,
Константинопольдың білімді топтары антика өнеріне өздерінің бейілділігін
танытты. Осы кезде Константинопольдағы қасиетті София шіркеуін өрнектермен
әшекейлеу басталды. X ғасырдың екінші жартысында өнер саласында
классицизмге деген ғашықтық сақталды, бірақ рухтанған бейнелерді ойлап
табуға деген талпыныс күшейе түсті. XI ғасырдың бірінші жартысында
византиялық өнерде түбірлі өзгеріс байқала бастады. Бейнелер қатаң және
аскеттік мағынада жасалды. Бет-әлпеттер қатып қалды, фигуралар қимылсыз
болды. Осындай аскеттік бағыт алған өнер күшті рухани ықпалдың әсерінен
пайда болды. Оған өз септігін тигізген жаңа дін ілімін ұстанған Симеон
болды. Ол мистикалық діни ілімнің жақтаушысы еді. XI-XII ғасырларда
византиялық өнердегі өрнектерге тек қисық сызықты үстірттік тән болды, олар
күмбездер мен апсидтер. IX-XI ғасырлардағы константинопольдық сәулет
өнерінің дамуы ойылған орындарды кеңейту талпынысымен сипатталады, сонымен
қатар, дуалдар бағыналармен ауыстырылған және кірпішпен қалауға көшкен.
Осыдан византиялық өнердің жаңа кезеңі басталды. Ол Коминиондық Ренессанс.
2. Коминиондық Ренессанс
XI-XII ғасырлар арасындағы кезең Коминиондық Ренессанс деп аталады. Ол
осы кезеңге билік еткен династияның атымен байланысты. Осы уақытта өнер
гүлденеді. XI ғасырдың екінші жартысында византиялық өнер аскетизмнен және
монументальды формалардан бір жолата алшақтайды. Рухқа толы, әдемі, кіп-
кішкентай (миниатюралық) көріністе жасалған бейнелердің жаңа түрі пайда
болады. Осы кезде иконалардың жаңа түрі дүниеге келеді. Демек, бір ай бойы
шіркеулік күнтізбе бойынша құрметтелген әулиелер мен мейрамдарды
бейнелейтін иконалар. Осындай иконалардың үстірті реттік горизонтальды
сызықтарға бөлініп, олардың орнына шіркеулік күнтізбеге сәйкес әулиелердің
және мейрамдардың шағын фигуралары қойылды. XII ғасыр жаңа тенденцияларға
бай болды. Ғасырдың басында көптеген үлкен өрнекті иконалар пайда болды.
Олар Константинопольдегі Паммакаристос Құдай ана шіркеуі үшін арнайы
шығарылған Иоанн Крестші, Құдай ана Одигейрия иконалары. Осы
иконалардағы көркемдік тіл айқындалғанымен, симметриялық құрылымымен,
бастың дөңгелек формасымен, барлық линиялардың сызығымен, іс-қимылдың
жоқтығымен ерекшеленеді. Осы уақыттағы басқа бағыт ұстанған өнердің
классикалық тепе-теңдігі сәнді рухтылықпен үйлесті. Осы түрдегі ең әйгілі
икона Владимирлік Құдай ана болды. Ол XII ғасырдың бірінші жартысында
Константинопольда пайда болды. Содан кейін оны Владимирге апарды, яғни оның
атауы осыған байланысты. Ол Құдай ана Елеуса иконасының түріне жатады
23.
XII ғасырдың екінші жартысында византиялық өнер көп бейнелігімен
ерекшеленеді. Классикалық бағыттан басқа күшейтілген мәнерлі бейнелер пайда
болды. Суретшілер осы мәнерлі бейнені көбірек қолдана бастады. Сыртқы
мәнерлік және ішкі күйініш күші өзекті мәселелердің біріне айналды.
Бейненің күшті спиритуализациясы ерекше экспрессивтік немесе
динамикалық стильді тудырды. Осындай стильдегі иконалар тұзаққа кіру
және қасиетті Екатерина шіркеуінің Синай тауына Үлгеру (Успение) иконасы
болды. Осы иконаларда тынымсыз қимылдар, абыржығандық және динамика анық
байқалады. Камерлік және тар тағы бір ағым кешкоминиондық маньеризм деп
аталады. Оған элеганттығымен ерекшеленетін формалар, ракурстар, қимылдар
тән. XII ғасырда Константинопольдегі ең маңызды құрылыстардың бірі болып
Пантрократор шіркеуі саналды.
3. Палеологиялық Ренессанс
Византия тарихындағы кеш өнер кезеңін Палеологиялық деп атайды.
Өйткені, ең соңғы билеуші династия Палеологтар болған. Бұл уақыт Византия
империясының ықпалы мен күші бәсеңдей түскен кез еді. Осы кезде түріктердің
Византияға басып кіру қауіпі анық болатын. Дегенмен, осындай саяси, тарихи
дағдарысқа ұшырайын деп тұрған Византияда өнер гүлдене бастады. Икона жазу
өнері жоғары дәрежелі болып, әртүрлі стилистикалық түсіндірмелер пайда
болды. 1204 жылы IV крест жорығының серілері Византия территориясын басып
алып, Константинопольді тонап және өртеп жіберді. Осындай жағдай 1261 жылға
дейін сақталды. Бірақ жаңа династияның императоры Михаил VIII Палеолог
Константинопольді қайтарып алды. Осындай ұлттық кемсіту жағдайында эллин
мәдениетіне деген қызығушылық арта түсті, жергілікті көркемдік мектептердің
маңызы күшейтілді, орталықтағы мәдениет аймақтарға ауыса бастады. Сөйтіп,
ұлттық мектептер гүлдене бастады. XIII ғасырдың соңында өнерде бейнелер
үлкейтіле бастайды, онда анықтық, қарапайымдылық, қысқа айтушылық
байқалады. Осындай кескіндеменің тұжырымдық және монументализмдік стилі XI
ғасырдың бірінші жартысындағы ескі византиялық өнерге ұқсайды, бірақ онда
аскеттік мағына жойылған. Шіркеудің салтанатты ұлылығы және айбынды
тыныштығы Аспан патшалығының бейнесі ретінде бекітілді. XII ғасыр өнерінің
ең басты арқауы жаңартылған классикалық идеал болды. Осы өнер өзін толық
фреска түрінде көрсетті. Тұрмыстық иконалардың ерекше түрі пайда болып,
онда әулие бейнесі кесекпен қоршалған. Сонымен қатар, оның өмірі және ол
жасаған ғажайыптар суреттелген. Олардың сюжеттері литургиялық ән-әуендерге
негізделген. Иконаларда әдебиеттілік және әңгімелік мезеттер пайда болды.
Мәселен, қасиетті Николай Марликийдің иконасында оның туылғаны туралы сцена
суреттелген. Әулиенің өмірлік оқиғасының реттілігі толық сақталмаған. XIII
ғасырдың соңында византиялық өнерде батырлықты суреттейтін бейнелер пайда
бола бастады.
XIV ғасырдың басындағы нәзік және таңдамалы византия өнері Андроник II
Палеологтың сарай айналасында пайда болған сарайлық мәдениеттің камерлік
тармағы болды. Оның бірінші сипаты - өткен антикаға деген ғашықтық және
антикалық шығармалардың барлығын тануға деген құштарлық. Өнердің тақырыбы
шіркеулік болды, бірақ классикалық модель міндетті үлгіге айналып оның
стильдері мен формалары антикалық болды. Көптеген иконалар темпера
техникасында жазылды. Фигуралардың пропорциялары дұрыс, іс-қимыл икемді,
позалар тұрақты болып келеді. Палеологиялық классицизмнің иконалары
орындалуы жағынан өте әдемі болды. Суретшілер колонналарды коринфидік
капителиялармен бірге, декоративтік бетперделерді көрсетуді жақсы көрді
24.
XIV ғасырдың 30 жылдарында билікке күрес және азаматтық соғыс басталды.
XIV ғасырдың 50 жылдарында Византияда саяси және шіркеулік жағдай өзгерді.
Мемлекеттік билік тұрақталынып, шіркеулік айтыс-тартыс соңына жетіп
аяқталды. 1351 жылы Соборда Григорий Палама жеңіске жетіп, оның исихия
туралы ілімі көпшіліктің қолдауына ие болды. Палама ілімінің маңызы мынада:
адамның жаны ерекше күйге келтіріліп, содан ол құдай күшін өзіне қабылдай
алады. Көркемдік бейнелерде ынта қою, уайымдаушылық күшейіп, гармония мен
тыныштық жоғалады, ішкі сезімнің өткір абыржылығы пайда болады. Сенім
сұрағы маңызды болып, монахтық өмір сүру тәсілі идеал ретінде қабылданады.
Кіп-кішкентай таңдамалы иконалар жоғалады, иконалардың көлемі ұлғайып,
ондағы бейнелерді түсіну оңай болды. Мемлекеттің экономикалық әлсіреуіне
байланысты монументальды сәулет өнерінің орнына камерлік кескіндеме өнері
келеді. Кешвизантиялық сәулет өнері декоративтігімен ерекшеленеді. Осы
кездегі ең танымал ескерткіштердің бірі – Хора шіркеуі, оның құрылысы XIII
ғасырдың соңында басталған.
1453 жылы Византияны Турция жаулап алды. Сөйтіп, византиялық өнердің
мыңжылдық даму тарихы аяғына жетті. Дегенмен, византиялық өнер Батыс Еуропа
өнеріне зор ықпалын тигізді.
2. Романдық өнердің стильдік формалары
2. 1 Франция өнері
Ұлы Карл империясының өмірі ұзаққа созылмады, оның құлдырауының алғашқы
белгілері императордың тірі кезінде-ақ байқалған болатын. Бұл процесс оның
жақын ізбасарлары тұсында одан әрі күшейе түсті. Карлдың ұлдары мен
немерелері билеген кезеңді сипаттайтын келіспеушіліктер мен өзара
қырқысуларға IX ғасырдың II жартысынан бастап, арабтар мен венгрлердің,
әсіресе, қатал нормандардың тоқтаусыз шабуылдары қосылды. Осыдан бастап
Еуропа ұзақ та бүкіл жерді қамтыған ауыр апаттар кезеңіне келеді. Көптеген
монастырьлар, қалалар, қамалдар құлдырады, сәулет ескерткіштері қиратылып,
бейнелеу және қолданбалы өнер шығармалары құртылды. Көркемөнерлік өмір
құлдырау кезеңіне келді. IX аяғы мен X ғасырдың басы арасындағы уақыт
ортағасырлық батыс өнері тарихындағы ең қараңғы кезең болды. Тек осы біздің
эрамыздың алғашқы мыңжылдығының соңындағы батыстың ең басты құдіретті
нормандардың Францияның солтүстігінде ұзаққа тоқталып, шабуылдары қысқарған
кезде ғана, Батыс Еуропа қайтадан тіршілік етудің орташа деңгейіне жете
бастады. Көптеген елдерде түбегейлі түрдегі феодалдық қатынастар орнап,
экономикалық өрлеу мен мәдениеттің жаңа өрлеуі байқала бастады. Оның жаңа
фазасы ашылады. Өнертану әдебиетінде, феодализм дамуының жоғарғы дәрежедегі
дамуы кезеңіне сәйкес келетін бұл фаза романдық стиль атауын алды. Бұл ұғым
XIX ғасырда, яғни, XI-XII жүзжылдық сәулет өнерінің ежелгі Рим сәулет
өнерімен байланысы (негізінен, жартылай циркульді аркалар мен бірігулердің
қолданылуы) анықталған кезде пайда болды. Романдық тілдер терминінің
ұқсастығы бойынша пайда болған романдық стиль атауы қарастырып отырған
кезең өнерінің бір ғана, маңызды емес жағын көрсетеді, дегенмен ол жалпы
қолданысқа енді. Негізінен, романдық кезең IX-XII жүзжылдықтарды қамтиды,
мұнда IX ғасыр – ерте кездегі, ал XII ғасыр кейінгі кезеңдегі романдық өнер
кезеңдері деп қарастырылады. Бүкіл Еуропаның жеке елдері мен облыстарының
хронологиялық шекаралары, дегенмен, бір-біріне сәйкес келмейді. Бұл
стильдің Италия мен Германияда таралуы XIII ғасырдың бірталай бөлігін
қамтыса; керісінше, Францияның солтүстік-шығысында XII ғасырдың II жартысы
– романдықтан кейінгі готикалық кезең болып есептеледі.
Феодализмнің табиғи тұрмыс басымдылығы, алмасудың дамусыз қалуы мен жеке
феодалдардың өзімшілдіктері мәдениет пен өнердегі құбылыстардың атақты
дәлеліне әкеліп соқты. Еуропаның XI-XII жүзжылдықтардағы сәулет өнері мен
жалпы өнері жергілікті мектептердің әртүрлілігімен ерекшеленеді. Дегенмен,
бұл кезең өнері бірліксіз болмады. Дәл осы уақытта ең алғашқы өзіне
жергілікті көркемөнерлік дәстүрлерді тәуелді еткен жалпыеуропалық стиль
қалыптасады 25.
XI-XII ғасырлардағы Еуропа мәдениетінің бірлігі алғаш қарағаннан-ақ
байқалатын әртүрлі облыстар мен елдер арасындағы кеңірек байланыстардың
болғандығымен шартталады. Оларды жүзеге асыруда маңызды рөл алғашында
шіркеу үлесіне тиген болатын.
XI-XII ғасырларда шіркеу мүмкіншіліктері шырқау шегіне жетті. Оның сол
кезеңдегі рухани өмірге деген әсері шексіз болды. Оның қолында, сонымен
қатар, зор материалдық құралдар орталықтандырылған еді. Әсіресе,
монастырьлардың маңызы жоғарылады. II мыңжылдықтың басына таман монахтықтың
жаңа ұжымдық формалары пайда бола бастайды. Көптеген монастырьлар
конгрегациялық жалпы жарлықпен біріккен байланыста болып, папаның билігін
ғана мойындайтын басты монастырьға бағынды. Осылайша, жалпыеуропалық
монастырьлық ұйымдар пайда болды, олардың ішіндегі ең құдіреттісін XI
ғасырда бургунд аббаттығы Клюни басқарды 26.
Шіркеу - өнер шығармаларының ең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz