Зат есім мен сын есімнің жасалу тәсілдері
Кіріспе
Негізгі бөлім
I тарау. Парсы тіліндегі сөзжасам жүйесі
1.1. Сөзжасамның морфологиялық (синтетикалық) тәсілі.
1.2. Сөзжасамның синтаксистік (аналитикалық) тәсілі.
1.3. Сөзжасамның лексика.семантикалық тәсілі.
II тарау. Зат есім мен сын есімнің жасалу тәсілдері.
2.1. Аффикстердің көмегімен жасалатын сөзжасам.
2.2. Сөз біріктіру (негіз біріктіру).
2.3. Сөз тіркестерінің лексикалануы.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Зат есім мен сын есім жұрнақтарының қысқаша сөздігі
Суффикстер
Префикстер
Негізгі бөлім
I тарау. Парсы тіліндегі сөзжасам жүйесі
1.1. Сөзжасамның морфологиялық (синтетикалық) тәсілі.
1.2. Сөзжасамның синтаксистік (аналитикалық) тәсілі.
1.3. Сөзжасамның лексика.семантикалық тәсілі.
II тарау. Зат есім мен сын есімнің жасалу тәсілдері.
2.1. Аффикстердің көмегімен жасалатын сөзжасам.
2.2. Сөз біріктіру (негіз біріктіру).
2.3. Сөз тіркестерінің лексикалануы.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Зат есім мен сын есім жұрнақтарының қысқаша сөздігі
Суффикстер
Префикстер
Кіріспе
Сөзжасам тілдің ең терең
және жұмбақты саласы.
В.фон Гумбольдт
Кез келген тілдің дамуы, ең алдымен, сөзжасам жүйесімен
байланысты. Тілдің байлығы-кірме сөздер есебінен сөздік құрамның толығуымен
емес, төл сөздердің мағыналық және тұлғалық дамуы негізінде, жаңа сөздердің
туындауы арқылы анықталады. Сондықтан тілдегі төл сөздердің ұғымдық,
мағыналық және тұлғалық даму жүйесін зерделеу қажет.
Тіл дамуы әлем бейнесін танып-біліп, олардың әр түрлі белгісі мен
қасиеті, сапасы мен саны, қимылы мен әрекеті, амалы мен сипатына атау беруі
арқылы орындалады. Заттар мен құбылыстардың белгілеріне атау, есім беру
халық танымымен, ой-санасының өсуімен, ұлттық психология мен менталитетіне
байланысты анықталады. Болмыстағы кез-келген зат не құбылыс ұғым тілдік
таңба арқылы таңбаланып, өзінің сөздік бейнесін жасайды. Бұл таңбаланған
бейне сөзжасамдық процесс арқылы жасалып, атау ретінде танылады. Атаудың
жасалу, қалыптасу процесі-сөзжасамның негізгі зерттеу нысаны. Яғни сөзжасам-
ұғымда қалыптасқан бейненің тілдік таңбасын жасау процесін айқындайды.
Сөзжасам-атау жасау процесі. Процесс нәтижесі-туынды сөз. Сөзжасам туынды
сөздің жасалу сипатын, әдіс-тәсілін, уәжділігін, жасалған жаңа ерекше
мағынаның ішкі құрылымын талдайды. Туынды сөздің құрылымын тұлғалық және
мағыналық деңгейде қарастыра отырып, мағынаның белгіленуіндегі ұғымның,
танымның рөлі мен маңызы зерттелді. Жаңа сөз жасау, белгілі құбылыс пен
затқа атау беру-номинация мен сөзжасамның зерттеу нысаны.
Тілдің сөздік қорын байытуда грамматикалық тәсілдер бойынша
тілдегі қалыптасқан модельдер мен құрылған жаңа сөздер жетекші рөль
атқарады, нәтижесінде оның лексикалық қоры толықтырылады. Бұл тілдің
маңызды функциясы-коммуникацияның кемелденуіне ықпал етеді. Тілдің барлық
даму сатыларында сөзжасам мәселелерін зерттеу тіл білімінің өзекті мәселесі
болып саналады.
Сөзжасам семантикалық, синтетикалық, аналитикалық тәсілдер арқылы
туынды сөз – атау жасайды. Атауды коммуникациядан және танымдық қызметтен
бөліп қарауға болмайды. Ойлаудың кез келген материалдық бейнесі, ең
алдымен, хабарлауға байланысты. Ал сөзжасам мен оның нәтижесі болып
табылатын атау тілдегі лексикалық бірлік ретінде ғана емес, әлем бейнесін
жасауға қызмет ететін номинативтік қызметімен бағалануы қажет.Атаудың
қалыптасу тарихында тілде ортақ сөзжасамдық қалыптар түзіледі. Осы
сөзжасамдық қалыптар кешені сөзжасамдық тәсілдердің жіктелуін туғызады.
Тіл дамуы көнеден келе жатқан күрделі әрі кешенді құбылыс. Оның
өзіндік ішкі және сыртқы даму заңдылықтары бар, бұларды зерттеу сөзжасамның
мақсаты болып табылады. Сөзжасам атаудың жасалу сипаты мен мотивациясын
(негізделуін) жасалу тәсілі мен жаңадан туындаған мағынаның ішкі құрылымын
анықтайды. Сөзжасам процесінің көнелігі тілдің шығу кезеңімен қарайлас,
себебі әлемдік әр түрлі бейнеге атау беріп, алғашқы атаудың жасалу сипаты
мен одан туындайтын басқа ерекше мағыналарынан бастап, бұл процесс тілде
үнемі жүреді. Сондықтан сөзжасам тарихы күрделі, өзіндік ішкі даму
заңдылықтары, жаңа сөз туғызатын тәсілі мен қалыбы бар тіл білімінің
кешенді бір саласы ретінде бағаланады.
Жаңа сөз жасаудың сипаты мен құрылымын тану күрделілігі атау
бейнелейтін заттың, құбылыстың және олар туралы ұғымның қатынасын анықтау
қиындығымен байланысты. Туынды сөз жасау, көбінесе басқа тілдік құбылыстар
арқылы негізделіп орындалады. Себепші (мотивтендіруші) сөз арқылы
негізделіп, әр түрлі сөзжасамдық тәсілдер арқылы пайда болған жаңа мағыналы
тұлғалар туынды сөздер болады, мұндай жасалымдар – сөзжасамдық процесс
негізінде орындалғандықтан, сөзжасамның негізгі зерттеу нысанына айналады.
Туынды сөздер екі не бірнеше морфемалар мағынасы арқылы жасалып, күрделі
құрылымға ие болады. Сөзжасамдық аспектіде туынды сөздердің мағынасын
айқындау – олардың ішкі семантикалық құрылымын зерделеу деген сөз.
Туынды сөз мағынасы түбір мағынасы арқылы жасалып,
негізделгендіктен, тарихи тұрғыда түбір мағынасын анықтау қажеттігі
туындайды. Көне этимон түбірлердің мағыналық қырлары айқындалып, туынды
сөзді туғызуға себеп болып тұрған сема деңгейі көрсетілуі қажет. Сондықтан
тарихи тұрғыда, сөзжасам дегеніміз – этимон түбірлердің мағыналық және
тұлғалық жіктелуі, дамуы нәтижесінде ұғымда танылған заттар мен
құбылыстарды таңбалау үшін, әр түрлі сөзжасамдық тәсілдер негізінде
сигнификатты және денотатты мағыналы туынды сөздердің жасалуы болып
табылады.
Екіншілік мағына беруге қатысатын тұлғалар тарихи тұрғыда түбірлер
санатына ене алмайды, мағыналық жағынан ерекше семаға ие болып, тұлғалық
жағынан фонетикалық не морфологиялық өзгеріске түскендіктен негіз сөз
ретінде ұғынылады. Сондықтан туынды сөз мағынасын негіздеуге қатынасын
себепші негіздерді түбір ретінде емес, негіз ретінде анықтаймыз.
Сөзжасам негіз сөз арқылы жасалған екіншілік мағыналы сөздердің
қалай жасалатынын, негіз сөздің ішкі семантикалық құрылымын, жасалған
туынды сөздің ішкі семантикалық құрылымын; туынды сөз жасауға қатысатын
компоненттердің мағынасын; сөзжасамдық мағынаны, сөзжасамдық типті,
сөзжасамдық қалып пен тізбекті; сөзжасам негізінде қалыптасқан түбірлес
сөздерді; сөзжасамдық заңдылықтарды; номинация теориясын; сөзжасамның амал
– тәсілдерін; сөзжасамның негізгі критерийлерін және т. б. теориялық
мәселелерді онамасиологиялық аспектіде қарастырады.
Онамасиологиялық аспектіден қарастырылу себебі – сөзжасамдық процесс
әлем бейнесінің ұғымын бейнелейтін таңба жасау үшін орындалады. Ал
онамасиология – осы атау процесін зерттейтін сала. Онамасиология
теориясының қайнар көзі антикалық кезеңнен бастау алады. Тілдің жасалу
табиғаты мен атау теориясы антикалық философияның ең маңызды бөлігі болған.
Сөз атауының пайда болуы, шындығы мен жалғандығы туралы мәселе сол кезеңнің
өзінде-ақ ғылым алдында тұрған басты сұрау екен.
Сөзжасам сөз туғызатын процесс болғандықтан, сөз жасау тәсілдері
арқылы іске асады, номинациялық ұғымды белгілейтін атау жасау жолында
қызмет етеді. Атау адамзат танымының көрінісін бейнелейтін феномен ретінде
танылып, атау жасаушы амал – тәсілдердің тарихи көрінісін, даму жолын
бағамдау арқылы, сөзжасамнң негізгі теориялық мәселелері қамтылады. Тілдің
дамуы таным дамуы негізінде айқындалады, ал оның нақты көрінісі мен
таңбалануы сөзжасамдық процесс негізінде іске асады. Таңбалар – тілдік
бірліктер жүйесі, олардың әр түрлі сипатта көрініп, сан түрлі мағыналарды
бере алу қасиеті тек сөзжасамдық мағына арқылы жасалады.
Жұмыстың өзектілігі – парсы тіліндегі есім сөз таптарының
деривациялық жүйесі басқа сөз таптарына қарағанда өте дамыған. Сондықтан
зат есім мен сын есімнің әр түрлі тәсілдерінің көмегімен қазіргі парсы
тілінің сөздік қорының толықтырылуы белсенді түрде жүруде. Басқа сөз
таптарынан тек етістік қана өзінің құрамын белсенді толықтыруда, алайда жай
сөзжасам әдістері арқылы емес (жай етістіктер саны азаюда), етістікті
фразеологизмдердің өсуіне байланысты, әдетте оларды күрделі етістіктер
дейді. Сонымен зат есім мен сын есімнің тәсілдерін талдай отырып парсы тілі
сөздерінің шығу тегін, қалай пайда болғанын аңғара аламыз. Бұл тілді оқу
барысында бірден-бір өзекті мәселе болып саналады, өйткені әрбір тілді оқыр
алдында сөздердің қалай пайда болғанын, олардың шығу тегін, этимологиясын
білуіміз қажет.
Жұмыстың зерттеу нысаны – парсы тілінің сөзжасамындағы зат есім мен
сын есімнің жасалу тәсілдері арқылы сөздің қалыптасу, жасалу процесі.
Жұмыстың зерттеу мақсаты – зат есім мен сын есімнің жасалу
тәсілдерін толық ашып және сипаттап қана қоймай, осы тәсілдердің берілген
есім сөз таптарын бір-бірінен ажыратуда қалай көмектесетінін көрсету.
Өкінішке орай, бұл тәсілдер әрқашанда бір сөз табын екінші сөз табынан
айыруға мүмкіндік бермейді, өйткені олар бір уақытта зат есімге де, сын
есімге де қолданылады.
Тәжірибелік құндылығы – зат есім мен сын есімнің жасалуы, олардың
тәсілдері мен ерекшеліктерін зерттеу және қарастыру біршама күрделі болып
келеді. Өйткені бұл мәселеге арналған әдебиеттер саны да молшылық емес,
сондықтан берілген материалдарды жетілдіру керек. Сол мақсатпен мен бұл
тақырыбты тандадым, зерттеу барысында көптеген қиыншылықтарға тап болдым,
оларды шешуде сүйенген негізгі еңбектерім Ю. А. Рубинчиктың "Грамматика
современного персидского языка", Пейсиков Л. С. "Очерки по словообразованию
персидского языка", Рүстемов Л. З. "Парсы тілінің жолашары" болды.
Келешекте жазған бітіру жұмысым парсы тілі мен әдебиетін оқып жүрген
студенттерге өзінің пайдасын тигізеді деп ойлаймын.
Негізгі бөлім
тарау. Парсы тіліндегі сөзжасам жүйесі
Парсы тілінің сөзжасамы ежелден бері зерттеушілердің көңілін
аударып келеді. Ғылым мен техниканың, әдебиет пен мәдениеттің дамуы, саяси-
әлеуметтік және экономикалық, т.с.с. Иран қоғамындағы өзгерістер мыңдаған
жылдық көне тарихы бар, ең дамыған тілдердің бірі-парсы тілі сөздік
құрамының толыға түсуіне, сөздердің қолдану ерекшеліктеріне үлкен әсерін
тигізді, тигізуде.
Парсы тілі де барлық тілдерге тән заңдылықтармен сөздік
қорының жаңа туынды сөздермен, сөз тіркестерінің лексикалану, сөз
мағынасының кеңеюі, бір сөз табының екінші бір сөз табына ауысу тәсілімен,
кірме сөздер есебінен, тағы басқа жолдармен толығуда, дамуда.
1935жылы ұйымдастырылған Тіл және әдебиет академиясының
(Фәрхәнгстән) парсы тілін жат елдік сөздерден тазарту үшін басталған
күресі әлі де толастаған жоқ.
Мыңдаған араб, түркі сөздерінің орнына парсы төл және жасанды
сөздері енгізілді. Алғашқы кезде құлаққа ерсі естіліп, қолдануда
ыңғайсыздау сезілетін сөздер қазір байырғы, үйренішті сөздер секілді.
Кейбір жасанды жаңа сөздер сөздік құрамға енбей қалып қойса, кейбір ежелден
келе жатқан кірме сөздер жаңа сөздердің синонимі ретінде жұмсалады.
Қандай да бір тілдік жүйелерді салыстырмас бұрын берілген
жүйелердің ортақ суреттеу мен зерттеу әдісін шығару қажет. Қазіргі
лингвистикада мұндай тілдік жүйелердің суреттеу мен зерттеудің ортақ әдісі
болып-тілдік модельдену саналады, ол үлкен теориялық-тәжірибелік
қызығушылық танытады. Оның маңыздылығы, тілдің әр түрлі сатысында барлық
зерттелетін аймақты қамтитын құрылымдарды анықтау: синтаксисте (сөйлем, сөз
тіркесі тарауларында және т.б.); морфологияда (барлық морфологиялық
құрылымға байланысты); сөзжасамда (берілген тілдің барлық сөзжасам жүйесіне
қолдануда) және т.с.с. Модельдену теориясының сөзжасамға қолданысын
еңбектерінде жан-жақты қарастырған:Кубрякова Е.С., Степанова М.Д., Пейсиков
Л.С.
Парсы тілін және басқа иран тілдерінің зерттеушілері бұрыннан
қалыптасқан салт-дәстүрге қарап сөзжасамды екі негізгі тәсілге бөліп
қарастырады - аффиксация және сөз біріктіру. Жалғыз ғана парсы тіліндегі
аффиксация мен сөз біріктіруді сипаттайтын кітапнама жұмысы кең ауқымды.
Аффиксация мен сөз біріктіру иран тілдерінің тілдік модельдену сөзжасамында
негізгі тәсілдері екеніне күмән жоқ. Бірақ соңғы жылдары өңделіп шыққан
басқа да тәсілдер бар. Парсы тілінің мәліметтеріне қарап жаңа сөзжасам
тәсілдерін жасап көру талабы болды (Ж.Лазар), аффиксіз сөзжасамның жалпы
заңдылықтары қарастырылды (Пейсиков), күрделі сын есім мен зат есімнің
фразеологиялық бірліктері мен өзара қатынасының көптеген түрлері зерттелді
(М.Шаки), кейбір күрделі сөз түрлерінің омонимиялық құрылым мәселесін
шешудің жолы белгіленді (З.Телегди), аффиксация мен сөз біріктіруді
түсіндіру және осы тәсілдердің арасындағы шекараларды орнату талаптары
жалғасуда (Махальский, Мухамедова, Чхеидзе және т. б.), сөз тіркесі
негізінде қалыптасқан күрделі туынды біріккен сөздердің түрлері жарықтанды
(Пейсиков).
Парсы тілінің сөз тудыру жүйесін - түбір не туынды сөзге
қосымшалар қосу арқылы жаңа сөз тудыру - морфологиялық (синтетикалық)
тәсіл, түбір туынды сөздердің бірігуі, тіркесуі, қосарлануы арқылы жаңа сөз
тудыру-синтаксистік (аналитикалық) тәсіл және кейбір сөздердің жаңа
мағынаға ие болуы не олардың алғашқы этимологиялық байланыстарының үзілуі
арқылы жаңа сөздің дүниеге келуі лексика-семантикалық тәсіл деп негізгі үш
салаға бөлуге болады.
1.1. Сөзжасамның морфологиялық (синтетикалық) тәсілі.
Қосымшалардың сөздерге жалғанып, оларды өзара
байланыстыратын, сөзден сөз тудыратын, сөзді түрлендіретін сөзжасам тәсілі
морфологиялық (синтетикалық) тәсіл парсы тілінде өте кең қолданылып, жиі
жұмсалады. Бұл тәсіл сөзжасамның аффиксті тәсілі деп те аталады.
Сөзжасамның синтетикалық (синтез дегеніміз қосу) тәсілі
делінетіндіктен жаңа сөз жасауға қатысатын сөздердің саны ретіне қарай екі
не одан да артық болуы негізгі шарты.
Синтетикалық (морфологиялық) сөзжасамның ұйытқысы - жеке
тұрып дербес толық мағынаға ие болатын, әрі қарай бөлшектенбейтін сөздің
жасалу тегі деп танылатын негіз немесе негіз сөз, яғни түбір сөз.
Дербес мәнді түбір сөздерге алуан түрлі қосымшалар жалғанып
сөз түрлендіреді, жаңа сөз тудырады. Қосымшалардың ішінде жұрнақтар
синтетикалық тәсілдің екінші бір шарты.
Сөзжасам процесс тарихи тұрғыда, жаңа сөз жасауға ғана қызмет етеді.
Ал сөздің қай сөз табына жататындығы мен грамматикалық тұлғалануы
морфологияның зерттеу нысаны. Сөзжасамның негізгі нысанының бірі туынды сөз
болғандықтан, оның жасалу жолы мен сипаты, тәсілі мен қалыбы тағы басқа
морфологиялық аспектіден қарастыра алмасы түсінікті. Грамматикалық,
лексикалық тұлғалардың ішкі құрылымдық семантикасын анықтағанда ғана,
олардың ішкі табиғаты мен мәні айқындалады. Парадигматикалық және
синтагматикалық байланыстылығы ашылады. Сөзжасамның осындай мәселелерін
айқындауда морфология қауқарсыз болып шығады. Демек сөзжасам мен
морфологияның ерекше сипаты зерттеу нысанында ғана емес, зерттеу
принциптерімен де ерекшелінеді.
Морфология мен сөзжасам бір-бірімен өте тығыз байланысты. Себебі
морфология сөздің құрамын зерттеуде, сөздің түбір және қосымша
морфемаларын, лексикалық және грамматикалық мағыналарын тексерсе, сөзжасам
туынды сөздің құрамындағы бөліктерді негіз сөз және сөз тудырушы тұлға
ретінде қарастырып, олардың сөзжасамдық мағынасын талдайды. Демек
морфология да, сөзжасам да туынды сөздерді нысан етіп алғанда
байланыстылығы көрінеді, ал әр түрлі аспектіден талдану – ерекшелігін
сипаттайды. Морфологияда түбірлес сөздердің семантикалық табиғаты
айқындалмайды. Сөзжасам түбірлес сөздерді генетикалық деңгейде, тарихи даму
барысында қарастырып, түбір семасының жіктелуі мен семалардың сақталуын
түгелдей зерттейді.
Парсы тілінде туынды сөз жасайтын аффикстер ( وندها ) үш топқа
бөлінеді:
а. Суффикстер پسوندها
б. Инфикстер میانوندها
в. Префикстер پیشوندها
Туынды сөздер жасайтын суффикстер сөзжасам жүйесінде мейлінше
кең қолданылатын аффикстер. Олар түбір не туынды сөзге жалғанып, оған жаңа
лексикалық мағына береді, яғни жаңа бір дүниеге келген лексикалық тұлғаны
сөздік құрамға қосады.
Инфикс түбір сөз аралығына қойылатын қосымша. Дара мағыналы
екі сөздің арасына килігіп, жаңа сөз тудырады.
Префикс-түбір сөз алдынан жалғанып, жаңа сөз, тұлға тудыратын
жұрнақ.
Туынды сөздер жұрнақтар арқылы негізге түбірден өрбиді,
морфемаларға бөлшектенеді. Туынды сөз түбір морфемасынан, жеке қосымша
морфемалардан құрылады.Туынды сөздер тек түбірден (түбір морфемасынан) ғана
емес, туынды сөздердің өздерінен де жасала береді.
Сөзжасам жеке сала ретінде бөлінгендіктен, жасалу тәсілдері мен
амалдарына ерекше назар аударылады. Әсіресе, морфологияда сөз болмаған
сөзжасамның синтаксистік (аналитикалық), лесико-семантикалық тәсілдеріне
көп көңіл бөлінеді.
1.2. Сөзжасамның синтаксистік (аналитикалық) тәсілі.
Сөзжасам саласы тарихи синтаксиспен де тығыз байланыста қаралуға
тиіс. Синтаксистік еркін тіркестердің ауыспалы мағынада жұмсалуы арқасында,
тарихи тұрғыда, тұрақты тіркестер жасалғаны белгілі. Тұрақты тіркестердің
номинативті мағынада жұмсала алу қабілетіне ие болуы сөзжасамдық процеспен
тікелей байланысты.Сөз тіркесі мен күрделі сөздердің лексикаланып, туынды
номинативті мағынада жұмсалуы, сөзжасам процесі нәтижесінде туындаған
сөзжасамдық мағынамен сабақтас. Тіл дамуы барысында сөз тіркесі күрделі
сөздер номинативтік қызмет атқарып, жеке атаулық мәнге дейін жете алады.
Сөздің контекстік қызметі арқылы мағыналық жағынан дамитыны, сөйтіп әр
түрлі транспозициялық мәнге ие болатыны белгілі. Функционалды транспозиция
бір сөз табының екінші сөз табына өту сипатын белгілейді. Ал сөздің бір сөз
табынан екінші сөз табына өтуі де сөзжасамдық аспектіден қарастырылып,
ондағы мағыналық құрылымының көрінісі сөзжасамдық мағына негізінде
түсіндіріледі.
Сөз қызметінің өзгеруіне сәйкес орындалатын заттану, сын-сапалану,
етістіктену, үстеулену, есімдіктену процесстері – тікелей сөзжасамдық
процесс көріністері.
Сөз мағынасының әр түрлі сипаты контексте, яғни сөйлем ішінде ғана
анықталады. Сөйлемнен тыс сөздің ерекше мағыналары айқындалмайды. Тек
сөйлем ішінде туынды сөздердің ерекше мағыналары нақтылана түседі. Демек,
синтаксис пен сөзжасамды байланыстыратын ортақ тұстар да мол.
Таңбалау жүйесінің көнеден келе жатқан бір тәсілі – сөздердің
бірігуі не аналитикалық тәсіл делінеді. Сөз жасаудың мұндай тәсілі ең көне
замандарда-ақ қолданылып, ғылымға белгілі болған. Сонау антикалық кезең
грамматикаларынан бастап, тіл дамуының негізгі сөзжасам тәсілі ретінде
тұлғалардың бірігуін атап көрсеткен.
Аналитикалық тәсіл ең көне сөзжасамдық тәсіл ретінде тілдің ежелгі
даму сатыларында екі силлабофонемалардың бірігуі арқылы жаңа номинация
жасаған. Силлабофонемалар толық лексикалық мағына білдіріп, олардың бірігуі
арқылы жаңа номинация жасалғанын ескере отырып, мұндай құбылысты
сөзжасамның алғашқы қалыбы (модель) ретінде қарастырып, аналитикалық
сөзжасам көрінісі деп танимыз. Әрі бұл тәсілдің көнелілігін осы қасиеті,
көрінісі арқылы бағалаймыз. Алғашқы силлабофонемалар толық белгілі
болмағандықтан, әрі олардың ішкі мағыналық құрылымы ғылымда
анықталмағандықтан, олардың бірігуі арқылы әңгіме қозғау ертерек. Дегенмен,
мұндай сөзжасамдық тәсілдің тілде белсенді жұмсалғанын жорамалдауға болады.
Аналитикалық сөзжасамның тіл дамуындағы рөлі ерекше болған. Танымда
бұрыннан қалыптасқан атаудың қатысуы арқылы ұқсас әрі ұғымдық сипаты жақын
заттар мен құбылыстарға атау беру ыңғайлы, әрі оңтайлы. Аналитикалық
сөзжасамның ерекшелігі – толық мағыналы сөздердің семалық бірігуі арқылы
жаңа номинация жасай алу қабілетінде. Толық мағыналы сөздер арқылы
сөзжасамдық жаңа мағына жасаудың екі жақты сипаты бар: біріншіден, жаңа
сөзжасамдық мағына белгілейтін атаудың мотивациялық негізделуі айқын
болады, яғни тұлғаның мағынасынан адам өзіне бұрыннан таныс информацияны
тану арқылы затты не құбылысты көзге елестете алады. Бұл аналитикалық
тәсілдің оңтайлы жағы. Екіншіден, құрамындағы екі тұлғаның да әуелгі
мағынасы айқын, әрі танымда әбден қалыптасқан атаулар болғандықтан, олар
жасаған жаңа сөзжасамдық мағынасы бар бірлік ерекше таңба ретінде бірден
бағалана алмайды, сондықтан оны басқа күрделі тіркестерден айыру қиындық
келтіреді. Аналитикалық сөзжасамның тағы бір ерекшелігі – толық мағыналы
сөздер арқылы жасалған жаңа сөзжасамдық мағынаның сипатына байланысты.
Туынды сөздің жаңа сөзжасамдық мағынасының ішкі семантикалық құрылымы
күрделі болады, әрі оған екі негіз мағынасы да бірдей қатынасып, ортақ
жаңа сема жасайды. Туынды сөз мағыналарында себепші негіздердің тура не
ауыспалы мағынасы болуы мүмкін. Сөз мағынасының туындауына негіздеме,
ассоциация, аналогия, абстракция заңдылығы қатынасады, сөйтіп екі себепші
мағынасы да тәуелсіз жаңа екіншілік семаны иеленеді.
Синтаксистік сөзжасам, яғни екі немесе одан да көп дара сөздерден
құралған, араларындағы синтаксистік қатынастарын жоғалтқан, тұтас бір бүтін
тұлға ретінде қалыптасқан күрделі сөз тіркестерінің барлық тілдерде
кездесетін өте көне тәсіл.
Бұл тәсіл парсы тілінде де кең қолданылады және ішкі
ерекшеліктері сан түрлі, күрделі сөздерді негізінен екі топқа бөлуге
болады:
а. Копулятивті тіркес
б. Детерминативті тіркес
а) Копулятивті тіркесте күрделі сөздердің құрамды бөлшектері тең
хұқықты болып келеді. Мысалы:
داد و ستد сауда (сөзбе-сөз: беріс-алыс)
(دادن، داد) "беру" етістігінің өткен шақ негізі
(ستدن، ستد) "алу" етістігінің өткен шақ негізі
داد و فریاد ойбай (біреудің шыңғырып бір бәледен көмекке
шақырған дауысы)
داد ойбай (одағай), шыңғырған
فریاد дауыс
Копулятивті тіркесте екі сөз бірігіп күрделі сөз жасауына ال، یا،
در، تو، تا، به، بر، اندر، آ، و шылаулары дәнекер болады.
1.3. Сөзжасамның лексика-семантикалық тәсілі.
Сөзжасам лексикологиямен тығыз қарым-қатынаста және арасында өзіндік
ерекшеліктер бар. Сөзжасамдық процесс, түптеп келгенде, жаңа мағыналы
туынды сөз жасауға қызмет етеді. Ал кез келген сөз – лексикологияның
зерттеу нысаны. Демек, сөзжасамның нәтижесі саналатын туынды сөз лексикалық
құрамды толықтырады. Сөзжасамдық процесс нәтижесінде туындаған сөздер
мағыналық дамудың барысында жаңа мағынаға ие болады. Тілді дамытып,
жетілдіріп отыратын да осы процесс. Яғни лексикология сөзжасамдық процесс
нәтижесінде пайда болатын дайын тілдік материалдардың сөздік құрамын,
мағынасын анықтаумен айналысады. Бұл – екі саланың түйісетін жері,
лексикология туынды сөзді бүтін бірлік ретінде, ал сөзжасам күрделі құрылым
ретінде қарастырып, ішкі мағынасынның қалыптасуында пайда болатын
сөзжасамдық мағынаны зерттейді. Яғни зерттеу аспектісінің ерекшелігіне
сәйкес, екі сала ажыратылады. Сөзжасамды тілдің дамуын қамтамасыз ететін
процесс ретінде танимыз, ал лексикология сөзжасамдық процесс нәтижесінде
қалыптасқан сөздердің мағынасын зерттейтіндіктен, лексикалық бірлікті
сөзжасамдық нәтиже деп түсінеміз. Сөзжасам – процесс, ал лексикология оның
нәтижесін зерттейтін сала. Сондықтан сөзжасамның морфологиялық және
синтаксистік тәсілдерінен басқа лексика-семантикалық тәсілі де бар. Бұл
тәсіл кейбір күрделі сөздердің, тұрақты тіркестердің жаңа мағынаға ие болу,
сондай-ақ олардың бастапқы мәнін жоғалту не болмаса әлсірету арқасында
бөтен ұғымды беру жолдарын қарастырады. Бұл тәсілді де өз ішінде үш топқа
бөліп қарастыруға болады:
а. Идиомалану
б. Лексикалану
в. Делексикалану
а) Күрделі сөздердің мағынасы өзінің құрамындағы сөздердің тікелей
мағынасынан құралмай, бөлек, басқа бір ұғымды білдіреді, олардың бірлік
жігі ажырамайды, құрамындағы бір сөзді басқа бір сөзбен ауыстыруға
келмейді. Мысалы:
تازه به دوران رسیده кездейсоқ жаңадан мансапқа ие болған адам
(сөзбе-сөз: жаңа ғана дәуренге жеткен)
دست و پا شکسته қалай болса солай, белінен басу (сөзбе-сөз: қол
аяғын сындырып)
خر در چمن көргенсіз, дөрекі (сөзбе-сөз: есек көгалда)
هیچ مدان надан, топас (сөзбе-сөз: түк те білме)
Осы тәрізді томаға тұйық күрделі сөздер (тұрақты тіркестер) идиома
деп аталады. Парсы мақал-мәтелдерінің өздерінің беретін тікелей мағынасына
қатысты болмай, басқа мағынаны білдіретін жағынан, кейде жалаң, кейде басқа
күрделі сөздерге синонимдес болып келуі жағынан идиомалық тіркестерге
жақын. Мысалы:
آهوی ناگرفته بخشیدن. Ол араб нәйін (сыбызғысын) тастаған жерге
кетті, яғни қайтпас сапарға аттанды, өлді.
با پا راه بروی کفش پاره می شود، با سر کلاه. Жаяу барсаң етігің
тозады, баспен барсаң қалпағың, яғни қайда барсаң да Қорқыттың көрі, амал
жоқ, шара жоқ.
б) Күрделі сөздердің бір ұғымының атауы ретінде жұмсалуын, бүтін бір
сөзге айналуын лексикалану деп атайды.
Лексикаланған тіркестегі сөздердің бастапқы мағыналары
көмескіленбейді, әлсіремейді. Парсы тілінде бұл құбылыс изафеттік
тіркестерде көбіне изафеттің түсіп қалуы арқылы жасалады. Мысалы:
آب رو су өткізгіш
مادر بزرگ әже
مادرزن қайын ене
برادر شوهر қайын іні
داختر دایی нағашы қыз
в) Кейбір күрделі сөздердің алғашқы мағынасы дыбыстық өзгерістің
нәтижесінде күңгіртенеді, тіпті ұмытылып та қалады.
Мысалы: دژ сөзі көне парсы тілінде "қарсы, дөрекі" деген мағынаны
білдірген. Қазір мағынасы мүлде ұмыт болған бұл сөз دشمن - "жау, дұшпан",
دژخیم - "жендет" (خیم – мінез, құлық) т.с.с. бірнеші сөз құрамында
кездеседі.
Сол секілді پاد ертеде "қорғау" парсы мәнді сөз болған. Бертін келе
оның мағынасы ұмыт болып, қазір پادشاه патша (патшаны қорғау), پازند
"Авестаның" орта парсы тіліне аудармасының түсініктемесі (зентті қорғау),
پازهر، پادزهر қарсы پاسخ жауап (сөзді қорғау) сияқты күрделі сөздердің
құрамында ұшырайды.
(این روز) امروز – бүгін, (این شب) امشب – бүгін кеште, бүгін түнде,
امسال – биыл сөздерінің мағыналары жартылай көмескіленген.
Міне, бұл тәрізді күрделі сөздер тіл білімінде делексикалану не
деэтимологиялану, яғни сөздің бұрынғы этимологиялық мағыналық
байланыстарының жоғалуы, жоюлуы деп аталады.
тарау. Зат есім мен сын есімнің жасалу тәсілдері.
Сөзжасам тәсілдері мен есімді сөз таптарының амалдарын қарастырмас
бұрын зат есім мен сын есімнің негізгі құрылым түрлерін сипаттау қажет.
Морфологиялық құрылысы бойынша зат есім мен сын есім былай бөлінеді: 1)
жай 2) туынды 3) жартылай қосымшалы (аффиксалды) (жартылай туынды) 4)
күрделі 5) күрделі туынды.
1. Жай есімдерге бір түбірлі негізден (туынды емес) тұратын сөздер
жатады:چوب ағаш, خوب жақсы, خانه үй, زمین жер, بزرگ үлкен,بلند
ұзын.
2. Туынды есімдер лексикалық негізге қосылатын сөз тудырушы
аффикстертердің (суффикстер мен префикстер) көмегімен жасалады: بزرگی
ұлылық (بزرگ үлкен, әйгілі + суффикс ی – یای مصدری), باغبان бағбан
(باغ бақ + суффикс بان), خانگی үйге, жанұяға қатысты (خانه үй +
суффикс ی- یای نسبی), روزانه күнделікті (روز күн + суффикс انه), بی
ابر бұлтсыз (префикс بی + ابر бұлт), بااستعداد қабілетті (префикс با
+ استعداد қабілеттілік). Туынды есімдерде бір уақытта суффикс пен префикс
болуы мүмкін:باسوادی сауаттылық (префиксبا + سواد сауаттылық +
суффикс ی ), بی ارامی мазашылдық (префикс بی + ارام тыныш + суффикс
ی).
3. Жартылай аффиксті есімдер аффиксті сөздер мен күрделі сөздер
арасында аралық орын алады және лексикалық негізге етістік және есім
жартылай аффикстердің қосылуы арқылы жасалады: کارشناس маман (کار жұмыс
+ жартылай аффикс شناس – етістіктің осы шақ негізі شناختن білу, тану),
شهردار қала әкімі (شهر қала + жартылай аффикс دار – етістіктің осы шақ
негізі داشتن бар болу), دستگاه аппарат, құрылғы (دست қол + есімді
жартылай аффикс گاه – گاه уақыт, орын), دانشکده факультет, институт
(دانش білім + есімді жартылай аффикс کده – کده үй).
Жартылай аффиксті есімдер арасында лексикалық негізге етістіктің
жартылай аффиксалды блогының қосылуы арқылы жасалған сөздерді атап көрсету
қажет:گروه پرستی жікшілдік (گروه топ + жартылай аффиксалды блок پرستی ;
етістік پرستیدن табыну, құрметтеу), نمک زدایی тұщыту (суды тұздан
арылтып), тұщыландыру (نمک тұз + жартылай аффиксалды блок زدایی ; زدودن
тазарту). Жартылай аффиксалды блоктың жай ғана жартылай аффикстан
айырмашылығы, ол біртұтас блок ретінде көрінеді және жартылай аффикске сөз
тудыратын ی (یای مصدری) суффиксінің қосылуы арқылы жасалмайды.
4. Күрделі есімдер не лексикалық негіздердің қосылуын (әдетте екі)
көрсетеді: کارخانه завод (کار жұмыс + خانه үй), آب و هوا ауа райы
(آب су + و және + هوا ауа), خوشبخت бақытты (خوش жақсы + بخت
тағдыр, бақыт), не лексикалданған сөз тіркесін, тіпті сөйлемдерді
көрсетеді: مرغ ابی үйрек (сөзбе-сөз: су құсы), راه آهن темір жол, از
قلم افتاده қалдырып кеткен (сөзбе-сөз: қаламнан құлаған), مرافراموش
مکن ботакөз (ұсақ көк гүлді өсімдік) (сөзбе-сөз: мені ұмытпа).
Өзінің құрылымы бойынша күрделі сөздерге парсы тілінде кең қанат
жайған арабтың ال артиклі қосылған идафты сөз тіркестері жатады:دارالفنون
политехникалық институт, университет, صعب العبور қиын өтетін, دفع الوقت
тарту, сым, ذات الریه пневмания.
5. Күрделі туынды есімдер күрделі сөздерге сөз тудыратын аффикстердің
қосылуы нәтижесінде орнаған (әдетте суффикстердің) : بدبختی бақытсыздық
(بدبخت бақытсыз + суффикс ی), دلگاهی сергектік (دلگاه сергек,
сезімтал + суффикс ی), اب و رنگی су бояулы (اب و رنگ су бояу + суффикс
ی).
Күрделі туынды есімдерге сөз тудырушы суффиксі қосылған сан есім мен
зат есімнің қабысуы негізінде пайда болған сөздерді жатқызады: دوزبانه
қостілділік (دو زبان екі тіл + суффикс ه), دومرحله ای екі кезеңді (دو
مرحله екі кезең + суффикс ی),پنج نفری бес адамға арналған (پنج نفر
бес адам + суффиксی ).
Сөзжасам жүйесінде де зат есім мен сын есімнің арасына шек қою қиын.
Тек туынды зат есім ғана жасайтын жұрнақтармен (
کار،گار،گر،دان،سار،زار،ستان) қатар, сын есіммен ортақтас жұрнақтар да бар
(әрине, тек сын есім ғана тудыратын жұрнақтар да бар:ین،گین ).
Зат есімнің өзіне тән сын есімнен айыратын мынадай
морфологиялық және синтаксистік ерекшеліктері бар:
-көптік жалғауларын қабылдайды:
کتاب кітап کتابها кітаптар
-сөйлемнің барлық мүшелері ретінде жұмсала береді, алайда
көбіне бастауыш және толықтауыш қызметін атқарады.
-заттық, жақтылық және анықсыздық, жалпылық және жалқылық, жекелік
және топтық ұғымдарды білдіреді.
-изафеттік тіркесте анықталушы қызметін атқарады.Мысалы:
نام بلند به از بام بلند است.
Есімнің биіктігі үйдің биіктігінен артық
-предлогтармен де, септеуліктермен де тіркесе береді.
Сын есімдерде бұл ерекшелік жоқ, алайда сын есімнің өзіне ғана
тән көрсеткіштері бар:
-сын сыйпатпен байланысты ұғымдарды білдіреді.
-зат есіммен тіркескенде оның көптік жалғауын қабылдамайды, яғни
көпше тұлғада онымен қиыспайды, көптелмейді.
-зат есімге анықтауыш ретінде қызмет етеді, сонымен бірге
баяндауыш та бола алады.
-шырай (жай, салыстырмалы, асырмалы) категориясына ие.
-тек туынды сын есім ғана жасайтын жұрнақтармен ( گین،ین،ی )
қатар, зат есім жасайтын жүрнақтарға еншілес, одақтас.
-сөйлемде зат есім қасиетіне ие бола алады.
سفید شایسته شماست.
Ақ сізге жарасады.
Зат есім мен сын есімнің негізгі құрылым түрлерімен танысу
сөзжасамның бес тәсілін атауға мүмкіндік береді:
1. аффикстердің көмегімен жасалатын сөзжасам;
2. жартылай аффиксті тәсіл - лексикалық негіздердің етістік немесе
есімді жартылай аффикстерімен қосылуы;
3. сөзбіріктіру – есім және етістік негіздерінің қосылуы;
4. сөз тіркестерінің лексикалануы;
5. транспозиция (аффиксіз сөзжасам);
2.1. Аффикстердің көмегімен жасалатын сөзжасам.
Сөзжасам тәсілдерінің бірі болып келетін аффиксация – сөздік қорды
толтырудың маңызды көзі және терминдердің жасалуының негізгі жолы болып
саналады. Парсы тілінде шет тілдерден енген терминдердің басымдылығына
қарамастан сөзжасам тәсілдерінсіз лексиканың жетілуін көзге елестету мүмкін
емес. Аффиксация жартылай аффиксациямен, транспозициямен, сөзбіріктірумен,
сөз тіркестерінің лексикалануымен қатар есімді сөз таптарының жасалуының
ең маңызды жолы болып саналады. Парсы тілі аффикстердің көптеген мөлшерімен
ерекшелінеді. Л.С.Пейсиков сөз тудыратын аффикстердің 80-ге жуық түрін
көрсеткен, олардың құрылымы жай, морфологиялық бөлінбейтін суффикстер мен
префикстер: هم، به، انه، دان، چی، ی және т. б. Одан басқа, парсы тілінде
аффиксті блоктар да қолданылады, олар жай бөлінбейтін элементтер сияқты
функцияланады және сөз тудырушы негіздерге тікелей қосылады: صوفیگری
суфизм, منشیگری хатшылық, хатшы қызметі. Аффиксалды блоктардың
тұтастығы былайша дәлелденеді, жоғарыда көрсетілген сөздердің жасалуы
блокты аффикстің қосылуымен емес, ی ( یای مصدری) суффиксінің қосылуы арқылы
жасалғанын дәлелдейтін тілде *sufigar, *monsigar дейтін сөздер жоқ. گری
аффиксалды блогы мамандық, қызмет мағынасындағы сөздерді жасайды.کی блогы
көбінесе үстеуді және сирек – сын есім (آبکی сұйық, сулы) мен зат есімді
(نعلکی өкше) жасайды.
Қолданудың жиілігіне байланысты аффикстер екіге бөлінеді: өнімді
(мысалы, - انه، - دان، - ستان، یای نسبی – ی، یای مصدری - ی ) және өнімсіз
(немесе өнімділігі аз:- سیر، - سار، - مان، - گان ).
Парсы тілінде өзінің шығу тегіне байланысты таза парсы аффикстерімен
қатар (мысалы,با-، بی-، - گر، - ستان، یای نسبی – ی، یای مصدری – ی ), араб
және түрік тілдерінен енген аффикстер де бар. Араб суффикстері - - یت، -
یه; араб префикстері - بلا -، لا- ; түрік суффикстері -- تاش، - بیگی، - (-
ولو) – وله، لاخ، - چی -
Шығу тектері әр түрлі кейбір суффикстер қазіргі тілде дыбысталу мен
графикалану жағынан сәйкес келеді. Мысалы, абстрактілік зат есімді жасау
үшін қызмет ететін یای مصدری) ی ) суффиксі қатыстық сын есім жасайтын ی
(یای نسبی) суффиксімен дыбысталу жағынан толықтай сәйкес келеді. Бірінші
суффикс орта парсы тілінің –ih суффиксіне, екіншісі орта парсы тілінің –ik
суффиксіне келеді.
