Алматы қаласындағы экономиканы мемлекеттік реттеу ерекшеліктері
КІРІСПЕ
1 БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АЙМАҚТЫҚ САЯСАТТЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1. ҚАЗАҚАСТАНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МӘНІ
1.2. Қазақстан республикасының экономикасының мемлекеттік аймақтық саясатын басқару негіздері
1.3. Қазақстан республикасындағы аймақтық дамытуды мемлекеттік реттеу
2 БӨЛІМ. АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Алматы қаласының экономикалық даму жағдайын талдау
2.2. Алматы қаласының экономикалық жағдайын көтеруге арналған стратегиялық жоспарлар мен жобалар.
3 БӨЛІМ. АЙМАҚТАҒЫ ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТІК РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ
3.1. Қазақстан республикасының аймақтарындағы басқару жүйесін жетілдіру жолдары
3.2 Аймақтық дамудың негізгі басымдылықты бағыттарын анықтау
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АЙМАҚТЫҚ САЯСАТТЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1.1. ҚАЗАҚАСТАНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МӘНІ
1.2. Қазақстан республикасының экономикасының мемлекеттік аймақтық саясатын басқару негіздері
1.3. Қазақстан республикасындағы аймақтық дамытуды мемлекеттік реттеу
2 БӨЛІМ. АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Алматы қаласының экономикалық даму жағдайын талдау
2.2. Алматы қаласының экономикалық жағдайын көтеруге арналған стратегиялық жоспарлар мен жобалар.
3 БӨЛІМ. АЙМАҚТАҒЫ ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТІК РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ
3.1. Қазақстан республикасының аймақтарындағы басқару жүйесін жетілдіру жолдары
3.2 Аймақтық дамудың негізгі басымдылықты бағыттарын анықтау
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Қазіргі экономикалық әдебиеттерде нарыққа өту барысында аймақтық
экономикалық саясат мәселелеріне көп көңіл бөлінеді. Бірақ, аймақ саясаты
аймақтық экономикалық саясаттың нақты бір көзқарасы жоқ десек болады.
Аймақтық саясат – көпмағыналы ұғым, әртүрлі мәндерде кеңінен
қолданылады. Көбінесе осы ұғым қолданылатын сипаттамадағы негізгі
3 проблемаларды көрсетуге болады:
1. Билік және атқарушы органдар және биліктің аймақтық органдары
арасындағы әртүрлі түрдегі қарым-қатынастарды сипаттау;
2. Кәсіпкерлік және өмір деңгейі жағдайында мағыналы аймақтық
өзгешіліктерді игеру мақсатымен және территориялдық құрылымды
дамытуға мемлекеттің араласуы;
3. Аймақтық және саясатын сипаттауда: әлеуметтік, экономикалық,
өндірістік, аймақтық және тағы басқалар
Экономикалық, саяси, мәдени байланыстардың негізігі аспектісі
тұлғалардың әлеуметтік топтар арқылы қоғаммен өзара іс-әрекеттесуін
сипаттайды. Сондықтан да экономикалыө процестер қандай да бір әлеуметтік
сипатқа ие болады, содан белгілі бір салдарға алып келеді.
Радикалды әлеуметтік-экономикалық реформаларды ғылыми негіздеу үшін
рыноктық қатынастардың дамуы мен қалыптасуы жағдайында үлкен мәнге аймақтық
эконеомика ие болып отыр. Тек аймақтын барлық табиғи, экономикалық-
әлеуметтік, демографиялық, географиялық және тағы басқа ерекшеліктері мен
жағдаларын жан-жақты қатаң есепке алу ғана, экономиканың өсуі мен
әлеуметтік процестердің жақсаруына қатысты негізгі тапсырмалар мен
мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
Аймақтын әлеуметтік процестердің дамуын мемлекеттік саясат, қазіргі
кездегі тез арада шешуді талап ететін өзекті мәселелердің бірі.
Нарықтық қатынасқа өту кезінде халықтың өмір сүру деңгейі төмендеуі
қоғамда әлеуметтік қысымның күшеюіне әкелді.
Бағаның тұрақты өсуі, олардың ырықтандырылуы мен халықтың табыс
деңгейінің жеткіліксіздігі сияқты өткір әлеуметтік мәселерді тез арада
шешуде, жоспардың ең басты кезегінде тұр.
Қазақстан үшін жұмысбастылық оның демографиялық құрылымының есебімен
мәселерді шешу өзекті болып келеді. Жұмысбастылықтың дәстүрлі қалыптасқан
территориялды өзіндік ерекшеліктері жұмыс күші мол және жұмыс күші
жетіспейтін аймақтарды бөлуге әсер еткен демографиялық жоспардың
ерекшеліктеріне байланысты.
Жұмыссыздықтың қауіпті салдарына әкелместен бұрын, Үкімет, атқарушы
билік, парламент бірқатар шараларды қабылдау қажет.
Объектісі ретінде әлеуметтік жағдайын мемлекеттік саясат ерекшеліктері
мен проблемаларын қарастыруда Алматы қаласы алынды. Бұл біріншіден, басқа
қалалармен салыстырғанда әлеуметтік құрылымы жағынан күрделірек, сондай-ақ
халықтың жоғарғы деңгейдегі икемділігі (әлеуметтік, территориялды және
т.б.). Екіншіден, шаруашылық, сонымен қатар территорияның инфроқұрылымын
менгеру деңгейінің жоғары болуы. Зерттеу пәні – аймақтағы әлеуметтік
процестерді басқару ерекшеліктері мен халықтың тұрмыс жағдайы болып
табылады.
Бітіру жұмысының мақсаты Алматы қаласы мысалында әлеуметтік процестерді
мемлекеттік саясат мәселелерін кешенді оқып, қарастыру.
Бітіру жұмысының басты мақсатына жету үшін келесідей тапсырмаларды шешу
қажет:
- ҚР әлеуметтік экономикалық аймақты реттеудің теориялық және
әдістемелік аспектілерін қарастыру;
- Алматы қаласының әлеуметтік процестерін мемлекеттік саясат
мәселелерін талқылау;
- әлеуметтік сфера салаларын инвестициялау ерекшеліктері мен
мәселелерін ашып қарастыру;
- аймақтағы әлеуметтік процестерді мемлекеттік басқаруды жетілдіру
жолдарын іздеу;
1 БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АЙМАҚТЫҚ САЯСАТТЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МАҢЫЗЫ
1.1. ҚАЗАҚАСТАНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МӘНІ
Қазіргі экономикалық әдебиеттерде нарыққа өту барысында аймақтық
экономикалық саясат мәселелеріне көп көңіл бөлінеді. Бірақ, аймақ саясаты
аймақтық экономикалық саясаттың нақты бір көзқарасы жоқ десек болады.
Аймақтық саясат – көпмағыналы ұғым, әртүрлі мәндерде кеңінен
қолданылады. Көбінесе осы ұғым қолданылатын сипаттамадағы негізгі 3
проблемаларды көрсетуге болады:
1. Билік және атқарушы органдар және биліктің аймақтық органдары
арасындағы әртүрлі түрдегі қарым-қатынастарды сипаттау;
2. Кәсіпкерлік және өмір деңгейі жағдайында мағыналы аймақтық
өзгешіліктерді игеру мақсатымен және территориялдық құрылымды дамытуға
мемлекеттің араласуы;
3. Аймақтық және саясатын сипаттауда: әлеуметтік, экономикалық,
өндірістік, аймақтық және тағы басқалар.
В.С. Жихаревич келесідей анықтама береді: “экономикалық саясат –
құрастырылған мақсаттарға жету мүддесінде аймақта өткізілген белгілі бір
концепцияны, экономикаға реттеуші әсер етуші”. Аймақтық экономикалық саясат
үш құраушылардан тұрады: субъект, объект және мақсаттар. Аймақтардың
өздерімен жүргізілген аймақтық саясат – бұл нақты бір территорияда
жергілікті жағдайларды қосқанда кеңістіктегі тараптайтын сферасының барлық
элементтердің өзара және келісілген бұзылмайтын дамыту үшін жасалуы тиіс.
Мемлекеттік аймақтық саясат жерлерде аймақтық саясаттық қабілетсіздігін
қамтамасыз етуге бағытталған. Аймақтық саясаттың объектісі – аймақ
арасындағы өзара байланыстар және қатынастар.
Қазақстанның басты аймақтық мүддесі қазіргі кезде, жергілікті
құрылымдарды қолдау ретінде, Қазақстан Республикасының әрбір аймағы өзінің
ішкі потенциалын максималды қолдануы және мемлекеттік көмек мүмкіндіктеріне
көп сенбей жалпы қазақстандық жағдайлар құру болып табылады.
Орталық үкімет аймақтық саясаты елімізді дамытудың жалпы ұлттық
мақсаттары шегінде жүзеге асырылады және экономика жағдайына тәуелді.
Экономикалық дағдарыс кезеңінде экономикалық мақсаттарды иеленеді,
экономикалық өсу кезеңінде - әлеуметтік мақсаттар болады. Қазіргі уақытта,
Қазақстан үшін аймақтық даму мақсаттарына төмендегідей түрлерін пайдалану
пайдалы және мүмкін болып есептеледі:
1. Әр аймақтағы халықтың тұрмыс-жағдайы деңгейін теңестіру. Еліміздегі
жүргізілген реформалар аймақтық бөліністердің тез көтерілуіне әкелді.
Аймақтық экономикасын дамыту ерекшеліктеріне төмендегідей негізгі
факторлар әсер етеді:
- өнеркәсіптік дамудың табиғи-шикізаттық база спецификасы;
- еңбек потенциалының сипаты және тұрғындары;
- аймақтық шаруашылық жинақталған құрылымы;
- аймақтың шаруашылық жағдайда жиналған дәстүрлері;
- еліміздің басқа аймақтарымен экономикалық байланыстарды дамытудың
болмауы немесе қолда бар мүмкіндіктері.
1. Аймақтық даму мақсаты – дипрессивті аймақтарды құрылымдық қайта құру.
Бірінші мақсаттан айырмашылығы теңестіру саясаты жалпы барлық мемлекет
үшін жүргізілетінімен ерекшеленеді. Депресивті аймақтарды қөұрылымдық қай
құру тек ірі жалпы мемлекеттік юағдарлама көмегімен жүзеге асырылады,
кейбір аймақтарда бұл тапсырманы орындай үшін қажет ресурстардың
жетіспеушілігі болады. Мемлекеттің негізгі функциясы, артта қалған
территорияларды жоғары дамудағы аймақтардың деңгейіне дейін көтерілу,
бірақ халықтар зардап шекпеуі тиіс.
2. Аймақтардың кешенді дамуы бірдей деңгейде жалпы мемлекеттік сияқты
экономикалық дамудың жеке аймақтық мақсатымен сәйкес келеді. Жергілікті
аймақтық мүдделер берілген территорияның барлық элементтерінің тепе-
теңдік дамуымен келісіледі.
3. Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету. Бірақ бұл мақсатты жүзеге
асыруда ауырлық түсіп тұрған аймақтарға экономикалық өсуді көтеру
қажеттілігін ұмытпау керек 2.
Мемлекеттің аймақтық саясаты – мемлекет пен аймақ арасындағы өзара
қатырастар ретінде әсер ететін және кеңістіктік, аймақтық аспектіде
еліміздің экологиялық. әлеуметтік, экономикалық, саяси басқару бойынша
қызмет сферасы болып табылады.
Аймақтық саясаттың мәні және тапсырмалары бар және оларды жүзеге
асырудың тәжірибелік жолдарының көзқарастары бар. Аймақтық саясат
тапсырмаларын нақты қою үшін еліміздің кеңістікті айырмашылық себептерін
көрсету қажет. Оларға жататындар төмендегідей:
- еліміздің жеке аймақтарындағы кәсіпкерлікті және табиғи-климаттық
жағдайының айырмашылығы;
- аймақтың продуктивтілігін анықтайтын табиғи ресурстарды пайдалану
бағыты, саласы және масштабы. Бұл фактор тек ауыл шаруашылық,
пайдалы қазбаларды шығару ғана емес, өнеркәсіпті орналастыру
жағдайына және халықтың өмір сүру жағдайын ұйымдастыруға да әсер
етеді;
- аймақтың терең немесе қатпарлы жағдайы, соның әсерінен көлік шығыны,
баға өсуіне әкеледі. Бұл аймақтың көлік және байланыс қызметтерінің
нашарлығына оның экономикалық дамуын қиындатады;
- инновация енгізумен артта қалуы, өндірістің ескі құрылымы;
- агромеграциондық артықшылық (аймақтағы салааралық байланыстардың
қиылуы) және агромеграциондық жетіспеушіліктер (қайта орналастыру);
- елдің экономикалық дамудағы тенденциясы;
- тауар өндірісіне әсер ететін технологиялық даму стадиясы;
- жалпы және аймақтық саясаттың формалары, саяси жағдайы;
институтционалды факторы: аймақтық автономия деңгейі, аймақтық даму
тарихы және басқалары;
- орналастырудың физикалық факторлары: аэропорт, көлік жүйесі,
өндірістік алаңдардың бар болуы немесе жоқ болуы, байланыс
жүйелерін қамтамасыз етілуі, өндірістік инфроқұрылым;
- жергілікті кәсіпкерлермен негізделген фирманы үлкен сыртқы бақылау
немесе фирманың шағын салмақ үлесі;
- әлеуметтік-мәдени факторлар: урбанизация деңгейі, халықтың білім
деңгейі, ғылыми орталықтардың бар болуы және тағы басқа;
- орталықпен жүргізілетін экономикалық макросаясатты жүргізудің
аймақтық есепке алынбауы;
- орталық пен аймақ арасындағы құқықтары мен міндеттерін шектеу
процестерінің аяқталмауы;
- аймақтық жүйеде және жеке аймақ арасында халық кірістерінің
диференциа процессінің бақыланбауы.
Нарықтық қатынастар экономикалық елдерде аймақтық дамытуда мемлекеттің
араласуының екі негізгі мақсатын бөліп қарастырады:
- “әділдік”, яғни барлық аймақ тұрғындары жақсы тұрмыс-жағдайға
жетудің тең мүмкіндіктерінде экономикалық қызметті орналастыру болып
табылады;
- “тиімділік”, жалпы ұлттың тұрмыс-жағдайы мақсатында әр аймақтың
өндірістік потенциалын тиімді пайдалануды талап етіледі. Бұл екі
мақсат қарама-қайшы да біріңғай да болуы мүмкін. Мысалы,
экономикалық өсу кезеңінде бірінші мақсат болса, дағдарыс кезеңінде
– екінші мақсатты қолданады
Қазақстанның аймақтық экономикалық саясаты унитарлық мемлекет саясаты
ретінде құрылуы керек, бірақ, бұған қоса федеративті мемлекеттердің
аймақтық саясат қағидаларымен сәйкес келуі қажет. Біріншіден, аймақтық
экономикалық саясат, орталық үкіметпен сияқты аймақтық биліктерімен де
жүргізілуі тиіс. Бізге белгілі қазіргі кезде негізі пайда өндіруші
салаларда, әсіресе отын-энергетикалық кешенінде қалыптасады. Тек орталық
үкіметте жалпы елдің экономикалық өсуді ынталандыру, жалпы әлеуметтік
шиеленісуді азайту үшін аймақ және сала арасындағы пайданы тиімді қайта
бөлуді, елдің экономикалық дамудағы терең аймақтық және салалық
диспропорцияны қысқартуға мүмкіндік беретін тұрақты экономикалық өсу
траекториясына шығуға, республиканың іс белсенділігін дамытуды көздейді.
Сондықтан, Қазақстанның қазіргі даму этапының проблемасы болып аймақтық
экономикалық саясат шығару және механизмдерін жасау болып табылады.
Екіншіден, барлық аймақтарда жалпы мемлекеттік қаржылық ресурстарына
қол жеткізу және тең құқық болуы керек, сонымен қатар, макроқұралдарды
пайдалануда тең құқықтық монетарлы, фискалды және сауда саясаты болуы тиіс.
Аймақтық саясат құрылымы
Сурет 1
Аймақтық экономикалық саясат құжаттарымен шешуге мүмкін болатын
Қазақстанның қазіргі даму этапының негізгі проблемаларына біздің
көзқарасымызға байланысты төмендегілер жатады:
1. орталық Үкіметпен жүргізілген экономикалық реформалар
шараларының жергілікті жағдайларына адаптация;
2. Қазақстан Үкіметі, аймақтық биліктермен аймақтық экономикалық
саясат координациясы;
3. әлеуметтік-экономикалық жағдайларды тұрақтандыру және
экономикалық көтерілу траекториясына шығу;
4. кәсіпкерлікті дамыту және өмір сүру қызметі жағдайында аймақтық
айырмашылық минимумына мәліметтер жинау 7.
Нарықтық жағдайларда бірінші екі проблема макросаясат пен координация
қаражаттарымен, ал кейінгі екеуі макро-микросаясат қаражатымен шешіледі.
Егер Үкімет макроэкономикалық саясатты жүргізудегі аймақтық ерекшеліктеріне
көңіл аудармаса, әлсіз аймақтық экономикалық саясатжүргізеді, осыған орай
аймақтар территориалды немесе басқа да мүдделері бойынша бірігуді бастайды.
Еліміздің аймақтық экономикалық саясатын құруда “донор” және )реципиент”
аймақтардың қарсылығының пайда болуына жол бермеу керек, әйтпесе ол бірлік
экономикалық кеңістіктің құлдырауына әкелуі мүмкін, соңында Қазақстанның
бүтінділігі мен мемлекеттігінің құлдырауына әкеліп соғады.
Аймақтық саясаттың мақсатты функциясы ең алдымен экономиканың қайта
құрулар және экономиканың құрылымдық қайта құруларынан шығады. Экономиканы
реформалау кезіндегі экономикалық реформалар тереңдігін және әлеуметтік-
экономикалық жағдайын сипаттайтын негізгі параметрлері бойынша аймақ
дифференциациясы болады, ресурстарды территориалды қайта бөлуде жабық
каналдар, бірінші кезекте қаржылық жаңай туады. Осы аймақтарда процестердің
нәтижесінде басқа аймақтардың сәйкесінше тездетілген дамуда барлық
әлеуметтік-экономикалық сфераның құлдырауына әкелуі мүмкін.
Экономикалық мақсаттар негізінен өндіргіш күштерді орналастыру факторы
ретінде инвестицияны орналастыруды мемлекеттік реттеуден тұрады, осыған
орай мемлекеттің рөлі өндіріс факторының мағынасы қаншама көп болса,
соншама жоғары болады.
Әлеуметтік мақсат экономикалық мақсаттармен тікелей байланысты,
олардың жетістігіне мемлекет пен аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму
стратегиясының негізгі мақсаты бағытталған. Әлеуметтік мақсаттарға жетуде
мемлекеттің рөлі әлеуметтік әділдік және азаматтардың теңдігі ретіндегі
демографиялық қоғамның осындай қағидаларынан тікелей шығады 8.
Нарықтық экономикаға өту барысындағы аймақтық саясат біршама
динамикалы. Экономикадағы сәтсіздікте басқарушы орталар жауапкершілікті
аймақтардың жетекшілеріне аударуға тырысады және, керісінше мемлекеттік
деңгей нарықтық механизмде аймақтық саясат қажеттілігіне күнән туғызады,
және бұл алдымен экономикалық аспектілерде пайда болады. Бұл – аймақтық
саясаттың динамикасына субъективті жақындау, осымен қоса әртүрлі
экономикалық саясат жүргізуде орталықтың аймаққа қатынасының объективті
себептері бар. Кейбір аймақта мемлекет тарапынан нарықтық экономиканың
қалыптасу үшін жалпы құқықтық режимді қолдау жеткілікті, басқасында
экономикалық белсенділікті ынталандыру қажет, үшіншіден, аймақтық
экономикаға оның ішінде мемлекеттік капитал салуға экономикалық және
әкімшілік әсер ету әдістері қажет 7.
Экономикалық саясат, еліміздің және оның жеке бөліктерінің
экономикалық жағдайын қамтамасыз ету және қойылған даму мақсаттарына жетуге
әсер беретін проблемаларды шешу болып табылады. Ал, аймақтық саясаттың мәні
жалпы ұлттық мақсаттарға жету үшін аймақтық дамуды басқару қатынастарынан
тұрады.
Экономикалық теорияда 2 деңгейі бар, яғни
1. макроэкономикалық
2. микроэкономикалық.
Макроэкономикалық деңгей – бұл экономикаға бүтіндей және оның жеке үй
секторына қатысты белгілі құбылыстар мен процесстердің сипаттамалары. Бұл
деңгейде шаруашылықтың жалпы құрылымы талданады, экономикалық жүйенің ірі
элементтерінің арасында маңызды байланыстар бекітіледі. Сәйкес, негізгі
көрсеткіш ретінде шығады: өнімнің жалпы көлемі, жұмысбастылықтың жалпы
деңгейі, кіріс пен табыстың жалпы көлемі, бағаның жалпы деңгейі.
Микроэкономикалық деңгей, керісінше нақта шаруашылық бірлік қызметінің
талдауымен байланысты: сала, фирма және кәсіпорын, жеке үй шаруашылығы.
Талдауда, болжауда өндіріс көлемі және нақты өнім бағасы көрсеткіштері,
белгілі бір кәсіпорында жұмысбастылар саны, жеке алынған фирма кірістері
мен шығындары жатады 5.
Жалпы, аймақтық экономикалық саясатты жетілдіру, шығару және оны
жүзеге асыру өте қажет.
1.2. Қазақстан республикасының экономикасының мемлекеттік аймақтық
саясатын басқару негіздері
Соңғы жылдары экономиканы аймақтық басқару мағынасы көп қолданылып
жүр. Қазіргі кезде, негізгі орынды әлеуметтік-экономикалық және экологиялық
мақсаттар, сонымен қатар еліміздің экономикалық даму жетістіктеріне жету
жолдары алады.
Аймақтық экономика – бұл экономика білім жүйесіндегі ең маңызды
салалардың бірі болып табылады. Аймақтық экономикалық пәні, Қазақстан
Республикасының өндіргіш күштерін әлеуметтік-экономикалық аумақтық
орналастыру және оның экономикалық салаларын дамыту, аймақтардың маңызды
табиғи-экономикалық, демографиялық және экологиялық ерекшеліктерін, оған
қоса аймақаралық, ішкі аймақтық және мемлекетаралық экономикалық
байланыстарды зерттейді. Басқаша айтқанда, аймақтық экономиканы зерттеудің
маңызды құралы болып қоғамдық ұдайы өндірістің кеңістіктік аспектісін
зерттеу болып саналады.
Аймақтық экономика білімнің ғылым саласы ретінде, аймақтық аспетіде
әлеуметтік инфрақұрылымының және өндіргіш күштердің барлық элементтерінің
қағидаларын, заңдылықтарын зерттеумен, талдаумен және болжаумен айналысады,
сонымен қатар экологиялық талаптары мен әлеуметтік-экономикалық дамытудың
жалпы стратегиясын қосқанда өндіргіш күштерді орналастыру бағыттарын
негіздеумен; республика мен аймақ экономикасын және аймақаралық
экономикалық байланыстарын зерттеумен, шаруашылық аумақтық ұйымын зертеумен
айналысады.
Аймақтық экономика Қазақстанның табиғи ресурстық потенциалын, оның
аймақтарын, тұрғындарын, еңбек ресурсын және қазіргі демографиялық
проблемаларын қарастырады, сонымен қатар нарықтық қатынастардың құрылу және
оның аймақтарының экономикалық деңгейін талдайды. Әлемдік шаруашылық
жүйесінде еліміздің алатын орнын, экономикасының құрылдылық қайта құру
бағытын, нарыққа өту кезіндегі өндіргіш күшті орналастыру факторларын
анықтайды және шаруашылық құрылымын зерттеп, оны тиімді пайдалану жолдарын
қарастырады1.
Аймақтық экономика анықтамасына келмес бұрын, бірінші территория аймақ
деген ұғымдарға түсінік беріп өтелік. Территория – бұл географиялық
жағдаймен және тағы басқа да белгіленген белгілі бір территорияны
сипаттайтын, жердің беткі қатты шектелген бөлігі. әртүрлі белгілері бойынша
басқалардан ерекшеліктерін және оның элементтерін құрайтын өзара байланысты
бүтінділікке ие территорияны анықтайды. Аймақ территориядан белгілі бір
мақсаттары және тапсыриаларымен ерекшеленеді. Әр ғылымда аймақты бөлуде
өзінің критериялары қолданылады:
- экономикалық-әкімшіліе басқару диспозициясы;
- еңбекті аумақтық бөлудегі рөлі;
- әлеуметтік-экономикалық роблемаларды шешу;
- экономикалық кеңістік – бұл олармен байланысы: жергілікті пунктер,
егістік, жерді иелену, көлік инженерлік торабы және тағы басқа.
Әр аймақтың сыртқы экономикалық кеңістікпен байланысты өзіндік
экономикалық кеңістіктің сапасы келесідей сипаттамалармен анықталады:
- тығыздық ( халық саны, жалпы ішкі өнім, негізгі капитал, табиғи
ресурстар);
- орналастыру (тең көрсеткіштер, халықты бөлу, экономикалық қызмет);
- байланыстылық (экономикалық байланыстардың қарқындылығы, тауар,
капитал, еңбек қозғалысының жағдайы).
Аймақтық экономика – бұл табиғи экологиялық жағдайлармен тығыз
байланысты, еліміздің территориясының және оның аймақтарының әлеуметтік-
экономикалық процестерін, өндіргіш күштерді орналастыру және дамытуды
зерттейтін ғылым саласы болып табылады 2.
Соңғы жылдары нарықтық қатынастарға өту барысында аймақтық экономиканы
дамыту мәселесіне көп көңіл бөлінуде. Қайта құру процестерде туындайтын
барлық проблемалар аймақтық факторлар мен жағдайлардың іс-әрекетімен тығыз
байланысты. Аймақтық экономиканы дамыту мақсаты, тек әлеуметтік бағытталған
ғана емес, мемлекетпен ретелетін нарық қүру болып табылады. Осындай реттеу
жалпы аймақтың халық шаруашылығының тиімді қызмет ету жағдайын жасау керек.
Ең алдымен, бұл тиімді, яғни аймақтың мамандануы, еңбек ресурстарын
пайдалану және шығынды минималдау мен табиғи жағдайларға байланысты.
Аймақтық экономика өзінің зерттеулерінде ғылыми әдістер кешенін
қолданады, оның ішінде баланстық әдіс маңызды болып табылады. Салалық және
аймақтық баланс жасау нарықтық маманданған салалар, территориялық кешенді
толықтырушы, яғни алдағы салалардың да, халықтың қажеттілігін қамтамасыз
ететін, салалар және қызмет сферасындағы салалар арасындағы дұрыс қатынасты
таңдацға мүмкіндік береді. Баланстар (тепе-теңдіктер) санымен қатар тиімді
аймақаралық және аймақ ішіндегі байланыстарды дайындау үшін де қажет.
Кәсіпорын жылжуын экономикалық негіздеу (кәсіорынды құрал-жабдықпен қамту,
құрылыс орнын анықтау, оны шикізатпен, энергиямен, сумен, жылумен, еңбек
және басқа ресурстармен қамтамасыз ету есебін жұргізу үшін аймақ таңдау)
баланстық әдістің мазмұнын құрайды. Аймақ экономикасының негізгі аймақтық
өндіріс және өнімнің негізгі түрлерін тұтыну тепе-теңдігі (балансы) кіреді.
Аймақтық байланыстарды құру үшін өнделетін әдістер қолданатын үлкен
жобалы жұмыстар мен эксепдициялар алдын-ала жүргізілуі тиіс. Салалық және
аймақтық баланстар құру аймақтың кешенді даму деңгейін, оның дамуындағы
диспропорциялардың болуын анықтауға мүмкіндік береді.
Аймақтық экономиканы зерттеудің ерекше әдісі картографиялық әдіс болып
табылады. Аймақтық экономикадағы карта тек зерттеу обънктісі ғана емес, ол
сонымен қатар өндіріс күштерінің жылжуы және аймақ экономикасы туралы
ақпарат алудың көзі болып есептелінеді. Карталарды, картокестелерді,
картограммаларды, картодиаграммаларды қолдану арқылы орналастыру
ерекшеліктері ғана емес, сала мен аймақтардың даму деңгейін сипаттайтын
статистикалық мәлімметер де есте қалады.
Жүйелік талдау – бұл проблемаларды, шаруашылық құрылымын және ішкі
қарым-қатынастарды кешенді зерттеу, олардың өзара әрекеттерін зерттеумен
толықтырылып соңғы қорытынды тікелейжәне кері байланыстарды бікіртіру
негізінде жасалынатын ғылыми зерттеу әдісі. Жүйелік талдау кезеңділік
қағидасын қолданушы жан-жақты талдау болып табылады. Ол мақсатты құрудан,
тапсырмаларды анықтаудан, ғылыми гепотиза жасаудан басталып, өндірісті
орналастырудың тиімді нұсқасының ерекшеліктерін жан-жақты зерттеумен
аяқталады. Мұнда оптималдық қағидасы тиімділік, яғни халықтың қажеттілігін
көбірек қанағаттандыру болып саналады.
Өндіріс кұштерінің қозғалысы және аймақтардың шаруашылық даму
проблемалары күрделене түсуде, ал салалық және территориялық байланыстарды
нарық жағдайында басқару қиындап баруда. Сондықтан маңызды проблемаларды
қамтитын экономика-математикалық моделдерді әзірлеу және қолдану
қажеттілігі туындайды. Территориялық экономикалық процестерді экономика-
математикалық моделдеуді негізгі бағыттарын келесідей бөлуге болады:
- елдің экономикалық дамуындағы территориялдық пропорцияларды
моделдеу;
- шаруашылық салалары бойынша орналастыруды моделдеу;
- аймақтардың шаруашылық етуші кешендерін қалыптастыруды моделдеу
3.
Математикалық аппараттардың терең өңделуіне қарамастан, ұзақ мерзімді
салдарлар ескерілмей қалуда. Сондықтан аймақтық экономикада статистикалық
әдіс, яғни стратегиялық мәліметтер негізінде индекстерді есептеу,
корреляциялық талдау, сонымен қатар таңдап зерттеу әдісі, бастылау
(генерализация) қолданылады. Барлық ғылыми әдістер бір-бірімен тығыз
байланысты және олар бірін-бірі толықтырады.
Нарықтық жағдайда аймақтардың рөлі және қызметі халықтың өмірінің
қызметі арасында экономикалық қатынастар қалыптастыруда көрінеді.
А.К.Осипов аймақтық рөлін толығырақ сипаттап, оның қызметтерін бөлді:
- институтционалды қызметтер – бір жағынан экономикалық дербесті,
екінші жағынан, халыққа еркін өмір сүру, қай жерде өміп сүруінен
тәуелсіз және әлеуметтік және заңды қорғамауына конституциялық
құқықты кепілдейтін, мемлекеттің жалпы экономикалық бірлігінің
саясатын анықтайды;
- экономикалық қызметтерді, елдің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз
етуге, экономикалық қызметті еркін жүзеге асыруға мүмкіндік және
жағдай туғызуға бағытталған;
- әлеуметтік қызметтері, халықтың әлеуметтік дамуын, аймаққа
экономикалық потенциалын қамтамасыз ету мүмкіндіктері мен құқығын
кепіл етеді;
- экологиялық қызметтері, халықтың дұрыс өмір сүруін қамтамасыз етеді,
табиғи қорғау және басқа да қоршаған ортаны жақсарту бойынша
шараларды жүзеге асырады 4.
Қазіргі кезде аймақтық деңгейде басқарудың қызметтері мен әдістері
экономикалық, әлеуметтік, әкімшілдік бағыттардың бірігуіне негізделеді.
Реттеудің нарықтық әдістері жалпы танылған маркетинг жүйесі мен
экономикалық тұтқалары мен ынталары арқылы мемлекеттік реттеуден шығады.
Мақсаттар мен тапсырмалар жүйесі көзқарасынан қарайтын болсақ,
аймақтық экономика өзінің мазмұны бойынша қайшы, ал ең алдымен жалпы
республиканың мүддесі үшін дамиды. Осы кезде аймақтық ерекше экономикалық,
әлеуметтік және басқа да ерекшеліктерін ескере отырып аймақтық мүддені
қолдау қажет. Осыған байланысты аймақтық экономика, аймақтық экономикалық
субъектілердің мүддесін қолдап қана қоймпй, жеке аймақтардың мүддесін
ескеретін механизмнің рационалды қызмет етуіне жетуге мүмкіндік жасауы
керек.
Қазіргі уақытта әрбір аймақ нарыққа кірудің әртүрлі стартты деңгейіне
ие. Сондықтан, аймақтық саясатта аймақтық экономикалық қайшылықтарын жоятын
әкімшілік және саяси шараларды қолдану ерекше маңызды.
Аймақтық экономиканы зерттеудегі басты артықшылықтары аймақтардың
экономикасына әсер ететін процестерді білу, әсіресе: еңбек бөлінісін
жетілдіру, аймақтық шаруашылықтарды территориялдық ұйымдастыру, экономика
құрылымдық қайта құру, халықаралық қауымдастықты және жеке аймақтардың
өндіргіш күштерін орналастыруды дамыту болып табылады. Нарықтық
қатынастардың құрылуы және даму барысында мамандану және шаруашылықтың
кешенді дамуы деген түсінік қалыптасады, яғни қазіргі кезде Қазақстанның
жалпы шаруашылық кешенінің қызмет етуін жақсарту үшін әр аймақтың жинақ
қорын көтеру ғана емес, сонымен қатар әрбір аймақ тұрғындарының мүдделерін
біршама толық қанағаттандыруды қамтамасыз ету қажет.
Аймақтардың дамуын болжау әдістемесі 15 жылға дейінгі кезеңді қамтитын
өндіргіш күшті орналастыру мендамытуды ретроспективті талдаудың міндетті
түрде жүргілуін қарастыруы керек. Бұл әдісте ретроспективті кезеңде
аймақтардың әлеуметтік даму аспектілерін бағалау, ішкі аймақтық
дифференциясын ескере отырып маңызды әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге
асыру деңгейі қарастырылуы тиіс. Табиғи, экономикалық және ғылыми
ерекшеліктерін ескеріп халықтың өмір сүру деңгейі баңалануы тиісті 1.
Экономикалық талдаудың басты бағыттары болып депрессивті зоналар мен
экономикалық өсуі тез территориялардың пайда болуы, аймақтық шаруашылық
кешенін құру және аймақтық ресурстарды пайдалану тиімділігіне нарықтық
маманданудың әсер етуін анықтау болып табылады.
Аймақтық экономиканың негізгі тапсырмасы аймақтардың экономикалық және
әлеуметтік даму стратегиясын жасап шығару болып табылады.
1.3. Қазақстан республикасындағы аймақтық дамытуды мемлекеттік реттеу
Қазақстан Республикасында соңғы жылдары аймақтық экономикаға,
аймақтарды дамыту, дәлірек айтсақ республикадағы әрбір аймақтық
экономикалық өсуін, әлеуметтік жағдайын, халықтың әл-ауқатын көтеру,
бюджетті өсіру, қаржы жағдайын, отандық және шетел инвестициясын тарту және
оны тиімді пайдалану, ауыл шаруашылығын, өнеркәсіптерді, сонымен қатар
шағын және орта бизнесті дамыту сияқты және тағы басқа да проблемаларды
шешіп оларды дамытуға көп көңіл бөлінуде.
Аймақтық дамудың маңызды тапсырмаларының бірі жеке аймақтардағы халық
өмірі деғгейіндегі айырмашылықтарды жою болып табылады. Бұл тапсырманы
орындау үшін аймақтардың экономикалық деңгейі мен ерекшеліктерін ескере
жеке аймақтардың шаруашылық дамуының мемлекеттік бағдарламаларын қолдану
үлкен мәнге ие.
Барлық аймақтар үшін жалпы аймақтық тапсырмалар – бұл экономикалық
құрылымын реформалау, жеке аймақтарды депрессивті жағдайдан шығару,
әлеуметтік инфрақұрылымын жасау, экономиканы ұрақтандыру, аймақаралық
транспорттық жүйені дамыту, экологиялық қауіпсіз жағдай туғызу.
Аймақтың дамуы үшін қаржы-қаражат орны ерекше. Аймақтық экономиканы
дамытуды тездетуге бағытталған құралдардың екі көзі бар:
- сыртқы инвестициялар – экзогенді көзі
- ішкі инвестициялар – эндогенді көзі.
Эндогенді дамытуды ынталандыру тәсілдері табиғи ресурстарды,
“экономикалық ортаны” (өндіріс, транспорт, коммуникация, жинақталған
экономикалық потенциал және басқалар) және )адам капиталы (білім,
квалификация, шығармашылық потенциал, кәсіпшілдігі, халықтың жан тазалығы
және тағы басқа) жағдайын қамтитын проблемалы аймақтардың ішкі потенциалын
белсендірумен байланысты.
Қазір бар технология мен өндірісті ұйымдастырудың атақты тәсілдеріне
негізделген эндогенді аймақтық дамуды ынталандырудың мүмкін болатын
әдістеріне келесілерді жатқызуға болады:
- тікелей мемлекеттік реттеу;
- қызмет секторын ынталандыру;
- шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту;
- арнайы зоналар құру 9.
Тікелей мемлекеттік реттеу әдістері мемлекеттік меншікке негізделеді.
Қазіргі уақытта Қазақстанда меншікті мемлекетсіздендіру әлі жүріп
жатқандықтан, бұл әдісті эндогенді аймақтық дамытуда қолдану қиынға соғуда.
Секторлық ынталандыру құрылымдық және өнеркәсіптік саясаттың тапсырмасы
ғана болып табылмайды, кейбір жағдайларда оны аймақтық экономикалық
саясаттың тапсырмасы ретінде қарастырылады. Әсіресе, бұл қызмет сферасына
қатысты.
Қазіргі күні Қазақстандағы және басқа елдердегі шағын бизнес ұлттық
және аймақтық экономикалық саясаттың әдістерінің бірі ретінде
қарастырылады. Өзінің құрылымдық өзгерістерге бейімдегі мүмкіндігі мен
икемділігіне байланысты көптеген үкіметтер ұлттық және аймақтық деңгейде
шағын фирмаларды қолдайды. Мұндай қолдау несие бөлуде және жеңілдікпен
қаржыландыруда, кадрларды қайта оқытуға көмек көрсетуде, қаржы
кәсіпорындарының өндірісін басқаруда, инвестицияны ынталандыруда,
технологиямен қамтамасыз етуде және басқа да жағдайларда көрінеді.
Шағын және орта бизнесті аймақтық экономикалық саясат шегінде
ынталандыру, олар экономикалық өсуге мүмкіндік жасаса және аймақта жаңа
жұмыс орнын ашса ғана жүргізіледі. Көмек түрі фирманың ерекшелігіне
(капитал сиымдылықты фирмаларға капитал, қызмет көрсетудің сауда
фирмаларына, айналмалы капитал, жаңа технология мен құрал-жабдық
қажеттілігі) және өмір цикліне байланысты болып табылады.
Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуына мемлекеттің реттеуші әсері
халықтың, шаруашылық етуші субъектілерінің өмір сүруінің құқықтық
регломенті жүйесі және жалпы макроэкономикалық (бюджеттік, салықтық, ақша-
несие), әлеуметтік-экономикалық, құрылымдық инвестициялық, сыртқы
экономикалық саясаттарды жүзеге асыру, институтционалды құрылымлар
жүргізілу арқылы жүргізіледі. Оларды әзірлеу және тәжірибеде жүзеге асыру
кезінде жүзеге асырылатын шаралардың интеграциялық аймақтық әсері және
олардың территорияларының әлеуметтік-экономикалық дамуының жағдайына
сәйкестігін ескеру қажет.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың экономикалық механизмі аймақтың
ерекшелігін, олардың шешілетін стратегиялықжәне тактикалық тапсырмалардың
сипатын ескеретін, икемді және дифференцацияланған болуы керек 10.
Минералды ресурстардың стратегиялық маңызлы түрі бар, өнеркәсіптік
негізгі саласындағы өнімді өңдеуге маманданған аймақтар үшін, сонымен қатар
әскери-өнеркәсіп кешенінің кәсіпорындары дамыған ғылыми өндірістік
потенциалы жоғары аймақтар үшін мемлекеттік реттеу әдістері аймақ
экономикасын құрылымдық құру жағдайын туғызу және әсер етуге бағытталуы
тиіс, оның ішінде экспорттық бағытталған өнім мен халық тұтынатын
тауарларды өндеуді өсіру мақсатында кәсіпорынды техникалық жабдықтандыру
қажет. Бұл аймақтар үшін сыртқы сауда сферасындағы, шетел инвестициясын
тартудағы ірі кәсіпорындарды жекешелендіру жағдайын анықтаудағы мемлекеттік
реттеу мәселелері ерекше орын алады.
Елдің азық-түлік қорын қалыптастыратын аймақ тобы үшін экономикалық
тұтқалар мен ынталар халықты жұмыспен қамтуды өсіру және ауыл шаруашылық
өнімін өңдеуді тереңдету, техникалық қызмет көрсету орталықтарын, көтерме
азық-түлік нарығын, сауда үйлері мен биржаларын, маркетингтік қызмет,
лизингтік компания ұйымдастыру мақсатында шағын және орта бизнесті дамытуға
мүмкіндік етуі керек.
Аймақтық даму стратегиясының құрылымы
Сурет 2
Экологиялық нашар және артта қалған аймақтар және де депрессивті шағын
және орта қалалар мен шалғай аудандар үшін мемлекеттік реттеу әдістері
экономиканы белсендіру және халыққа әлеуметтік қолдау көрсету мен
экологияның және әлеуметтік-экономикалық дамуды жақсарту бойынша белгілі
бір жобаларды және мақсатты кешенді бағдарламаларды жүзеге асыруға, сонымен
қатар шетелдік технологиялық және гуманитарлық көмек тартуға араласуға
бағытталуы керек 11.
Республикалық билік ең алдымен аймақтықинвестициялық банктар мен
қорлардың қызметін заңды және нормативті-құқықтық қамтамасыз ету арқылы
аймақтарға қолдау көрсетуі тиіс. Экономиканы мемлекеттік реттеу аймақтың
потенциалын анығырақ ашу мақсатында аймақтарды әртүрлі бағыт қағидасы
бойынша жүргізілуі қажет.
Экономиканы реформалаудың нақты мақсатының негізгі параметрі аймақ
экономикасының әлеуметтік тапсырмаларды шешуге, өмірдің жоғары деңгейіне
жетуге бағытталғандығы болып табылады. Ол үшін республикалық, аймақтық және
жергіліктіоргандардың инвестиция облысындағы қызметін заң негізінде шектеу,
кәсіпкерлік қызметті ынталандырудың аймақтық механизмін әзірлеу,
аймақтардаға жағдайды үнемі мониторингке алу және алған мәліметтерді
саясаттық әзірлеу үшін уақытылы пайдалану қажет.
Мемлекеттік реттеудің құралдарының жиынтығы келесі негізгі
элементтерді қамтиды:
1) экономикалық болжау – экономиканың болашақ жағдайын және онымен
байланысты сфералар жағдайын көріп білу.
2) Индикотивті жоспар (болжау) әзірлеу – елдің барлық шаруашылық
кешенінің дамуын болжау.
3) Шаруашылық етуші субъектілердің белгілі бір тобы бойынша
адрестік жоспар әзірлеу және жүзеге асыру.
4) Шаруашылық етуші объектілерге жаната әсер етудің құралдарын
қолдану.
5) Елдің (аймақтық) әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдылықты
тапсырмаларын шешу бойынша мақсаттар кешенді бағдарламалар
әзірлесу және жүзеге асыру.
Эканомикалық болжау - әлеуметтік эканомикалық дамудың стратегиасын
және практикасын әзірлеу, дамудың мақсатын анықтау үшін бастапқы
негіз болып табылады.
Эканомикалық дамуды болжау – бұл барлық эканомикалық немесе оның
аймақтарының жеке сферасының көп салалы кешеннің даму бағдарламасын
әзірлеу және жүзеге асыру 12.
Бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асырудың маңызды қағидалары:
1) мақсатты бағытталғандығы, яғни алдын-ала бекітілген және сандық
анықталған мақсаттық құрылымға жетуге бағытталған шаралар;
2) жүйелік – мақсаттқа жету үшін қажетті өзара байланысқа шаралар
жиынтығы, осы шаралардың елдің және аймақтық даму жағдайымен
байланысты;
3) ресурстармен қамтамасыз етілуі – алдын-ала белгіленген
бағдарлама шаралары материялдық, еңбек және қаржы ресурстармен
қамтамасыз етіледі;
4) Басымдылық – бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асыру кезінде
проблемаларды маңыздылық рангің анықтау.
Экономикалық қызметті жүзеге асыруды үнемі сұраныс пен ұсыныстың тепе-
тендігі қамтамасыз етілетін қандай да бір ауытқулар болып отырады.
Сондықтан шаруашылық ету жүйесіне әкімшілік араласу, іскерлік белсенділікті
ынталандыру және ұстап тұру жолымен жетілген нарық жағдайына тек максималды
жақындауға ғана мүмкіндік бар. Бұл әсер етулер реттеудің инвестициялық,
ақшалай қаржылық, салықтық, эспортты-импорттық нормаларға негізделеді.
Бірақ аймақтық деңегейде бұл реттегіштер берілген аймақ өкілдігімен
шектелген. Ал, тікелей қаржылық-ақшалай реттеу аймақтық деңгейде несие
сақтандыру және басқа да қаржылық мекемселердің жанама әсерін санамағанда
жүзеге асырылмайды 13.
Аймақтық және мемлекеттік мүдделер жоғары деңгейде аймақтағы өндіріс
масштабымен байланысты, соған сәйкес халық санына байланысты болып
табылады. Сондықтан халықтың, жұмысбастылықтын, кірістің және өндірістік
өсу біршама шартты, аймақтық дамудың сандық көрсеткіштері ретінде
қаласьтыруға болады. Аймақтық және мемлекеттік мүдделердің өзара
әрекеттестігінде субъектісі ретінде орталық басқару орган (үкімет) және
жергілікті басқару органдары мен халық болып табылады. Қаншама, аймақтық
және мемлекеттік мүдделері экономикалық өсумен байланысты болғандықтан,
аймақтық саясат өзіне өндірісті орналастыруды қосады. Бұл өзінің
спецификалық мүдделері бар тағы бір топты талдауға айналдырады - өндіріс
қаражатының меншіктігі. Ірі кәсіпорындар аймақтық мүддені ескермейді, ал
кіші кәсіпорындар жергілікті нарыққы жұмыс істейді.
Жалпы аймақтық экономиканы дамытуды мемлекеттік реттеу маңызды
мәселелердің бірі болып табылады. Сондықтан, мемлекет тарапынан көптеген
шаралар жүргізілуде.
Аймақтық дамудың басты мақсаты аймақтардың экономикалық құрылымын
жетілдіруге көмек көрсету. Әртүрлі деңгейдегі және әртүрлі мақсатты
бағыттардағы аймақтық бағдарламаларды жүзеге асыруды аралас тұтқаларды
қолдану қажет: жанама әсер ету және бақылау түрінде болып табылады.
Мемлекеттік мүдделерді орындаушылар болып мемлекеттік аймақтық
инвестициондық компаниялар шығуы мүмкін. Сонымен қатар, аймақтық
ьэкономикалық және инвестициондық саясатты жүзеге асыру үшін аймақтар
орталық үкіметпен құрылған аймақтық даму компаниясының үлесіне кіре алады
немесе оларды бірігіп аймақтық келісім ретінде құру немесе оларды өз
мақсаттары үшін жеке өзщі ұйымдастыру қажет.
Секторалық ынталандыру тек құрылымдық және өндірістік саясаттың ғана
тапсырмалары емес, сонымен қатар жеке жағдайларда аймақтық экономикалыұ
саясат тапсырмалары ретінде де қарастырылады. Әсіресе, бұл қызмет секторына
қатысты болып табылады. Қазіргі кезде қызмет секторын күшейту оларды
ынталандыру қажет 12
Жоғарыда айтып өткендей, көптеген үкімет ұлттық және аймақтық деңгейде
құрылымдық бейімделуге икемділігі мен қабілеттілігі үшін кіші фирмаларды
қолдайды. Кейбір елдерде кіші фирмаларға басты түрде аймақтық микросаясат
арқылы жүзеге асырылатын қаржылық көмек бөлінеді: жеке капитал жоғары
тәуекелдіктен өзінің қаражатын аймақ экономикасына қосуға қарсы
болғандықтан іске асатын құрал-жабдықтарды модернизациялау және жаңасын
иеленуді қаржыландыру, қарыз және несиелерді сақтандыру, инвесторлар үшін
салық жеңілдіктері, ұзақ мерзімді несиелеу жөніндегі бағдарламалар жасап
шығарылады. Сондықтан, кәсіпкерлікті ынталандыру аймақтық билік
органдарының тапсырмасы болуы тиіс14.
2 БӨЛІМ. АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Алматы қаласының экономикалық даму жағдайын талдау
Бүгінгі таңда Алматы қаласы Қазақстанда ғана емес, Орталық - азиялық
аймақтағы ірі мегаполистердің бірі болып табылып табылады.
Астана қаласына астананы ауыстырумен басқарудың республикалық
органдары көшкен болатын. Бірақ Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі,
Қазақстан Республикасының Ұлттық статистикалық агенттігі, бағалы қағаздар
бойынша Ұлттық комисия және басқалар өз қызметін Алматы қаласында өз
қызметін жалғастыруда.
Біздің қалаға ерекше мәртебе берумен; Алматы қаласы республиканың ірі
өнеркәсіп, ғылыми, мәдени және қаржылық орталығы болып қалуда. Алматы
қаласының ерекше мәртебесі туралы Қазақстан Республиксының Заңы қаржылық,
экономикалық және әлеуметтік ынталандырудың шараларын қабылдау жолымен
Алматы қаласының ары қарай дамуын кепілтендіру мақсатында қабылданған және
ғылыми, мәдени, тариғи, қаржылық және өндірістік орталық ретінде қаланың
ерекшелігін ескере, оның ерекше статусын анықтайтын құқықтық негізін
бекітеді. Бұл заң қала үшін қажетті және Қазақстсан Республикасының қазіргі
заңдылықтарына сәйкес кейбір ережелердің күшін жоғалтуымен байланысты
өзінің актулдығын жоғалтты 12.
Қала территориасында 170 ірі орта өнеркәсіптік кәсіпорындар бар.
Алматы бүгіннің өзінде теледидар, компьютер, видеомагнитофондар, сағаттар,
жалға (прокатқа) беру құралдарын, кілем және кілем өнімдрін, нан және
шампань ашытқылар өндірісі жүзеге асырылады. Қала кәсіпорындарымен жіп және
мсаталар, шай, кір жуғыш машиналар, элетрлі счетчиктер, жүк тасымалдайтын
автомобильдер, қалпақ пен бас киімдер, маргаринді өнімдер, коньяк пен
темекі өнімдері, 10 және оданда көп жолаушылар тасымалдайтын
автомобильдердің мәнді көлемі шығарылады.
АХбК – ОЗАТ (мақтақақағазды материалдар өндіретін жалғыз өндіруші)
АҚ, Автобусқұрама (автобусосборочный) завоты БК (қазақстандағы дизельді
двигательді автобустарды жалғыз өндіруші), Алматы кілем (республикадығы
кілемдерді жалғыз өндіруші) АҚ, Ырысты - ВРЗ (темір жол транспортының
жылжымалы бөлігін құрау бойынша ірі кәсіпорын) АЖШС сияқты ірі кәсіпорын
және құрылысы аяқталмаған объектілердің тізімі, универсалды спорттық кешені
( ірі халықаралық және республикалық шаралар жүргізу орны), құрысқа
дайындығы 50% және одан жоғарыпайыз құрайтын құрылысы аяқталмаған тұрғын
үйлердің көлемі (100 мың шаршы метр) қалға инвестициялық тартымдылық берді.
Алматы күшті құрылыс кешеніне, темір жол, автомобиль және авияциялық
кешенінің ірі тараптарына ие. Қалада шетел партнерлары мен біріккен
өндірістің, белсенді сыртқы экономикалық қызметтің бар екендігі көрінеді.
Алматы қаласы ірі өнеркәсіп, қаржылық, ғылыми, мәдени – білім орталық,
республикалық мәні бар қала мәртебесіне ие, бюджетке жалпы республикалық
түсімдердің 15 бөлігін қамтамысыз етеді.
Қала экономикасында кейбір тұрақтанулар, сонымен қатар халық
әкімшілгінің жоғарлату және салық салынатын негізгі кеңейту бойынша шаралар
кешенін қабылдау бюджетке салықтық түсімдер мен басқа алымдар көлемінің
тұрақты өсуі қала маңызын жоғарлатуда. Қала 2002 жылғы мемлекеттік
бюджетке 148,8 млрд. тенге сомасында салықтық және салық емес түсімдер
жинағын әкелді. Бұл көрсеткіш 2001 жылмен салыстырғанда 17,1% көп.
Жоспарланған бюджет 10,6 пайызға орындалды, оның ішінде
республикалық бюджетке – 14,1 пайызға, жергілікті бюджетке – 3,9 пайызға.
өнеркәсіптік секторлар өндіріс көлемін кеңейтудің тенденциясы
сақталуда. 2003 жылға өнеркәсіптік өнімнің алдыңғы жылғы өніммен
салыстырғанда 10,6 пайыз құрады, 2001 жылы қаланың өнеркәсіп орындарымен
оларды импортизация бағдарламасына қатысуға тарту нәтижесінде 3 млрд.
тенгеге жуық суммаға келісім шарт жүргізілді. Осы жылы қала
кәсіпорындарымен 3 жаңа өнім өндірісі жасалынды: электромаш АҚ – нда –
автомобильдерге құрамдас бөлшектері (запчасть) өндірістері, істер АҚ –
нда – резинотехникалық өнімдер, темір жол жолдарының үстінгі бетін салу
детальдары. АР 3 – 405 АҚ - нда ЯК – 40 және АН – 2 самолеттерді жөндеу
техникасы жүзеге асырылады. ААСЗ БК – ны орта класты автобустар өндірісін
бастайды.
Төлеу қабілеттілігі жоқ кәсіп орындарды қалпына келтіру үшін
инвестиция тарту бойынша шаралар қабылданды. Бюджетке қарыздың 454 млн.
тенге сөндірілді.
2000 жылдың басынан билік етуші шектелген меншіктер мен банкрот
кәсіпорындардың меншігін жүзеге асыруға мүмкіндік берілген 125 аукцион
жүргізілді.
Мемлекетік меншікті жекешелендіру және қайта құру облысында
басымдылықты бағыт адресті сату мен қолданылмайтын объектілердікейіннен өз
меншігіне алумен жалға беру арқылы шағын бизнесті қолдау болып табылады.
2000 жылы мемлекеттік меншік объектілерін жекешелендіруден (1. 12. 2000
жылы бойынша) бюджетке 512 млн. тенге түскен.
Алматы қаласының территориясында мемлекеттік кәсіпорындар ғылым,
мәдениет, білім, денсаулық сақөтау салаларында, әлеуметтік және кейбір
сфераларда сақталған.
Кәсіпкерлерге жекешелендірушілік көмек түрінде 2001 жылдың басынан 82
объект сатылған және жалға берілген, 39 объект берілген, 248 жер учаскісі
сатылған, тауар мен қызмет өндірісін дамытуға пәтерлерді қайта жабдықтауға
147 рұқсат берілген.
Өнеркәсіпте, саудада, қызмет көрсету және басқа да сфераларда заңды
қызмет көрсету үшін кәсіпкерлерге жағдай туғызу есебінен көлеңкелі
айналымға ақша ағымы азайып, бюджетке салық түсімдері көбейеді. 1998 жылмен
салыстырғанда бюджетке төлемдер 4,3 есе көбейеді.
Кәсіпкерлікті дамытудағы негізгі мәселе шағын кәсіпорындардың қаржылық
қамтамасыз етілуінің жеткіліксіз деңгейі болып отыр19.
Кәсіпкерліктің дамуына өндірістік инфрақұрылымның дамымағаны,
ақпараттық негіздің сәтсіздігі, арнайы мамандандырылған құралдардың
жетіспеушілігі әсер етеді.
Аймақта жыл сайын еңбекке жарамды халдықтың жұмыссыз жүрген бөлігін
еңбекке орналастыру бойынрша жос пар әрекеттер жүзеге асырылады.
Квота және мемлекеттік тапсырыс есебінен 1,5 мың көп адам, еңбекпен
қамту оршгандарымен 6 мыңнан көп адам жұмысқа орналастырды.
2 мыңға жуық жұмыссыздар, профессорларды оқу курстарына жіберілді,
қоғамдық жұмыстарда 11 мың адам қызмет етті.
Шетел жұмысшы күшін тартуға рұқсат алған кәсіполрындарда 2001 жылы
Республикапның 38 мыңнан аса азаматы жұмыс істеді, мұнда 4 мыңға жуық жаңа
жұмыс орындары ашылды.
Жоғарыда айтылып кеткендей, Алматы қаласының экономикалық жағдайын
көтеруде қала әкімінің ақпараты белсенді түрде жұмыс істеуде. Акиматтың
құрылымында осындай мәселелерді шешу үшін ыңғайлы бодлу мақсатында
ұйымдастырылған.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 10 – шы ақпан №1019
Жарлығымен Алматы қаласының 2003 – 2010 жылдарға арналған Мемлекеттік даму
бағдарламасы бекітілді. Бағдарлама Республикалық маңызы бар қаланың жаңа
көрінісін құруға және оны қаржылық, ғылыми, білім, мәдениет және
республиканың туристік орталығы ретінде бекітуге бағытталған.
Алматы қаласының әкімі жылына екі рет, бірінші ақпанға дейін және
бірінші қаңтарға дейін, жарты жылдың нәтижесін Қазақстан Республикасы
Президентінің әкімшілігіне және Қазақстан Республикасы үкіметіне
Бағдарламаның жүзеге асуы туралы ақпарат беріп отыруы керек.
Бағдарламаның жүзеге асуын бақылау Қазақстан Республикасы
Президентінің Әкімшілігіне жүктелген.
Бағдарламаны дайындаушылар Қазақстан Республикасының экономика және
бюджетті жоспарлау министрлігі, Алматы қаласының Әкімшілігі.
Бағдарламаның мақсаты – Республикалық маңызы бар қаланың жаңа
көрінісін құру және оны қаржылық, ғылыми, білім, мәдениет және
республиканың туристік орталығы ретінде бекіту.
Міндеті – қала экономикасының мақсатты функционалды – салалық
құрылымын құру; қаланы тұрақты өмір сүру үшін қабілетіне ұйымдық –
экономикалық және нормативті құқықтық жағдайларды құру; қазіргі заманғы
инфрақұрылымды құру; экономика салаларында ғылымды көп қажет ететін
өндірісті және инновациялық технологияны дамыту; кедейлік масштабын
қысқарту; әлем мемлекеттерімен тығыз ынтымақтастық қатынастарды
қалыптастыру; туризмді дамыту бойынша ұйымдық және құқықтық шараларды
дайындау; рентабельді және бәсеке қабілетті туризм индустриясын құру;
мемлекеттік активтерді басқарудың тиімділігін арттыру; экологиялық жағдайды
жақсарту және қаланың табиғи катаклизмдерге, төтенше жағдайларға әрдайым
дайындығын қамтамасыз ету;
Жүзеге асыру мерзімі 2003 – 2010 жылдар.
Бірінші кезең – 2003- 2005 ж.
Екінші кезең – 2006-2010 ж.
2003 – 2010 ж Алматы қаласы дамуының мемлекеттік бағдарламасын жүзеге
асыру үшін республикалық, жергілікті бюджет және тұрғындардың қаржылары,
халықаралық қаржы, экономикалық ұйымдардың гранттары, шетелдік және отандық
инвестициялар қолданылады. Инвестициялық ресурстарға жалпы қажеттілік,
бюджеттік қаражаттарды қосқанда 711 млрд. теңгені құрайды. Оның ішінде 470
млрд. теңге – мемлекеттік қаражаттар (жылына 50-60 млрд. теңге).
Жыл сайынғы кейбір салаларға қаржылық қажеттілік:
- айналма жолдарды салу – 10- 12 млрд. теңге
- метрополитен құрылысы – 12 – 15 млрд.теңге
- білім беру және денсаулық сақтау объектілерінің сеисмикалық
қауіпсіздігі – 3,5 млрд. теңге
- ескі тұрғын үйлерді бұзу және толық жөндеу – 4,9 млрд. теңге
- жалпы білім беретін мектептерді салу – 3 млрд. теңге
- өзен жағаларын жөндеу, лайға қарсы инженерлік – техникалық
шараларды жүргізу – 5 млрд. теңге
- энергетикалық объектілерді салу, кеңейту және жөндеу – 10 – 15
млрд. теңге.
Бағдарламаны жүзеге асыру қаланың қаржылық, өндірістік, кадрлік,
ғылыми және мәдени потенциалын максималды қолдануға мүмкіндік беруі тиіс
және осының негізінде халықтың өмір деңгейі мен сапасын көтеруге ықпал етуі
тиіс.
Алматы қаласының ірі қаржылық, ғылыми, мәдени және туристік рөлін
көтеру қала экономикасының құрылымын өзгертуге әкеледі. Осы кезеңде сауда,
транспорт, коммуналдық шаруашылық, байланыс, индустрия, ойын-сауық, туризм
т. б. тез қарқынмен дамиды. Бұл салалардың кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау
саясатымен бірге дамуы халықты жұмыспен қамту мәселесін шешеді. Жалпы
қалада 80 мың жаңа жұмыс орындары ашылады. Алматы қаласының 2009 – 2010
жылдарға арналған Мемлекеттік даму бағдарламасының ойдағыдай жүзеге асуы
қуатты мультипликативті эффект есебінен бүкіл меммлекеттің гүлденіп дамуына
әсер етеді.
Жалпы бағдарлама тоғыз тараудан тұрады:
1-ші тарау. әлеуметтік саясат.
1. Халық санын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазіргі экономикалық әдебиеттерде нарыққа өту барысында аймақтық
экономикалық саясат мәселелеріне көп көңіл бөлінеді. Бірақ, аймақ саясаты
аймақтық экономикалық саясаттың нақты бір көзқарасы жоқ десек болады.
Аймақтық саясат – көпмағыналы ұғым, әртүрлі мәндерде кеңінен
қолданылады. Көбінесе осы ұғым қолданылатын сипаттамадағы негізгі
3 проблемаларды көрсетуге болады:
1. Билік және атқарушы органдар және биліктің аймақтық органдары
арасындағы әртүрлі түрдегі қарым-қатынастарды сипаттау;
2. Кәсіпкерлік және өмір деңгейі жағдайында мағыналы аймақтық
өзгешіліктерді игеру мақсатымен және территориялдық құрылымды
дамытуға мемлекеттің араласуы;
3. Аймақтық және саясатын сипаттауда: әлеуметтік, экономикалық,
өндірістік, аймақтық және тағы басқалар
Экономикалық, саяси, мәдени байланыстардың негізігі аспектісі
тұлғалардың әлеуметтік топтар арқылы қоғаммен өзара іс-әрекеттесуін
сипаттайды. Сондықтан да экономикалыө процестер қандай да бір әлеуметтік
сипатқа ие болады, содан белгілі бір салдарға алып келеді.
Радикалды әлеуметтік-экономикалық реформаларды ғылыми негіздеу үшін
рыноктық қатынастардың дамуы мен қалыптасуы жағдайында үлкен мәнге аймақтық
эконеомика ие болып отыр. Тек аймақтын барлық табиғи, экономикалық-
әлеуметтік, демографиялық, географиялық және тағы басқа ерекшеліктері мен
жағдаларын жан-жақты қатаң есепке алу ғана, экономиканың өсуі мен
әлеуметтік процестердің жақсаруына қатысты негізгі тапсырмалар мен
мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
Аймақтын әлеуметтік процестердің дамуын мемлекеттік саясат, қазіргі
кездегі тез арада шешуді талап ететін өзекті мәселелердің бірі.
Нарықтық қатынасқа өту кезінде халықтың өмір сүру деңгейі төмендеуі
қоғамда әлеуметтік қысымның күшеюіне әкелді.
Бағаның тұрақты өсуі, олардың ырықтандырылуы мен халықтың табыс
деңгейінің жеткіліксіздігі сияқты өткір әлеуметтік мәселерді тез арада
шешуде, жоспардың ең басты кезегінде тұр.
Қазақстан үшін жұмысбастылық оның демографиялық құрылымының есебімен
мәселерді шешу өзекті болып келеді. Жұмысбастылықтың дәстүрлі қалыптасқан
территориялды өзіндік ерекшеліктері жұмыс күші мол және жұмыс күші
жетіспейтін аймақтарды бөлуге әсер еткен демографиялық жоспардың
ерекшеліктеріне байланысты.
Жұмыссыздықтың қауіпті салдарына әкелместен бұрын, Үкімет, атқарушы
билік, парламент бірқатар шараларды қабылдау қажет.
Объектісі ретінде әлеуметтік жағдайын мемлекеттік саясат ерекшеліктері
мен проблемаларын қарастыруда Алматы қаласы алынды. Бұл біріншіден, басқа
қалалармен салыстырғанда әлеуметтік құрылымы жағынан күрделірек, сондай-ақ
халықтың жоғарғы деңгейдегі икемділігі (әлеуметтік, территориялды және
т.б.). Екіншіден, шаруашылық, сонымен қатар территорияның инфроқұрылымын
менгеру деңгейінің жоғары болуы. Зерттеу пәні – аймақтағы әлеуметтік
процестерді басқару ерекшеліктері мен халықтың тұрмыс жағдайы болып
табылады.
Бітіру жұмысының мақсаты Алматы қаласы мысалында әлеуметтік процестерді
мемлекеттік саясат мәселелерін кешенді оқып, қарастыру.
Бітіру жұмысының басты мақсатына жету үшін келесідей тапсырмаларды шешу
қажет:
- ҚР әлеуметтік экономикалық аймақты реттеудің теориялық және
әдістемелік аспектілерін қарастыру;
- Алматы қаласының әлеуметтік процестерін мемлекеттік саясат
мәселелерін талқылау;
- әлеуметтік сфера салаларын инвестициялау ерекшеліктері мен
мәселелерін ашып қарастыру;
- аймақтағы әлеуметтік процестерді мемлекеттік басқаруды жетілдіру
жолдарын іздеу;
1 БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АЙМАҚТЫҚ САЯСАТТЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МАҢЫЗЫ
1.1. ҚАЗАҚАСТАНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МӘНІ
Қазіргі экономикалық әдебиеттерде нарыққа өту барысында аймақтық
экономикалық саясат мәселелеріне көп көңіл бөлінеді. Бірақ, аймақ саясаты
аймақтық экономикалық саясаттың нақты бір көзқарасы жоқ десек болады.
Аймақтық саясат – көпмағыналы ұғым, әртүрлі мәндерде кеңінен
қолданылады. Көбінесе осы ұғым қолданылатын сипаттамадағы негізгі 3
проблемаларды көрсетуге болады:
1. Билік және атқарушы органдар және биліктің аймақтық органдары
арасындағы әртүрлі түрдегі қарым-қатынастарды сипаттау;
2. Кәсіпкерлік және өмір деңгейі жағдайында мағыналы аймақтық
өзгешіліктерді игеру мақсатымен және территориялдық құрылымды дамытуға
мемлекеттің араласуы;
3. Аймақтық және саясатын сипаттауда: әлеуметтік, экономикалық,
өндірістік, аймақтық және тағы басқалар.
В.С. Жихаревич келесідей анықтама береді: “экономикалық саясат –
құрастырылған мақсаттарға жету мүддесінде аймақта өткізілген белгілі бір
концепцияны, экономикаға реттеуші әсер етуші”. Аймақтық экономикалық саясат
үш құраушылардан тұрады: субъект, объект және мақсаттар. Аймақтардың
өздерімен жүргізілген аймақтық саясат – бұл нақты бір территорияда
жергілікті жағдайларды қосқанда кеңістіктегі тараптайтын сферасының барлық
элементтердің өзара және келісілген бұзылмайтын дамыту үшін жасалуы тиіс.
Мемлекеттік аймақтық саясат жерлерде аймақтық саясаттық қабілетсіздігін
қамтамасыз етуге бағытталған. Аймақтық саясаттың объектісі – аймақ
арасындағы өзара байланыстар және қатынастар.
Қазақстанның басты аймақтық мүддесі қазіргі кезде, жергілікті
құрылымдарды қолдау ретінде, Қазақстан Республикасының әрбір аймағы өзінің
ішкі потенциалын максималды қолдануы және мемлекеттік көмек мүмкіндіктеріне
көп сенбей жалпы қазақстандық жағдайлар құру болып табылады.
Орталық үкімет аймақтық саясаты елімізді дамытудың жалпы ұлттық
мақсаттары шегінде жүзеге асырылады және экономика жағдайына тәуелді.
Экономикалық дағдарыс кезеңінде экономикалық мақсаттарды иеленеді,
экономикалық өсу кезеңінде - әлеуметтік мақсаттар болады. Қазіргі уақытта,
Қазақстан үшін аймақтық даму мақсаттарына төмендегідей түрлерін пайдалану
пайдалы және мүмкін болып есептеледі:
1. Әр аймақтағы халықтың тұрмыс-жағдайы деңгейін теңестіру. Еліміздегі
жүргізілген реформалар аймақтық бөліністердің тез көтерілуіне әкелді.
Аймақтық экономикасын дамыту ерекшеліктеріне төмендегідей негізгі
факторлар әсер етеді:
- өнеркәсіптік дамудың табиғи-шикізаттық база спецификасы;
- еңбек потенциалының сипаты және тұрғындары;
- аймақтық шаруашылық жинақталған құрылымы;
- аймақтың шаруашылық жағдайда жиналған дәстүрлері;
- еліміздің басқа аймақтарымен экономикалық байланыстарды дамытудың
болмауы немесе қолда бар мүмкіндіктері.
1. Аймақтық даму мақсаты – дипрессивті аймақтарды құрылымдық қайта құру.
Бірінші мақсаттан айырмашылығы теңестіру саясаты жалпы барлық мемлекет
үшін жүргізілетінімен ерекшеленеді. Депресивті аймақтарды қөұрылымдық қай
құру тек ірі жалпы мемлекеттік юағдарлама көмегімен жүзеге асырылады,
кейбір аймақтарда бұл тапсырманы орындай үшін қажет ресурстардың
жетіспеушілігі болады. Мемлекеттің негізгі функциясы, артта қалған
территорияларды жоғары дамудағы аймақтардың деңгейіне дейін көтерілу,
бірақ халықтар зардап шекпеуі тиіс.
2. Аймақтардың кешенді дамуы бірдей деңгейде жалпы мемлекеттік сияқты
экономикалық дамудың жеке аймақтық мақсатымен сәйкес келеді. Жергілікті
аймақтық мүдделер берілген территорияның барлық элементтерінің тепе-
теңдік дамуымен келісіледі.
3. Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету. Бірақ бұл мақсатты жүзеге
асыруда ауырлық түсіп тұрған аймақтарға экономикалық өсуді көтеру
қажеттілігін ұмытпау керек 2.
Мемлекеттің аймақтық саясаты – мемлекет пен аймақ арасындағы өзара
қатырастар ретінде әсер ететін және кеңістіктік, аймақтық аспектіде
еліміздің экологиялық. әлеуметтік, экономикалық, саяси басқару бойынша
қызмет сферасы болып табылады.
Аймақтық саясаттың мәні және тапсырмалары бар және оларды жүзеге
асырудың тәжірибелік жолдарының көзқарастары бар. Аймақтық саясат
тапсырмаларын нақты қою үшін еліміздің кеңістікті айырмашылық себептерін
көрсету қажет. Оларға жататындар төмендегідей:
- еліміздің жеке аймақтарындағы кәсіпкерлікті және табиғи-климаттық
жағдайының айырмашылығы;
- аймақтың продуктивтілігін анықтайтын табиғи ресурстарды пайдалану
бағыты, саласы және масштабы. Бұл фактор тек ауыл шаруашылық,
пайдалы қазбаларды шығару ғана емес, өнеркәсіпті орналастыру
жағдайына және халықтың өмір сүру жағдайын ұйымдастыруға да әсер
етеді;
- аймақтың терең немесе қатпарлы жағдайы, соның әсерінен көлік шығыны,
баға өсуіне әкеледі. Бұл аймақтың көлік және байланыс қызметтерінің
нашарлығына оның экономикалық дамуын қиындатады;
- инновация енгізумен артта қалуы, өндірістің ескі құрылымы;
- агромеграциондық артықшылық (аймақтағы салааралық байланыстардың
қиылуы) және агромеграциондық жетіспеушіліктер (қайта орналастыру);
- елдің экономикалық дамудағы тенденциясы;
- тауар өндірісіне әсер ететін технологиялық даму стадиясы;
- жалпы және аймақтық саясаттың формалары, саяси жағдайы;
институтционалды факторы: аймақтық автономия деңгейі, аймақтық даму
тарихы және басқалары;
- орналастырудың физикалық факторлары: аэропорт, көлік жүйесі,
өндірістік алаңдардың бар болуы немесе жоқ болуы, байланыс
жүйелерін қамтамасыз етілуі, өндірістік инфроқұрылым;
- жергілікті кәсіпкерлермен негізделген фирманы үлкен сыртқы бақылау
немесе фирманың шағын салмақ үлесі;
- әлеуметтік-мәдени факторлар: урбанизация деңгейі, халықтың білім
деңгейі, ғылыми орталықтардың бар болуы және тағы басқа;
- орталықпен жүргізілетін экономикалық макросаясатты жүргізудің
аймақтық есепке алынбауы;
- орталық пен аймақ арасындағы құқықтары мен міндеттерін шектеу
процестерінің аяқталмауы;
- аймақтық жүйеде және жеке аймақ арасында халық кірістерінің
диференциа процессінің бақыланбауы.
Нарықтық қатынастар экономикалық елдерде аймақтық дамытуда мемлекеттің
араласуының екі негізгі мақсатын бөліп қарастырады:
- “әділдік”, яғни барлық аймақ тұрғындары жақсы тұрмыс-жағдайға
жетудің тең мүмкіндіктерінде экономикалық қызметті орналастыру болып
табылады;
- “тиімділік”, жалпы ұлттың тұрмыс-жағдайы мақсатында әр аймақтың
өндірістік потенциалын тиімді пайдалануды талап етіледі. Бұл екі
мақсат қарама-қайшы да біріңғай да болуы мүмкін. Мысалы,
экономикалық өсу кезеңінде бірінші мақсат болса, дағдарыс кезеңінде
– екінші мақсатты қолданады
Қазақстанның аймақтық экономикалық саясаты унитарлық мемлекет саясаты
ретінде құрылуы керек, бірақ, бұған қоса федеративті мемлекеттердің
аймақтық саясат қағидаларымен сәйкес келуі қажет. Біріншіден, аймақтық
экономикалық саясат, орталық үкіметпен сияқты аймақтық биліктерімен де
жүргізілуі тиіс. Бізге белгілі қазіргі кезде негізі пайда өндіруші
салаларда, әсіресе отын-энергетикалық кешенінде қалыптасады. Тек орталық
үкіметте жалпы елдің экономикалық өсуді ынталандыру, жалпы әлеуметтік
шиеленісуді азайту үшін аймақ және сала арасындағы пайданы тиімді қайта
бөлуді, елдің экономикалық дамудағы терең аймақтық және салалық
диспропорцияны қысқартуға мүмкіндік беретін тұрақты экономикалық өсу
траекториясына шығуға, республиканың іс белсенділігін дамытуды көздейді.
Сондықтан, Қазақстанның қазіргі даму этапының проблемасы болып аймақтық
экономикалық саясат шығару және механизмдерін жасау болып табылады.
Екіншіден, барлық аймақтарда жалпы мемлекеттік қаржылық ресурстарына
қол жеткізу және тең құқық болуы керек, сонымен қатар, макроқұралдарды
пайдалануда тең құқықтық монетарлы, фискалды және сауда саясаты болуы тиіс.
Аймақтық саясат құрылымы
Сурет 1
Аймақтық экономикалық саясат құжаттарымен шешуге мүмкін болатын
Қазақстанның қазіргі даму этапының негізгі проблемаларына біздің
көзқарасымызға байланысты төмендегілер жатады:
1. орталық Үкіметпен жүргізілген экономикалық реформалар
шараларының жергілікті жағдайларына адаптация;
2. Қазақстан Үкіметі, аймақтық биліктермен аймақтық экономикалық
саясат координациясы;
3. әлеуметтік-экономикалық жағдайларды тұрақтандыру және
экономикалық көтерілу траекториясына шығу;
4. кәсіпкерлікті дамыту және өмір сүру қызметі жағдайында аймақтық
айырмашылық минимумына мәліметтер жинау 7.
Нарықтық жағдайларда бірінші екі проблема макросаясат пен координация
қаражаттарымен, ал кейінгі екеуі макро-микросаясат қаражатымен шешіледі.
Егер Үкімет макроэкономикалық саясатты жүргізудегі аймақтық ерекшеліктеріне
көңіл аудармаса, әлсіз аймақтық экономикалық саясатжүргізеді, осыған орай
аймақтар территориалды немесе басқа да мүдделері бойынша бірігуді бастайды.
Еліміздің аймақтық экономикалық саясатын құруда “донор” және )реципиент”
аймақтардың қарсылығының пайда болуына жол бермеу керек, әйтпесе ол бірлік
экономикалық кеңістіктің құлдырауына әкелуі мүмкін, соңында Қазақстанның
бүтінділігі мен мемлекеттігінің құлдырауына әкеліп соғады.
Аймақтық саясаттың мақсатты функциясы ең алдымен экономиканың қайта
құрулар және экономиканың құрылымдық қайта құруларынан шығады. Экономиканы
реформалау кезіндегі экономикалық реформалар тереңдігін және әлеуметтік-
экономикалық жағдайын сипаттайтын негізгі параметрлері бойынша аймақ
дифференциациясы болады, ресурстарды территориалды қайта бөлуде жабық
каналдар, бірінші кезекте қаржылық жаңай туады. Осы аймақтарда процестердің
нәтижесінде басқа аймақтардың сәйкесінше тездетілген дамуда барлық
әлеуметтік-экономикалық сфераның құлдырауына әкелуі мүмкін.
Экономикалық мақсаттар негізінен өндіргіш күштерді орналастыру факторы
ретінде инвестицияны орналастыруды мемлекеттік реттеуден тұрады, осыған
орай мемлекеттің рөлі өндіріс факторының мағынасы қаншама көп болса,
соншама жоғары болады.
Әлеуметтік мақсат экономикалық мақсаттармен тікелей байланысты,
олардың жетістігіне мемлекет пен аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму
стратегиясының негізгі мақсаты бағытталған. Әлеуметтік мақсаттарға жетуде
мемлекеттің рөлі әлеуметтік әділдік және азаматтардың теңдігі ретіндегі
демографиялық қоғамның осындай қағидаларынан тікелей шығады 8.
Нарықтық экономикаға өту барысындағы аймақтық саясат біршама
динамикалы. Экономикадағы сәтсіздікте басқарушы орталар жауапкершілікті
аймақтардың жетекшілеріне аударуға тырысады және, керісінше мемлекеттік
деңгей нарықтық механизмде аймақтық саясат қажеттілігіне күнән туғызады,
және бұл алдымен экономикалық аспектілерде пайда болады. Бұл – аймақтық
саясаттың динамикасына субъективті жақындау, осымен қоса әртүрлі
экономикалық саясат жүргізуде орталықтың аймаққа қатынасының объективті
себептері бар. Кейбір аймақта мемлекет тарапынан нарықтық экономиканың
қалыптасу үшін жалпы құқықтық режимді қолдау жеткілікті, басқасында
экономикалық белсенділікті ынталандыру қажет, үшіншіден, аймақтық
экономикаға оның ішінде мемлекеттік капитал салуға экономикалық және
әкімшілік әсер ету әдістері қажет 7.
Экономикалық саясат, еліміздің және оның жеке бөліктерінің
экономикалық жағдайын қамтамасыз ету және қойылған даму мақсаттарына жетуге
әсер беретін проблемаларды шешу болып табылады. Ал, аймақтық саясаттың мәні
жалпы ұлттық мақсаттарға жету үшін аймақтық дамуды басқару қатынастарынан
тұрады.
Экономикалық теорияда 2 деңгейі бар, яғни
1. макроэкономикалық
2. микроэкономикалық.
Макроэкономикалық деңгей – бұл экономикаға бүтіндей және оның жеке үй
секторына қатысты белгілі құбылыстар мен процесстердің сипаттамалары. Бұл
деңгейде шаруашылықтың жалпы құрылымы талданады, экономикалық жүйенің ірі
элементтерінің арасында маңызды байланыстар бекітіледі. Сәйкес, негізгі
көрсеткіш ретінде шығады: өнімнің жалпы көлемі, жұмысбастылықтың жалпы
деңгейі, кіріс пен табыстың жалпы көлемі, бағаның жалпы деңгейі.
Микроэкономикалық деңгей, керісінше нақта шаруашылық бірлік қызметінің
талдауымен байланысты: сала, фирма және кәсіпорын, жеке үй шаруашылығы.
Талдауда, болжауда өндіріс көлемі және нақты өнім бағасы көрсеткіштері,
белгілі бір кәсіпорында жұмысбастылар саны, жеке алынған фирма кірістері
мен шығындары жатады 5.
Жалпы, аймақтық экономикалық саясатты жетілдіру, шығару және оны
жүзеге асыру өте қажет.
1.2. Қазақстан республикасының экономикасының мемлекеттік аймақтық
саясатын басқару негіздері
Соңғы жылдары экономиканы аймақтық басқару мағынасы көп қолданылып
жүр. Қазіргі кезде, негізгі орынды әлеуметтік-экономикалық және экологиялық
мақсаттар, сонымен қатар еліміздің экономикалық даму жетістіктеріне жету
жолдары алады.
Аймақтық экономика – бұл экономика білім жүйесіндегі ең маңызды
салалардың бірі болып табылады. Аймақтық экономикалық пәні, Қазақстан
Республикасының өндіргіш күштерін әлеуметтік-экономикалық аумақтық
орналастыру және оның экономикалық салаларын дамыту, аймақтардың маңызды
табиғи-экономикалық, демографиялық және экологиялық ерекшеліктерін, оған
қоса аймақаралық, ішкі аймақтық және мемлекетаралық экономикалық
байланыстарды зерттейді. Басқаша айтқанда, аймақтық экономиканы зерттеудің
маңызды құралы болып қоғамдық ұдайы өндірістің кеңістіктік аспектісін
зерттеу болып саналады.
Аймақтық экономика білімнің ғылым саласы ретінде, аймақтық аспетіде
әлеуметтік инфрақұрылымының және өндіргіш күштердің барлық элементтерінің
қағидаларын, заңдылықтарын зерттеумен, талдаумен және болжаумен айналысады,
сонымен қатар экологиялық талаптары мен әлеуметтік-экономикалық дамытудың
жалпы стратегиясын қосқанда өндіргіш күштерді орналастыру бағыттарын
негіздеумен; республика мен аймақ экономикасын және аймақаралық
экономикалық байланыстарын зерттеумен, шаруашылық аумақтық ұйымын зертеумен
айналысады.
Аймақтық экономика Қазақстанның табиғи ресурстық потенциалын, оның
аймақтарын, тұрғындарын, еңбек ресурсын және қазіргі демографиялық
проблемаларын қарастырады, сонымен қатар нарықтық қатынастардың құрылу және
оның аймақтарының экономикалық деңгейін талдайды. Әлемдік шаруашылық
жүйесінде еліміздің алатын орнын, экономикасының құрылдылық қайта құру
бағытын, нарыққа өту кезіндегі өндіргіш күшті орналастыру факторларын
анықтайды және шаруашылық құрылымын зерттеп, оны тиімді пайдалану жолдарын
қарастырады1.
Аймақтық экономика анықтамасына келмес бұрын, бірінші территория аймақ
деген ұғымдарға түсінік беріп өтелік. Территория – бұл географиялық
жағдаймен және тағы басқа да белгіленген белгілі бір территорияны
сипаттайтын, жердің беткі қатты шектелген бөлігі. әртүрлі белгілері бойынша
басқалардан ерекшеліктерін және оның элементтерін құрайтын өзара байланысты
бүтінділікке ие территорияны анықтайды. Аймақ территориядан белгілі бір
мақсаттары және тапсыриаларымен ерекшеленеді. Әр ғылымда аймақты бөлуде
өзінің критериялары қолданылады:
- экономикалық-әкімшіліе басқару диспозициясы;
- еңбекті аумақтық бөлудегі рөлі;
- әлеуметтік-экономикалық роблемаларды шешу;
- экономикалық кеңістік – бұл олармен байланысы: жергілікті пунктер,
егістік, жерді иелену, көлік инженерлік торабы және тағы басқа.
Әр аймақтың сыртқы экономикалық кеңістікпен байланысты өзіндік
экономикалық кеңістіктің сапасы келесідей сипаттамалармен анықталады:
- тығыздық ( халық саны, жалпы ішкі өнім, негізгі капитал, табиғи
ресурстар);
- орналастыру (тең көрсеткіштер, халықты бөлу, экономикалық қызмет);
- байланыстылық (экономикалық байланыстардың қарқындылығы, тауар,
капитал, еңбек қозғалысының жағдайы).
Аймақтық экономика – бұл табиғи экологиялық жағдайлармен тығыз
байланысты, еліміздің территориясының және оның аймақтарының әлеуметтік-
экономикалық процестерін, өндіргіш күштерді орналастыру және дамытуды
зерттейтін ғылым саласы болып табылады 2.
Соңғы жылдары нарықтық қатынастарға өту барысында аймақтық экономиканы
дамыту мәселесіне көп көңіл бөлінуде. Қайта құру процестерде туындайтын
барлық проблемалар аймақтық факторлар мен жағдайлардың іс-әрекетімен тығыз
байланысты. Аймақтық экономиканы дамыту мақсаты, тек әлеуметтік бағытталған
ғана емес, мемлекетпен ретелетін нарық қүру болып табылады. Осындай реттеу
жалпы аймақтың халық шаруашылығының тиімді қызмет ету жағдайын жасау керек.
Ең алдымен, бұл тиімді, яғни аймақтың мамандануы, еңбек ресурстарын
пайдалану және шығынды минималдау мен табиғи жағдайларға байланысты.
Аймақтық экономика өзінің зерттеулерінде ғылыми әдістер кешенін
қолданады, оның ішінде баланстық әдіс маңызды болып табылады. Салалық және
аймақтық баланс жасау нарықтық маманданған салалар, территориялық кешенді
толықтырушы, яғни алдағы салалардың да, халықтың қажеттілігін қамтамасыз
ететін, салалар және қызмет сферасындағы салалар арасындағы дұрыс қатынасты
таңдацға мүмкіндік береді. Баланстар (тепе-теңдіктер) санымен қатар тиімді
аймақаралық және аймақ ішіндегі байланыстарды дайындау үшін де қажет.
Кәсіпорын жылжуын экономикалық негіздеу (кәсіорынды құрал-жабдықпен қамту,
құрылыс орнын анықтау, оны шикізатпен, энергиямен, сумен, жылумен, еңбек
және басқа ресурстармен қамтамасыз ету есебін жұргізу үшін аймақ таңдау)
баланстық әдістің мазмұнын құрайды. Аймақ экономикасының негізгі аймақтық
өндіріс және өнімнің негізгі түрлерін тұтыну тепе-теңдігі (балансы) кіреді.
Аймақтық байланыстарды құру үшін өнделетін әдістер қолданатын үлкен
жобалы жұмыстар мен эксепдициялар алдын-ала жүргізілуі тиіс. Салалық және
аймақтық баланстар құру аймақтың кешенді даму деңгейін, оның дамуындағы
диспропорциялардың болуын анықтауға мүмкіндік береді.
Аймақтық экономиканы зерттеудің ерекше әдісі картографиялық әдіс болып
табылады. Аймақтық экономикадағы карта тек зерттеу обънктісі ғана емес, ол
сонымен қатар өндіріс күштерінің жылжуы және аймақ экономикасы туралы
ақпарат алудың көзі болып есептелінеді. Карталарды, картокестелерді,
картограммаларды, картодиаграммаларды қолдану арқылы орналастыру
ерекшеліктері ғана емес, сала мен аймақтардың даму деңгейін сипаттайтын
статистикалық мәлімметер де есте қалады.
Жүйелік талдау – бұл проблемаларды, шаруашылық құрылымын және ішкі
қарым-қатынастарды кешенді зерттеу, олардың өзара әрекеттерін зерттеумен
толықтырылып соңғы қорытынды тікелейжәне кері байланыстарды бікіртіру
негізінде жасалынатын ғылыми зерттеу әдісі. Жүйелік талдау кезеңділік
қағидасын қолданушы жан-жақты талдау болып табылады. Ол мақсатты құрудан,
тапсырмаларды анықтаудан, ғылыми гепотиза жасаудан басталып, өндірісті
орналастырудың тиімді нұсқасының ерекшеліктерін жан-жақты зерттеумен
аяқталады. Мұнда оптималдық қағидасы тиімділік, яғни халықтың қажеттілігін
көбірек қанағаттандыру болып саналады.
Өндіріс кұштерінің қозғалысы және аймақтардың шаруашылық даму
проблемалары күрделене түсуде, ал салалық және территориялық байланыстарды
нарық жағдайында басқару қиындап баруда. Сондықтан маңызды проблемаларды
қамтитын экономика-математикалық моделдерді әзірлеу және қолдану
қажеттілігі туындайды. Территориялық экономикалық процестерді экономика-
математикалық моделдеуді негізгі бағыттарын келесідей бөлуге болады:
- елдің экономикалық дамуындағы территориялдық пропорцияларды
моделдеу;
- шаруашылық салалары бойынша орналастыруды моделдеу;
- аймақтардың шаруашылық етуші кешендерін қалыптастыруды моделдеу
3.
Математикалық аппараттардың терең өңделуіне қарамастан, ұзақ мерзімді
салдарлар ескерілмей қалуда. Сондықтан аймақтық экономикада статистикалық
әдіс, яғни стратегиялық мәліметтер негізінде индекстерді есептеу,
корреляциялық талдау, сонымен қатар таңдап зерттеу әдісі, бастылау
(генерализация) қолданылады. Барлық ғылыми әдістер бір-бірімен тығыз
байланысты және олар бірін-бірі толықтырады.
Нарықтық жағдайда аймақтардың рөлі және қызметі халықтың өмірінің
қызметі арасында экономикалық қатынастар қалыптастыруда көрінеді.
А.К.Осипов аймақтық рөлін толығырақ сипаттап, оның қызметтерін бөлді:
- институтционалды қызметтер – бір жағынан экономикалық дербесті,
екінші жағынан, халыққа еркін өмір сүру, қай жерде өміп сүруінен
тәуелсіз және әлеуметтік және заңды қорғамауына конституциялық
құқықты кепілдейтін, мемлекеттің жалпы экономикалық бірлігінің
саясатын анықтайды;
- экономикалық қызметтерді, елдің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз
етуге, экономикалық қызметті еркін жүзеге асыруға мүмкіндік және
жағдай туғызуға бағытталған;
- әлеуметтік қызметтері, халықтың әлеуметтік дамуын, аймаққа
экономикалық потенциалын қамтамасыз ету мүмкіндіктері мен құқығын
кепіл етеді;
- экологиялық қызметтері, халықтың дұрыс өмір сүруін қамтамасыз етеді,
табиғи қорғау және басқа да қоршаған ортаны жақсарту бойынша
шараларды жүзеге асырады 4.
Қазіргі кезде аймақтық деңгейде басқарудың қызметтері мен әдістері
экономикалық, әлеуметтік, әкімшілдік бағыттардың бірігуіне негізделеді.
Реттеудің нарықтық әдістері жалпы танылған маркетинг жүйесі мен
экономикалық тұтқалары мен ынталары арқылы мемлекеттік реттеуден шығады.
Мақсаттар мен тапсырмалар жүйесі көзқарасынан қарайтын болсақ,
аймақтық экономика өзінің мазмұны бойынша қайшы, ал ең алдымен жалпы
республиканың мүддесі үшін дамиды. Осы кезде аймақтық ерекше экономикалық,
әлеуметтік және басқа да ерекшеліктерін ескере отырып аймақтық мүддені
қолдау қажет. Осыған байланысты аймақтық экономика, аймақтық экономикалық
субъектілердің мүддесін қолдап қана қоймпй, жеке аймақтардың мүддесін
ескеретін механизмнің рационалды қызмет етуіне жетуге мүмкіндік жасауы
керек.
Қазіргі уақытта әрбір аймақ нарыққа кірудің әртүрлі стартты деңгейіне
ие. Сондықтан, аймақтық саясатта аймақтық экономикалық қайшылықтарын жоятын
әкімшілік және саяси шараларды қолдану ерекше маңызды.
Аймақтық экономиканы зерттеудегі басты артықшылықтары аймақтардың
экономикасына әсер ететін процестерді білу, әсіресе: еңбек бөлінісін
жетілдіру, аймақтық шаруашылықтарды территориялдық ұйымдастыру, экономика
құрылымдық қайта құру, халықаралық қауымдастықты және жеке аймақтардың
өндіргіш күштерін орналастыруды дамыту болып табылады. Нарықтық
қатынастардың құрылуы және даму барысында мамандану және шаруашылықтың
кешенді дамуы деген түсінік қалыптасады, яғни қазіргі кезде Қазақстанның
жалпы шаруашылық кешенінің қызмет етуін жақсарту үшін әр аймақтың жинақ
қорын көтеру ғана емес, сонымен қатар әрбір аймақ тұрғындарының мүдделерін
біршама толық қанағаттандыруды қамтамасыз ету қажет.
Аймақтардың дамуын болжау әдістемесі 15 жылға дейінгі кезеңді қамтитын
өндіргіш күшті орналастыру мендамытуды ретроспективті талдаудың міндетті
түрде жүргілуін қарастыруы керек. Бұл әдісте ретроспективті кезеңде
аймақтардың әлеуметтік даму аспектілерін бағалау, ішкі аймақтық
дифференциясын ескере отырып маңызды әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге
асыру деңгейі қарастырылуы тиіс. Табиғи, экономикалық және ғылыми
ерекшеліктерін ескеріп халықтың өмір сүру деңгейі баңалануы тиісті 1.
Экономикалық талдаудың басты бағыттары болып депрессивті зоналар мен
экономикалық өсуі тез территориялардың пайда болуы, аймақтық шаруашылық
кешенін құру және аймақтық ресурстарды пайдалану тиімділігіне нарықтық
маманданудың әсер етуін анықтау болып табылады.
Аймақтық экономиканың негізгі тапсырмасы аймақтардың экономикалық және
әлеуметтік даму стратегиясын жасап шығару болып табылады.
1.3. Қазақстан республикасындағы аймақтық дамытуды мемлекеттік реттеу
Қазақстан Республикасында соңғы жылдары аймақтық экономикаға,
аймақтарды дамыту, дәлірек айтсақ республикадағы әрбір аймақтық
экономикалық өсуін, әлеуметтік жағдайын, халықтың әл-ауқатын көтеру,
бюджетті өсіру, қаржы жағдайын, отандық және шетел инвестициясын тарту және
оны тиімді пайдалану, ауыл шаруашылығын, өнеркәсіптерді, сонымен қатар
шағын және орта бизнесті дамыту сияқты және тағы басқа да проблемаларды
шешіп оларды дамытуға көп көңіл бөлінуде.
Аймақтық дамудың маңызды тапсырмаларының бірі жеке аймақтардағы халық
өмірі деғгейіндегі айырмашылықтарды жою болып табылады. Бұл тапсырманы
орындау үшін аймақтардың экономикалық деңгейі мен ерекшеліктерін ескере
жеке аймақтардың шаруашылық дамуының мемлекеттік бағдарламаларын қолдану
үлкен мәнге ие.
Барлық аймақтар үшін жалпы аймақтық тапсырмалар – бұл экономикалық
құрылымын реформалау, жеке аймақтарды депрессивті жағдайдан шығару,
әлеуметтік инфрақұрылымын жасау, экономиканы ұрақтандыру, аймақаралық
транспорттық жүйені дамыту, экологиялық қауіпсіз жағдай туғызу.
Аймақтың дамуы үшін қаржы-қаражат орны ерекше. Аймақтық экономиканы
дамытуды тездетуге бағытталған құралдардың екі көзі бар:
- сыртқы инвестициялар – экзогенді көзі
- ішкі инвестициялар – эндогенді көзі.
Эндогенді дамытуды ынталандыру тәсілдері табиғи ресурстарды,
“экономикалық ортаны” (өндіріс, транспорт, коммуникация, жинақталған
экономикалық потенциал және басқалар) және )адам капиталы (білім,
квалификация, шығармашылық потенциал, кәсіпшілдігі, халықтың жан тазалығы
және тағы басқа) жағдайын қамтитын проблемалы аймақтардың ішкі потенциалын
белсендірумен байланысты.
Қазір бар технология мен өндірісті ұйымдастырудың атақты тәсілдеріне
негізделген эндогенді аймақтық дамуды ынталандырудың мүмкін болатын
әдістеріне келесілерді жатқызуға болады:
- тікелей мемлекеттік реттеу;
- қызмет секторын ынталандыру;
- шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту;
- арнайы зоналар құру 9.
Тікелей мемлекеттік реттеу әдістері мемлекеттік меншікке негізделеді.
Қазіргі уақытта Қазақстанда меншікті мемлекетсіздендіру әлі жүріп
жатқандықтан, бұл әдісті эндогенді аймақтық дамытуда қолдану қиынға соғуда.
Секторлық ынталандыру құрылымдық және өнеркәсіптік саясаттың тапсырмасы
ғана болып табылмайды, кейбір жағдайларда оны аймақтық экономикалық
саясаттың тапсырмасы ретінде қарастырылады. Әсіресе, бұл қызмет сферасына
қатысты.
Қазіргі күні Қазақстандағы және басқа елдердегі шағын бизнес ұлттық
және аймақтық экономикалық саясаттың әдістерінің бірі ретінде
қарастырылады. Өзінің құрылымдық өзгерістерге бейімдегі мүмкіндігі мен
икемділігіне байланысты көптеген үкіметтер ұлттық және аймақтық деңгейде
шағын фирмаларды қолдайды. Мұндай қолдау несие бөлуде және жеңілдікпен
қаржыландыруда, кадрларды қайта оқытуға көмек көрсетуде, қаржы
кәсіпорындарының өндірісін басқаруда, инвестицияны ынталандыруда,
технологиямен қамтамасыз етуде және басқа да жағдайларда көрінеді.
Шағын және орта бизнесті аймақтық экономикалық саясат шегінде
ынталандыру, олар экономикалық өсуге мүмкіндік жасаса және аймақта жаңа
жұмыс орнын ашса ғана жүргізіледі. Көмек түрі фирманың ерекшелігіне
(капитал сиымдылықты фирмаларға капитал, қызмет көрсетудің сауда
фирмаларына, айналмалы капитал, жаңа технология мен құрал-жабдық
қажеттілігі) және өмір цикліне байланысты болып табылады.
Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуына мемлекеттің реттеуші әсері
халықтың, шаруашылық етуші субъектілерінің өмір сүруінің құқықтық
регломенті жүйесі және жалпы макроэкономикалық (бюджеттік, салықтық, ақша-
несие), әлеуметтік-экономикалық, құрылымдық инвестициялық, сыртқы
экономикалық саясаттарды жүзеге асыру, институтционалды құрылымлар
жүргізілу арқылы жүргізіледі. Оларды әзірлеу және тәжірибеде жүзеге асыру
кезінде жүзеге асырылатын шаралардың интеграциялық аймақтық әсері және
олардың территорияларының әлеуметтік-экономикалық дамуының жағдайына
сәйкестігін ескеру қажет.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың экономикалық механизмі аймақтың
ерекшелігін, олардың шешілетін стратегиялықжәне тактикалық тапсырмалардың
сипатын ескеретін, икемді және дифференцацияланған болуы керек 10.
Минералды ресурстардың стратегиялық маңызлы түрі бар, өнеркәсіптік
негізгі саласындағы өнімді өңдеуге маманданған аймақтар үшін, сонымен қатар
әскери-өнеркәсіп кешенінің кәсіпорындары дамыған ғылыми өндірістік
потенциалы жоғары аймақтар үшін мемлекеттік реттеу әдістері аймақ
экономикасын құрылымдық құру жағдайын туғызу және әсер етуге бағытталуы
тиіс, оның ішінде экспорттық бағытталған өнім мен халық тұтынатын
тауарларды өндеуді өсіру мақсатында кәсіпорынды техникалық жабдықтандыру
қажет. Бұл аймақтар үшін сыртқы сауда сферасындағы, шетел инвестициясын
тартудағы ірі кәсіпорындарды жекешелендіру жағдайын анықтаудағы мемлекеттік
реттеу мәселелері ерекше орын алады.
Елдің азық-түлік қорын қалыптастыратын аймақ тобы үшін экономикалық
тұтқалар мен ынталар халықты жұмыспен қамтуды өсіру және ауыл шаруашылық
өнімін өңдеуді тереңдету, техникалық қызмет көрсету орталықтарын, көтерме
азық-түлік нарығын, сауда үйлері мен биржаларын, маркетингтік қызмет,
лизингтік компания ұйымдастыру мақсатында шағын және орта бизнесті дамытуға
мүмкіндік етуі керек.
Аймақтық даму стратегиясының құрылымы
Сурет 2
Экологиялық нашар және артта қалған аймақтар және де депрессивті шағын
және орта қалалар мен шалғай аудандар үшін мемлекеттік реттеу әдістері
экономиканы белсендіру және халыққа әлеуметтік қолдау көрсету мен
экологияның және әлеуметтік-экономикалық дамуды жақсарту бойынша белгілі
бір жобаларды және мақсатты кешенді бағдарламаларды жүзеге асыруға, сонымен
қатар шетелдік технологиялық және гуманитарлық көмек тартуға араласуға
бағытталуы керек 11.
Республикалық билік ең алдымен аймақтықинвестициялық банктар мен
қорлардың қызметін заңды және нормативті-құқықтық қамтамасыз ету арқылы
аймақтарға қолдау көрсетуі тиіс. Экономиканы мемлекеттік реттеу аймақтың
потенциалын анығырақ ашу мақсатында аймақтарды әртүрлі бағыт қағидасы
бойынша жүргізілуі қажет.
Экономиканы реформалаудың нақты мақсатының негізгі параметрі аймақ
экономикасының әлеуметтік тапсырмаларды шешуге, өмірдің жоғары деңгейіне
жетуге бағытталғандығы болып табылады. Ол үшін республикалық, аймақтық және
жергіліктіоргандардың инвестиция облысындағы қызметін заң негізінде шектеу,
кәсіпкерлік қызметті ынталандырудың аймақтық механизмін әзірлеу,
аймақтардаға жағдайды үнемі мониторингке алу және алған мәліметтерді
саясаттық әзірлеу үшін уақытылы пайдалану қажет.
Мемлекеттік реттеудің құралдарының жиынтығы келесі негізгі
элементтерді қамтиды:
1) экономикалық болжау – экономиканың болашақ жағдайын және онымен
байланысты сфералар жағдайын көріп білу.
2) Индикотивті жоспар (болжау) әзірлеу – елдің барлық шаруашылық
кешенінің дамуын болжау.
3) Шаруашылық етуші субъектілердің белгілі бір тобы бойынша
адрестік жоспар әзірлеу және жүзеге асыру.
4) Шаруашылық етуші объектілерге жаната әсер етудің құралдарын
қолдану.
5) Елдің (аймақтық) әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдылықты
тапсырмаларын шешу бойынша мақсаттар кешенді бағдарламалар
әзірлесу және жүзеге асыру.
Эканомикалық болжау - әлеуметтік эканомикалық дамудың стратегиасын
және практикасын әзірлеу, дамудың мақсатын анықтау үшін бастапқы
негіз болып табылады.
Эканомикалық дамуды болжау – бұл барлық эканомикалық немесе оның
аймақтарының жеке сферасының көп салалы кешеннің даму бағдарламасын
әзірлеу және жүзеге асыру 12.
Бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асырудың маңызды қағидалары:
1) мақсатты бағытталғандығы, яғни алдын-ала бекітілген және сандық
анықталған мақсаттық құрылымға жетуге бағытталған шаралар;
2) жүйелік – мақсаттқа жету үшін қажетті өзара байланысқа шаралар
жиынтығы, осы шаралардың елдің және аймақтық даму жағдайымен
байланысты;
3) ресурстармен қамтамасыз етілуі – алдын-ала белгіленген
бағдарлама шаралары материялдық, еңбек және қаржы ресурстармен
қамтамасыз етіледі;
4) Басымдылық – бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асыру кезінде
проблемаларды маңыздылық рангің анықтау.
Экономикалық қызметті жүзеге асыруды үнемі сұраныс пен ұсыныстың тепе-
тендігі қамтамасыз етілетін қандай да бір ауытқулар болып отырады.
Сондықтан шаруашылық ету жүйесіне әкімшілік араласу, іскерлік белсенділікті
ынталандыру және ұстап тұру жолымен жетілген нарық жағдайына тек максималды
жақындауға ғана мүмкіндік бар. Бұл әсер етулер реттеудің инвестициялық,
ақшалай қаржылық, салықтық, эспортты-импорттық нормаларға негізделеді.
Бірақ аймақтық деңегейде бұл реттегіштер берілген аймақ өкілдігімен
шектелген. Ал, тікелей қаржылық-ақшалай реттеу аймақтық деңгейде несие
сақтандыру және басқа да қаржылық мекемселердің жанама әсерін санамағанда
жүзеге асырылмайды 13.
Аймақтық және мемлекеттік мүдделер жоғары деңгейде аймақтағы өндіріс
масштабымен байланысты, соған сәйкес халық санына байланысты болып
табылады. Сондықтан халықтың, жұмысбастылықтын, кірістің және өндірістік
өсу біршама шартты, аймақтық дамудың сандық көрсеткіштері ретінде
қаласьтыруға болады. Аймақтық және мемлекеттік мүдделердің өзара
әрекеттестігінде субъектісі ретінде орталық басқару орган (үкімет) және
жергілікті басқару органдары мен халық болып табылады. Қаншама, аймақтық
және мемлекеттік мүдделері экономикалық өсумен байланысты болғандықтан,
аймақтық саясат өзіне өндірісті орналастыруды қосады. Бұл өзінің
спецификалық мүдделері бар тағы бір топты талдауға айналдырады - өндіріс
қаражатының меншіктігі. Ірі кәсіпорындар аймақтық мүддені ескермейді, ал
кіші кәсіпорындар жергілікті нарыққы жұмыс істейді.
Жалпы аймақтық экономиканы дамытуды мемлекеттік реттеу маңызды
мәселелердің бірі болып табылады. Сондықтан, мемлекет тарапынан көптеген
шаралар жүргізілуде.
Аймақтық дамудың басты мақсаты аймақтардың экономикалық құрылымын
жетілдіруге көмек көрсету. Әртүрлі деңгейдегі және әртүрлі мақсатты
бағыттардағы аймақтық бағдарламаларды жүзеге асыруды аралас тұтқаларды
қолдану қажет: жанама әсер ету және бақылау түрінде болып табылады.
Мемлекеттік мүдделерді орындаушылар болып мемлекеттік аймақтық
инвестициондық компаниялар шығуы мүмкін. Сонымен қатар, аймақтық
ьэкономикалық және инвестициондық саясатты жүзеге асыру үшін аймақтар
орталық үкіметпен құрылған аймақтық даму компаниясының үлесіне кіре алады
немесе оларды бірігіп аймақтық келісім ретінде құру немесе оларды өз
мақсаттары үшін жеке өзщі ұйымдастыру қажет.
Секторалық ынталандыру тек құрылымдық және өндірістік саясаттың ғана
тапсырмалары емес, сонымен қатар жеке жағдайларда аймақтық экономикалыұ
саясат тапсырмалары ретінде де қарастырылады. Әсіресе, бұл қызмет секторына
қатысты болып табылады. Қазіргі кезде қызмет секторын күшейту оларды
ынталандыру қажет 12
Жоғарыда айтып өткендей, көптеген үкімет ұлттық және аймақтық деңгейде
құрылымдық бейімделуге икемділігі мен қабілеттілігі үшін кіші фирмаларды
қолдайды. Кейбір елдерде кіші фирмаларға басты түрде аймақтық микросаясат
арқылы жүзеге асырылатын қаржылық көмек бөлінеді: жеке капитал жоғары
тәуекелдіктен өзінің қаражатын аймақ экономикасына қосуға қарсы
болғандықтан іске асатын құрал-жабдықтарды модернизациялау және жаңасын
иеленуді қаржыландыру, қарыз және несиелерді сақтандыру, инвесторлар үшін
салық жеңілдіктері, ұзақ мерзімді несиелеу жөніндегі бағдарламалар жасап
шығарылады. Сондықтан, кәсіпкерлікті ынталандыру аймақтық билік
органдарының тапсырмасы болуы тиіс14.
2 БӨЛІМ. АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Алматы қаласының экономикалық даму жағдайын талдау
Бүгінгі таңда Алматы қаласы Қазақстанда ғана емес, Орталық - азиялық
аймақтағы ірі мегаполистердің бірі болып табылып табылады.
Астана қаласына астананы ауыстырумен басқарудың республикалық
органдары көшкен болатын. Бірақ Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі,
Қазақстан Республикасының Ұлттық статистикалық агенттігі, бағалы қағаздар
бойынша Ұлттық комисия және басқалар өз қызметін Алматы қаласында өз
қызметін жалғастыруда.
Біздің қалаға ерекше мәртебе берумен; Алматы қаласы республиканың ірі
өнеркәсіп, ғылыми, мәдени және қаржылық орталығы болып қалуда. Алматы
қаласының ерекше мәртебесі туралы Қазақстан Республиксының Заңы қаржылық,
экономикалық және әлеуметтік ынталандырудың шараларын қабылдау жолымен
Алматы қаласының ары қарай дамуын кепілтендіру мақсатында қабылданған және
ғылыми, мәдени, тариғи, қаржылық және өндірістік орталық ретінде қаланың
ерекшелігін ескере, оның ерекше статусын анықтайтын құқықтық негізін
бекітеді. Бұл заң қала үшін қажетті және Қазақстсан Республикасының қазіргі
заңдылықтарына сәйкес кейбір ережелердің күшін жоғалтуымен байланысты
өзінің актулдығын жоғалтты 12.
Қала территориасында 170 ірі орта өнеркәсіптік кәсіпорындар бар.
Алматы бүгіннің өзінде теледидар, компьютер, видеомагнитофондар, сағаттар,
жалға (прокатқа) беру құралдарын, кілем және кілем өнімдрін, нан және
шампань ашытқылар өндірісі жүзеге асырылады. Қала кәсіпорындарымен жіп және
мсаталар, шай, кір жуғыш машиналар, элетрлі счетчиктер, жүк тасымалдайтын
автомобильдер, қалпақ пен бас киімдер, маргаринді өнімдер, коньяк пен
темекі өнімдері, 10 және оданда көп жолаушылар тасымалдайтын
автомобильдердің мәнді көлемі шығарылады.
АХбК – ОЗАТ (мақтақақағазды материалдар өндіретін жалғыз өндіруші)
АҚ, Автобусқұрама (автобусосборочный) завоты БК (қазақстандағы дизельді
двигательді автобустарды жалғыз өндіруші), Алматы кілем (республикадығы
кілемдерді жалғыз өндіруші) АҚ, Ырысты - ВРЗ (темір жол транспортының
жылжымалы бөлігін құрау бойынша ірі кәсіпорын) АЖШС сияқты ірі кәсіпорын
және құрылысы аяқталмаған объектілердің тізімі, универсалды спорттық кешені
( ірі халықаралық және республикалық шаралар жүргізу орны), құрысқа
дайындығы 50% және одан жоғарыпайыз құрайтын құрылысы аяқталмаған тұрғын
үйлердің көлемі (100 мың шаршы метр) қалға инвестициялық тартымдылық берді.
Алматы күшті құрылыс кешеніне, темір жол, автомобиль және авияциялық
кешенінің ірі тараптарына ие. Қалада шетел партнерлары мен біріккен
өндірістің, белсенді сыртқы экономикалық қызметтің бар екендігі көрінеді.
Алматы қаласы ірі өнеркәсіп, қаржылық, ғылыми, мәдени – білім орталық,
республикалық мәні бар қала мәртебесіне ие, бюджетке жалпы республикалық
түсімдердің 15 бөлігін қамтамысыз етеді.
Қала экономикасында кейбір тұрақтанулар, сонымен қатар халық
әкімшілгінің жоғарлату және салық салынатын негізгі кеңейту бойынша шаралар
кешенін қабылдау бюджетке салықтық түсімдер мен басқа алымдар көлемінің
тұрақты өсуі қала маңызын жоғарлатуда. Қала 2002 жылғы мемлекеттік
бюджетке 148,8 млрд. тенге сомасында салықтық және салық емес түсімдер
жинағын әкелді. Бұл көрсеткіш 2001 жылмен салыстырғанда 17,1% көп.
Жоспарланған бюджет 10,6 пайызға орындалды, оның ішінде
республикалық бюджетке – 14,1 пайызға, жергілікті бюджетке – 3,9 пайызға.
өнеркәсіптік секторлар өндіріс көлемін кеңейтудің тенденциясы
сақталуда. 2003 жылға өнеркәсіптік өнімнің алдыңғы жылғы өніммен
салыстырғанда 10,6 пайыз құрады, 2001 жылы қаланың өнеркәсіп орындарымен
оларды импортизация бағдарламасына қатысуға тарту нәтижесінде 3 млрд.
тенгеге жуық суммаға келісім шарт жүргізілді. Осы жылы қала
кәсіпорындарымен 3 жаңа өнім өндірісі жасалынды: электромаш АҚ – нда –
автомобильдерге құрамдас бөлшектері (запчасть) өндірістері, істер АҚ –
нда – резинотехникалық өнімдер, темір жол жолдарының үстінгі бетін салу
детальдары. АР 3 – 405 АҚ - нда ЯК – 40 және АН – 2 самолеттерді жөндеу
техникасы жүзеге асырылады. ААСЗ БК – ны орта класты автобустар өндірісін
бастайды.
Төлеу қабілеттілігі жоқ кәсіп орындарды қалпына келтіру үшін
инвестиция тарту бойынша шаралар қабылданды. Бюджетке қарыздың 454 млн.
тенге сөндірілді.
2000 жылдың басынан билік етуші шектелген меншіктер мен банкрот
кәсіпорындардың меншігін жүзеге асыруға мүмкіндік берілген 125 аукцион
жүргізілді.
Мемлекетік меншікті жекешелендіру және қайта құру облысында
басымдылықты бағыт адресті сату мен қолданылмайтын объектілердікейіннен өз
меншігіне алумен жалға беру арқылы шағын бизнесті қолдау болып табылады.
2000 жылы мемлекеттік меншік объектілерін жекешелендіруден (1. 12. 2000
жылы бойынша) бюджетке 512 млн. тенге түскен.
Алматы қаласының территориясында мемлекеттік кәсіпорындар ғылым,
мәдениет, білім, денсаулық сақөтау салаларында, әлеуметтік және кейбір
сфераларда сақталған.
Кәсіпкерлерге жекешелендірушілік көмек түрінде 2001 жылдың басынан 82
объект сатылған және жалға берілген, 39 объект берілген, 248 жер учаскісі
сатылған, тауар мен қызмет өндірісін дамытуға пәтерлерді қайта жабдықтауға
147 рұқсат берілген.
Өнеркәсіпте, саудада, қызмет көрсету және басқа да сфераларда заңды
қызмет көрсету үшін кәсіпкерлерге жағдай туғызу есебінен көлеңкелі
айналымға ақша ағымы азайып, бюджетке салық түсімдері көбейеді. 1998 жылмен
салыстырғанда бюджетке төлемдер 4,3 есе көбейеді.
Кәсіпкерлікті дамытудағы негізгі мәселе шағын кәсіпорындардың қаржылық
қамтамасыз етілуінің жеткіліксіз деңгейі болып отыр19.
Кәсіпкерліктің дамуына өндірістік инфрақұрылымның дамымағаны,
ақпараттық негіздің сәтсіздігі, арнайы мамандандырылған құралдардың
жетіспеушілігі әсер етеді.
Аймақта жыл сайын еңбекке жарамды халдықтың жұмыссыз жүрген бөлігін
еңбекке орналастыру бойынрша жос пар әрекеттер жүзеге асырылады.
Квота және мемлекеттік тапсырыс есебінен 1,5 мың көп адам, еңбекпен
қамту оршгандарымен 6 мыңнан көп адам жұмысқа орналастырды.
2 мыңға жуық жұмыссыздар, профессорларды оқу курстарына жіберілді,
қоғамдық жұмыстарда 11 мың адам қызмет етті.
Шетел жұмысшы күшін тартуға рұқсат алған кәсіполрындарда 2001 жылы
Республикапның 38 мыңнан аса азаматы жұмыс істеді, мұнда 4 мыңға жуық жаңа
жұмыс орындары ашылды.
Жоғарыда айтылып кеткендей, Алматы қаласының экономикалық жағдайын
көтеруде қала әкімінің ақпараты белсенді түрде жұмыс істеуде. Акиматтың
құрылымында осындай мәселелерді шешу үшін ыңғайлы бодлу мақсатында
ұйымдастырылған.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 10 – шы ақпан №1019
Жарлығымен Алматы қаласының 2003 – 2010 жылдарға арналған Мемлекеттік даму
бағдарламасы бекітілді. Бағдарлама Республикалық маңызы бар қаланың жаңа
көрінісін құруға және оны қаржылық, ғылыми, білім, мәдениет және
республиканың туристік орталығы ретінде бекітуге бағытталған.
Алматы қаласының әкімі жылына екі рет, бірінші ақпанға дейін және
бірінші қаңтарға дейін, жарты жылдың нәтижесін Қазақстан Республикасы
Президентінің әкімшілігіне және Қазақстан Республикасы үкіметіне
Бағдарламаның жүзеге асуы туралы ақпарат беріп отыруы керек.
Бағдарламаның жүзеге асуын бақылау Қазақстан Республикасы
Президентінің Әкімшілігіне жүктелген.
Бағдарламаны дайындаушылар Қазақстан Республикасының экономика және
бюджетті жоспарлау министрлігі, Алматы қаласының Әкімшілігі.
Бағдарламаның мақсаты – Республикалық маңызы бар қаланың жаңа
көрінісін құру және оны қаржылық, ғылыми, білім, мәдениет және
республиканың туристік орталығы ретінде бекіту.
Міндеті – қала экономикасының мақсатты функционалды – салалық
құрылымын құру; қаланы тұрақты өмір сүру үшін қабілетіне ұйымдық –
экономикалық және нормативті құқықтық жағдайларды құру; қазіргі заманғы
инфрақұрылымды құру; экономика салаларында ғылымды көп қажет ететін
өндірісті және инновациялық технологияны дамыту; кедейлік масштабын
қысқарту; әлем мемлекеттерімен тығыз ынтымақтастық қатынастарды
қалыптастыру; туризмді дамыту бойынша ұйымдық және құқықтық шараларды
дайындау; рентабельді және бәсеке қабілетті туризм индустриясын құру;
мемлекеттік активтерді басқарудың тиімділігін арттыру; экологиялық жағдайды
жақсарту және қаланың табиғи катаклизмдерге, төтенше жағдайларға әрдайым
дайындығын қамтамасыз ету;
Жүзеге асыру мерзімі 2003 – 2010 жылдар.
Бірінші кезең – 2003- 2005 ж.
Екінші кезең – 2006-2010 ж.
2003 – 2010 ж Алматы қаласы дамуының мемлекеттік бағдарламасын жүзеге
асыру үшін республикалық, жергілікті бюджет және тұрғындардың қаржылары,
халықаралық қаржы, экономикалық ұйымдардың гранттары, шетелдік және отандық
инвестициялар қолданылады. Инвестициялық ресурстарға жалпы қажеттілік,
бюджеттік қаражаттарды қосқанда 711 млрд. теңгені құрайды. Оның ішінде 470
млрд. теңге – мемлекеттік қаражаттар (жылына 50-60 млрд. теңге).
Жыл сайынғы кейбір салаларға қаржылық қажеттілік:
- айналма жолдарды салу – 10- 12 млрд. теңге
- метрополитен құрылысы – 12 – 15 млрд.теңге
- білім беру және денсаулық сақтау объектілерінің сеисмикалық
қауіпсіздігі – 3,5 млрд. теңге
- ескі тұрғын үйлерді бұзу және толық жөндеу – 4,9 млрд. теңге
- жалпы білім беретін мектептерді салу – 3 млрд. теңге
- өзен жағаларын жөндеу, лайға қарсы инженерлік – техникалық
шараларды жүргізу – 5 млрд. теңге
- энергетикалық объектілерді салу, кеңейту және жөндеу – 10 – 15
млрд. теңге.
Бағдарламаны жүзеге асыру қаланың қаржылық, өндірістік, кадрлік,
ғылыми және мәдени потенциалын максималды қолдануға мүмкіндік беруі тиіс
және осының негізінде халықтың өмір деңгейі мен сапасын көтеруге ықпал етуі
тиіс.
Алматы қаласының ірі қаржылық, ғылыми, мәдени және туристік рөлін
көтеру қала экономикасының құрылымын өзгертуге әкеледі. Осы кезеңде сауда,
транспорт, коммуналдық шаруашылық, байланыс, индустрия, ойын-сауық, туризм
т. б. тез қарқынмен дамиды. Бұл салалардың кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау
саясатымен бірге дамуы халықты жұмыспен қамту мәселесін шешеді. Жалпы
қалада 80 мың жаңа жұмыс орындары ашылады. Алматы қаласының 2009 – 2010
жылдарға арналған Мемлекеттік даму бағдарламасының ойдағыдай жүзеге асуы
қуатты мультипликативті эффект есебінен бүкіл меммлекеттің гүлденіп дамуына
әсер етеді.
Жалпы бағдарлама тоғыз тараудан тұрады:
1-ші тарау. әлеуметтік саясат.
1. Халық санын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz