Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігі мәселелері және перспективасы

Жоспар

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4

1. ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК ЖҮЙЕСІНДЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІҢ АЛАТЫН ОРНЫ МЕН МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ...6
1.1. Экономикалық қауіпсіздіктің мәні және ... ... ... ... ... ...6
1.2. Экономикалық қауіпсіздік жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3. Экономикалық қауіпсіздіктің көрсеткіштері, индикаторлары ... ... ... ... ... ..14

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІГІ ... ... ... ... ..17
2.1. ҚР.ғы экономикалық қауіпсіздіктің факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.2 Елдегі экономикалық қауіпсіздік мәселесі орын алып отырған салалары мен Қазақстанның сыртқы экономикалық қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
НЕГІЗГІ ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Елдің экономикалық қауіпсіздігі соңғы жылдары актуалды және көптеген ТМД
және Батыс ғалымдарының белсенді түрде зерттеу обьектілерінің біріне
айналған мәселенің бірі болып табылады.
Сонымен қатар бұл мәселе өтпелі экономикасы бар елдері үшін, әсіресе
тарихи қысқа уақытта тәуелсіздік алған мемлекеттерге тән. Ғалымдардың
айтуынша, экономикалық қауіпсіздік түсінігі бір жағынан барлығына
интуитивті түсінікті, ал басқа жағынан нақты түрде анықтау қиын
түсініктердің қатарына кіреді.
Ұсынылып отырған диплом жұмысының өзектілігі қазіргі уақыттағы ғаламдану
мен экономиканың ашықтығы жағдайымен байланысты үлкен мәнге ие болып
отырған экономикалық қауіпсіздіктің мәнін ашып, оның ел экономикасындағы
орнын анықтау болып табылады.
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру
стратегиясын белгілеген Елбасы Жолдауында ұлттық қауіпсіздікке зор мән
берілген. Мұнда біздің еліміздің ұлттық қауіпсіздігін одан әрі нығайтудың
барынша басым бағыттары анықталған.
Мен өз жұмысымда елдің экономикалық қауіпсіздік деңгейінің төмендеу
факторлары мен себептеріне талдау жасаумен қатар осы мәселелерді шешудегі
мамандардың ұсыныстары варианттарын ұсынғым келеді. Бүгінгі таңда орын алып
отырған бұл проблемаларды шешу қазіргі жағдайда өткір мәселелердің бірі
болып отыр.
Қазіргі уақыттағы экономикалық жағдайға талдау жасай отырып, 90-жылдармен
салыстрғанда әлемдік шаруашылық жүйесі күрделі өзгерістерге ұшырады деп
айтуымызға болады. Біріншіден, әлемдік экономикалық өмірде ғаламдану
тенденциялары айқын көріне бастады. Екіншіден, әлемдік интеграциялануының
үшжақтылығының, әсіресе перифириялық аймақтарда басым әсері байқалады:
индустрияландыру – интернационалдандыру - трансұлттандыру. Үшіншіден, кез-
келген елдің экономикасы, әсіресе перифириядан соң, одан әрі сыртқы
жағдайларға байланысты бола түсті. Бұл оның экономикалық әлсіздігіне алып
келеді.
Экономикалық қауіпсіздіктің мәселелері сөз болғанда бұл жөнінде айтушылар
мен жазушылардың бірінші тобы экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің
мемлекеттік стратегиясын жасау керек десе, екіншілері, оның тұжырымдамасын
жасау керек дегенге саяды. Бұл екі түсінікті бір-біріне қарсы қоймай-ақ
қарағанда екеуінің әрқайсысының өзіндік мағынасы мен орны бар сияқты.
Тұжырымдама туралы айтқанда, меніңше, академик Л.Абалкиннің пікіріне
сүйенген сияқты. Оның айтуынша, экономикалық қауіпсіздіктің тұжырымдамасын
жасау әрқашан да ең жоғары ұзақ мерзімді ұлттық-мемлекеттік мүдделерге арқа
сүйейді. Сондықтан да мұндай тұжырымдама елдің болашағы туралы
түсініктемелермен елдің өзінің дамуының таңдап алған әлеуметтік-
экономикалық моделімен тікелей байланыста болмақ. Сонда ғана ол, оны жүзеге
асыру жөніндегі шаралар өзінің мағынасын айқындауға, бұқара санасына әсер
етерлік жағдайға жете алады.
Елдің экономикасы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуді сөз еткенде, оның
стратегиясы мен тұжырымдамасын жасағанда ең басты мақсаттың бірі –
экономикалық өсуді қалпына келтіру, тұтыну секторында төлемдік қабілеті бар
сұранысты көтеру, халықтың тұрмыс дәрежесін көтеру болуға тиіс деп
ойлаймын.
Ғаламдану жағдайында ұлттық экономикалық қауіпсіздік стратегиясын жасау
әрбір мемлекет үшін маңызды шара болып табылады.
Ұсынылып отырған диплом жұмысының мақсаты Қазақстанның ғаламдану
жағдайында әлемдік экономикаға интеграциялануы барысында ұлттық
экономикалық қауіпсіздік мәселелеріне талдау жасап, елдегі экономикалық
қауіптердің алдын алу шараларына тоқталу болып табылады. Сонымен қатар бұл
жұмыста елдің жалпы экономикалық жағдайына шолу жасалып, дәл қазіргі
уақытта елімізде орын алып отырған экономикалық қауіпсіздік мәселелері мен
перспективалары сөз болады.
Алға қойылған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер орындалды: ұлттық
экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі методологиялық проблемаларды
зерттеу, ұлттық экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің елдегі
ерекшеліктері мен құрылымын қарастыру, оның бастапқы мәндерін анықтау мен
ұлттық қауіпсіздіктің макроэкономикалық көрсеткіштерінің жүйесін
қарастырумен қатар Қазақстанның экономикалық қауіпсіздігінің қазіргі
кездегі жағдайына шамалы талдау жүргізілді.
Ұлттық экономикалық қауіпсіздік елдің ұлттық мүдделерінің нақты және
потенциалды қауіптерден қорғалғандығы жағдайын сипаттайды. Оның құрылымы:
экономикалық, экологиялық, ақпараттық, әскери, әлеуметтік, саяси, рухани-
адамгершілік қауіпсіздіктері болып табылады. Осылайша ұлттық қауіпсіздік
жүйелік көрсеткіш бола отырып қоғамның барлық салаларын қамтиды. Ал оның
құрамындағы негізгі орынды экономикалық қауіпсіздік алады. Қазақстан
Республикасының Ұлттық қауіпсіздік туралы заңында экономикалық
қауіпсіздік Қазақстан Республикасының экономикалық тәуелсізідгіне және оның
қалыпты дамуына қатер төндіретін ішкі және сыртқы жағдайлар мен факторлар,
процесстерден қорғалғандық жағдайы болып анықталады.
Бүгінгі таңда Қазақстан әлемнің жүзден аса мемлекеттерімен қарым-қатынас
жасайды. Бұндай экономиканың ашықтығы және ғаламдану жағдайында
экономикалық қауіпсіздікті сақтау елдің негізгі міндеттерінің бірі болуы
қажет. Еліміздің экономикасындағы кейбір тиімсіз жағдайлар Қазақстанды
әлемдік рынокқа шикізат өндіруші ел ретінде шығуына алып келді. Осы және
басқа да қауіп-қатерлер ел экономикасының қауіпсіздігіне көңіл бөліп, оның
құрылымын өзгерту арқылы дамыған мемлекеттер қатарына қосылуға алғышарттар
жасайды. Ұсынылып отырған жұмыста елдегі экономикалық жағдайға біршама
талдаулар жасалады.
I-ТАРАУ. ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК ЖҮЙЕСІНДЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ҚАУІПСІЗДІКТІҢ АЛАТЫН ОРНЫ МЕН МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ

1.1 Экономикалық қауіпсіздіктің мәні және құрылымы
Әлем тәжірибесі көрсетіп отырғандай, экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету – бұл елдің тәуелсіздігінің кепілі, қоғам өмірінің
тұрақтылығы мен тиімділігінің, табысқа жетудің керекті жағдайы.
Экономикалық қауіпсіздік қазақстандық экономиканы басқару органдарының
лексиконындағы жаңа түсінік болып табылады. Экономикалық қауіпсіздік
терминін ең алғаш рет 1934 жылы Ф.Рузвельт қолданған болатын. Бұл ұғым
батыс елдерінің басқару құрылымдарының қызмет практикасында жиі қолданылады
және өте кең ұғым болып табылады. Жалпы айтқанда, экономикалық қауіпсіздік
мазмұнын, оның құраушы элементтерін, сондай-ақ оны қамтамасыз етуші
механизмдерді анықтау әртүрлі түсіндіріледі, бұл проблемаларды әр алуан
теориялық-методологиялық байыптаулар шеңберінде зерттеумен сабақтасып
жатыр.
Академик Л.И.Абалкиннің түсіндіруінше, экономикалық қауіпсіздік елдің
мықты қорғаныс қабілетін қамтамасыз ету, қоғамда әлеуметтік тыныштықты
сақтау, экологиялық апаттан сақтау, энергетикалық қауіпсіздік сияқты
құрамдас бөліктерімен қоса мемлекеттік қауіпсіздік жүйесінің құрамына
кіреді.Мұнда бәрі бір-бірімен байланысты және бірін бірі толықтырып
отырады: әлсіз және тиімсіз экономика жағдайында әскери қауіпсіздік болуы
мүмкін емес, сонымен қатар әлеуметтік конфликтілер орын алған қоғамда
әскери қауіпсіздік те, тиімді экономика да болуы мүмкін емес. Осындай
байланыстарды нақтылай отырып, мұндағы шешуші және басты роль экономикалық
қауіпсіздікке берілетінін ескеру қажет.
Экономикалық қауіпсіздік біршама күрделі ішкі құрылымға ие. Нақты
процестердің анализә мен бұл проблеманы шешудегі отандық және шет елдік
тәжірибелерді қарастыру оның негізгі 3 элементін бөліп қарастыруға
мүмкіндіе береді:
• Экономикалық тәуелсіздік, бұл қазіргі кездегі әлемдік шаруашылық
жағдайында ешқандай абсолютті сипатқа ие болмайды. Халықаралық
еңбек бөлінісі ұлттық экономикаларды бір-біріне байланысты және
тәуелді етеді. Бұндай жағдайда экономикалық тәуелсіздік
мемлекеттің ұлттық ресурстарға бақылау жүргізу, бәсекеге
қабілетті және әлемдік саудада, кооперациялық байланыстарға және
ғылыми-техникалық жетістіктермен айырбасқа тең дәрежеде қатысуға
мүмкіндік беретін сапалы және тиімді өнім өндірісі деңгейіне
жетуге бақылау жасауға мүмкіндігін көрсетеді.
• Ұлттық экономиканың тұрақтылығы мен орнықтылығы, бұл меншіктің кез-
келген түрін қорғауға алғышарттар жасайды, кәсіпкерлік
белсенділікке кепіл беру және нақты жағдай жасау, жағдайды
тұрақсыздандыруы мүмкін факторлардан қорғау, экономикадағы
криминалды құрылымдармен күрес, табыстарды бөлуде қоғамдық
толқулар тудыру қауіпін туғызатын көзге ұратын алшақтықтарды
болдырмау, т.б.
• Өздігінен даму және прогресске қабілеттілігі, бұл әсіресе қазірге
динамикалық дамушы әлемдегі басты мәселе. Инвестициялар мен
инновациялар үшін жағымды климат тудыру, өндірісті әрдайым
модернизациялау, жұмысшылардың жалпы мәдени дамуы және мамндануы,
олардың білім деңгейін көтеру ұлттық экономиканың өзін-өзі сақтауы
мен тұрақтылығының қажетті және міндетті шарттары болып табылады.
Осылайша, экономикалық қауіпсіздік – бұл ұлттық экономиканың
тәуелсіздігін, оның тұрақтылығы мен қалыптылығын, әрдайым жаңару мен өзін-
өзі жетілдіруді қамтамасыз ететін жағдайлар (шарттар) мен факторлардың
жиынтығы болып табылады. [5]
В.Тамбовцев ойынша, ...осы және басқа жүйенің экономикалық қауіпсіздігі
ретінде бар жүйенін мақсаттарына жетудің мүмкіндігін қамтамасыз ететін оның
өндірістік жүйеастының қасиеттерінің жиынтық жағдайын түсіну қажет.
В.А.Савин бойынша, экономикалық қауіпсіздік елдің өмірлік мүдделерін
қорғау жүйесін сипаттайды. Қорғау обьектілері ретінде: елдің тұтастай халық
шаруашылығы, елдің бөлек аймақтары, шаруашылықтың бөлек салалары мен
сфералары, шаруашылық қызмет субьекті ретінде заңды және жеке тұлғалар бола
алады. [6]
Академик В.Сенчагов экономикалық қауіпсіздік деген түсінікті айқындау
үшін оның құрамды бөліктерін анықтау керек, ол үшін елдің ерекше ұлттық-
мемлекеттік мүддесін және оның мақсаттарын тану керектігін айтады. Бұл
мүдделер елдің шекарасы көлемінде де, одан тысқары да өмір сүретіндігін
айтады. Ол мүдделер: мемлекеттік егемендікті және дербес дамуды қолдау,
елдің халықаралық жағдайы, оның әлемдік еңбек бөлінісіндегі, өндірістің
мамандануы мен кооперациялануында, әлемдік саудада, халықаралық қаржы және
банк жүйелерінде, тауар мен ақылы қызмет бағалы қағаздардың маңызды
рыноктарында алатын орны, елдің көпұлттық мемлекет ретінде дамуы, қорғануы
және сақталуы.
В.Сенчагов экономикалық қауіпсіздік мәнін ұғыну үшін оның даму және
орнықтылық деген түсініктермен байланысын ұғу керектігін айттады. Даму –
экономикалық қауіпсіздіктің құрылымдарының бірі. Егер экономика дамымаса,
онда оның өмір сүруі, сыртқы және ішкі қауіптерге бейімделуі мен қарсы тұру
мүмкіндігі кемиді. Экономиканың орнықтылығы оның тетіктерінің мықтылығы мен
сенімділігін, жүйе ішіндегі жоғарыдан төмен қарай, көлденеңінен және басқа
байланыстарын, ішкі және сыртқы ауыртпалыққа шыдай алатын қабілетін
сипаттайды. Пропорциялардың және жүйенің әртүрлі құрамдық бөліктерінің
арасындағы байланыстардың бұзылуы экономиканың қауіпсіз жағдайдан қауіпті
күйге көшкенінің белгісі болып көрінеді.
Экономикалық қауіпсіздіктің мәнісін экономика мен үкімет институттарының
ұлттық мүдделердің нық қорғалуын қамтамасыз ете алатын күйін, елдің
әлеуметтік бағытпен дамуы, ішкі және сыртқы процестердің қолайсыз жағдайда
дамыған кездің өзінде жеткілікті қорғаныс потенциалы болуы деп анықтауға
болады. Сонымен, экономикалық қауіпсіздік – ол тек қана ұлттық мүдделердің
қорғалуы ғана емес, сонымен бірге өкімен институттарының отандық
экономиканы дамытуға, қоғамдық әлеуметтік-саяси тұрақтылығын сақтауға
қажетті тетіктерді құра алатын қабілеттілігі мен дайындығы. [11]
Н.А.Шабдарбаев анықтауынша, экономикалық қауіпсіздік – Қазақстан
Республикасы ұлттық экономикасының экономикалық тәуелсіздігі мен орнықты
дамуына қауіп тудыратын факторлар мен процестердің, сыртқы және ішкі
қатерлерден қорғалу жағдайы болып табылады. [12]
Оқулықтарда экономикалық қауіпсіздік – халықтың (мемлекет арқылы) сырттан
ешкімнің араласуынсыз, қысым жасауынсыз өз экономикалық даму формалары мен
жолдарын тәуелсіз түрде анықтауға мүмкіндік беретін жағдай деп қарастырады.
Экономикалық қауіпсіздіктің мәні оптималды еңбек шығындары және қоршаған
орта мен табиғи шикізатт қорларын тиімді пайдалану жағдайында Қазақстан
Республикасының азаматтарының әлеуметтік және экономикалық қажеттіліктерін
қанағаттандыру мақсатында елдің экономикалық дамуын қамтамасыз ету болып
табылады.
Экономикалық қауіпсіздік сөз болғанда мәселенің қылмыстық қырынан
бастап, қазіргі кездегі дүниежүзілік экономикалық тәртіптің, елдің геосаяси
жағдайының күрделі мәселелеріне дейін қамтитын өте көп сұрақтар
қамтылатынын ескерген жөн.
Экономикалық қауіпсіздіктің келесідей деңгейлерін бөліп қарастыруға
болады: халықаралық (глобальды, ғаламдық) және аймақтық (региональная),
ұлттық, локальді (ел ішіндегі аймақтық және салалық), жеке (фирма және
тұлға).
Халықаралық экономикалық қауіпсіздік әлемдік қауымдастықтың әрбір
мемлекет-мүшесіне сыртқы және саяси қысымға ұшырамай және араласпау (қол
сұқпау), түсінушілік, басқа мемлекеттер тарапынан тиімді екі жақты
серіктестікке бағытталған ерікті (тәуелсіз таңдау) сайлау және өзінің
әлеуметтік-экономикалық даму стратегиясын жүзеге асыруға мүмкіндікті
қамтамасыз ететін бірлесіп өмір сүру (сосуществования) келісімдері мен
институционалды құрылымдардың кешенін сипаттайды.
Ұлттық қауіпсіздік идеясы ең алғаш рет АҚШ-та 1947 жылы Ұлттық
қауіпсіздік туралы заң қабылданғанда және Президент жанындағы Ұлттық
Қауіпсіздік Кеңесі құрылуымен байланысты заңды түрде танылды, сонымен
қатар көптеген елдердің осындай заңдар мен концепциялар қабылдауына үлгі
болды.
Қазақстан да егемендік алғаннан кейін ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз
ету мәселесін шешуге тырысуда. 1998 жылғы 26 маусымда қабылданған
Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы Қазақстан
Республикасының заңына сәйкес, Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігі елдің
ұлттық мүдделерінің нақты және потенциалды қауіптерден қорғалғандығының
жағдайы ретінде анықталған.[11]
Ұлттық экономикалық қауіпсіздік – бұл ұлттық мүдделердің қорғалу кепілі,
тұтастай елдің әлеуметтік бағытта дамуы, тіпті жағымсыз сыртқы және ішкі
процестердің даму түрлерінде жеткілікті экономикалық және қорғаныс
потенциалы болуы қамтамасыз етілетін экономика мен басқару институттарының
жағдайы.
Ұлттық қауіпсіздік құрылымы:
• Экономикалық қауіпсіздік
• Экологиялық қауіпсіздік
• Ақпараттық қауіпсіздік
• Әскери-қорғаныс қауіпсіздік
• Әлеуметтік қауіпсіздік
• Саяси қауіпсіздік
• Рухани-адамгершілік қауіпсіздік
Ұлттық қауіпсіздік құрылымында экономикалық қауіпсіздік негізгі орын
алады. Бұл экономиканың қоғам, мемлекет және жеке тұлға іс-әрекетінің
өмірлік маңызды жағының бірін сипатауымен байланысты. Экономикалық
қауіпсіздік ұлттық экономиканың барлық өндірістік жүйесіне әсер етеді.
Ұлттық экономикалық қауіпсіздік, ұлттық өнім өндірудегі құндық және
натуралды элементтерінің басым үлесін қамтамасыз етуге қабілетті өндіріс
күштерінің дамуының жоғарғы деңгейі; экономикалық қауіпсіздіктің ішкі
әлеуметтік-саяси негізі; халықтың көп бөлігінің қолдауына ие мемлекеттің
саясаты арқылы жүзеге асырылатын әлеуметтік және экономикалық даму
стратегиясын жасауға және жүзеге асыруға мүмкіндік беретін ұзақ мерзімді
ұлттық мақсаттарға байланысты қоғамдық пікірдің жоғарылығымен сипатталатын
ішкі материалды-заттық негізге ие.
Өндірістің интернационалдану шегіне байланысты ұлттық экономикалық
қауіпсіздік халықаралық экономикалық қауіпсіздікпен тығыз байланысты.
Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігі – қызмет тұрақтылығы, қаржы-
саудалық табыс,прогрессивті ғылыми-техникалық және әлеуметтік дамуды
қамтамасыз ететін юридикалық, өндірістік қатынастардың және ұйымдық
байланыстардың, материалды және интеллектуалды ресурстардың жағдайы. [8]
Көңіл аударарлық жағдай, экономикалық қауіпсіздік ұғымына бірқатар
Қазақстан Республикасының маңызды құжаттарында түсінік беріледі.
Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігіне бірегей анақтаманың бірі
Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 26 маусымындағы Қазақстан
Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы Заңында берілген. Экономикалық
қауіпсіздік ұлттық экономиканың қалыпты дамуы мен ел экономикасының
дербестігіне нұсқан келтіретін ішкі және сыртқы шарттар, үрдістер мен
факторлардан қорғану жағдайының деңгейін анықтайтын ұғым деп көрсетілген.
[1]
Елдің экономикалық қауіпсіздігі ұлттық экономикасының тұрақтылығымен
әрқашан байланысты. Бұл, оның жұмыс істеуі үшін қалыптасқан жағдайға
қарамастан, жүріп жатқан әлеуметтік-экономикалық процестерге ұйымдастыру
және бақылау жасау іспетті негізгі жүйелік қызметін атқаруға қабілетті
деген сөз, тіпті әлеуметтік тұрақтылыққа ие, орнықты саяси режимі бар
дамыған экономикалық жүйенің өзінде де экономикалық қауіпсіздік шартты
түрде төбе көрсетіп келе жатқан бүлдіргіш факторлармен бұзылуы ықтимал.
Сонымен экономикалық қауіпсіздік дегеніміз, ұлттық экономиканың
тәуелсіздігін қамтамасыз ететін жағдайлар мен факторлардың жиынтығы болып
есептеледі. Сондай-ақ экономикалық қауіпсіздік деген ұғымға елдің ресурстық
әлеуетіне (қорлар мүмкіндігіне), үйлесімді және үдемелі өсу мүмкіндігіне,
әлеуметтік дамуына, экологиясына қатысты маңызды мүдделерін қамтамасыз
ететін экономикалық, саяси, құқықтық, геосаяси жағдайлардың біртұтас
жиынтығы кіреді.

Экономикалық мүдделер интеграциясы деңгейінде экономикалық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету механизмдері

Субьектілер Экономикалық мүдделер интеграциясының деңгейі
Мемлекеттік Аймақтық Жергілікті
Тұлға Жеке табыстың Қосымша жұмыс Адам әлеуетінің
өсуі орындарын құру дамуы
әлеуметтік топ Өмір деңгейі мен Дербес экономикалық Халықтың әлсіз
сапасын көтеру белсенділікті қорғалған
ынталандыру топтарының азаюы
Ұйым Стратегиялық Экономиканың нақты Қайырымдылық және
салаларға секторына қосылған гуманитарлық
мемлекеттік ұйымдарға жеңілдік бағытта қызмет
бақылауды сақтау беру және оларды істейтін ұйым
көтермелеу
Аймақ Табиғи шикізаттықАумақтық Экономиканың
және еңбек айырмашылықтарды дәстүрлі салаларын
ресурстарын экономикалық даму қолдау және дамыту
тиімді пайдалану деңгейінде теңестіру
мемлекет ІЖӨ мен ұлттық Материалдық Мемлекеттің
табыстың өсуі игіліктер мен экономикалық
ресурстардың бағытын қолдау
бөлінуіне бақылау

1кесте[9]

1.2. Экономикалық қауіпсіздік жүйесі. Экономикалық қауіпсіздік жүйелік
сипатқа ие. Елдің экономикалық қауіпсіздік жүйесінің келесідей құрамды
бөліктерін атап көрсетуге болады:
• экономикалық қауіпсіздік жағдайы
• экономикалық қауіпсіздік критериилерінің сандық және сапалық
критериилері
• экономикалық қауіпсіздіктің қатерлері және осы қатерлердің пайда
болуын анықтаушы факторлар
• экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің стратегиясы мен жүйелік
шаралары
Экономикалық қауіпсіздік проблемалары өзіндік обьекті ретінде елдің
экономикалық жүйесін, сонымен қатар басқа да мүмкін болатын қызмет
сфераларының өзара әрекеттерінің обьектілеріне байланысты орын алады.
Экономикалық қауіпсіздік проблемалары экономикалық жүйе шеңберінен шығып
кетеді, сондықтан да экономикалық қауіпсіздік проблемасын экономиклық
сферада сыртқыэкономикалық және ішкіэкономикалық проблемаларды, сондай-ақ
аралық сфераларды қоса қарастырылады. Аралық сфераларға әскери-экономикалық
сфера, елдің ғылыми-техникалық және интеллектуалды потенциалын қорғау
сферасы, қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету сферасы (көлеңкелі
экономика, экономикадағы ұйымдасқан қылмыс пен коррупция, заңды тұрғыда
жүзеге асырылатын экономикалық афералар проблемалары, т.б); экономика мен
табиғаттың әрекеттесу сферасы және тағы да басқа аралық экономикадан тыс
сфералар (энергетика, қорғаныс, т.б.). Осыған сәйкес, экономикалық
қауіпсіздік құрылымында келесідей түрлерін бөліп көрсетуге болады:
• азық-түлік қауіпсіздігі
• энергетикалық қауіпсіздік
• өндірістік қауіпсіздік
• технологиялық қауіпсіздік
• әлеуметтік-экономикалық қауіпсіздік
• қаржылық қауіпсіздік
• инвестициялық қауіпсіздік
• транспортты-коммуникациялық қауіпсіздік
• сыртқыэкономикалық қауіпсіздік

Қазақстанның экономикалық қауіпсіздігінің обьектіне мемлекетпен қатар
оның экономикалық жүйесі және оның барлық табиғи байлықтары, сонымен қатар
қоғам және оның институттары, мекемелер, фирмалар және тұлға кіреді.
Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігінің субьектілеріне:
функционалды және салалық министрліктер мен ведомствалар, салық және кеден
қызметі, банктер, биржалар, қорлар және сақтандыру кампаниялары, сонымен
қатар өнім, қызмет өндірушілер мен оны сатушылар, тұтынушылар ұйымдары
жатады.

Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында шешім қабылдаудың
субьектілік деңгейлері

Заңнамалық Ұйымдастыру-экономиҚызметтер
нормативтік калық
қамтамасыз ету
мемлекеттік Ел парламенті Үкімет Ұлттық мүдделерді
агрегациялау жәене
артикуляциялау
Аймақтық Ел парламенті Аймақтық әкімшілік Экономикалық
қауіпсіздікті
сақтау жөнінде
ұйымдастыру
шаралады
іс-қимылын
қамтамасыз ету
Жергілікті Ел парламенті, Министрлік және Қажетті жағдай
(ұйымдар, топтар мәслихаттар ведомства, жаспа, тиісінше
мен индивидтер) жергілікті нормаларды сақтай
әкімшілік отырып, жергілікті
деңгейде шешімдер
әзірлеу, қабылдау
және орындау

2 кесте[9]

Экономикалық қауіпсіздік тұрғысынан келгенде, экономикалық жүйе
ресурстары, біздің ойымызша, үш түрге бөлінеді:
1. Қаржылық-материалдық (алтын-валюта қоры, негізгі және айналым
қаражаттары, табиғи шикізаттар, елдің ұлттық байлығын құрайтын және басқа
ресурстар).
2. Әлеуметтік ресурстар (саяси режим типі, қоғамның әлеуметтік
стативтілігі, қоғамдық өзара қарым-қатынасын реттеу механизмдері және т.б).
3. Адам капиталы (халық саны мен құрылымы, жұрттың білімділік және
әлеуметтік-кәсіби әлеуеті, медициналық-демографиялық сипаттамасы және
т.б.).
Экономикалық жүйенің орнықтылық кепілі едәуір қаржылық-материалдық
ресурстар болуымен, әлеуметтік әлеует пен адам капиталын дамытуға қолайлы
жағдай қалыптастырумен, сондай-ақ ресурстар алмасу варианттарын кеңейтумен
қамтамасыз етіледі.

Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде экономикалвқ жүйе
тармақтарының мақсаттары мен міндеттері

Аты Мақсаттары міндеттері
Қаржы-кредиттік Қаржы жүйесінің Ұлттық валюта орнықтылығы мен
тұрақтылығын қамтамасызалтын-валюталық қорларының
ету өсуін қолдау
Инвестициялық Тартылған қаражаттарды Өнеркәсіптік және ғылымды көп
тиімді пайдалану және керек ететін салаларға
қайтару механизмдерін инвестициялар тарту
жасау
Технологиялық Ғылымды көп керек Әлемдік нарықта бәсекелесуге
ететін және жоғары қабілетті өнімдер жасау
технологиялық өнім
өндіру
Көлік-коммуникацияБаламалы көлік Өзара ауыстыратын көліктік
лық коммуникацияларының күретамыр құру
жүйесін кеңейту
Энергетикалық Экономика салаларын Электр қуатының баламалы және
дамытуға қажетті электрқосымша көздерін қалыптастыру
қуатын жеткілікті үшін жағдай жасау
мөлшерде өндіру
Өнеркәсіптік Индустриальдық сектордыҚосымша жұмыс орындарын құру
дамыту, оның ішінде және халықтың экономикалық
қорғаныс өнеркәсібін белсенділігін арттыру жолымен
жұмыссздар санын азайту
Азық-түліктік Азық-түлік тауарларыменОтандық тамаө өнімдерін өндіру
қамтамасыз ету
Әлеуметтік-экономиКедейшілік деңгейін Қосымша жұмыс орындарын құру
калық төмендету, халықтың және халықтың экономикалық
өмір сүру сапасын белсенділігін арттыру жолымен
арттыру жұмыссыздар санын азайту
Сыртқы Экономиканың ашықтығы Елдің халықаралық еңбек
экономикалық сақталып отырған бөлінісі мен халықаралық қаржы
жағдайында сыртқы ұйымдарының қатысуын
экономикалық ықпалдан қамтамасыз ету
ішкі нарықты қорғау

3 кесте[9]

Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздікті қамтамас етуге қатысуы:
• экономикалық қауіпсіздік саласында мемлекеттік саясат стратегиясын
қалыптастырып, іске асыру
• бүлдіргіш факторларды табу
• қақтығыс тудыратын үрдістердің алдын алу және оны жою, сондай-ақ
олардың күшті әсерін әлсірету
• ұлттық экономикалық қауіпсіздікке ұдайы ықпал етуші мониторинг
факторлары болып табылады.

1.3. Экономикалық қауіпсіздіктің көрсеткіштері, индикаторлары
Экономикалық қауіпсіздік – сандық және сапалық жағынан анықталған
экономика жағдайы. Экономиклық қауыпсіздік параметрлері-экономикалық қаржы
деңгейімен дәрежесін өлшейтін сандық және сапалық көрсеткіштер.
Экономикалық қауіпсіздік көрсеткіштері – ұлттық экономиканың, оның
өндіргіш поненциалының, сонымен қатар экономикалық қауіпсіздік қатерлерінің
жағдайын сипаттайтын көрсеткіштер болып табылады. Экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету жүйесінде көрсеткіштердің өздерінен гөрі
олардың асып кетуге болмайтын ең төменгі мөлшері маңыздырақ. Мұндай шекті
мөлшерді білу қажет, себебі шекті мөлшерлерден кеткен соң қайталанып
отыратын өндірістің дұрыс дамуы бұзылып, ол әртүрлі күйзеліске ұшырай
бастайды. Сонымен, шекті мөлшер – бұл сандық индикаторлар, оларды
сақтамаған жағдайда экономикалық қауіпсіздікке қатер төнетін, экономикалық
дамудың әртүрлі элементтерінің дұрыс дамуына кедергі келтіретін ұлттық
экономикалық мүдделер мен шаруашылық қызмет пропорцияларының қатынастарының
рұқсат етілетін шегін сипаттайды.
Экономикалық қауіпсіздік көрсекткіштерін пайдаланудағы кейбір
кемшіліктерді атап өтер болсақ:
1. Экономикалық қауіпсіздіктің көрсеткіштерін бастапқы мәндерін
анықтауда бірыңғай әдістер мен тәсілдердің болмауы. Қолданылатын
методология көбіне субъективті сипатқа ие. Бастапқы мәндер ретінде
көп жағдайда жеке елдің, көбіне дамыған елдердің көрсеткіштері
алынады. Мұндай көрсеткіштер Қазақстан экономикасының даму
ерекшеліктерін көрсете алмайды.
2. Бастапқы мәндердің анықталған жетістіктері қол жеткен жетістіктерді
бағалауды сипаттайды, бірақ ары қарай даму тенденциясын сипаттай
алмайды. Экономика бір орында тұрмайтын динамикалық дамушы жүйе
болып табылады.
3. Бастапқы мәндердің біреуінен немесе бірнешеуінен ауытқуы
экономиканың экономикалық құлдырау фазасына енгендігін білдірмейді.
Аталған кемшіліктерге қарамастан, экономикалық қауіпсіздік көрсеткіштері
мен олардың бастапқы мәндері елдің қауіпсіздік жағдайының мониторниг
тәжірибесінде кең қолданылады.
Мысал ретінде (ішкі қауіптілікке) жұмыссыздық деңгейін, жақсы қамтамасыз
етілген және нашар қамтамасыз етілген халық топтары табыстарының арасындағы
алшақтықтар, инфляция қарқынын айтуға болады. Олардың шекті жіберілген
мөлшерлеріне жақындауы қоғамның экономикалық-әлеуметтік тұрақтылығына
қауіптіліктің жоғарылағанынан хабардар етсе, ал көрсеткіштердің шекті
немесе бастапқы мәндерден асып кетуі қоғамның тұрақсыздық пен әлеуметтік
қақтығыстар зонасына енгендігін, яғни экономикалық қауіпсіздіктің нақты
бұзылғандығын көрсетеді.
Сыртқы қауіптілік индикаторлары ретінде мемлекеттік қарыздың жіберілетін
деңгейі, әлемдік рыноктағы позицияны ұстап тұру немесе жоғарылату, ұлттық
экономиканың және оның негізгі секторларының (өндірістік қорғауды қоса) шет
ел техникаларына, құрылымдық заттарына немесе шикізаттарына тәуелділігн
айтуға болады.
Экономикалық қауіпсіздік критерийі – экономикалық қауіпсіздік мәнісін
көрсететін маңызды процестер тұрғысынан экономиканың жағдайын бақылау болып
табылады.
Қауіпсіздікті критерийлік бағалау құрамына келесілерді бағалау кіреді:
ресурстық потенциал және оның даму мүмкіндіктерін, капитал мен еңбекті және
оның дамыған және алғы шептегі елдердегі деңгейіне сәйкестігін, сонымен
қатар сыртқы және ішкі сипаттағы қауіптіліктердің минимумға әкелудің
деңгейіне сәйкестігін, экономиканың бәсекеге қабілеттілігін, территориялық
және экономикалық кеңістіктің біртұтастығы, сыртқы қауіпсіздікке
тәуелсіздігі және төтеп беру мүмкіндігі, әлеуметтік тұрақтылық пен
әлеуметтік қақтығыстарды шешу мен алдын алу жағдайларын бағалау.
Шекті мөлшер көрсеткіштерін анықтау үшін елдің экономикалық қауіпсіздік
параметрлеріне қажетті шарттарды құрастыру қажет. Жалпылама түрде мұнда
келесідей параметрлерді бөліп қарастыруға болады:
• экономиканың ұлғаймалы өндіріс режимінде қызмет ете алу қабілеттілігі
• халықтың өмір деңгейінің жақсы болуы және оны сақтап тұру мүмкіндігі
• қаржы жүйесінің тұрақтылығы
• сыртқы сауданың рационалды құрылымы
• елдің ғылыми және инновациялық потенциалын қолдау
• қоғам мен шаруашылықтың барлық сферасының криминалдануын болдырмайтын
экономикалық және заңды шарттар жасау
• рыноктық экономиканың жақсы жұмыс істеуіне жағдай жасау мақсатында
экономикалық процестерді қажетті мемлекеттік реттеумен қамтамасыз ету

Экономикалық қауіпсіздіктің негізгі көрсеткіштері
№ Индикаторлар Шекті
мәндер
(әлемдік
стандарт)
1 ЖІӨ-ң жан басына шаққандағы мөлшері (орта әлемдіктен) 100%
2 Потенциалды ЖІӨ жоғалту 30-40%
3 Инфляция деңгейі 30-40%
4 Ақша массасы (М2), ЖІӨ-ге пайыз бойынша 50%
5 Сыртқы қарыз көлемі, ЖІӨ-ге пайыз бойынша 25%
6 Іщкі қарыз көлемі, ЖІӨ-ге пайыз бойынша 30%
7 Бюджет дефициті, ЖІӨ-ге пайыз бойынша 5%
8 Шығынды және тиімсіз кәсіпорындар үлесі 10%
9 Өндірістегі 70-50%
10 Шығарылатын өнім көлеміндегі жаңа өнім түрлерінің үлесі 10%
11 Ішкі тұтынымдағы (оның ішінде сатудағы) импорттың үлесі 30 (25)%
12 Өңдеуші өндіріс өнімдерінің экспорттағы үлесі 30%
13 Жасырын және фрикциондықты қоса есептегендегі 7-8%
жұмыссыздық деңгейі
14 Ұлттық экономиканың криминалдануы (100 мың адам басына 5000%
шаққандағы қылмыс саны)
15 Өмір сүру минимумынан төмен табыс алатын адамдардың 7%
үлесі
16 10 пайыз өте төмен табысты және 10 пайыз өте жоғары 8 рет
табысты халық топтары арасындағы айырмашылық, көлеңкелі
экономиканы қоса есептегенде
17 Халықтың өмір сүру жасының ұзақтығы 70 жыл
18 Ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі (10 балдық 5 балл
шкаламен)
19 Инвестициялар көлемі, ЖІӨ-ге пайыз бойынша 25%
20 Білім алуға жұмсалған шығындар, ЖІӨ-ге пайыз ретінде 10%
21 Ғылыми зерттеулерге жұмсалған шығындар, ЖІӨ-ге пайыз 2%
ретінде

4 кесте[11]

Сандық мәнге ие болған индикатор-көрсеткіштердің жүйелері төнген
қауіпсіздік жайында дер кезінде хабардар етіп, оның алдын алу үшін шаралар
қолдануға мұмкіндік береді. Негізгі айта кететін жайт, қауіпсіздіктің ең
жоғарғы деңгейіне барлық көрсеткіштер жүйесі өздерінің бастапқы мәндерінен
ауытқуының белгілі бір жіберілетін (рұқсат етілетін) шегінде болғанда ғана
қол жеткізіледі, ал бір көрсеткіштің бастапқы мәніне жету үшін басқаларына
зиян келтірмеу қажет. Мысалы, инфляция темпін межелі деңгейге дейін
төмендету жұмыссыздық деңгейінің шекті межесінен жоғарылауына әкелмеуі
қажет немесе бюджет жетіспеушілігін бастапқы мәнге дейін төмендету капитал
салымдарының тоңазытылуына (тоқтатылу, тұрақсаздану) және өндірістің
құлдырауына, т.б. әкелмеуі қажет.

II-ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІГІ

2.1. ҚР-ғы экономикалық қауіпсіздіктің факторлары.
Қазақстан Республикасындағы экономикалық қауіпсіздіктің негізгі
міндеттері:
1. Экономикалық қызметтерді жүзеге асырудың халқаралық стандарттарына
сай тұрақты заңнаманың базасын жасау
2. Сыртқы және ішкі қарыздар бойынша мәселелерді реттеуді қамтамасыз
ететін валюта-қаржылық қауіпсіздіктің элементтерімен тығыз қарым-
қатынас
3. Инвестициялық саясатты дұрыс жүргізу және обьективті инвестициялық
климат жасау
4. Экономикалық және тәуелсіздікті тиімді қамтамасыз ету үшін
мемлекеттік реттеу органдарының нақты жүйесін қалыптастыру.

Қазақстан Республикасы экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету

Экономикалық Мемлекеттің экономикалық егемендігі мен
қауіпсіздік мақсаты тәуелсіздігін қамтамасыз ету
Міндеттер Жалпымемлекеттік құндылықтар мен мүддделердің
орнықты жүйесін қалыптастыру. Ұлттық мүдделерді
қорғау. Елде әлеуметтік-саяси тұрақтылықты сақтау.
Ұлттық экономиклық Ұлттық экономиканың көтерілуі және экономикалық
мүдделер өсу. Халықтың әл-ауқатының жақсаруы. Табиғи шикізат
және еңбек ресурстарын тиімді пайдалану.
Стратегиялық салаларға мемлекеттік бақылауды
сақтау. Елдің халықаралық экономикалық рейтингін
жоғарылату.
Экономикалық Ұлттық экономиканы өркендету және дамыту, ғылым мен
басымдықтар техниканың жаңа жетістіктері базасында елдегі
әлеуметтік тұрақтылықты нығайту, отандық
өндірушілерді қолдау. Мемлекеттің сыртқы ресурстар
көздеріне, еркін сауда нарағына, әуе жолы
қатынастарына дүние жүзінің басқа мемлекеттерімен
терезесі тең жағдайда қол жеткізуін қамтамасыз ету.
Елді дамыту стратегиясы - 2030 бағдарламасына сай
Қазақстанның болашақта гүлденуінің негізі ретінде
білімді, ғылым мен мәдениетті дамыту. Ғылымды көп
керек ететін өндірістер мен отандық технологияны
дамытуға бағдарлану.
Экономикалық қатерлер Ұлттық экономика дамуының орнықтылығына әсер ететін
сыртқы және ішкі факторлар

Сыртқы:
Шетелдік қатысу кең көлемде дендеп енуі және оларды
ұлттық экономиканы жаулап алуы
Ұлттық экспорттың шикізаттық бағыты
Отандық өнеркәсіп алыптарын шетелдік фирмаларға
басқаруға беруде ең қолайлы жағдай режимі
Сыртқы қарыздың жоғары деңгейі
Ұлттық экономиканың халықаралық қаржы ұйымдары
кредиттеріне барынша тәуелділігі
Экспор-импорт операциялары көліктік құрылымдарының
дамымауы.

Ішкі:
Экономиканың құрылымдық өзгеруі
Экономиканың бәсекелестікке төмен қабілеті
Ғылыми-техникалық әлеует жай-күйінің нашарлығы
Барланған пайдалы қазбалар қорын көбейту оларды
шығару масштабынан артта қалуы
Экономиканы монополияландырудың жоғары деңгейі
Инветициялық төмен белсенділік және капиталды
тұралаған өндірісті қалпына келтіруге емес,
делдалдық немесе қаржылық қызметке салу етек алуы
Халықтың мүліктік жіктелуінің күшеюі, қоғамның кең
көлемде кедейленуі
әлеуметтік-экономикалық дамудың аймақтық жіктелуі
күшеюі
экономиканың криминалдануы
экономикалық саясатты қалыптастыру механизмдерінің
жетілдірілмеуі
жекешелендіру саласындағы теріс саясат
Құқықтық кепілдіктер Қазақстан Республикасы қауіпсіздігін қамтамасыз ету
саласына қатысты тұжырымдама, заң, құқықтық және
нормативтік актілер
Қазақстан Республикасы экономикасы қауіпсіздігінің
тұжырымдамасы
Экономикалық Қатерлерді бейтараптауға бағытталған шаралар мен
қауіпсіздікті әрекеттер кешенін таңдау
қамтамасыз ету
әдістері
Институционалдық Экономикалық қауіпсіздік саласында арнаулы бақылау
сүйемелдеу органдарын құру (мониторинг, болжам және
ұсыныстар).

5 кесте[12]

Қазақстандағы экономикалық қауіпсіздіктің көрсеткіштері келесідей сипат
алады:
• ЖІӨ құлдырау деңгейі (1990ж. 100%) – 28-30% дейін
• Бюджет дефициті – ЖІӨ-ге шаққандағы 3-4%
• Мемлекеттік сыртқы қарыз деңгейі ЖІӨ деңгейінің 25% аспайды
• Алтынвалюталық резерв – 2,5 млрд. АҚШ долл. кем емес
• Инфляция деңгейі – жылына 3-4%
• Сыртқы сауда айналымының оң сальдосы 0 ден жоғары
Қазіргі заманғы экономикалық қауіпсіздіктің бастапқы мәндеріне талдау
жасай отырып, елдегі оны қамтамасыз етудің шараларын түбірімен өщгерту
қажеттілігі тұрғандығын байқауға болады. Қазақстанның экономикалық
ерекшеліктерін ескере отырып экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің
ойластырылған концепциясын жасау қажет. Барлық экономикалық қайта құрулар
Қазақстанның өзіне ұлттық және экономикалық қауіп тудырмайтын ұзақ мерзімді
концепцияға негізделуі қажет.
Бұдан мынандай қорытынды шығаруымызға болады: көрсеткіштердің бастапқы
мәндерінен ауытқу жоғары болған сайын ұлттық экономика динамикалық өзіндік
дамуға, ішкі және сыртқы рыноктардағы бәсекеге қабілеттілігін жоғалтады,
интернационалды және транснационалды монополиялардың экоспансияларының
обьектіне айналады, парақорлық, криминал және ұлттық байлықты ішкі және
сыртқы тонаулардан зардап шегеді.
Ішкі қатерлер:
• Бұрынғыдан қалған экономиканың құрылымдық деформациясы
• пайдалы шикізат қорын зерттеудің оларды қазып алудан атта қалуы
• экономиканың монополиялануының жоғарғы деңгейі, оның мұнай-газ және
шикізаттық бағытта дамуының күшеюі
• инвестициялық белсенділіктің төмендігі және капитал салымдарының
өндіріске емес, делдалдық және қаржы қызметтеріне салынуы
• өндірістік деңгейде жан басына шаққандағы табыс арасындағы алшақтықтар
• экономиканың криминалдануы, коррупция мен ұйымдасқан қылмыстардың
өсуі, олардың мемлекеттік бақылаудың әлсіреуі салдарынан ел
экономикасына дендеп енуі, билік институттарының әлсіздігі, сонымен
қатар табыстарды жасыру және сот жүйесі мен заңдардың адекваттылығы
мен рыноктық экономиканың басты институттарын құрудың артта қалуы.

Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігінің негізгі
көрсеткіштері

№ Индикаторлар Шекті мәндер Қазақстан бойынша
(әлемдік нақты
стандарт) көрсеткіштері
1 Инфляция деңгейі 30-40% 11,50%
2 Сыртқы қарыз көлемі, ЖІӨ-ге25% 28-30%
пайыз бойынша
3 Өндірістегі қайта өңдеу 70-50% 22-27%
өнеркәсібінің үлесі
4 Шығарылатын өнім 10% 2,8-3,8%
көлеміндегі жаңа өнім
түрлерінің үлесі
5 Ішкі тұтынымдағы (оның 30 (25)% 65%
ішінде сатудағы) импорттың
үлесі
6 10 пайыз өте төмен табысты 8 рет 14-16 рет
және 10 пайыз өте жоғары
табысты халық топтары
арасындағы айырмашылық,
көлеңкелі экономиканы қоса
есептегенде
7 Ұлттық экономиканың 5 балл 2,5 балл
бәсекеге қабілеттілігі (10
балдық шкаламен)
8 Инвестициялар көлемі, 25% 13%
ЖІӨ-ге пайыз бойынша
9 Ғылыми зерттеулерге 2% 0,23%
жұмсалған шығындар, ЖІӨ-ге
пайыз ретінде

6 кесте[12]

Бүгінгі күнде қылмыстық жолмен ақша жымқырумен байланысты проблема
актуалды болып отыр: салықтан жалтару, пара алу, коррупция, т.б.
экономиканың көптеген секторында, әсіресе саудада, комменциялық
делдалдықта, банктік қызметте, мұнай-газ секторында көлеңкелі экономиканың
үлесі жоғарылап отыр. Кейбір мәліметтерге сай, 2005 ж. Қазақстандық 80
мыңға жуық салық төлеуші кәсіпкерлер мүлдем қосылған құнға салынатын
салықты төлемеген. Ал олардың бір бөлігі бұл салықтың өте аз мөлшерін
төлеген.
Экономикалық тұрғыдан қарастырғанда, көлеңкелі экономика деп нақты
статистикаға кірмеген және қоғаммен басқарылмайтын материалдық игіліктерді
өндіру, тұтыну, айырбас және бөлу. Қазақстандағы көлеңкелі экономиканың
негізделуі мен дамуының нақты көздері, біріншіден, капитал, шикізаттық және
энергетикалық ресурстарды көптеп сыртқа шығарумен байланысты. Бірақ мұндағы
келісім-шарттардың бәріне жуығы заңды негізде жасалады. Шикізат пен
энегоресурстар делдал компаниялар арқылы шет елдерге төмендетілген бағамен
сатылады. Ал олардың табыстан түскен пайдасының бір бөлігі сол шет елде
қалып қояды. Екіншіден, мемлекеттік органдармен тіркелмеген шаруашылық
қызметі болып табылады.
Әлемдік масштабта көлеңкелі экономиканың үлесі жалпы ішкі өнімнің 5-10%
құрайды деп бағаланады. Айта кетсек, африкндық елдерде бұл көрсектіш 30%,
Чехияда - 18%, Украинада - 50%, Ресейде - 40%. Оның 40-50% көрсеткіші шекті
мөлшер болып саналады.
• экономикалық саясат механизмдерін құрудың жетілмегендігі, экономикалық
шешімдер қабылдаудағы аймақтық және салалық лоббизм ықпалының
жоғарылығы, орталық экономикалық ведомстволардың іс-әрекеттерінің бір-
бірімен сәйкессіздігі мен жүйесіздігі қаржылық тепе-теңдіктік
бұзылуына, әлеуметтік қақтығыстар қаупінің тууына, отандық тауар
өндірушілердің бәсекелестік қабілеттілігін жасанды түрде әлсіретуге
алып келуі мүмкін.
• Көптеген салалардағы технологиялық базаның артта қалуымен
түсіндірілетін энергия сиымдылығы мен ресурс сиымдылығының жоғарылығы,
өнімнің сапасының төмендігі және жоғары өндіріс шығындары.
• Ғылыми-техникалық потенциал жағдайының құлдырауы, ғылыми техникалық
дамудың жеке бағыттарында мидың ағылуы және мамандардың басқа
салаларға кетуінің нәтижесінде басымдықтарды жоғалту және
интеллектуалды еңбектің престиждігін жоғалтуы
Сыртқы қатерлер:
• Қазақстанның ішкі рыногын шет ел фирмаларының жаулап алуы, бұл
Қазақстанның көптеген өнім түрлерінің, оның ішінде стратегиялық
мәні бар азық-түлік товарлары, сонымен бірге машина жасауға қажетті
құрал-жабдықтар импортына тәуелділігін көрсетеді. Ауыл
шаруашылығының ЖІӨ құрылымындағы үлесі өткен 15 жыл ішінде үш
еседен көп мөлшерде төмендеген, ал былтырғы жылы 6,5% төмендеген.
Қазіргі кезде Қазақстанның ауыл шаруашылық саласында АҚШ-тың 100
аса компаниясы, сонымен қатар американдық капиталдың қатысуымен 370
бірлескен кәсіпорындар жұмыс істейді.
• Қазақстандық экспортта шикізат товарларының басымдылығы, дәстүрлі
машина мен әскери өнімдер жасау саласының дамымауы.
• Шет ел фирмаларының қазақстандық кәсіпорындарды отандық өнімдерді
сыртқы немесе ішкі рыноктардан ығыстыру мақсатында сатып алуы
• Қазақстанмен сыртқы экономикалық қатынастарда шет ел
мемлекеттерінің және олардың қоғамдастықтарының дискриминациялық
шаралары.
• Сыртқы қарыздың жоғарғы деңгейі және оның өсуі, сонымен байланысты
оны қайтаруға бюджет шығындарының көлемінің өсуі және қарыздарды
экономикалық және саяси шешімдер қабылдауға ықпал ету үшін
пайдалануға тырысу шараларының күшеюі. Қаржы министрлігі мен Ұлттық
банктің мәліметтерін сүйенсек, 2006 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай
бойынша, Қазақстаның мемлекеттік және мемлекетпен кепілдендірілген
қарыздарының жалпы көлемі 784336144 мың тенгені немесе 5863311 мың
АҚШ долларын құраған. Оның ішіндегі мемлекеттің ішкі қарыздарының
сомасы 297875696 мың тг. (2226768 мың дол.), сыртқы қарыздарының
сомасы 237659153 мың тг. (1776625 мың дол.) болса, ал мемлекетпен
кепілдендірілген сыртқы қарыз сомасы 79264697 мың тг. (592545 мың
дол.) құраған.
• Экспорттық және валюталық бақылаудың жеткіліксіздігі және кедендік
шекараның жабық жүйесінің жоқтығы. Осының салдарынан ұлттық
байлықтың ақшалай да, заттай да талан-таражға ұшырап жатқандығы
белгілі.
• Экспортты-импортты операциялардың транспоттық инфраструктурасының
жетілмегендігі. Теңіз бен мұхитқа шығатын тікелей жолдың жоқтың
қасы болғандықтан, экономикалық қарым-қатынас барлық жүк тасымалы
Ресей сияқты алып елдің аумағы арқылы өтеді. Қазақстан аумағынан
2005 ж. 11 млн. тонна жүк өткен, оның 2,5 млн-ы транзитті жүк
ретінде өткен. Өткен жүктің үлкен бөлігі – қазақстандық минералды
шикізаттардың (руда, металл өнімдері) экспорты. Болжам бойынша.
2011 жылға дейін шекаралық кеден жолдары арқылы өтетін жүк көлемі
25 млн-ға дейін жетеді деп күтілуде.

2.2 Елдегі экономикалық қауіпсіздік мәселесі орын алып отырған салалары мен
Қазақстанның сыртқы экономикалық қауіпсіздігі

Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік туралы Заңына сәйкес,
ұлттық қауіпсіздіктің бір қатері ретінде мемлекеттің экономикалық
қауіпсіздігіне залал келтіру, сондай-ақ елдің мүдделеріне қарамастан
стратегиялық ресурстарды пайдалану, инвестициялық белсенділіктің өсуіне,
соның ішінде Қазақстан Республикасына шет ел инвестициясының құйылысына
кедергі келтіру, ел шегінен бақылаусыз капитал шығару екендігі айқындалған.
Экономикалық қауіпсіздіктің қатері ішкі немесе сыртқы факторлардың
(немесе олардың жиынтығы) әсерінен қауіп тудырып, жағдайдың төменде
көрсетілген сипаттамаға сәйкес дамуына ықтимал мүмкіндік береді:
экономиканың негізгі буындарының, оны басқару жүйесінің құлауы, ұлттық
байлыққа нұсқан келу, технологиялық қалыс қалу, қаржылық-несиелік және
валюта жүйелерінің бүлінуі, ғылыми және әлеуметтік құлдырау,қоғамдық
ықпалсыздық, жеке адамға конституциялық, әлеуметтік құқық пен кепілдікті
қамтамасыз ете алмау.
Экономика мен барлық қоғамдық өмірді реформалаудың жоғарғы қарқындарымен
байланысты қалыптасып отырған жағдай қоғамдық қатынастырдың, бірінші
кезекте эконмиканың барлық нысандарында көрініс тапты: меншік құрылымы
елеулі өзгерді, экономикалық қатынастардың аясы кеңіді, сыртқы экономикалық
байланыстарды ырықтандыру жүзеге асырылды, барлық шаруашылық субъектілеріне
экспорттық-импорттық операцияларды жүзеге асыруға рұқсат берілді.
Өзіміздің сарапшылардың да, халықаралық сарапшылардың да зерттеулері
экономикалық қауіпсіздікке төнген қатердің әлеуметтік-экономикалық жағдайға
жан-жақты әсер ететін өзіне тән кешенді сипаттамасы болатынын көрсетеді.
Олар:
• макроэкономикалық тұрақтылыққа төнетін қатерлер
• өндірістік технологиялық қауіпсіздік
• сыртқы экономикалық қауіпсіздік
• азық-түлік қауіпсіздігі
• энергетикалық қауіпсіздік
• қаржы қауіпсіздігі
• ақпараттық қауіпсіздік
• қазақстандық товарлардың ішкі-сыртқы рыноктардағы бәсекелестігінің
төмендігі
• сыбайлас жемқорлық пен экономиканың қылмыстануы
• республика облыстары, қалалары мен ауылдарындағы әлеуметтік-
экономикалық дамудың ала-құлалығы
• мемлекеттік мүдделерді қалыптастыру және қорғау институттарының
дамымауы
• қаржы саласының даму деңгейінің экономиканың нақты секторындағы нақты
сұраныспен сәйкеспеуі
Осының ішінде макроэкономикалық тұрақтылықты сақтау үшін жасап жатқан
шараларына тоқталсақ, макроэкономикалық тұрақтылықты сақтап тұру үшін
Ұлттық банк пен Қазақстан Республикасының Үкіметі қажетті қаржы-несие және
салық бюджет саясатын жүргізу, сыртқы экономикалық және валюта бағамын
реттеу және отандық тауар өндірушілерге қолдау көрсету арқылы
макроэкономикалық саясаттың басты мақсаттарын жүзеге асырып жатқанына
қарамастан, сарапшылар оған төнетін қауіп елімізде әлі де орын алып отыр
деген пікірді ашық айтуда.
• Қазақстанның экономикасының қарқынды өсуі мұнай, түсті және қара
металл бағасының әлемдік рыноктағы жоғары көрсеткіштеріне орай
болып отырған жағдай
• Экономикалық тұрақты өсу траекториясына шығу және еліміздің
тұрақтану кезеңінде экономиканы реттейтін қатаң құрылған және
негізделген мемлекеттік саясаттың жоқтығын алға тартады. Ұлттық
банктің макроэкономикалық саясаты классикалық емес концепцияларға
құрылып, ол өзінің мәселесін монетарлық теорияға сәйкес шешсе,
сарапшылар пікірінше, Үкіметтің макроэкономикалық саясатында нақты
айқындалған база жоқ. Сондықтан да осы екі жоғарғы экономикалық
органның ұсынатын шараларының бір-біріне қайшы келіп қалатын
кездері жиі екен. Бұл, сарапшылардың пікіріне сүйенсек, сыртқы
экономикалық коньюктура күрт өзгеріске ұшырайтындай жағдай бола
қалса, жаңа экономикалық және қаржы дағдарысына баруы әбден кәдік.
Айтылған сынға айқын мысал ретінде үкіметтің нақты секторға берілетін
несие ставкасын төмендету керек деген ниетіне Ұлттық банк керісінше, қайта
қаржыландыру керек деген ұсынысты айтатындығын келтіруге болады. Қайта
қаржыландыру ставкасы өскеннен кейін экономиканың нақты секторына берілетін
несиенің бағасы да өседі. Сондықтан да дейді олар, экономикалық саясаттың
моделі ешбір кемшілігі жоқ экономика үшін жасалатын абстрактілі әдістер
талабына бағыну мақсатында ғана емес, әр елдің нақты ерекшеліктері есепке
алына отырып жүзеге асырылуы тиіс. Ал бізде болса, антиинфляциялық
саясаттың стандарттық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.