ا –a суффиксі (орта парсы –а) сапалық сын есімдердің негіздерімен
бірге дерексіз зат есім жасайды: گرما ыстық (گرم жылы, ыстық), ژرفا
тереңдік (ژرف терең), پهنار кеңдік (پهن кең),درازا ұзындық (دراز
ұзын). Шығу тегі басқа болып келетін ا –а суффиксі (орта парсы –ak)
етістіктің осы келер шақ негізімен үйлесіп сын есім мен зат есім
жасайды:کوشا ынталы (کوشیدن ынталану етістігінің осы шақ негізіکوش ),
توانا күшті (توانستن қолдан келу, істей алу етістігінің осы шақ
негізі توان),بینا көзі ашық ) دیدن көру етістігінің осы шақ негізі
بین),رسا түсінікті (رسیدن жету етістігінің осы шақ негізі رس),گنجا
сыйымды, көлем,сыйымдылық, көлемді (گنجیدن сыю, сыйдырту етістігінің
осы шақ негізі گنج),سوزا отын, жанармай, жанатын (سوختن жану, күю
етістігінің осы шақ негізі سوز).
Зат есім, сын есім, үстеу жасайтын ه –е (орта парсы –ag-ak)
суффиксін ерекше атап өту керек:
1. Зат есім: а) зат есімдерден:دسته тұтқа, сап (دست қол),لبه
жүз, ұш (لب ерін),بیمه сақтандыру (بیم қорқыныш); б) сын
есімдерден:زرده сары уыз (زرد сары),سفیده жұмыртқаның ағы (سفید
ақ),سبزه көк(шөп) (سبز жасыл); в) етістіктің осы шақ
негізінен:اندیشه ой ( اندیشیدن етістігінен- ойлану),خنده күлкі
(خندیدن күлу),بوسه сүйіс (بوسیدن сүйісу),لرزه діріл (لرزیدن
дірілдеу); г) сан есімнен:دهه он күндік (ده он),هفته апта (هفت
жеті),صده ғасыр (صد жүз),پنجه табан (پنج бес);
2. Сан есім немесе сұрау есімдіктерінің зат есіммен үйлесуінен туған
- сын есім:هفت ساله жеті жылдық (هفت жеті,سال жыл),شش موتوره алты
моторлы (شش алты,موتور мотор),چهار نفره төрт орындық (چهار төрт,
نفر адам),هرروزه күнделікті (هر әрқайсысы, әркім,روز күн),همه
جنبه жан-жақты (همه барлығы,جانب жақ);
3. Кішірейту мен анықталған мағынасындағы зат есімдер:پسره осы
бала,دختره осы қыз,مرده осы адам,گرگه анау қасқыр (бұл жағдайдаه
-е суффиксі жанды зат есімдерге қосылады).
Жоғары көрсетілген зат есім мен сын есім жасайтын тәсілдер үнемі
модельде ескерілген сөз табын жасамайды. Мысалы, сан есім мен зат есімнің
және ه –е суффиксінің үйлесуі тек қана сын есім жасамай, сондай-ақ зат есім
жасайды:پنجساله бес жылдық, бес жыл (پنج бес,سال жыл).
ه –е суффиксі ешқандай жаңа мағына бермей, тек оның фонетикалық
түрлерін жасауы мүмкін, мысалы:ثمرهثمر жеміс, ұрық,اشیانهاشیان
ұя,استانهاستان босаға, табалдырық т. с. с., бірақ бұл, фонетикалық
түрлердің қосымша мағына беру мүмкіндігін жоймайды.
Зат есім мен сын есімнің суффикстері. Аффиксацияның барлық
түрлерінің ішіндегі көбірек тараған түрі – суффиксация. Суффикс түбір
немесе негізбен тығыз үйлесіп, сөздің ішіне еніп, ортақ, бөлінбейтін
тұтастық жасайды. Сөзжасамның бұл түрі көне тілдерде кездеседі, сонымен
қатар ол үндіевропа тіліне тараған (жеке диалектілерге бөлінер алдында).
Зат есім жасауға қолданған үндіевропаның деривациялық суффикстері
толығымен дерлік сын есім жасауға да қолданылған. Құрылымы жағынан бұл
категориялар бір-бірінен ажыратылмады және олар бірдей септелінді. Бұл
категориялар арасындағы ұқсастық құрылыммен шектелінбейді, олардың
семантикасын да қамтиды, өте жиі зат есім сын есім функциясында
пайдаланылады, керісінше сын есім де зат есім категориясына өтуі мүмкін,
бұл өзінің табиғаты жағынан анықталмаған сын есімнің анықталуы кезінде
үнемі болып тұрады.
Сонымен сын есім мен зат есім анық шектелмеген, олар етістік
категориясына қарсы тұратын ортақ есім категориясын жасайды. Бұл екі
категория ойлаудың екі түрлі категориясын көрсетеді. Бірақ бұл полюстардың
арасында бір уақытта етістік пен есім қасиетін қамтитын аралық сатылар бар.
Көне иран тілдері сөзжасам суффикстерін кең ауқымда қолданған, көне
тілдердегі көптеген суффикстер көне иран тілдерінде де өзінің қолданысын
тапты. Келесі даму сатысында орта парсы тілінде және басқа орта иран
диалектілерінде соңғы элементтердің екпіні мен редукциясының жылжуы
нәтижесінде сөзжасам суффикстерінде өзгерістер болды, көптеген иран
суффикстері толығымен жойылды, басқалары түрленді және негізге еніп өзінің
деривациялық күшінен айрылды. Бірақ бұған қарамастан суффикстік сөзжасам
мағынасын сақтап қалды және ол жаңа сөздерді тудырудың маңызды тәсілі болып
саналады, осыған орай мына деректі келтіруге болады, орта иран тілдерінде
үлкен мөлшерде дербес сөздер жасайтын жаңа суффикстер туды.
Жаңа парсы тілі суффиксті мұрагерлікті орта парсы тілінен иеленді
және бірнеше суффикс көне парсы тілінен енген.
Зат есімнің өнімділігі көбірек суффикстеріне мыналар жатады:
ستان – жұрнағы топонимдерді, бір жерде түбір сөздегі аталған адамзат
пен ғаламзаттың көп, мол екендігін білдіреді. Мысалы:پاکستان
Пәкістан,ترکمنستان Түркмения,گلستان гүлстан, яғни гүл мол
жер,بیمارستان аурухана, яғни ауру көп жер,کودکستان бала бақша, яғни
балалар көп жер, تاجیکستان Тәжікстан, قزاقستان Қазақстан, яғни қазақтар
көп жер.
- دان жұрнағы зат есімге жалғанып, бұйым-жайдық қоятын, құрал-сайман
тағы басқа нәрселерді салатын зат, орын ұғымын білдіреді:قلمدان
қаламсалғыш (قلم қалам), نمکدان тұз салғыш (نمک тұз),خاکدان қоқыс
тастайтын ор, шұңқыр ( خاک топырақ, жер),ناندان ақыр, нан салатын
ыдыс (نان нан),گلدان гүл салатын ыдыс, جامه دان шабадан.
بان – жұрнағы зат есімге жалғанып қорғаушы, сақтаушы
мағынасындағы, дағдыға айналған іс-әрекет пен заттық ұғым атауларын
білдіреді: باغبان бағбан (باغ бақша),دژبان комендант (دژ
қорған),شتربان түйе айдаушы (شتر түйе),سایه بان сазбан, қалқа,
тент (سایه көлеңке),فیلبان піл айдаушы (فیل піл).
گر – жұрнағы белгілі бір кәсіппен шұғылданатын қайраткер атауларын
жасайды:آهنگر ұста (آهن темір),کارگر жұмысшы (کار жұмыс),حیله گر
айлакер (حیله айла),توانگر бай,کیمیاگر алхимик (کیمیا
алхимия).
چی – жұрнағы мамандық атауларын жасайды:معدنچی кенші (معدن
шахта), توپچی артиллерист (توپ зеңбірек),شکارچی аңшы (شکار
аңшылық).
یای مصدری – ی – жұрнағы сын есімге жалғанып, абстракт ұғымының
атауын жасайды:خوبی жақсылық (خوب жақсы),جوانی жастық (جوان жас),
بدی жамандық (بد жаман),تنهایی жалғыздық (تنها жалғыз),بیوزنی
салмақсыздық (بیوزن салмақсыз),زیبائی әдемілік, сұлулық (زیبا
әдемі, сұлу).
- ش жұрнағы етістіктің осы шақ негізіне жалғанып, қимыл атауларын не
абстрактылы (дерексіз) ұғымды білдіретін зат есім жасайды:دانش білім
(دانستن білу етістігінің осы шақ негізі دان),گردش серуен, қыдырыс,
айналыс (گردیدن серуендеу, айналу етістігінің осы шақ негізі
گرد),ازمایش сынақ, сынау (ازمودن сынау, байқау етістігінің осы шақ
негізі ازما),فرمایش бұйрық, әмір (فرمودن бұйыру етістігінің осы шақ
негізі فرما).
یت – араб тілінен енген суффикс дерексіз ұғымдарды білдіретін зат
есім жасайды: قابلیت бейімділік, қабілеттілік (قابل қабілетті),واقعیت
шындық (واقع ақиқат, шын),صلاحیت жете білушілік, білгірлік (صلاح
орынды, мақсатқа сай),ظرفیت көлем, сыйымдылық (ظرف ыдыс),زوجیت
неке (زوج жұбай, күйеу, қосақ) және т. б. Бұл жұрнақтың таза парсы
негіздерімен қосылуы мүмкін:زنیت әйелдік, нәзіктік, жұмсақтық (زن
әйел),خریت ақымақтық, топастық (خر есек), دوئیت екіұдайылық,
араздық (دو екі), یرانیت Иранға деген махаббат, ирандық патриотизм.
Алайда یت – жұрнағымен шыққан иран сөздерінің мөлшері аз.
- یه араб тілінен шыққан жұрнақ, дерексіз ұғымдар жасайды: نظریه
теория, көзқарас (نظر көзқарас),نشریه басылым, жариялым (نشر
басылым),روحیه көңіл күй, рухани келбет (روح рух) және т.б. Осы
суффикстардың көмегімен араб сөздерінен құрылған сөздердің ішінде араб
тілінде мүлдем қолданбайтын және парсы негізінен шыққан сөздер бар:اظهاریه
өтініш (اظهار өтініш),اعلامیه мазмұндама, ресми мәлімдеме (اعلام
хабарландыру),اثاثیه әбзел, жиһаз (اثاث жиһаз). Араб тілінің یه
жұрнағы бар бір қатар сөздері парсы тілінен ығыстырылды және иран тегінен
шыққан сөздер мен сөз тіркестеріне ауыстырылды. Осылайша,بلدیه
муниципалитет сөзін شهرداری деп қолданды,نظمیه полиция орнына
سهربانی, بحریه теңіз флоты орнынаنیروی دریایی . یه жұрнағы араб
негізінен шықпаған сөздерді жасау үшін өте сирек қолданылады. Мысалы,رویه
қимыл, іс-әрекет,әдіс, тәсіл сөзі رفتن жүру, кету етістігінің رو осы
шақ негізінен жасалған. Бұл сөзді орта ғасыр парсы классикалық әдебиетіндет
кездесетін арабтың رویت пайымдау, ойлану сөзімен шатастырып алмау қажет.
یت және یه зат есімнің деривациялық суффикстері сын есімнен анық
шектелгенін көрсетеді. Араб тілінде یه және یت суффикстері бірдей
кескінделеді یه - , бір сөзжасам морфемасының екі түрлі фонетикалық
айырмашылығы ретінде ғана көрінеді. Екі суффикстің қайсысын қолдануына
идафты сөз тіркестегі екінші лексикалық морфеманың алдыңғы фонетикасы ықпал
етеді: егер ол дауыстыдан басталса жұрнақ t дауысына аяқталады, егер
дауыссыздан басталса –а (парсы тілінде –е) дауысына аяқталады. Парсы
тілінде араб тіліне қарағанда бұл суффикстерді, олардың ортақ шығу тегіне
қарамастан сөзжасамның екі түрлі дербес морфемасы деп қарастыруға барлық
мүмкіндіктер бар: олар әр түрлі сөздер жасайды және бір-бірін ауыстыра
алмайды. Л.С.Пейсиков یه суффиксін یت суффиксінің алломорфы деп қарастырды
(Л.С.Пейсиков 1973, 184 бет), ал Ю. А. Рубинчик бұл суффикстердің әр түрлі
мағына беретінін және олардың жеке өз бетінше қолданыла алатынын айтты,
оған мына екі сөз мысал бола алады:بلدیت білім, жете білушілік,
білгірлік және بلدیه муниципалитет.
Сын есімнің өнімділігі көбірек суффикстеріне мыналар жатады:
یای نسبی – ی – абстракт, заттық мағыналы зат есімдерге жалғанып,
олардың сыры мен сынын, ішкі қасиетін, мезгіл мен мекенге байланысты, т. б.
қасиеттерін аңғартатын, сындық ұғымды білдіретін қатыстық сын есім жасайды:
قزاقی( قزاق қазақ),تابستانی жазғы (تابستان жаз), زمستانی қысқы
(زمستان қыс), دیروزی кешегі (دیروز кеше), علمی ғылыми (علم
ғылым), دولتی мемлекеттік (دولت мемлекет), اقتصادی экономикалық
(اقتصاد экономика), شش روزی алты күндік (شش روز алты күн).
ناک – жұрнағы зат есімдерге жалғанып сындық ұғымның атауларын және
белгілі бір қасиетке ие, бейімділікті білдіретін сын есім жасайды: دردناک
аурушыл (درد ауру), حطرناک қауіпті (حتر қауіп), نمناک ылғалды (نم
ылғал), اسفناک уайымшыл, қайғышыл (اسف уайым, қайғы, күйініш),ابناک
сұйық, сулы (اب су).
مند – жұрнағы зат есімге жалғанып, адамның белгілі бір қасиетке ие
екендігін, бейімділігін білдіретін туынды сын есім жасайды: ثروتمند бай
(ثروت байлық),دانشمند данышпан ( دانش білім), سعادتمند бақытты
(سعادت бақыт), هنرمند өнерпаз, дарынды (هنر өнер),نیرومند күшті,
мықты (نیرو күш), خردمند ақылды (خرد ақыл).
گین – жұрнағы зат есімдерге жалғанып, солардың мағыналарына сай
туынды сын есім жасайды: خشمگین ашулы (خشم ашу), غمگین қайғылы,
мұңды(غم қайғы, мұң), شرمگین ұялшақ (شرم ұят), اندوهگین қайғылы
(اندوه қайғы).
ین – жұрнағы зат есімдерге жалғанып, негіз сөздің мағынасымен үндес
жаңа мәнді туынды сын есім жасайды: شیرین тәтті (شیر сүт),سنگین ауыр
(سنگ тас), خونین қанды (خون қан), اهنین темірлі (اهن темір).
Л.С.Пейсиков парсы тілінде ینжұрнағын сын есімнің басқа (یای نسبی) ی
жұрнағынан шектеулі қолданатынын айтады, тіпті біріншісі соңғысымен
ығыстырылады: چوبی ағаштан жасалған, کاغذی қағаздан жасалған, مشکی
қара, خاکی жерлік,گلی кір және олардың шектеулі мағынадағы
сыңарлары: گلین، خاکین، مشکین، کاغذین، ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сөзжасам тілдің ең терең
және жұмбақты саласы.
В.фон Гумбольдт
Кез келген тілдің дамуы, ең алдымен, сөзжасам жүйесімен
байланысты. Тілдің байлығы-кірме сөздер есебінен сөздік құрамның толығуымен
емес, төл сөздердің мағыналық және тұлғалық дамуы негізінде, жаңа сөздердің
туындауы арқылы анықталады. Сондықтан тілдегі төл сөздердің ұғымдық,
мағыналық және тұлғалық даму жүйесін зерделеу қажет.
Тіл дамуы әлем бейнесін танып-біліп, олардың әр түрлі белгісі мен
қасиеті, сапасы мен саны, қимылы мен әрекеті, амалы мен сипатына атау беруі
арқылы орындалады. Заттар мен құбылыстардың белгілеріне атау, есім беру
халық танымымен, ой-санасының өсуімен, ұлттық психология мен менталитетіне
байланысты анықталады. Болмыстағы кез-келген зат не құбылыс ұғым тілдік
таңба арқылы таңбаланып, өзінің сөздік бейнесін жасайды. Бұл таңбаланған
бейне сөзжасамдық процесс арқылы жасалып, атау ретінде танылады. Атаудың
жасалу, қалыптасу процесі-сөзжасамның негізгі зерттеу нысаны. Яғни сөзжасам-
ұғымда қалыптасқан бейненің тілдік таңбасын жасау процесін айқындайды.
Сөзжасам-атау жасау процесі. Процесс нәтижесі-туынды сөз. Сөзжасам туынды
сөздің жасалу сипатын, әдіс-тәсілін, уәжділігін, жасалған жаңа ерекше
мағынаның ішкі құрылымын талдайды. Туынды сөздің құрылымын тұлғалық және
мағыналық деңгейде қарастыра отырып, мағынаның белгіленуіндегі ұғымның,
танымның рөлі мен маңызы зерттелді. Жаңа сөз жасау, белгілі құбылыс пен
затқа атау беру-номинация мен сөзжасамның зерттеу нысаны.
Тілдің сөздік қорын байытуда грамматикалық тәсілдер бойынша
тілдегі қалыптасқан модельдер мен құрылған жаңа сөздер жетекші рөль
атқарады, нәтижесінде оның лексикалық қоры толықтырылады. Бұл тілдің
маңызды функциясы-коммуникацияның кемелденуіне ықпал етеді. Тілдің барлық
даму сатыларында сөзжасам мәселелерін зерттеу тіл білімінің өзекті мәселесі
болып саналады.
Сөзжасам семантикалық, синтетикалық, аналитикалық тәсілдер арқылы
туынды сөз – атау жасайды. Атауды коммуникациядан және танымдық қызметтен
бөліп қарауға болмайды. Ойлаудың кез келген материалдық бейнесі, ең
алдымен, хабарлауға байланысты. Ал сөзжасам мен оның нәтижесі болып
табылатын атау тілдегі лексикалық бірлік ретінде ғана емес, әлем бейнесін
жасауға қызмет ететін номинативтік қызметімен бағалануы қажет.Атаудың
қалыптасу тарихында тілде ортақ сөзжасамдық қалыптар түзіледі. Осы
сөзжасамдық қалыптар кешені сөзжасамдық тәсілдердің жіктелуін туғызады.
Тіл дамуы көнеден келе жатқан күрделі әрі кешенді құбылыс. Оның
өзіндік ішкі және сыртқы даму заңдылықтары бар, бұларды зерттеу сөзжасамның
мақсаты болып табылады. Сөзжасам атаудың жасалу сипаты мен мотивациясын
(негізделуін) жасалу тәсілі мен жаңадан туындаған мағынаның ішкі құрылымын
анықтайды. Сөзжасам процесінің көнелігі тілдің шығу кезеңімен қарайлас,
себебі әлемдік әр түрлі бейнеге атау беріп, алғашқы атаудың жасалу сипаты
мен одан туындайтын басқа ерекше мағыналарынан бастап, бұл процесс тілде
үнемі жүреді. Сондықтан сөзжасам тарихы күрделі, өзіндік ішкі даму
заңдылықтары, жаңа сөз туғызатын тәсілі мен қалыбы бар тіл білімінің
кешенді бір саласы ретінде бағаланады.
Жаңа сөз жасаудың сипаты мен құрылымын тану күрделілігі атау
бейнелейтін заттың, құбылыстың және олар туралы ұғымның қатынасын анықтау
қиындығымен байланысты. Туынды сөз жасау, көбінесе басқа тілдік құбылыстар
арқылы негізделіп орындалады. Себепші (мотивтендіруші) сөз арқылы
негізделіп, әр түрлі сөзжасамдық тәсілдер арқылы пайда болған жаңа мағыналы
тұлғалар туынды сөздер болады, мұндай жасалымдар – сөзжасамдық процесс
негізінде орындалғандықтан, сөзжасамның негізгі зерттеу нысанына айналады.
Туынды сөздер екі не бірнеше морфемалар мағынасы арқылы жасалып, күрделі
құрылымға ие болады. Сөзжасамдық аспектіде туынды сөздердің мағынасын
айқындау – олардың ішкі семантикалық құрылымын зерделеу деген сөз.
Туынды сөз мағынасы түбір мағынасы арқылы жасалып,
негізделгендіктен, тарихи тұрғыда түбір мағынасын анықтау қажеттігі
туындайды. Көне этимон түбірлердің мағыналық қырлары айқындалып, туынды
сөзді туғызуға себеп болып тұрған сема деңгейі көрсетілуі қажет. Сондықтан
тарихи тұрғыда, сөзжасам дегеніміз – этимон түбірлердің мағыналық және
тұлғалық жіктелуі, дамуы нәтижесінде ұғымда танылған заттар мен
құбылыстарды таңбалау үшін, әр түрлі сөзжасамдық тәсілдер негізінде
сигнификатты және денотатты мағыналы туынды сөздердің жасалуы болып
табылады.
Екіншілік мағына беруге қатысатын тұлғалар тарихи тұрғыда түбірлер
санатына ене алмайды, мағыналық жағынан ерекше семаға ие болып, тұлғалық
жағынан фонетикалық не морфологиялық өзгеріске түскендіктен негіз сөз
ретінде ұғынылады. Сондықтан туынды сөз мағынасын негіздеуге қатынасын
себепші негіздерді түбір ретінде емес, негіз ретінде анықтаймыз.
Сөзжасам негіз сөз арқылы жасалған екіншілік мағыналы сөздердің
қалай жасалатынын, негіз сөздің ішкі семантикалық құрылымын, жасалған
туынды сөздің ішкі семантикалық құрылымын; туынды сөз жасауға қатысатын
компоненттердің мағынасын; сөзжасамдық мағынаны, сөзжасамдық типті,
сөзжасамдық қалып пен тізбекті; сөзжасам негізінде қалыптасқан түбірлес
сөздерді; сөзжасамдық заңдылықтарды; номинация теориясын; сөзжасамның амал
– тәсілдерін; сөзжасамның негізгі критерийлерін және т. б. теориялық
мәселелерді онамасиологиялық аспектіде қарастырады.
Онамасиологиялық аспектіден қарастырылу себебі – сөзжасамдық процесс
әлем бейнесінің ұғымын бейнелейтін таңба жасау үшін орындалады. Ал
онамасиология – осы атау процесін зерттейтін сала. Онамасиология
теориясының қайнар көзі антикалық кезеңнен бастау алады. Тілдің жасалу
табиғаты мен атау теориясы антикалық философияның ең маңызды бөлігі болған.
Сөз атауының пайда болуы, шындығы мен жалғандығы туралы мәселе сол кезеңнің
өзінде-ақ ғылым алдында тұрған басты сұрау екен.
Сөзжасам сөз туғызатын процесс болғандықтан, сөз жасау тәсілдері
арқылы іске асады, номинациялық ұғымды белгілейтін атау жасау жолында
қызмет етеді. Атау адамзат танымының көрінісін бейнелейтін феномен ретінде
танылып, атау жасаушы амал – тәсілдердің тарихи көрінісін, даму жолын
бағамдау арқылы, сөзжасамнң негізгі теориялық мәселелері қамтылады. Тілдің
дамуы таным дамуы негізінде айқындалады, ал оның нақты көрінісі мен
таңбалануы сөзжасамдық процесс негізінде іске асады. Таңбалар – тілдік
бірліктер жүйесі, олардың әр түрлі сипатта көрініп, сан түрлі мағыналарды
бере алу қасиеті тек сөзжасамдық мағына арқылы жасалады.
Жұмыстың өзектілігі – парсы тіліндегі есім сөз таптарының
деривациялық жүйесі басқа сөз таптарына қарағанда өте дамыған. Сондықтан
зат есім мен сын есімнің әр түрлі тәсілдерінің көмегімен қазіргі парсы
тілінің сөздік қорының толықтырылуы белсенді түрде жүруде. Басқа сөз
таптарынан тек етістік қана өзінің құрамын белсенді толықтыруда, алайда жай
сөзжасам әдістері арқылы емес (жай етістіктер саны азаюда), етістікті
фразеологизмдердің өсуіне байланысты, әдетте оларды күрделі етістіктер
дейді. Сонымен зат есім мен сын есімнің тәсілдерін талдай отырып парсы тілі
сөздерінің шығу тегін, қалай пайда болғанын аңғара аламыз. Бұл тілді оқу
барысында бірден-бір өзекті мәселе болып саналады, өйткені әрбір тілді оқыр
алдында сөздердің қалай пайда болғанын, олардың шығу тегін, этимологиясын
білуіміз қажет.
Жұмыстың зерттеу нысаны – парсы тілінің сөзжасамындағы зат есім мен
сын есімнің жасалу тәсілдері арқылы сөздің қалыптасу, жасалу процесі.
Жұмыстың зерттеу мақсаты – зат есім мен сын есімнің жасалу
тәсілдерін толық ашып және сипаттап қана қоймай, осы тәсілдердің берілген
есім сөз таптарын бір-бірінен ажыратуда қалай көмектесетінін көрсету.
Өкінішке орай, бұл тәсілдер әрқашанда бір сөз табын екінші сөз табынан
айыруға мүмкіндік бермейді, өйткені олар бір уақытта зат есімге де, сын
есімге де қолданылады.
Тәжірибелік құндылығы – зат есім мен сын есімнің жасалуы, олардың
тәсілдері мен ерекшеліктерін зерттеу және қарастыру біршама күрделі болып
келеді. Өйткені бұл мәселеге арналған әдебиеттер саны да молшылық емес,
сондықтан берілген материалдарды жетілдіру керек. Сол мақсатпен мен бұл
тақырыбты тандадым, зерттеу барысында көптеген қиыншылықтарға тап болдым,
оларды шешуде сүйенген негізгі еңбектерім Ю. А. Рубинчиктың "Грамматика
современного персидского языка", Пейсиков Л. С. "Очерки по словообразованию
персидского языка", Рүстемов Л. З. "Парсы тілінің жолашары" болды.
Келешекте жазған бітіру жұмысым парсы тілі мен әдебиетін оқып жүрген
студенттерге өзінің пайдасын тигізеді деп ойлаймын.
Негізгі бөлім
тарау. Парсы тіліндегі сөзжасам жүйесі
Парсы тілінің сөзжасамы ежелден бері зерттеушілердің көңілін
аударып келеді. Ғылым мен техниканың, әдебиет пен мәдениеттің дамуы, саяси-
әлеуметтік және экономикалық, т.с.с. Иран қоғамындағы өзгерістер мыңдаған
жылдық көне тарихы бар, ең дамыған тілдердің бірі-парсы тілі сөздік
құрамының толыға түсуіне, сөздердің қолдану ерекшеліктеріне үлкен әсерін
тигізді, тигізуде.
Парсы тілі де барлық тілдерге тән заңдылықтармен сөздік
қорының жаңа туынды сөздермен, сөз тіркестерінің лексикалану, сөз
мағынасының кеңеюі, бір сөз табының екінші бір сөз табына ауысу тәсілімен,
кірме сөздер есебінен, тағы басқа жолдармен толығуда, дамуда.
1935жылы ұйымдастырылған Тіл және әдебиет академиясының
(Фәрхәнгстән) парсы тілін жат елдік сөздерден тазарту үшін басталған
күресі әлі де толастаған жоқ.
Мыңдаған араб, түркі сөздерінің орнына парсы төл және жасанды
сөздері енгізілді. Алғашқы кезде құлаққа ерсі естіліп, қолдануда
ыңғайсыздау сезілетін сөздер қазір байырғы, үйренішті сөздер секілді.
Кейбір жасанды жаңа сөздер сөздік құрамға енбей қалып қойса, кейбір ежелден
келе жатқан кірме сөздер жаңа сөздердің синонимі ретінде жұмсалады.
Қандай да бір тілдік жүйелерді салыстырмас бұрын берілген
жүйелердің ортақ суреттеу мен зерттеу әдісін шығару қажет. Қазіргі
лингвистикада мұндай тілдік жүйелердің суреттеу мен зерттеудің ортақ әдісі
болып-тілдік модельдену саналады, ол үлкен теориялық-тәжірибелік
қызығушылық танытады. Оның маңыздылығы, тілдің әр түрлі сатысында барлық
зерттелетін аймақты қамтитын құрылымдарды анықтау: синтаксисте (сөйлем, сөз
тіркесі тарауларында және т.б.); морфологияда (барлық морфологиялық
құрылымға байланысты); сөзжасамда (берілген тілдің барлық сөзжасам жүйесіне
қолдануда) және т.с.с. Модельдену теориясының сөзжасамға қолданысын
еңбектерінде жан-жақты қарастырған:Кубрякова Е.С., Степанова М.Д., Пейсиков
Л.С.
Парсы тілін және басқа иран тілдерінің зерттеушілері бұрыннан
қалыптасқан салт-дәстүрге қарап сөзжасамды екі негізгі тәсілге бөліп
қарастырады - аффиксация және сөз біріктіру. Жалғыз ғана парсы тіліндегі
аффиксация мен сөз біріктіруді сипаттайтын кітапнама жұмысы кең ауқымды.
Аффиксация мен сөз біріктіру иран тілдерінің тілдік модельдену сөзжасамында
негізгі тәсілдері екеніне күмән жоқ. Бірақ соңғы жылдары өңделіп шыққан
басқа да тәсілдер бар. Парсы тілінің мәліметтеріне қарап жаңа сөзжасам
тәсілдерін жасап көру талабы болды (Ж.Лазар), аффиксіз сөзжасамның жалпы
заңдылықтары қарастырылды (Пейсиков), күрделі сын есім мен зат есімнің
фразеологиялық бірліктері мен өзара қатынасының көптеген түрлері зерттелді
(М.Шаки), кейбір күрделі сөз түрлерінің омонимиялық құрылым мәселесін
шешудің жолы белгіленді (З.Телегди), аффиксация мен сөз біріктіруді
түсіндіру және осы тәсілдердің арасындағы шекараларды орнату талаптары
жалғасуда (Махальский, Мухамедова, Чхеидзе және т. б.), сөз тіркесі
негізінде қалыптасқан күрделі туынды біріккен сөздердің түрлері жарықтанды
(Пейсиков).
Парсы тілінің сөз тудыру жүйесін - түбір не туынды сөзге
қосымшалар қосу арқылы жаңа сөз тудыру - морфологиялық (синтетикалық)
тәсіл, түбір туынды сөздердің бірігуі, тіркесуі, қосарлануы арқылы жаңа сөз
тудыру-синтаксистік (аналитикалық) тәсіл және кейбір сөздердің жаңа
мағынаға ие болуы не олардың алғашқы этимологиялық байланыстарының үзілуі
арқылы жаңа сөздің дүниеге келуі лексика-семантикалық тәсіл деп негізгі үш
салаға бөлуге болады.
1.1. Сөзжасамның морфологиялық (синтетикалық) тәсілі.
Қосымшалардың сөздерге жалғанып, оларды өзара
байланыстыратын, сөзден сөз тудыратын, сөзді түрлендіретін сөзжасам тәсілі
морфологиялық (синтетикалық) тәсіл парсы тілінде өте кең қолданылып, жиі
жұмсалады. Бұл тәсіл сөзжасамның аффиксті тәсілі деп те аталады.
Сөзжасамның синтетикалық (синтез дегеніміз қосу) тәсілі
делінетіндіктен жаңа сөз жасауға қатысатын сөздердің саны ретіне қарай екі
не одан да артық болуы негізгі шарты.
Синтетикалық (морфологиялық) сөзжасамның ұйытқысы - жеке
тұрып дербес толық мағынаға ие болатын, әрі қарай бөлшектенбейтін сөздің
жасалу тегі деп танылатын негіз немесе негіз сөз, яғни түбір сөз.
Дербес мәнді түбір сөздерге алуан түрлі қосымшалар жалғанып
сөз түрлендіреді, жаңа сөз тудырады. Қосымшалардың ішінде жұрнақтар
синтетикалық тәсілдің екінші бір шарты.
Сөзжасам процесс тарихи тұрғыда, жаңа сөз жасауға ғана қызмет етеді.
Ал сөздің қай сөз табына жататындығы мен грамматикалық тұлғалануы
морфологияның зерттеу нысаны. Сөзжасамның негізгі нысанының бірі туынды сөз
болғандықтан, оның жасалу жолы мен сипаты, тәсілі мен қалыбы тағы басқа
морфологиялық аспектіден қарастыра алмасы түсінікті. Грамматикалық,
лексикалық тұлғалардың ішкі құрылымдық семантикасын анықтағанда ғана,
олардың ішкі табиғаты мен мәні айқындалады. Парадигматикалық және
синтагматикалық байланыстылығы ашылады. Сөзжасамның осындай мәселелерін
айқындауда морфология қауқарсыз болып шығады. Демек сөзжасам мен
морфологияның ерекше сипаты зерттеу нысанында ғана емес, зерттеу
принциптерімен де ерекшелінеді.
Морфология мен сөзжасам бір-бірімен өте тығыз байланысты. Себебі
морфология сөздің құрамын зерттеуде, сөздің түбір және қосымша
морфемаларын, лексикалық және грамматикалық мағыналарын тексерсе, сөзжасам
туынды сөздің құрамындағы бөліктерді негіз сөз және сөз тудырушы тұлға
ретінде қарастырып, олардың сөзжасамдық мағынасын талдайды. Демек
морфология да, сөзжасам да туынды сөздерді нысан етіп алғанда
байланыстылығы көрінеді, ал әр түрлі аспектіден талдану – ерекшелігін
сипаттайды. Морфологияда түбірлес сөздердің семантикалық табиғаты
айқындалмайды. Сөзжасам түбірлес сөздерді генетикалық деңгейде, тарихи даму
барысында қарастырып, түбір семасының жіктелуі мен семалардың сақталуын
түгелдей зерттейді.
Парсы тілінде туынды сөз жасайтын аффикстер ( وندها ) үш топқа
бөлінеді:
а. Суффикстер پسوندها
б. Инфикстер میانوندها
в. Префикстер پیشوندها
Туынды сөздер жасайтын суффикстер сөзжасам жүйесінде мейлінше
кең қолданылатын аффикстер. Олар түбір не туынды сөзге жалғанып, оған жаңа
лексикалық мағына береді, яғни жаңа бір дүниеге келген лексикалық тұлғаны
сөздік құрамға қосады.
Инфикс түбір сөз аралығына қойылатын қосымша. Дара мағыналы
екі сөздің арасына килігіп, жаңа сөз тудырады.
Префикс-түбір сөз алдынан жалғанып, жаңа сөз, тұлға тудыратын
жұрнақ.
Туынды сөздер жұрнақтар арқылы негізге түбірден өрбиді,
морфемаларға бөлшектенеді. Туынды сөз түбір морфемасынан, жеке қосымша
морфемалардан құрылады.Туынды сөздер тек түбірден (түбір морфемасынан) ғана
емес, туынды сөздердің өздерінен де жасала береді.
Сөзжасам жеке сала ретінде бөлінгендіктен, жасалу тәсілдері мен
амалдарына ерекше назар аударылады. Әсіресе, морфологияда сөз болмаған
сөзжасамның синтаксистік (аналитикалық), лесико-семантикалық тәсілдеріне
көп көңіл бөлінеді.
1.2. Сөзжасамның синтаксистік (аналитикалық) тәсілі.
Сөзжасам саласы тарихи синтаксиспен де тығыз байланыста қаралуға
тиіс. Синтаксистік еркін тіркестердің ауыспалы мағынада жұмсалуы арқасында,
тарихи тұрғыда, тұрақты тіркестер жасалғаны белгілі. Тұрақты тіркестердің
номинативті мағынада жұмсала алу қабілетіне ие болуы сөзжасамдық процеспен
тікелей байланысты.Сөз тіркесі мен күрделі сөздердің лексикаланып, туынды
номинативті мағынада жұмсалуы, сөзжасам процесі нәтижесінде туындаған
сөзжасамдық мағынамен сабақтас. Тіл дамуы барысында сөз тіркесі күрделі
сөздер номинативтік қызмет атқарып, жеке атаулық мәнге дейін жете алады.
Сөздің контекстік қызметі арқылы мағыналық жағынан дамитыны, сөйтіп әр
түрлі транспозициялық мәнге ие болатыны белгілі. Функционалды транспозиция
бір сөз табының екінші сөз табына өту сипатын белгілейді. Ал сөздің бір сөз
табынан екінші сөз табына өтуі де сөзжасамдық аспектіден қарастырылып,
ондағы мағыналық құрылымының көрінісі сөзжасамдық мағына негізінде
түсіндіріледі.
Сөз қызметінің өзгеруіне сәйкес орындалатын заттану, сын-сапалану,
етістіктену, үстеулену, есімдіктену процесстері – тікелей сөзжасамдық
процесс көріністері.
Сөз мағынасының әр түрлі сипаты контексте, яғни сөйлем ішінде ғана
анықталады. Сөйлемнен тыс сөздің ерекше мағыналары айқындалмайды. Тек
сөйлем ішінде туынды сөздердің ерекше мағыналары нақтылана түседі. Демек,
синтаксис пен сөзжасамды байланыстыратын ортақ тұстар да мол.
Таңбалау жүйесінің көнеден келе жатқан бір тәсілі – сөздердің
бірігуі не аналитикалық тәсіл делінеді. Сөз жасаудың мұндай тәсілі ең көне
замандарда-ақ қолданылып, ғылымға белгілі болған. Сонау антикалық кезең
грамматикаларынан бастап, тіл дамуының негізгі сөзжасам тәсілі ретінде
тұлғалардың бірігуін атап көрсеткен.
Аналитикалық тәсіл ең көне сөзжасамдық тәсіл ретінде тілдің ежелгі
даму сатыларында екі силлабофонемалардың бірігуі арқылы жаңа номинация
жасаған. Силлабофонемалар толық лексикалық мағына білдіріп, олардың бірігуі
арқылы жаңа номинация жасалғанын ескере отырып, мұндай құбылысты
сөзжасамның алғашқы қалыбы (модель) ретінде қарастырып, аналитикалық
сөзжасам көрінісі деп танимыз. Әрі бұл тәсілдің көнелілігін осы қасиеті,
көрінісі арқылы бағалаймыз. Алғашқы силлабофонемалар толық белгілі
болмағандықтан, әрі олардың ішкі мағыналық құрылымы ғылымда
анықталмағандықтан, олардың бірігуі арқылы әңгіме қозғау ертерек. Дегенмен,
мұндай сөзжасамдық тәсілдің тілде белсенді жұмсалғанын жорамалдауға болады.
Аналитикалық сөзжасамның тіл дамуындағы рөлі ерекше болған. Танымда
бұрыннан қалыптасқан атаудың қатысуы арқылы ұқсас әрі ұғымдық сипаты жақын
заттар мен құбылыстарға атау беру ыңғайлы, әрі оңтайлы. Аналитикалық
сөзжасамның ерекшелігі – толық мағыналы сөздердің семалық бірігуі арқылы
жаңа номинация жасай алу қабілетінде. Толық мағыналы сөздер арқылы
сөзжасамдық жаңа мағына жасаудың екі жақты сипаты бар: біріншіден, жаңа
сөзжасамдық мағына белгілейтін атаудың мотивациялық негізделуі айқын
болады, яғни тұлғаның мағынасынан адам өзіне бұрыннан таныс информацияны
тану арқылы затты не құбылысты көзге елестете алады. Бұл аналитикалық
тәсілдің оңтайлы жағы. Екіншіден, құрамындағы екі тұлғаның да әуелгі
мағынасы айқын, әрі танымда әбден қалыптасқан атаулар болғандықтан, олар
жасаған жаңа сөзжасамдық мағынасы бар бірлік ерекше таңба ретінде бірден
бағалана алмайды, сондықтан оны басқа күрделі тіркестерден айыру қиындық
келтіреді. Аналитикалық сөзжасамның тағы бір ерекшелігі – толық мағыналы
сөздер арқылы жасалған жаңа сөзжасамдық мағынаның сипатына байланысты.
Туынды сөздің жаңа сөзжасамдық мағынасының ішкі семантикалық құрылымы
күрделі болады, әрі оған екі негіз мағынасы да бірдей қатынасып, ортақ
жаңа сема жасайды. Туынды сөз мағыналарында себепші негіздердің тура не
ауыспалы мағынасы болуы мүмкін. Сөз мағынасының туындауына негіздеме,
ассоциация, аналогия, абстракция заңдылығы қатынасады, сөйтіп екі себепші
мағынасы да тәуелсіз жаңа екіншілік семаны иеленеді.
Синтаксистік сөзжасам, яғни екі немесе одан да көп дара сөздерден
құралған, араларындағы синтаксистік қатынастарын жоғалтқан, тұтас бір бүтін
тұлға ретінде қалыптасқан күрделі сөз тіркестерінің барлық тілдерде
кездесетін өте көне тәсіл.
Бұл тәсіл парсы тілінде де кең қолданылады және ішкі
ерекшеліктері сан түрлі, күрделі сөздерді негізінен екі топқа бөлуге
болады:
а. Копулятивті тіркес
б. Детерминативті тіркес
а) Копулятивті тіркесте күрделі сөздердің құрамды бөлшектері тең
хұқықты болып келеді. Мысалы:
داد و ستد сауда (сөзбе-сөз: беріс-алыс)
(دادن، داد) "беру" етістігінің өткен шақ негізі
(ستدن، ستد) "алу" етістігінің өткен шақ негізі
داد و فریاد ойбай (біреудің шыңғырып бір бәледен көмекке
шақырған дауысы)
داد ойбай (одағай), шыңғырған
فریاد дауыс
Копулятивті тіркесте екі сөз бірігіп күрделі сөз жасауына ال، یا،
در، تو، تا، به، بر، اندر، آ، و шылаулары дәнекер болады.
1.3. Сөзжасамның лексика-семантикалық тәсілі.
Сөзжасам лексикологиямен тығыз қарым-қатынаста және арасында өзіндік
ерекшеліктер бар. Сөзжасамдық процесс, түптеп келгенде, жаңа мағыналы
туынды сөз жасауға қызмет етеді. Ал кез келген сөз – лексикологияның
зерттеу нысаны. Демек, сөзжасамның нәтижесі саналатын туынды сөз лексикалық
құрамды толықтырады. Сөзжасамдық процесс нәтижесінде туындаған сөздер
мағыналық дамудың барысында жаңа мағынаға ие болады. Тілді дамытып,
жетілдіріп отыратын да осы процесс. Яғни лексикология сөзжасамдық процесс
нәтижесінде пайда болатын дайын тілдік материалдардың сөздік құрамын,
мағынасын анықтаумен айналысады. Бұл – екі саланың түйісетін жері,
лексикология туынды сөзді бүтін бірлік ретінде, ал сөзжасам күрделі құрылым
ретінде қарастырып, ішкі мағынасынның қалыптасуында пайда болатын
сөзжасамдық мағынаны зерттейді. Яғни зерттеу аспектісінің ерекшелігіне
сәйкес, екі сала ажыратылады. Сөзжасамды тілдің дамуын қамтамасыз ететін
процесс ретінде танимыз, ал лексикология сөзжасамдық процесс нәтижесінде
қалыптасқан сөздердің мағынасын зерттейтіндіктен, лексикалық бірлікті
сөзжасамдық нәтиже деп түсінеміз. Сөзжасам – процесс, ал лексикология оның
нәтижесін зерттейтін сала. Сондықтан сөзжасамның морфологиялық және
синтаксистік тәсілдерінен басқа лексика-семантикалық тәсілі де бар. Бұл
тәсіл кейбір күрделі сөздердің, тұрақты тіркестердің жаңа мағынаға ие болу,
сондай-ақ олардың бастапқы мәнін жоғалту не болмаса әлсірету арқасында
бөтен ұғымды беру жолдарын қарастырады. Бұл тәсілді де өз ішінде үш топқа
бөліп қарастыруға болады:
а. Идиомалану
б. Лексикалану
в. Делексикалану
а) Күрделі сөздердің мағынасы өзінің құрамындағы сөздердің тікелей
мағынасынан құралмай, бөлек, басқа бір ұғымды білдіреді, олардың бірлік
жігі ажырамайды, құрамындағы бір сөзді басқа бір сөзбен ауыстыруға
келмейді. Мысалы:
تازه به دوران رسیده кездейсоқ жаңадан мансапқа ие болған адам
(сөзбе-сөз: жаңа ғана дәуренге жеткен)
دست و پا شکسته қалай болса солай, белінен басу (сөзбе-сөз: қол
аяғын сындырып)
خر در چمن көргенсіз, дөрекі (сөзбе-сөз: есек көгалда)
هیچ مدان надан, топас (сөзбе-сөз: түк те білме)
Осы тәрізді томаға тұйық күрделі сөздер (тұрақты тіркестер) идиома
деп аталады. Парсы мақал-мәтелдерінің өздерінің беретін тікелей мағынасына
қатысты болмай, басқа мағынаны білдіретін жағынан, кейде жалаң, кейде басқа
күрделі сөздерге синонимдес болып келуі жағынан идиомалық тіркестерге
жақын. Мысалы:
آهوی ناگرفته بخشیدن. Ол араб нәйін (сыбызғысын) тастаған жерге
кетті, яғни қайтпас сапарға аттанды, өлді.
با پا راه بروی کفش پاره می شود، با سر کلاه. Жаяу барсаң етігің
тозады, баспен барсаң қалпағың, яғни қайда барсаң да Қорқыттың көрі, амал
жоқ, шара жоқ.
б) Күрделі сөздердің бір ұғымының атауы ретінде жұмсалуын, бүтін бір
сөзге айналуын лексикалану деп атайды.
Лексикаланған тіркестегі сөздердің бастапқы мағыналары
көмескіленбейді, әлсіремейді. Парсы тілінде бұл құбылыс изафеттік
тіркестерде көбіне изафеттің түсіп қалуы арқылы жасалады. Мысалы:
آب رو су өткізгіш
مادر بزرگ әже
مادرزن қайын ене
برادر شوهر қайын іні
داختر دایی нағашы қыз
в) Кейбір күрделі сөздердің алғашқы мағынасы дыбыстық өзгерістің
нәтижесінде күңгіртенеді, тіпті ұмытылып та қалады.
Мысалы: دژ сөзі көне парсы тілінде "қарсы, дөрекі" деген мағынаны
білдірген. Қазір мағынасы мүлде ұмыт болған бұл сөз دشمن - "жау, дұшпан",
دژخیم - "жендет" (خیم – мінез, құлық) т.с.с. бірнеші сөз құрамында
кездеседі.
Сол секілді پاد ертеде "қорғау" парсы мәнді сөз болған. Бертін келе
оның мағынасы ұмыт болып, қазір پادشاه патша (патшаны қорғау), پازند
"Авестаның" орта парсы тіліне аудармасының түсініктемесі (зентті қорғау),
پازهر، پادزهر қарсы پاسخ жауап (сөзді қорғау) сияқты күрделі сөздердің
құрамында ұшырайды.
(این روز) امروز – бүгін, (این شب) امشب – бүгін кеште, бүгін түнде,
امسال – биыл сөздерінің мағыналары жартылай көмескіленген.
Міне, бұл тәрізді күрделі сөздер тіл білімінде делексикалану не
деэтимологиялану, яғни сөздің бұрынғы этимологиялық мағыналық
байланыстарының жоғалуы, жоюлуы деп аталады.
тарау. Зат есім мен сын есімнің жасалу тәсілдері.
Сөзжасам тәсілдері мен есімді сөз таптарының амалдарын қарастырмас
бұрын зат есім мен сын есімнің негізгі құрылым түрлерін сипаттау қажет.
Морфологиялық құрылысы бойынша зат есім мен сын есім былай бөлінеді: 1)
жай 2) туынды 3) жартылай қосымшалы (аффиксалды) (жартылай туынды) 4)
күрделі 5) күрделі туынды.
1. Жай есімдерге бір түбірлі негізден (туынды емес) тұратын сөздер
жатады:چوب ағаш, خوب жақсы, خانه үй, زمین жер, بزرگ үлкен,بلند
ұзын.
2. Туынды есімдер лексикалық негізге қосылатын сөз тудырушы
аффикстертердің (суффикстер мен префикстер) көмегімен жасалады: بزرگی
ұлылық (بزرگ үлкен, әйгілі + суффикс ی – یای مصدری), باغبان бағбан
(باغ бақ + суффикс بان), خانگی үйге, жанұяға қатысты (خانه үй +
суффикс ی- یای نسبی), روزانه күнделікті (روز күн + суффикс انه), بی
ابر бұлтсыз (префикс بی + ابر бұлт), بااستعداد қабілетті (префикс با
+ استعداد қабілеттілік). Туынды есімдерде бір уақытта суффикс пен префикс
болуы мүмкін:باسوادی сауаттылық (префиксبا + سواد сауаттылық +
суффикс ی ), بی ارامی мазашылдық (префикс بی + ارام тыныш + суффикс
ی).
3. Жартылай аффиксті есімдер аффиксті сөздер мен күрделі сөздер
арасында аралық орын алады және лексикалық негізге етістік және есім
жартылай аффикстердің қосылуы арқылы жасалады: کارشناس маман (کار жұмыс
+ жартылай аффикс شناس – етістіктің осы шақ негізі شناختن білу, тану),
شهردار қала әкімі (شهر қала + жартылай аффикс دار – етістіктің осы шақ
негізі داشتن бар болу), دستگاه аппарат, құрылғы (دست қол + есімді
жартылай аффикс گاه – گاه уақыт, орын), دانشکده факультет, институт
(دانش білім + есімді жартылай аффикс کده – کده үй).
Жартылай аффиксті есімдер арасында лексикалық негізге етістіктің
жартылай аффиксалды блогының қосылуы арқылы жасалған сөздерді атап көрсету
қажет:گروه پرستی жікшілдік (گروه топ + жартылай аффиксалды блок پرستی ;
етістік پرستیدن табыну, құрметтеу), نمک زدایی тұщыту (суды тұздан
арылтып), тұщыландыру (نمک тұз + жартылай аффиксалды блок زدایی ; زدودن
тазарту). Жартылай аффиксалды блоктың жай ғана жартылай аффикстан
айырмашылығы, ол біртұтас блок ретінде көрінеді және жартылай аффикске сөз
тудыратын ی (یای مصدری) суффиксінің қосылуы арқылы жасалмайды.
4. Күрделі есімдер не лексикалық негіздердің қосылуын (әдетте екі)
көрсетеді: کارخانه завод (کار жұмыс + خانه үй), آب و هوا ауа райы
(آب су + و және + هوا ауа), خوشبخت бақытты (خوش жақсы + بخت
тағдыр, бақыт), не лексикалданған сөз тіркесін, тіпті сөйлемдерді
көрсетеді: مرغ ابی үйрек (сөзбе-сөз: су құсы), راه آهن темір жол, از
قلم افتاده қалдырып кеткен (сөзбе-сөз: қаламнан құлаған), مرافراموش
مکن ботакөз (ұсақ көк гүлді өсімдік) (сөзбе-сөз: мені ұмытпа).
Өзінің құрылымы бойынша күрделі сөздерге парсы тілінде кең қанат
жайған арабтың ال артиклі қосылған идафты сөз тіркестері жатады:دارالفنون
политехникалық институт, университет, صعب العبور қиын өтетін, دفع الوقت
тарту, сым, ذات الریه пневмания.
5. Күрделі туынды есімдер күрделі сөздерге сөз тудыратын аффикстердің
қосылуы нәтижесінде орнаған (әдетте суффикстердің) : بدبختی бақытсыздық
(بدبخت бақытсыз + суффикс ی), دلگاهی сергектік (دلگاه сергек,
сезімтал + суффикс ی), اب و رنگی су бояулы (اب و رنگ су бояу + суффикс
ی).
Күрделі туынды есімдерге сөз тудырушы суффиксі қосылған сан есім мен
зат есімнің қабысуы негізінде пайда болған сөздерді жатқызады: دوزبانه
қостілділік (دو زبان екі тіл + суффикс ه), دومرحله ای екі кезеңді (دو
مرحله екі кезең + суффикс ی),پنج نفری бес адамға арналған (پنج نفر
бес адам + суффиксی ).
Сөзжасам жүйесінде де зат есім мен сын есімнің арасына шек қою қиын.
Тек туынды зат есім ғана жасайтын жұрнақтармен (
کار،گار،گر،دان،سار،زار،ستان) қатар, сын есіммен ортақтас жұрнақтар да бар
(әрине, тек сын есім ғана тудыратын жұрнақтар да бар:ین،گین ).
Зат есімнің өзіне тән сын есімнен айыратын мынадай
морфологиялық және синтаксистік ерекшеліктері бар:
-көптік жалғауларын қабылдайды:
کتاب кітап کتابها кітаптар
-сөйлемнің барлық мүшелері ретінде жұмсала береді, алайда
көбіне бастауыш және толықтауыш қызметін атқарады.
-заттық, жақтылық және анықсыздық, жалпылық және жалқылық, жекелік
және топтық ұғымдарды білдіреді.
-изафеттік тіркесте анықталушы қызметін атқарады.Мысалы:
نام بلند به از بام بلند است.
Есімнің биіктігі үйдің биіктігінен артық
-предлогтармен де, септеуліктермен де тіркесе береді.
Сын есімдерде бұл ерекшелік жоқ, алайда сын есімнің өзіне ғана
тән көрсеткіштері бар:
-сын сыйпатпен байланысты ұғымдарды білдіреді.
-зат есіммен тіркескенде оның көптік жалғауын қабылдамайды, яғни
көпше тұлғада онымен қиыспайды, көптелмейді.
-зат есімге анықтауыш ретінде қызмет етеді, сонымен бірге
баяндауыш та бола алады.
-шырай (жай, салыстырмалы, асырмалы) категориясына ие.
-тек туынды сын есім ғана жасайтын жұрнақтармен ( گین،ین،ی )
қатар, зат есім жасайтын жүрнақтарға еншілес, одақтас.
-сөйлемде зат есім қасиетіне ие бола алады.
سفید شایسته شماست.
Ақ сізге жарасады.
Зат есім мен сын есімнің негізгі құрылым түрлерімен танысу
сөзжасамның бес тәсілін атауға мүмкіндік береді:
1. аффикстердің көмегімен жасалатын сөзжасам;
2. жартылай аффиксті тәсіл - лексикалық негіздердің етістік немесе
есімді жартылай аффикстерімен қосылуы;
3. сөзбіріктіру – есім және етістік негіздерінің қосылуы;
4. сөз тіркестерінің лексикалануы;
5. транспозиция (аффиксіз сөзжасам);
2.1. Аффикстердің көмегімен жасалатын сөзжасам.
Сөзжасам тәсілдерінің бірі болып келетін аффиксация – сөздік қорды
толтырудың маңызды көзі және терминдердің жасалуының негізгі жолы болып
саналады. Парсы тілінде шет тілдерден енген терминдердің басымдылығына
қарамастан сөзжасам тәсілдерінсіз лексиканың жетілуін көзге елестету мүмкін
емес. Аффиксация жартылай аффиксациямен, транспозициямен, сөзбіріктірумен,
сөз тіркестерінің лексикалануымен қатар есімді сөз таптарының жасалуының
ең маңызды жолы болып саналады. Парсы тілі аффикстердің көптеген мөлшерімен
ерекшелінеді. Л.С.Пейсиков сөз тудыратын аффикстердің 80-ге жуық түрін
көрсеткен, олардың құрылымы жай, морфологиялық бөлінбейтін суффикстер мен
префикстер: هم، به، انه، دان، چی، ی және т. б. Одан басқа, парсы тілінде
аффиксті блоктар да қолданылады, олар жай бөлінбейтін элементтер сияқты
функцияланады және сөз тудырушы негіздерге тікелей қосылады: صوفیگری
суфизм, منشیگری хатшылық, хатшы қызметі. Аффиксалды блоктардың
тұтастығы былайша дәлелденеді, жоғарыда көрсетілген сөздердің жасалуы
блокты аффикстің қосылуымен емес, ی ( یای مصدری) суффиксінің қосылуы арқылы
жасалғанын дәлелдейтін тілде *sufigar, *monsigar дейтін сөздер жоқ. گری
аффиксалды блогы мамандық, қызмет мағынасындағы сөздерді жасайды.کی блогы
көбінесе үстеуді және сирек – сын есім (آبکی сұйық, сулы) мен зат есімді
(نعلکی өкше) жасайды.
Қолданудың жиілігіне байланысты аффикстер екіге бөлінеді: өнімді
(мысалы, - انه، - دان، - ستان، یای نسبی – ی، یای مصدری - ی ) және өнімсіз
(немесе өнімділігі аз:- سیر، - سار، - مان، - گان ).
Парсы тілінде өзінің шығу тегіне байланысты таза парсы аффикстерімен
қатар (мысалы,با-، بی-، - گر، - ستان، یای نسبی – ی، یای مصدری – ی ), араб
және түрік тілдерінен енген аффикстер де бар. Араб суффикстері - - یت، -
یه; араб префикстері - بلا -، لا- ; түрік суффикстері -- تاش، - بیگی، - (-
ولو) – وله، لاخ، - چی -
Шығу тектері әр түрлі кейбір суффикстер қазіргі тілде дыбысталу мен
графикалану жағынан сәйкес келеді. Мысалы, абстрактілік зат есімді жасау
үшін қызмет ететін یای مصدری) ی ) суффиксі қатыстық сын есім жасайтын ی
(یای نسبی) суффиксімен дыбысталу жағынан толықтай сәйкес келеді. Бірінші
суффикс орта парсы тілінің –ih суффиксіне, екіншісі орта парсы тілінің –ik
суффиксіне келеді.
ا –a суффиксі (орта парсы –а) сапалық сын есімдердің негіздерімен
бірге дерексіз зат есім жасайды: گرما ыстық (گرم жылы, ыстық), ژرفا
тереңдік (ژرف терең), پهنار кеңдік (پهن кең),درازا ұзындық (دراز
ұзын). Шығу тегі басқа болып келетін ا –а суффиксі (орта парсы –ak)
етістіктің осы келер шақ негізімен үйлесіп сын есім мен зат есім
жасайды:کوشا ынталы (کوشیدن ынталану етістігінің осы шақ негізіکوش ),
توانا күшті (توانستن қолдан келу, істей алу етістігінің осы шақ
негізі توان),بینا көзі ашық ) دیدن көру етістігінің осы шақ негізі
بین),رسا түсінікті (رسیدن жету етістігінің осы шақ негізі رس),گنجا
сыйымды, көлем,сыйымдылық, көлемді (گنجیدن сыю, сыйдырту етістігінің
осы шақ негізі گنج),سوزا отын, жанармай, жанатын (سوختن жану, күю
етістігінің осы шақ негізі سوز).
Зат есім, сын есім, үстеу жасайтын ه –е (орта парсы –ag-ak)
суффиксін ерекше атап өту керек:
1. Зат есім: а) зат есімдерден:دسته тұтқа, сап (دست қол),لبه
жүз, ұш (لب ерін),بیمه сақтандыру (بیم қорқыныш); б) сын
есімдерден:زرده сары уыз (زرد сары),سفیده жұмыртқаның ағы (سفید
ақ),سبزه көк(шөп) (سبز жасыл); в) етістіктің осы шақ
негізінен:اندیشه ой ( اندیشیدن етістігінен- ойлану),خنده күлкі
(خندیدن күлу),بوسه сүйіс (بوسیدن сүйісу),لرزه діріл (لرزیدن
дірілдеу); г) сан есімнен:دهه он күндік (ده он),هفته апта (هفت
жеті),صده ғасыр (صد жүз),پنجه табан (پنج бес);
2. Сан есім немесе сұрау есімдіктерінің зат есіммен үйлесуінен туған
- сын есім:هفت ساله жеті жылдық (هفت жеті,سال жыл),شش موتوره алты
моторлы (شش алты,موتور мотор),چهار نفره төрт орындық (چهار төрт,
نفر адам),هرروزه күнделікті (هر әрқайсысы, әркім,روز күн),همه
جنبه жан-жақты (همه барлығы,جانب жақ);
3. Кішірейту мен анықталған мағынасындағы зат есімдер:پسره осы
бала,دختره осы қыз,مرده осы адам,گرگه анау қасқыр (бұл жағдайдаه
-е суффиксі жанды зат есімдерге қосылады).
Жоғары көрсетілген зат есім мен сын есім жасайтын тәсілдер үнемі
модельде ескерілген сөз табын жасамайды. Мысалы, сан есім мен зат есімнің
және ه –е суффиксінің үйлесуі тек қана сын есім жасамай, сондай-ақ зат есім
жасайды:پنجساله бес жылдық, бес жыл (پنج бес,سال жыл).
ه –е суффиксі ешқандай жаңа мағына бермей, тек оның фонетикалық
түрлерін жасауы мүмкін, мысалы:ثمرهثمر жеміс, ұрық,اشیانهاشیان
ұя,استانهاستان босаға, табалдырық т. с. с., бірақ бұл, фонетикалық
түрлердің қосымша мағына беру мүмкіндігін жоймайды.
Зат есім мен сын есімнің суффикстері. Аффиксацияның барлық
түрлерінің ішіндегі көбірек тараған түрі – суффиксация. Суффикс түбір
немесе негізбен тығыз үйлесіп, сөздің ішіне еніп, ортақ, бөлінбейтін
тұтастық жасайды. Сөзжасамның бұл түрі көне тілдерде кездеседі, сонымен
қатар ол үндіевропа тіліне тараған (жеке диалектілерге бөлінер алдында).
Зат есім жасауға қолданған үндіевропаның деривациялық суффикстері
толығымен дерлік сын есім жасауға да қолданылған. Құрылымы жағынан бұл
категориялар бір-бірінен ажыратылмады және олар бірдей септелінді. Бұл
категориялар арасындағы ұқсастық құрылыммен шектелінбейді, олардың
семантикасын да қамтиды, өте жиі зат есім сын есім функциясында
пайдаланылады, керісінше сын есім де зат есім категориясына өтуі мүмкін,
бұл өзінің табиғаты жағынан анықталмаған сын есімнің анықталуы кезінде
үнемі болып тұрады.
Сонымен сын есім мен зат есім анық шектелмеген, олар етістік
категориясына қарсы тұратын ортақ есім категориясын жасайды. Бұл екі
категория ойлаудың екі түрлі категориясын көрсетеді. Бірақ бұл полюстардың
арасында бір уақытта етістік пен есім қасиетін қамтитын аралық сатылар бар.
Көне иран тілдері сөзжасам суффикстерін кең ауқымда қолданған, көне
тілдердегі көптеген суффикстер көне иран тілдерінде де өзінің қолданысын
тапты. Келесі даму сатысында орта парсы тілінде және басқа орта иран
диалектілерінде соңғы элементтердің екпіні мен редукциясының жылжуы
нәтижесінде сөзжасам суффикстерінде өзгерістер болды, көптеген иран
суффикстері толығымен жойылды, басқалары түрленді және негізге еніп өзінің
деривациялық күшінен айрылды. Бірақ бұған қарамастан суффикстік сөзжасам
мағынасын сақтап қалды және ол жаңа сөздерді тудырудың маңызды тәсілі болып
саналады, осыған орай мына деректі келтіруге болады, орта иран тілдерінде
үлкен мөлшерде дербес сөздер жасайтын жаңа суффикстер туды.
Жаңа парсы тілі суффиксті мұрагерлікті орта парсы тілінен иеленді
және бірнеше суффикс көне парсы тілінен енген.
Зат есімнің өнімділігі көбірек суффикстеріне мыналар жатады:
ستان – жұрнағы топонимдерді, бір жерде түбір сөздегі аталған адамзат
пен ғаламзаттың көп, мол екендігін білдіреді. Мысалы:پاکستان
Пәкістан,ترکمنستان Түркмения,گلستان гүлстан, яғни гүл мол
жер,بیمارستان аурухана, яғни ауру көп жер,کودکستان бала бақша, яғни
балалар көп жер, تاجیکستان Тәжікстан, قزاقستان Қазақстан, яғни қазақтар
көп жер.
- دان жұрнағы зат есімге жалғанып, бұйым-жайдық қоятын, құрал-сайман
тағы басқа нәрселерді салатын зат, орын ұғымын білдіреді:قلمدان
қаламсалғыш (قلم қалам), نمکدان тұз салғыш (نمک тұз),خاکدان қоқыс
тастайтын ор, шұңқыр ( خاک топырақ, жер),ناندان ақыр, нан салатын
ыдыс (نان нан),گلدان гүл салатын ыдыс, جامه دان шабадан.
بان – жұрнағы зат есімге жалғанып қорғаушы, сақтаушы
мағынасындағы, дағдыға айналған іс-әрекет пен заттық ұғым атауларын
білдіреді: باغبان бағбан (باغ бақша),دژبان комендант (دژ
қорған),شتربان түйе айдаушы (شتر түйе),سایه بان сазбан, қалқа,
тент (سایه көлеңке),فیلبان піл айдаушы (فیل піл).
گر – жұрнағы белгілі бір кәсіппен шұғылданатын қайраткер атауларын
жасайды:آهنگر ұста (آهن темір),کارگر жұмысшы (کار жұмыс),حیله گر
айлакер (حیله айла),توانگر бай,کیمیاگر алхимик (کیمیا
алхимия).
چی – жұрнағы мамандық атауларын жасайды:معدنچی кенші (معدن
шахта), توپچی артиллерист (توپ зеңбірек),شکارچی аңшы (شکار
аңшылық).
یای مصدری – ی – жұрнағы сын есімге жалғанып, абстракт ұғымының
атауын жасайды:خوبی жақсылық (خوب жақсы),جوانی жастық (جوان жас),
بدی жамандық (بد жаман),تنهایی жалғыздық (تنها жалғыз),بیوزنی
салмақсыздық (بیوزن салмақсыз),زیبائی әдемілік, сұлулық (زیبا
әдемі, сұлу).
- ش жұрнағы етістіктің осы шақ негізіне жалғанып, қимыл атауларын не
абстрактылы (дерексіз) ұғымды білдіретін зат есім жасайды:دانش білім
(دانستن білу етістігінің осы шақ негізі دان),گردش серуен, қыдырыс,
айналыс (گردیدن серуендеу, айналу етістігінің осы шақ негізі
گرد),ازمایش сынақ, сынау (ازمودن сынау, байқау етістігінің осы шақ
негізі ازما),فرمایش бұйрық, әмір (فرمودن бұйыру етістігінің осы шақ
негізі فرما).
یت – араб тілінен енген суффикс дерексіз ұғымдарды білдіретін зат
есім жасайды: قابلیت бейімділік, қабілеттілік (قابل қабілетті),واقعیت
шындық (واقع ақиқат, шын),صلاحیت жете білушілік, білгірлік (صلاح
орынды, мақсатқа сай),ظرفیت көлем, сыйымдылық (ظرف ыдыс),زوجیت
неке (زوج жұбай, күйеу, қосақ) және т. б. Бұл жұрнақтың таза парсы
негіздерімен қосылуы мүмкін:زنیت әйелдік, нәзіктік, жұмсақтық (زن
әйел),خریت ақымақтық, топастық (خر есек), دوئیت екіұдайылық,
араздық (دو екі), یرانیت Иранға деген махаббат, ирандық патриотизм.
Алайда یت – жұрнағымен шыққан иран сөздерінің мөлшері аз.
- یه араб тілінен шыққан жұрнақ, дерексіз ұғымдар жасайды: نظریه
теория, көзқарас (نظر көзқарас),نشریه басылым, жариялым (نشر
басылым),روحیه көңіл күй, рухани келбет (روح рух) және т.б. Осы
суффикстардың көмегімен араб сөздерінен құрылған сөздердің ішінде араб
тілінде мүлдем қолданбайтын және парсы негізінен шыққан сөздер бар:اظهاریه
өтініш (اظهار өтініш),اعلامیه мазмұндама, ресми мәлімдеме (اعلام
хабарландыру),اثاثیه әбзел, жиһаз (اثاث жиһаз). Араб тілінің یه
жұрнағы бар бір қатар сөздері парсы тілінен ығыстырылды және иран тегінен
шыққан сөздер мен сөз тіркестеріне ауыстырылды. Осылайша,بلدیه
муниципалитет сөзін شهرداری деп қолданды,نظمیه полиция орнына
سهربانی, بحریه теңіз флоты орнынаنیروی دریایی . یه жұрнағы араб
негізінен шықпаған сөздерді жасау үшін өте сирек қолданылады. Мысалы,رویه
қимыл, іс-әрекет,әдіс, тәсіл сөзі رفتن жүру, кету етістігінің رو осы
шақ негізінен жасалған. Бұл сөзді орта ғасыр парсы классикалық әдебиетіндет
кездесетін арабтың رویت пайымдау, ойлану сөзімен шатастырып алмау қажет.
یت және یه зат есімнің деривациялық суффикстері сын есімнен анық
шектелгенін көрсетеді. Араб тілінде یه және یت суффикстері бірдей
кескінделеді یه - , бір сөзжасам морфемасының екі түрлі фонетикалық
айырмашылығы ретінде ғана көрінеді. Екі суффикстің қайсысын қолдануына
идафты сөз тіркестегі екінші лексикалық морфеманың алдыңғы фонетикасы ықпал
етеді: егер ол дауыстыдан басталса жұрнақ t дауысына аяқталады, егер
дауыссыздан басталса –а (парсы тілінде –е) дауысына аяқталады. Парсы
тілінде араб тіліне қарағанда бұл суффикстерді, олардың ортақ шығу тегіне
қарамастан сөзжасамның екі түрлі дербес морфемасы деп қарастыруға барлық
мүмкіндіктер бар: олар әр түрлі сөздер жасайды және бір-бірін ауыстыра
алмайды. Л.С.Пейсиков یه суффиксін یت суффиксінің алломорфы деп қарастырды
(Л.С.Пейсиков 1973, 184 бет), ал Ю. А. Рубинчик бұл суффикстердің әр түрлі
мағына беретінін және олардың жеке өз бетінше қолданыла алатынын айтты,
оған мына екі сөз мысал бола алады:بلدیت білім, жете білушілік,
білгірлік және بلدیه муниципалитет.
Сын есімнің өнімділігі көбірек суффикстеріне мыналар жатады:
یای نسبی – ی – абстракт, заттық мағыналы зат есімдерге жалғанып,
олардың сыры мен сынын, ішкі қасиетін, мезгіл мен мекенге байланысты, т. б.
қасиеттерін аңғартатын, сындық ұғымды білдіретін қатыстық сын есім жасайды:
قزاقی( قزاق қазақ),تابستانی жазғы (تابستان жаз), زمستانی қысқы
(زمستان қыс), دیروزی кешегі (دیروز кеше), علمی ғылыми (علم
ғылым), دولتی мемлекеттік (دولت мемлекет), اقتصادی экономикалық
(اقتصاد экономика), شش روزی алты күндік (شش روز алты күн).
ناک – жұрнағы зат есімдерге жалғанып сындық ұғымның атауларын және
белгілі бір қасиетке ие, бейімділікті білдіретін сын есім жасайды: دردناک
аурушыл (درد ауру), حطرناک қауіпті (حتر қауіп), نمناک ылғалды (نم
ылғал), اسفناک уайымшыл, қайғышыл (اسف уайым, қайғы, күйініш),ابناک
сұйық, сулы (اب су).
مند – жұрнағы зат есімге жалғанып, адамның белгілі бір қасиетке ие
екендігін, бейімділігін білдіретін туынды сын есім жасайды: ثروتمند бай
(ثروت байлық),دانشمند данышпан ( دانش білім), سعادتمند бақытты
(سعادت бақыт), هنرمند өнерпаз, дарынды (هنر өнер),نیرومند күшті,
мықты (نیرو күш), خردمند ақылды (خرد ақыл).
گین – жұрнағы зат есімдерге жалғанып, солардың мағыналарына сай
туынды сын есім жасайды: خشمگین ашулы (خشم ашу), غمگین қайғылы,
мұңды(غم қайғы, мұң), شرمگین ұялшақ (شرم ұят), اندوهگین қайғылы
(اندوه қайғы).
ین – жұрнағы зат есімдерге жалғанып, негіз сөздің мағынасымен үндес
жаңа мәнді туынды сын есім жасайды: شیرین тәтті (شیر сүт),سنگین ауыр
(سنگ тас), خونین қанды (خون қан), اهنین темірлі (اهن темір).
Л.С.Пейсиков парсы тілінде ینжұрнағын сын есімнің басқа (یای نسبی) ی
жұрнағынан шектеулі қолданатынын айтады, тіпті біріншісі соңғысымен
ығыстырылады: چوبی ағаштан жасалған, کاغذی қағаздан жасалған, مشکی
қара, خاکی жерлік,گلی кір және олардың шектеулі мағынадағы
сыңарлары: گلین، خاکین، مشکین، کاغذین، ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz