КГП ПХВ «Ателье» шағын кәсіпорынның ақша қаражаттарының бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. Шағын кәсіпорындарда ақша қаражаттарының теориялық аспектілері
1.1 Шағын кәсіпорындарда ақша қаражаттары туралы түсінік ... ... ... ... .7
1.2 Шағын кәсіпорындарда ақша қаражаттарының қозғалысы мен ақша айналысы ... .17
1.3 Халықаралық қаржылық есеп стандарттағы ақша қаражатының негізгі теориясы...22
2 КГП ПХВ «Ателье» шағын кәсіпорынның ақша қаражаттарының бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
2.1 КГП ПХВ «Ателье» шағын кәсіпорынға жалпы сипаттама және есеп саясаты ... 28
2.2 Кәсіпорынның есеп айырысуы және есеп шоттарындағы ақша қаражаттарының есебі ... ... ... ... ...39
2.3 Кәсіпорынның төлем карточкаларындағы және кассадағы қолма.қол ақша қаражаттының есеб ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
3. Шағын кәсіпорында ақша қаражаттардың аудитін ұйымдастыру және жетілдіру жолдары
3.1 Төлеу циклі мен ақша қаражаттың шағын кәсіпорындағы аудитінің стратегиясы ... 53
3.2 Қолма.қол ақшаның операциялардың аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.3 Кәсіпорынын ақша қаражаттарының қозғалысына жүргізілген аудиті ... ... .67
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
1. Шағын кәсіпорындарда ақша қаражаттарының теориялық аспектілері
1.1 Шағын кәсіпорындарда ақша қаражаттары туралы түсінік ... ... ... ... .7
1.2 Шағын кәсіпорындарда ақша қаражаттарының қозғалысы мен ақша айналысы ... .17
1.3 Халықаралық қаржылық есеп стандарттағы ақша қаражатының негізгі теориясы...22
2 КГП ПХВ «Ателье» шағын кәсіпорынның ақша қаражаттарының бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
2.1 КГП ПХВ «Ателье» шағын кәсіпорынға жалпы сипаттама және есеп саясаты ... 28
2.2 Кәсіпорынның есеп айырысуы және есеп шоттарындағы ақша қаражаттарының есебі ... ... ... ... ...39
2.3 Кәсіпорынның төлем карточкаларындағы және кассадағы қолма.қол ақша қаражаттының есеб ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
3. Шағын кәсіпорында ақша қаражаттардың аудитін ұйымдастыру және жетілдіру жолдары
3.1 Төлеу циклі мен ақша қаражаттың шағын кәсіпорындағы аудитінің стратегиясы ... 53
3.2 Қолма.қол ақшаның операциялардың аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.3 Кәсіпорынын ақша қаражаттарының қозғалысына жүргізілген аудиті ... ... .67
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
Шағын кәсіпорындар ақша қаражаттарының есебі мен аудиті
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...5
1. Шағын кәсіпорындарда ақша қаражаттарының теориялық аспектілері
1.1 Шағын кәсіпорындарда ақша қаражаттары туралы
түсінік ... ... ... ... .7
1.2 Шағын кәсіпорындарда ақша қаражаттарының қозғалысы мен ақша
айналысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..17
1.3 Халықаралық қаржылық есеп стандарттағы ақша қаражатының негізгі
теориясы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...22
2 КГП ПХВ Ателье шағын кәсіпорынның ақша қаражаттарының бухгалтерлік
есебін ұйымдастыру
2.1 КГП ПХВ Ателье шағын кәсіпорынға жалпы сипаттама және есеп
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 28
2.2 Кәсіпорынның есеп айырысуы және есеп шоттарындағы ақша
қаражаттарының
есебі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...39
2.3 Кәсіпорынның төлем карточкаларындағы және кассадағы қолма-қол ақша
қаражаттының
есеб ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .49
3. Шағын кәсіпорында ақша қаражаттардың аудитін ұйымдастыру және
жетілдіру жолдары
3.1 Төлеу циклі мен ақша қаражаттың шағын кәсіпорындағы аудитінің
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .53
3.2 Қолма-қол ақшаның операциялардың
аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.3 Кәсіпорынын ақша қаражаттарының қозғалысына жүргізілген
аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..67
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...70
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..72
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі Қоғамымыз “Қазақстан -2030”стратегиясында ұзақ
мерзімді мақсат ретінде нарықтық экономиканы дамытуға негізделген
экономикалық өсу, денсаулық сақтау, білім беру, халықтың әл-ауқаты мен
жағдайын көтеру салаларын дамытуды алдына қойған. Қазақстан әлемдік
тауарлар, қызметтер, еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен
технологиялар рыногынын шын мәнінде ажырағысыз да серпінді бөлігіне айналуы
үшін біз бірнеше міндеттерді шешуіміз тиіспіз. Ол міндеттерді бірі-
экономиканың тұрлаулы дамуын жай қамтамасыз етіп , ұстап тұру емес, оның
өсуін басқару. Экономиканың тұрақты дамуы бізге реформалардың әлеуметтік
бағытталығын күшейтуге мүмкіндік береді. -деп айтып кеткен еді
Республикамыздың Президенті Н.Ә.Назарбаев 2010 ж. Қазақстан халқына
арналған Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Жолдауында [1]
Бухгалтерлік есеп және есеп беру мәліметтері шаруашылық жүргізуші
субъектілердің және олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел
басқару үшін, экономикалық жоспарлар жасап, оның орындалуын бақылау үшін
қолданылады.
Қаржылық есептілік, аудиттің маңызды объектісі болып табылады, ол оның
мәліметтерінің дұрыстығын анықтау үшін арналған. Аудит ғылымның жаңа саласы
ретінде пайдаланылып, оның теориялық және практикалық бағыттарын дамыту
қажет етеді.
Соңғы кездерде аудитке арналған шетелдік және отандық жазбалар жарық
көруде. Аудиттің әртүрлі аспектілері бойынша шығармалардың шығуына
қарамастан, аудит жайлы әдебиеттерге сұраныс кемімеуде, әсіресе қаржылық
есептілікті тексеру бойынша аудит методикаларына.
Елімізде халықаралық стандартқа сәйкес жаңа бухгалтерлік есеп
стандартының енгізілуі ел экономикасының дамуына оның әсерін тигізуде. Бұл
еліміздің қазіргі даму кезеңінде, оның шетел инвесторларымен қарым –
қатынастарының нығаю кезеңінде маңызды болып саналады. Сондай -ақ 2007
жылғы 26 желтоқсанда Қазақстан Республикасы президентінің Бухгалтерлік
есеп туралы жарлығы күшіне енді.
Қай кезең болмасын сол кезеңнің өзіне тән ақша түрлері болады.
Субъект шоттарындағы қаражат олардың иелерінің әмірі бойынша есептен
шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты есептен шығаруға
соттың, мемлекеттің, салық қызметінің рұқсатымен және қолданылып жүрген
заңдарда көзделген басқа жағдайларда ғана жол берілуі мүмкін.
Субъектілердің шоттарынан төлем жасау, егер заңдарда өзгеше
көзделмесе, субъектінің басшысы белгілеген кезектілікпен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге
асыруда келесі әдістерді: қолма-қол ақшаны аударуды; төлем тапсырмасын
ұсынуды;чектерді беруді; векселдерді немесе олардың индосаменттері арқылы
беруді; төлем карточкасын беруді; тікелей дебеттік банкі шоттарына
аударуды; тапсырма-талап төлемдерін ұсынуды; инкассалық жарлығын ұсынуды;
республиканың заң актілерімен белгіленген басқа да әдістерін пайдаланылады.
Еліміздің даму кездерінің қай сатыларында болмасын дамудың объективті
экономикалық заңдылықтарын анықтау және ол заңдылықтарды пайдалану
шараларын дұрыс белгілеу үшін есеп жұмыстарын дұрыс ұйымдастырудың маңызы
зор. Қоғамдық даму нәтижесінде бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуына
талаптардың өсіп, міндеттердің артып отырғандығы бухгалтерлік есептің
тарихынан белгілі.
Қазіргі нарықтық экономикаға түбегейлі көшу кезеңінде бухгалтерлік
есепке жүктелетін міндеттер қай кездегіден болмасын күрделі, ауқымды болып
отыр. Өйткені қазіргі қоғамдық дамудың жаңа кезеңіндегі өндіріс құрал-
жабдықтарының мемлекеттік меншіктен ұжымдық және жеке меншіктерге кең етек
алуда. Осыған орай қазіргі кезде мемлекет, субъект және жеке тұлғалар
арасындағы экономикалық және қоғамдық қарым – қатынастар саясаты жаңа сипат
алып отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:ақшалай қаражаттардың кәсіпорынның
жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етуіндегі маңызын анықтау және оларды
басқару стратегиясын жетілдіру.
Дипломдық жұмыстың алға қойылған мақсатына жету үшін келесідей
міндеттерді шешу көзделеді:
- айналым капиталын басқарудағы ақшалай қаржаттарды басқарудың ролін
және оларды басқару әдістерін анықтау;
- кәсіпорынның ақшалай қаражаттарының қозғалысының динамикасын,
қаржылық цикл ұзақтығын анықтау;
- ақшалай ағымдарды басқаруды болжамдау модельдерін пайдаланып,
бухгалтерлік есеп саясатын жетілдірудің кейбір жолдарын ұсыну.
Менің тапсырмам дипломдық жұмысты орындау барысында: шаруашылық
субъектісінің ақша қаражаттарын толық зерттеу. Бұл дипломдық жұмыс үш
бөлімнен тұрады. Олар:
Бірінші бөлімде: ақша қаражаттарының қозғалысы, жалпы сипаттамасы және
ақша айналысының түрлері туралы жазылды.
Екінші бөлімде: КГП ПХВ Ателье шағын кәсіпорынның ақша
қаражаттарының есебін ұйымдастыру қарастырылған.
Үшінші бөлімде: КГП ПХВ Ателье шағын кәсіпорынның ақша
қаражаттарының қозғалысына жүргізілген аудит нәтижесі, кассалық
операцияларды тексеру және ақша ревизиясының аудиті туралы мағлұмат
берілді.
1. Шағын кәсіпорындарда ақша қаражаттарының теориялық аспектілері
1.1 Шағын кәсіпорындарда ақша қаражаттары туралы түсінік
Барлық шаруашылық жүргізуші суъектілер немесе шағын кәсіпорындар өз
ақша қаражаттарын банкі мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және
міндеттемелері бойынша төлемдерін,әдетте, осы мекемелер арқылы ақшасыз
нысанда, ал қажет жағдайда Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің
нормативтік құжаттарымен белгіленген шегінде нақты ақшамен есептеуді жүзеге
асырады. Егер де заңды тұлғалардың арасындағы төлем сомасы 4000 айлық
есептік көрсеткіштен (АЕК) асып түссе,онда олар тек ақшасыз тәртіпте
айырысуларды жүзеге асырадв. Бұл келтірілген мәлімет заңды тұлғалардың
арасындағы әрбір мәміле (контракт,келісімшарт) бойынша шартты түрде
пайдаланылады. Егер де контракт сомасы көрсетілген лимиттен асатын болса,
онда төлем ақшасыз тәртіпте орындалуы керек, тіптен олар жартылай орындалса
да,әрбір төлемнің сомасы 4000АЕК – тен аспауы керек.
Ақша қаражаттарын сақтау үшін заңды және жеке тұлғалар арасында есеп
айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын
ашады. Банк шоттары – бұл банк пен клиенттер арасындағы келісімшарттың
қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де шетелдік валютаменда
жүргізіледі және ол ағымдық, жиынтық және корреспонденттік болып бөлінеді.
Корреспонденттік шоттар-банк шоттары банктер мен ұйымдардың кейбір
операция түрлерін жүзеге асырады.
Ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттары- бұл да банктік
шоттар,бірақ олар жеке және заңды тұлғалар үшін де ашылады.
Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу
үшін субъектіге арнап ағымдағы (есеп айырысу) шоттар ашылуы мүмкін. Ол
сыртқы экономикалық қызметін жүхеге асыратын және өнімін валютаға сататын
субъект үшін ашылады. Аккредитивтер, чек(аванс) кітапшаларының шоттарын
және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және
тиісті операцияларын жүргізу үшін ашады.
Субъект шоттарындағы қаражат олардың иелерінің әмірі бойынша есептен
шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты есептен шығаруға
соттың, мемлекеттің, салық қызметінің рұқсатымен және қолданылып жүрген
заңдарда көзделген басқа жағдайларда ғана жол берілуі мүмкін.
Субъектілердің шоттарынан төлем жасау, егер заңдарда өзгеше
көзделмесе, субъектінің басшысы белгілеген кезектілікпен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге
асыруда келесі әдістерді: қолма-қол ақшаны аударуды; төлем тапсырмасын
ұсынуды; чектерді беруді; векселдерді немесе олардың индосаменттері арқылы
беруді; төлем карточкасын беруді; тікелей дебеттік банкі шоттарына
аударуды; тапсырма-талап төлемдерін ұсынуды; инкассалық жарлығын ұсынуды;
республиканың заң актілерімен белгіленген басқа да әдістерін пайдаланылады.
Ақшасыз есеп айырысудың негізгі нысандары: төлем тапсырма; чек;
вексель; тапсырма-талап төлемдері; кеден мен салық қызметінің органдарының
инкасалық жарлықтары болып табылады.
Төлеуші мен алушылар өзара есеп айырысу нысандарын келісім-шарт
негізінде анықтайды, сондай-ақ олардың арасында болатын талаптары мен
міндеттемелерді зачетқа да жатқыза алады.
Төлем тапсырмалары онда көрсетілген соманы бенефициардың пайдасына
ақшаны жіберушіге қызмет көрсететін банк алушының ақшаны аударғаны туралы
тапсырмасы болып табылады. Қызмет пен жұмысты және тауарлы-материалдық
құндылықтарды өтеу үшін есеп айырысу кезінде, сондай-ақ қызмет пен тауарға
алдын-ала төлем жасаған кезде, аванстық төлемдер жасаған кезде төлем
тапсырмаларын пайдаланады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы банкілердегі төлем
тапсырманы ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап етуі
бойынша салынатынсалықтың шот-фактуралары және төлемдердің мақсатын
растайтын басқа да құжаттары бірге тапсырылады. Төлем тапсырмалары жазылып
берілген күннен бастап 10күн бойы күшінде болады(жазылған күні есепке
алынбайды). Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда
ғана орындауға қабылданады. Төлем құжаттарын электрондық түрінде де, қағаз
түрінде де ұсынуы мүмкін. Бұл құжаттардың данасын әрбір банк өздері дербес
анықтайды. Негізінен алғанда, олар екі данадан толтырылады, біріншісі
банкте қалдырылады да, оның электрондық көшірмесі бенефициарға
жіберіледі,ал екіншісі иесіне, яғни ақшаны жіберушіге қол қойылып, штап
басылып қайтарылады.
Төлем тапсырмасын толтыру кезінде келесі реквизиттері(көрсеткіштері)
көрсетіледі:
-төлем тапсырмасының нөмірі;
-төлем тапсырмасының жазылған күні;
-жеке теңестірілген немесе теңестірілген(идентификацияланған) коды
(ЖТК немесе ИИК);
-жіберуші мен бенефициардың банкі шоттарының нөмірі;
-бенефициардың коды(БК немесе КБе) және жіберушілердің коды(ЖК немесе
КОд) -бұл кодтар екі символдан (белгіден) тұрады: біріншісі -резиденттік
белгісін, ал екіншісі -экономиканың секторын көрсетеді;
-бенефициар – аудару жасалған кезде ақша қаражатын алушы;
-банк-алушы – банк атауы, аударылған ақшада, оның мекен-жайы
көрсетіледі;
-бенефициар банкісі – бенефициардың пайдасына келіп түскен ақша
қаражатын қабылдайтын банк жіберушімен жасалған келісім-шарттың негізінде;
-жіберушілердің теңестірілген немесе теңдестірілген
(идентификацияланған) банктің коды (ЖТБК немесе ИИК)-филиаларалық
айналымдарының коды (ФАК немесе МФО);
-төлем арналымының коды ҚР ҰБ нормативтік-құқықтық актісімен
белгіленген және соның негізінде төлемдерді жүзеге асыратын кодтық
белгілер, ал ол үшін символдан (белгілерлден) тұрады;
-бюджкттік класификацясының (жіктемесінің) коды-салықтарды кері
қайтаруда қойылатын код;
-валюттелген күні-ақша қаражатын бенефициярдың (алушының) банктік
шотына ақша қаражатын аударған күні төлем жасаушының ынтасымен анықталады.
Төлем құжатына кез келген жөндеудің түрін жасауға рұқсат
етілмейді.Шағын кәсіпорындарда арасындағы жасалған келісімдері бойынша
төлем тапсырмалары: жедел мерзімді, мерзімінен бұрын және мерзімі кейінге
қалдырылған болып бөлінуі мүмкін.
Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқалар бойынша жүзеге асырылады:
аванстық төлем, яғни тауар тиелгенге дейін; тауар тиілгеннен кейін, яғни
тауарлар үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; мәмілелер кезіндегі
ішінара төлемдері.
Мерзімінен бұрын немесе мерзімі кейінге қалдырылған төлемдер шарттық
қатынастар арасында тараптардың қаржылық жағдайына зиян келтірмейтіндей
етіп жасалуы керек.
Субъектілер: жеке өздеріне тиесілі қаражатты (зейнетақы, алимент
жалақы, іс-сапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген азаматтардың
атына; жалақы;төлеуге арналған, банк мекемелерінде аударым алушының
атын,оның нөмірін, сондай-ақ егер қаражат шотқа аударылуға тиіс болса, онда
ол орналасқан банктің аты мен нөмірін көрсетеді. Тапсырмаға қаражат
алушылардың тізбесі қоса беріледі, онда кім, қандай мақсаттарға ақша
алатыны көрсетіледі. Байланыс кәсіпорындары кәсіпорындарға жолданған әрбір
аударым алушы бойынша барлық аударымдардың жалпы сомасына төрт дана етіп
жазылатын төлем құжаттары келіп түскеннен кейін төлейді.
Чек беру төлемді жүзеге асырудың бір тәсілі болып табылады, онда чек
беруші аттас төлем құжатын ұстаушыға беру жолымен жасайды. Чек беру өз мәні
бойынша чекті ұстаушының ақшалай міндеттемесін орындау болып табылмайды,
бірақ ол соны орындау үшін жазылған болса да. Аталған міндеттемені орындау
тек чек бойынша ақшаны алатын кезде ғана болады. Чектер жабылатын немесе
жабылмайтын болып бөлінеді. Біріншісі – депозиттермен қамтылған, ал
екіншісі –қамтылмаған болып бөлінеді. Бұл кезде чектердің төленетіндігі
жөнінде банктердің кепілдік беруі мүмкін, оның ішінде жабылмайтын чектер
бойынша да. Чек қолдануға байланысты банк пен чек берушінің міндеті мен
құқығы, чекті қолдану туралы келісім-шарттың негізінен шығады, яғни бұл
келісім-шартта, банкт өз клиенттеріне чек берушіге (заңды және жеке тұлға)
чегін төлеуді, яғни чек беруішінің міндетін өзіне алады, ал клиенттер өз
кезегінде банкі белгілеген (демек чектерді беру мен пайдалану) ережелерін
сақтауға міндетті. Чек ұстаушылардың құқығы чек берушіден чкеті алған
кезінен бастап пайда болады. Чектерге, есеп айырысу шотының төлем
құжаттарына қол қою құқығына ие тұлғалар қолдарын қояды және қолдарында
кітапша иесінің мөрінің таңбасы болуы керек. Чектер жарамсыз болып
қалғандықтан чекте жазылғандарды түзету және өшіруге болмайды. Егер чекті
толтыру кезінде қателіктер жіберілсе, онда чекте және чектің түбіртегінде
қиғашынан бүлінген деп жазу жазылады, мерзімі қойылады және кітапша
иесінің қолы қойылады.
Чекті чек ұстаушы төлеуге чек жазылған күні қабылдайды және төлеуге
қабылдаған күннің ертеңіне чек ұстаушы арқылы қызмет көрсетілетін банкке
ұсынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынған чкетің күшінде болу мерзімі,
жазылған күнін есептемегенде, әдетте, 10 күннен аспайды.
Банк берушіден (немесе чек ұстаушыдан) чекті қабылдамауына болады,
егерде мынадай жағдайлары анықталса:
-егерде жазумен жазылған сомасы цифрмен көрсетілмеген болса;
-чектің мерзімі өтіп кетсе;
-төлем құжаттарында жасанды жазулардың белгілері бар болса (немесе
түзетулер бар болса);
-чек әр түрлі қолмен және әр түрлі сиямен жазылған болса;
-чектегі қойылған қолда үлгі ретінде қабылданған құжаттардағы қолымен
сәйкес келмесе;
-чектің жабу сомалары жеткілікті болмаса;
-чектің басқа да дефектілері бар болса.
Дефектісі бар чектер чек ұстаушыларға қолхат жазылып қайтарылады.
Чектердің дефектілері табылса, банктің бас бухгалтері ол туралы Клирингтік
палатаға хабарлайды, ал олар ондай чектердің өңделуін тез арада тоқтатады.
Бұндай дефектісі бар чектерге акт жасалады, ол акт төрт данада болады:
Біріншісі- банкте қалса;
екіншісі -көшірмесімен бірге ішкі істер органдарына беріледі;
үшіншісі -Клирингтік палатаға беріледі;
төртіншісі -чекті беруші банкке беріледі.
Мерзімі өтіп кеткен чек кітапшалары пайдаланбауына байланысты чекті
беруші банкке қайтарылады.
Вексель -біржақты сөзсіз орындалатын ақша міндеттемесін қамтитын қатаң
нысанда белгіленген төлем құжаты. Ол жай және аударма болып келеді.
Жай вексель (соло вексель) – талап етуі бойынша немесе белгіленген
мерзімде келешекте вексельде көрсетілген ақша сомасын вексель ұстаушыға
төлейтіні туралы вексель ешқандай талқылауға жатпайтын міндеттемесінен
тұрады.
Аударма вексель (тратта)- вексель берушінің (трассанттың) үшінші
тұлғаға (трассатқа) бірінші вексель ұстаушыға (ремитентке) немес оның
бұйрығы бойынша келешекте белгілі бір уақытта, не ұсынған кезде, вексельде
көрсетілген ақшаны төлейтіні туралы міндеттемесі. Аударма вексель өз
табиғаты бойынша бұйрыққа ұқсас болып келеді.
Вексель құжат мәтініне енгізілген, құжат қай тілде тлдтырылса, онда
сол тілде вексель вексель деп жазылған атауды, белгілі бір ақша сомасын
төлеуге еш нәрсемен негізделмеген бұйрықты; төлеуге тиіс тұлғаның атауы –
тек аударма вексельде, төлеу мерзімін, төлем жасалатын орнын көрсетеді;
кімге немесе кімнің бұйрығы бойынша төлем жасалатындығын, сол тұлғаның
атауын, вексель жасалған күні мен орнын көрсетеді және онда вексельді
берген тұлғаның қолы қойылады.
Жоғарыда көрсетілген талаптар құжатта тұтастай сақталмаса, тек
төмендегі белгіленген жағдайларды қоспағанда, вексельдің күші болмайды.
Төлем мерзімі көрсетілмеген вексель ұсынғанда талап етуі бойынша төленетін
вексель ретінде қарастырылады.
Ерекше нұсқауй болмаған кезде төлем жасаушымен қатар белгіленген орны,
төлем жасау орны және сонымен қатар төлем жасаушының тұратын орны болып
есептелінеді. Вексельдің жасалған орны көрсетілмеген жағдайда вексель
берушінің атымен қатар белгіленген орында қол қойылған болып танылады.
Вексельде пайыздық мөлшерлеме (проценттік ставка) көрсетілуі тиіс,
мұндай нұсқа болмаған жағдайда шартқа қол қойылмаған деп саналады. Пайыздың
есептелген күні көрсетілмесе аударма вексель жасалған күннен бастап
есептелінеді.
Кез келген аударма вексельдің бұйрығы көрсетілмей берілсе де, ол
өзінің индоссаменті арқылы берілуі мүмкін.
Егер вексель беруші аударма вексельде Бұйрыққа емес немесе осыған
ұқсас мағынада сөз жасалса және ол құжат нысанын сақтаса, онда ол қарапайым
цессиямен берілуі мүмкін. Индоссамент вексель берушінің пайдасына, не
вексель бойынша міндетті басқа кез келген адамның пайдасына вексельді
акцептегеніне қарамастан төлем жасаушының пайдасына, жасалуы мүмкін. Бұл
тұлғалар, өз кезегінде, вексельді табыстай алуына болады.
Индоссамент қарапайым, алдан ала ешбір келісім-шарт қойлмаған болып
келеді. Оның шартты жағдайларының бірі шектелетін болса, онда оған қол
қойлмаған, яғни жазылмаған болып есептелінеді.
Индоссамент ұсынушыға бланктік күші бар индоссаент болып табылады.
Индоссамент аударма вексельде қаралған барлық құқықтарды иелік етеді. Егер
индоссамент бланктік болса, онда вексель ұстаушы бланкті өз атына немесе
басқа бір адамның атына толтыра алады; өз кезегінде вексельді банк арқылы
немесе басқа бір адамның атына табыстай алады; бланк толтырмай немесе
индоссамент жасамай-ақ вексельді үшінші адамға бере алады.
Егер басқаша кері шарт болмаса, индоссант акцепт пен төлемге жауап
береді. Ол кейінгі индоссаментке тиым сала алады.; бұл жағдайда вексель
кейінгі табысталған адамдардың пайдасына шешілседе, ол олардың алдында
жауап бермейді.
Қолында аударма векселі бар тұлғаның құқығы үздіксіз бірқатар
индоссамент жасау арқылы негізделсе де, соңғы индоссамент бланктік
болғанымен, заңды аударма вексель ұстаушы тұлға ретінде қарастырылады.
Аударма вексельді төлем мерзімі басталғанға дейін вексель ұстаушы
немесе қолында вексель тұрған қарапайым тұлға да төлем жасаушыға акцептеу
үшін тұрған жерінде ұсына алады.
Егер де төлем жасаушы өзінің келісімі туралы вексель ұстаушыға немесе
қол қойған адамдардың біріне хабарласа, онда ол олардың алдында өз
келісімінің шарттарына сәйкес өз міндеттерін орындаған болып саналады.
Аударма вексель бойынша төлем толықтай немесе вексель сомасының бір бөлігін
аваль арқылы қамтамасыз етуіне болады. Мұндай қамтамасыз етуді үшінші адам
немесе типті вексельге қол қойған адамдардың бірі бере алады.
Аваль аударма вексельде немесе қосымша парақта болады. Аваль берілген
орын көрсетілсе, онда ол жеке актімен де берілуі мүмкін. Ол аваль деп
есептелсін деген сөздермен немесе осындай мағынасы бар белгілі мәтіндегі
формуласымен білдірсе, онда оған аваль берген адам қол қояды. Аваль үшін
төлем жасаушы немесе вексель беруші қолын қоймаған болса, аударма
вексельдің бет жағына авальшінің қойған қолы жеткілікті. Авальда ол кімнің
есебінен берілгені көрсетіледі. Ол көрсетілмеген жағдайда аваль вексель
беруші үшін берілген деп есептелінеді.
Авальші ол үшін аваль берген адаммен бірдей жауап береді. Аударма
вексельге ақы төлей отырып, авальші кепілдік берген адамға қарсы және
аударма вексельге байланысты осы соңғы тұлғаның алдында міндетті адамдарға
қарсы векселден туындайтын құқықтарды иеленеді.
Аударма вексель ақы төлеу үшін ұсынғанда; ұсынғаннан кейін белгілі бір
уақытта; вексель жасалғаннан кейін белгіленген бір күнде берілуі мүмкін.
Тағайындалған өзге мерзімдер немесе төлемнің бір ізді мерзімдерін қамтитын
аударма вексельдер жарамсыз болып табылады. Аударма вексель ұсынған
мерзімінде төленуі тиіс. Ол жасалған күннен бастап бір жылдың ішінде төлем
жасауға ұсынылуы мүмкін. Вексель бреуші аудармалы векселде төлемге
ұсынылатын мерзім белгіленуі мүмкін, бірақ белгіленген мерзімнен бұрын
төленуін талап етуге болмайды. Мұндай жағдайда ұсыну мерзімі осы мерзімнен
бастап жүреді. Ұсынғаннан кейін белгілі бір уақытта жасалған аударма
вексель бойынша төлем мерзімі не акцептелген күнімен, не қарсылық білдірген
күнімен айқындалады. Қарсылық білдіру болмаған жағдайда күні қойылмаған
акцеп акцептантқа қатысты акцептке ұсыну үшін көзделген мерзімнің соңғы
күнінде жасалған болып есептелінеді.
Мерзімі белгілі бір күнге немесе жасалғаннан кейін немесе ұсынғаннан
кейін белгілі бір уақытқа белгіленген аударма вексельді ұстаушы вексельді
төлеу күнінде, не келесі екі жұмыс күнінің бірінде ұсынуға тиіс. Аударма
вексельді есеп айырысу палатасында ұсыну төлемге ұсынғанмен бірдей болып
есептелінеді. Вексель ұстаушы бөліп төлеуден бас тарта алмайды. Бөліп
төленген жағдайда төлем жасаушы мұндай төлем туралы білген болса, онда ол
бұл туралы қолхат беруі тиіс.
Вексель ұстаушы аударма вексель бойынша төлемді мерзімінен бұрын алуға
мәжбүрленбеуі тиіс. Мерзімі келгенге дейін төлем жасауды төлем жасаушы өз
тәуекелділігіне алады.
Егер аударма вексель төлем жасау орнында жүрмейтін валютада төлем
мерзімі келген күніндегі бағам бойынша жергілікті валютамен төленеді. Егер
борышкер төлемнің мерзімін өткізіп алса, онда вексель ұстаушы өз қалауынша
аударма вексель сомасын жергілікті валютада төлеу мерзімі келген бағамен
төлеуді талап ете алады.
Вексель ұстаушылар индоссанттарға қарсы тұрған регресиерге өз құқығын
төлем мерзімі жеткен кезде де және одан бұрын да сата алады:
-акцептен толық немесе ішінара бас тартқан орын алса;
-егер де төлем жасаушы вексельді акцептегені немесе акцептемегеніне
қарамастан банкрот деп танылған болса, онда төлем жасауды тоқтатады, тіптен
оның жағдайын сот анықтамаса да немесе оның мүлкінен өтем алу нәтижесіз
болған жағдайда;
-вексель беруші акцептке жатпайтын, вексель бойынша банкрот деп
танылса.
Вексель бойынша жасалатын төлем мен акцепт үшін жауапты тұлғаға
регрестік талабы вексель бойынша төлем мерзімінен кешіктірілмей ұсынылуы
мүмкін.
Акцепт немесе төлемнен бас тарту факті куәландыратын актімен
расталады.
Вексель беруші аударма векселінің мәнінде көрсеткен ресми қарсылық
білдіруден басқа қарсылық білдірген кезде төлеушінің қолы қойылған
өтінішпен алмастырылуы мүмкін.
Акцептеуге қарсылық акцептке ұсыну үшін белгіленген мерзімдерде
жасалуы керек. Акцептеуге қарсылық білдіру төлемге ұсынудан және төлем
жасамауға тағы да басқа қарсылық білдіруден босатады. Бірақ бұл қарсылық
алдын ала тіркеуден өту керек, онсыз оның күші болмайды.
Егер төленуге жататын аударма вексельдің ісі ойдағыдай еместігі
байқалса, тіпті оның үшінші адам арқылы өтелуі бола тұрса да; немесе
белгілі бір уақыт өткен соң, яғни ұсынылған кезде төленуге жататын вексель
болса да, оның акцептелуіне тиым салынады.
Төлем тапсырмалары онда көрсетілген соманы бенефициардың пайдасына
ақшаны жіберушіге қызмет көрсететін банкалушының ақшаны аударғаны туралы
тапсырмасы болып табылады. Қызмет пен жұмысты және тауарлы-материалдық
құндылықтарды өтеу үшін есеп айырысу кезінде, сондай-ақ қызмет пен тауарға
алдын-ала төлем жасаған кезде, аванстық төлемдер жасаған кезде төлем
тапсырмаларын пайдаланады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы бланкілердегі төлем
тапсырманы ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап етуі
бойынша салынатын салықтың шот-фактуралары және төлемдердің мақсатын
растайтын басқа да құжаттары бірге тапсырылады. Төлем тапсырмалары жазылып
берілген күннен бастап 10 күн бойы күшінде болады (жазылған күні есепке
алынбайды). Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда
ғана орындауға қабылданады. Төлем құжаттарын электрондық түрінде де, қағаз
ретінде де ұсынуы мүмкін. Бұл құжаттардың данасын әрбір банк өздері дербес
анықтайды. Негізінен алғанда, олар екі данада толтырылады, біріншісі банкте
қалдырылады да, оның электрондық көшірмесі бенефициарға жіберіледі, ал
екіншісі иесіне , яғни ақшаны жіберушіге қол қойылып, штамп басылып
қайтарылады.
Төлем тапсырмасын толтыру кезінде келесі реквизиттері (көрсеткіштері)
көрсетіледі:
-төлем тапсырмасының нөмірі;
-төлем тапсырмасының жазылған күні;
-жеке теңестірілген немесе теңдестірілген (идентификацияланған)
коды (ЖТК немесе ИИК)
-жіберуші мен бенефициардың банкі шоттарының нөмірі;
-бенефициардың коды (БК немесе КБе) және жіберушілердің коды (ЖК немесе
КОд) – бұл кодтар екі символдан (белгіден) тұрады: біріншісі-резиденттік
белгісін, ал екіншісі-экономиканың секторын көрсетеді;
-бенефициар-аудару жасалған ақша кезде қаражатын алушы;
-банк-алушы-банк атауы, аударылған ақшада, оның мекен-жайы көрсетіледі;
-бенефициар банкісі-бенефициардың пайдасына келіп түскен ақша қаражатын
қабылдайтын банк жіберушімен жасалған келісім-шарттың негізінде;
-жіберушілердің теңестірілген немесе теңдестірілген (идентификацияланған)
банктік коды (ЖТБК немесе ИИК) – филиаларалық айналымдарының коды (ФАК
немесе МФО);
-төлем арналымының коды – ҚР ҰБ нормативтік-құқықтық актісімен белгіленген
және соның негізінде төлемдерді жүзеге асыратын кодтық белгілер, ал ол үш
символдан (белгілерден) тұрады;
-бюджеттік классификациясының (жіктемесінің) коды – салықтарды кері
қайтаруда қойылатын код;
-валюттелген күні – ақша қаражатын бенефициардың банктік шотына ақша
қаражатын аударған күні төлем жасаушының нысанымен анықталады.
Төлем құжатына кез келген жөндеудің түрін жасауға рұқсат етілмейді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы жасалған келісімдері
бойынша төлем тапсырмалары: жедел мерзімді, мерзімінен бұрын және мерзімі
кейінге қалдырылған болып бөлінуі мүмкін.
Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқалар бойынша жүзеге асырылады:
аванстық төлем, яғни тауар тиелгенге дейін; тауар тиелгеннен кейін, яғни
тауарлар үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі мәмілелер кезіндегі
ішінара төлемдері.
Мерзімінен бұрын немесе мерзімі кейінге қалдырылған төлемдер шарттық
қатынастар аясында тараптардың қаржылық жағдайына зиян келтірмейтіндей етіп
жасалуы керек.
Субъектілер: жеке өздеріне тиесілі қаражатты (зейнетақы, алимент,
жалақы, іс-сапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген азаматтардың
атына; жалақы төлеуге арналған, банк мекемелерінде аударым алушының атын,
оның нөмірін, сондай-ақ егер қаражат шотқа аударылуға тиіс болса, онда ол
орналасқан банктің аты мен нөмірін көрсетеді. Тапсырмаға қаражат
алушылардың тізбесі қоса беріледі, онда кім, қандай мақсаттарға ақша
алатыны көрсетіледі. Байланыс кәсіпорындары кәсіпорындарға жолданған әрбір
аударым алушы бойынша барлық аударымдардың жалпы сомасына төрт дана етіп
жазылатын төлем құжатттары келіп түскеннен кейін төлейді.
Чектермен есеп айырысу. Чек беру төлемді жүзеге асырудың бір тәсілі
болып табылады, онда төлем чек беруші аттас төлем құжатын ұстаушыға беру
жолымен жасайды. Чек беру өз мәні бойынша чекті ұстаушының ақшалай
міндеттемесін орындау болып табылмайды, бірақ ол соны орындау үшін жазылған
болса да. Аталған міндеттемені орындау тек чек бойынша ақшаны алатын кезде
ғана болады.
Чектер жабылатын және жабылмайтын болып бөлінеді. Біріншісі –
депозитттермен қамтылған, ал екіншісі – қамтылмаған болып бөлінеді. Бұл
кезде чектердің төленетіндігі жөнінде банктердің кепілдік беруі мүмкін,
оның ішінде жабылмайтын чектер бойынша да. Чекті қолданумен байланысты банк
пен чек берушінің міндеті мен құқығы, чекті қолдану туралы жасалған келісім-
шарттың негізінен шығады, яғни бұл келісім-шартта, банк өз клиенттеріне чек
берушіге (заңды және жеке тұлға) чегін төлеуді, яғни чек берушінің міндетін
өзіне алады, ал клиенттер өз кезегінде банкі белгілеген (демек чектерді
беру мен пайдалану) ережелерін сақтауға міндетті. Чек ұстаушылардың құқығы
чек берушіден чекті алған кезінен бастап пайда болады. Чектерге, есеп
айырысу шотының төлем құжаттарына қол қою құқығына ие тұлғалар қолдарын
қояды және қолдарында кітапша иесінің нөмірінің таңбасы болуы керек. Чектер
жарамсыз болып қалатындықтан чекте жазылғандарды түзету және өшіруге
болмайды. Егер чекті толтыру кезінде қателіктер жіберілсе, онда чекте және
чектің түбіртегінде қишағынан "бүлінген" деп жазу жазылады, мерзімі
қойылады және кітапша иесінің қолы қойылады.
Чекті чек ұстаушы төлеуге чек жазылған күні қабылдайды және төлеуге
қабылдаған күннің ертеңіне чек ұстаушы арқылы қызмет көрсететін банкке
ұсынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынған чектің күшінде болу мерзімі,
жазылған күнін есептемегенде, әдетте , 10 күннен аспайды.
Банк чек берушіден (немесе чек ұстаушыдан) чекті қабылдамауына болады,
егер де мынадай жағдайлары анықталса:
-егер де жазумен жазылған сомасы цифрмен көрсетілмеген болса;
-чектің мерзімі өтіп кетсе;
-төлем құжаттарында жасанды жазулардың белгілері бар болса;
-чек әртүрлі қолмен және әртүрлі сиямен жазылған болса;
-чектің қорғалу деңгейі оның талабына сай келмесе (қорғалу деңгейі
бестен кем болмауы керек);
-чекте көрсетілген реквизиттер қате болса;
-чектегі қойылған қолда үлгі ретінде қабылданған құжаттардағы қолымен
сәйкес келмесе;
-чектің жабу сомалары жеткілікті болмаса;
-чектің басқа да дефектілері бар болса.
Дефектісі бар чектер чек ұстаушыларға қолхат жазылып қайтарылады.
Чектердің дефектілері табылса, банктің бас бухгалтері ол туралы Клирингтік
палатаға хабарлайды, ал олар ондай чектердің өңделуін тез арада тоқтатады.
Бұндай дефектісі бар чектерге акт жасалады, ол акт төрт данада болады:
біріншісі- банкте қалса;
екіншісі - көшірмесімен бірге ішкі істер органдарына беріледі;
үшіншісі - Клирингтік палатаға беріледі; \
төртіншісі -чекті беруші банкке беріледі.
Мерзімі өтіп кеткен чек кітапшалары пайдаланбауына байланысты чекті
беруші банкке қайтарылады.
Вексель ұстаушы өзінің индоссантын және вексель берушісін акцептемеу
немесе төлем жасайтыны туралы қарсылық білдірген күннен төрт жұмыс күнінің
ішінде шығынсыз айналым деп хабарланған жағдайда,онда оның қабыл алынуы
мүмкін. әрбір индоссант хабарлама алған күннен кейінгі екі жұмыс күнінің
ішінде алдыңғы хабарламаны жібергендердің аттары мен мекен-жайларын көрсете
отырып, өз индоссантына, одан әрі вексель берушіге дейін хабарлауға тиіс.
Жоғарыда аталған мерзімдер алдыңғы хабарлама алынған сәттен бастап жүре
бастайды.
Акцептемеу немесе төлем жасамау туралы қарсылық білдірген жағдайда
нотариус бұл туралы вексель бойынша міндетті барлық адамдарға вексельдегі
не қарсылық білдіруді талап еткен адамдардан алынған мекен-жайларға сәйкес
жазбаша хабарлама жібере отырып, оларға ескерту жасайды. Мұндай хабарлама
жөніндегі шығыстар қарсылық жөніндегі шығындарға қосылады.
Вексель беруші индоссант немесе авальші құжатқа енгізілген және қол
қойылған шығынсыз айналым, қарсылықсыз деген немесе басқалай мағыналас
сөздер арқылы вексель ұстанушыны оның регресс, акцептемеуге немесе төлем
жасамауға қарсылық білдіру құқығын жүзеге асырудан босатады. Бірақ вексель
беруші енгізген сөзге қарамастан, вексель ұстаушы қарсылық білдірсе онда
қарсылық білдіруге байланысты шығындар оның өзіне жатқызылады.
1.2 Шағын кәсіпорындарда ақша қаражаттарының қозғалысы мен ақша айналысы
Қазақстан ТМД елдерінің ішінде бірінші болып, тұрақты әлеуметтік-
экономикалық дамуды қамтамасыз ету, сыртқы қолайсыз факторларға тәуелді
болмау үшін Ұлттық қор құрды.
Бүгінгі күні ұлттық қорда 5,3 миллиард доллар жинақталып отыр. Ұлттық
қорды қоса есептегенде, еліміздің алтын-валюта резервтері, тұтас алғанда,
14 млрд. АҚШ долларына жетті. Бұл 2009 жылмен салыстырғанда 3 еседен астам
өсті деген сөз.
Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің жанындағы Бугалтерлік
есеп және аудит әдістемесі Департаментінің №4 Ақша қаражаттарының
қозғалысы туралы есеп деп аталатын бугалтерлік есеп стандартының бірінші
бабында: Кәсіпорындар мен ұйымдардың, яғни субъектілерді, ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есебін пайдаланушыларды түрлі операциялық
және инвестициялық қаржы қызметі бойынша есепті кезеңдегі ақша
қаражаттарының келіп түсуі, кірістелуі ол қаржылардың жұмсалуы туралы
ақпараттармен қамтамасыз етіп және оларға осы заңды тұлғаның , яғни
субъектінің қаржы жағдайындағы өзгерістерге бағалауына мүмкіндік береді
делінген. Ал осы стандарт екінші бабында: Заңды тұлғалар , субъектілер
(банктер немесе бюджеттік мекемелерден басқа) ақша қаражаттарының қозғаласы
туралы есепті осы стандарттың талаптарына сай жүргізеді және есепті
кезеңдегі қаржы нәтижелері есептемесінің құрамында (яғни сонымен бірге)
тапсырады делінген.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілерде өндірілген өнімді сату
барысында, сондай-ақ материалдық құндылықтарды, негізгі құралдарды,
тауарларды сатып алғанда немесе көрсетілген қызметке және бюджетке немесе
бюджеттен басқа да мекемелерге әртүрлі төлемдерді төлеуге байланысты түрлі
операциялар пайда болады. Әрбір кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе фирма әдетте
бір уақытта өндірілген өнімін сатып немесе қызмет көрсетіп, жабдықтаушы
ретінде болатын болса, екіншіден сол өнімдерді өндіріп шығару үшін қажет
болатын шикізаттар және материалдармен жабдықтайтын жабдықтаушылар алдында
сатып алушы болып табылады. Осындай кәсіпорындар мен ұйымдардың,
фирмалардың арасында алашақ және берешек операциялар көбіне қолма-қол ақша
және қолма-қол ақшасыз төлеу жолы арқылы жүргізіледі. Қолма-қол ақшамен
есеп айырысу Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк-мекемесі белгіленген
ережелер мен тәртіпке сәйкес жүргізілуі тиіс. Ақшалай қаржылармен есеп
айырысу операцияларының бугалтерлік есебін жүргізу мен ұйымдастырудың
мақсаттары мыналар болып табылады:
1.Ақшамен есеп айырысу операцияларын толық және уақытылы дер кезінде
есептеу;
2.Субъектідегі ақшалай қаржылардың түгелдігін және оларды дұрыс,
тиімді пайдалануды бақылау.
3.Есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорынның, ұйымның немесе
фирманың ақшалай кірістері мен шығындарын дұрыс есептеу.
Көптеген шетел басылымдарында ақша айналымы деген ұғым
кездеспейді.2008 -жылдардың орта шеніне дейін ТМД-ға мүше елдерінің
басылымдарында ақша айналымы және ақша айналысы деген ұғымдарға анықтама
беріліп, олар бір-бірінен дәл ажыратылады. Ақша айналысы деп тек қолма-қол
ақша мен қолма-қолсыз ақшаның қозғалысын білдіретін кең ұғым айтылды.
Экономиканың әр үлгісі бұл ұғымдардың мәні мен құрылымын өзгертпей кей
ерекшеліктер енгізді.
Жоспарлы-орталықтанған экономика жағдайында ақша айналымының
ерекшеліктері:
-қолма-қол ақша да, қолма-қол емес ақша да кәсіпорындардың шығаратын
өнімдерін алдын-ала бөлуге қызмет атқаратын. Барлық қоғамдық өнім өндіріс
құралдары мен тұтыну заттары (өнімдер мен қызмет көрсету) түрінде, яғни
бірінші жағдайда материалдық техникалық жабдықтау жүйесі арқылы, ал екінші
жағдайда қоғам мүшелерінің табысына (жалақы, зейнетақы және т.с.с.) сәйкес
мемлекеттік сауда жүйесі арқылы бөлінді.
-мемлекет заңмен ақша айналымын: қолма-қол ақша және қолма-қол емес
ақшаға бөліп, ақша айналымының қай түрі қандай бөлу жүйесіне қызмет
атқаратынын белгіледі. Сөйтіп қолма-қол ақша қозғалысы халықтың ақшалай
табысын бөлуді көрсетсе, ал қолма-қол емес ақша қозғалысы өндіріс құрал-
жабдықтарын бөлуді көрсетті.
-ақша айналымы мемлекеттік жоспарлау жүйесінің объектісі ретінде
дерективалық заңдармен реттелді.
-ақша айналымы біртектес мемлекеттік меншік формасына қызмет көрсетті.
-ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдері мемлекеттік банкте
шоғырланып, оған мембанк бақылау жүргізді.
-мемлекеттік жүйелер алдын ала өнімге баға белгілеумен және
көрсетілген қызметтерге тарифтер бекітумен де шұғылданды.
Ақша айналымы деп қолма-қол және қолма-қол емес түрінде үзіліссіз
қозғалыста жүретін ақша белгілерін айтады. Бұл анықтама ақша айналымының
қазіргі мазмұнына, сай келеді себебі айналымда тек ақша белгілері жүреді.
Ал металл ақша жүйесінде әрі тауар, әрі ақша айналымы ретінде олардың
құны айналымда жүрді. Себебі металл монетаның өз құны өзінде көрсетілген
(номинал) құнына сәйкес келгендіктен ақша құнының қозғалысы тауар құнының
қозғалысы мен бір уақытта жүрді. Сондықтан құн айналымы тауар айналымы мен
ақша айналымын біріктірді.
Қазіргі ақша айналымын құн айналымы деп айтуға болмайды. Оған себеп-
қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша белгілерінің өз құны көрсетілген
құнымен салыстырғанда өте төмен, тіпті жоқ деуге болады. Демек қазір құн
айналымы деп тек тауар айналымын айтуға болады.
Айналыста жүретін тек қолма-қол ақша, ол ақша айналымының тек бір
бөлігі. Демек ақша айналысы деген белгілі бір мезгілде қолма-қол ақшамен
өтелген барлық төлемдер сомасына тең ақша айналымының бір бөлігі. Ал ақша
айналымы деген қолма-қол ақшамен қолма-қол емес ақша белгілерінің тауар
айналымын және тауарсыз төлемдер мен шаруашылықтың есеп айырысуын
қамтамасыз ететін ақшаның қызметі. Сонымен ақша айналымы екі бөліктен:
қолма-қол ақша айналысы және қолма-қол емес ақша айналымынан тұрады.
Қаржыландыру жөнінде қызмет
Қаржылық қызметтен түсетін ақша қаражаты қозғалысының мысалдары
мыналар болып табылады:
1) акциялар эмиссияларынан немесе басқа да борыштық құралдардан түскен
ақшалай түсімдер;
2) субъектінің акцияларын алу немесе сатып алу үшін иегерлерге ақшалай
төлемдер;
3) қамтамасыз етілмеген облигацияларды, қарыздарды, вексельдерді,
қамтамасыз етілген қарыздарды, бетбелгі қағаздары мен ұзақ мерзімді қарыз
қаражатын шығарудан түсетін ақшалай түсімдер;
4) кредитке алынған сомалардан алынған ақшалай өтемдер; және
5) қаржылық жалға алу жөніндегі өтелмеген берешекті азайту үшін жалға
берушінің ақшалай түсімдері.
Операциялық қызметтен алынатын ақшалай қаражаттың қозғалысы жөнінде
деректер беру
Субъект операциялық қызметтен алынатын ақшалай қаражаттың қозғалысы
туралы не мыналарды пайдаланып есеп береді:
1) тікелей әдіс, онда жалпы ақшалай түсімдер мен төлемдердің негізгі
түрлері туралы ақпарат ашылады;
2)жанама әдіс, онда пайда немесе залал монетарлық емес операциялардың,
кейінге қалдырылған немесе есептелген өткен немесе болашақтағы ақшалай
түсімдердің немесе операциялық қызметтен алынатын төлемдердің және
инвестициялық немесе қаржылық қызметтен түсетін ақшалай қаражаттың
қозғалысына байланысты кірістердің немесе шығыстардың баптарының
нәтижесінде түзетіледі.
Жанама әдісті пайдаланған кезде операциялық қызметтен түсетін ақша
қаражатының таза қозғалысы мыналарды ескере отырып, пайданы немесе залалды
түзету жолымен айқындалады:
1) кезең ішіндегі қорлардағы және дебиторлық және кредиторлық
берешектегі өзгерістер;
2) амортизация, бағалау міндеттемелері, мерзімі ұзартылған салықтар,
шетелдік валютадағы операциялардан түскен іске асырылмаған пайда мен залал,
қауымдастырылған ұйымдар мен азшылық үлесінің таратылмаған пайдасы сияқты
монетарлық емес баптар;
3) нәтижесі инвестициялық немесе қаржылық қызметтен түсетін ақша
қаражатының қозғалысы болып табылатын барлық өзге де баптар.
Балама ретінде операцияле қорлардағы өзгерістер мен кезең ішіндегі
операциялық дебиторлық және кредиторлық берешекті көрсету жолымен берілуі
мүмкін.
Тікелей әдісті пайдаланатын субъект Ақша қаражатының қозғалысы туралы
есеп деген ХҚЕС (IAS) 7 ережелерін қолдануға тиіс.
Инвестициялық немесе қаржылық қызметтен түсетін ақша қаражатының
қозғалысы туралы деректер беру
Субъект инвестициялық немесе қаржылық қызметтен туындайтын жалпы
ақшалай түсімдер мен төлемдердің негізгі түрлері туралы ақпаратты бөлек
беруге тиіс. Еншілес кәсіпорындар мен басқа да құрылымдық бөлімшелерді
сатып алу және шығу нәтижесінде туындайтын ақша қаражатының жиынтық
қозғалысы жеке берілуге тиіс және операциялық қызметтен түсетін ақша
қаражатының қозғалысы ретінде сыныпталуға тиіс.
Шетелдік валютадағы ақша қаражатының қозғалысы
Субъект шетелдік валютадағы операциялар нәтижесінде туындайтын ақша
қаражатының қозғалысын шетелдік валютадағы сомаға ақша қаражаты
қозғалысының сол күнгі функционалдық валюта мен шетелдік валюта арасындағы
айырбас бағамды қолдану жолымен субъектінің шетелдік валютадағы,
функционалдық валютадағы операциялары нәтижесінде туындайтын ақша
қаражатының қозғалысын ескеруге тиіс.
Субъект шетелдік еншілес ұйымның ақша қаражатының қозғалысын ақша
қаражаты ағындары күнгі функционалдық валюта мен шетелдік валюта арасындағы
айырбас бағамдары бойынша аударуға тиіс.
Валюталардың айырбас бағамының өзгеруі нәтижесінде туындайтын іске
асырылмаған пайда мен залал ақша қаражатының қозғалысы болып табылмайды.
Солай бола тұрса да, кезеңнің басындағы және аяғындағы ақша қаражатын және
ақша қаражатының баламасын айқындау үшін ақша қаражатының қозғалысы туралы
есепте айырбас бағамның өзгерістерінің шетелдік валютадағы немесе шетелдік
валютада төлеуге жататын ақша қаражатына және ақша қаражатының баламасына
әсерін көрсеткен жөн. Сондықтан субъект кезеңнің аяғындағы ақша қаражатына
және ақша қаражатының баламасын кезеңнің аяғындағы валюталық бағамдарға
қайта санауға тиіс. Субъект алынған іске асырылмаған пайданы немесе залалды
операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтен түскен ақша ағындарынан
бөлек көрсетуге тиіс.
Пайыздар мен дивидендтер
Субъект пайыздар мен дивидендтерден (алынған және төленген) ақшалай
ағындарды жеке ашады, бұл ретте төленген пайыздар өзіне есеп саясатына және
осы Стандарттың 24-бөліміне сәйкес күрделендірілген сомаға қосуға тиіс.
Субъект операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтен түскен ақша
қаражатының қозғалысына ақша ағындарын кезекпен сыныптауға тиіс.
Субъект төленген пайыздарды, алынған пайыздар мен дивидендтерді
операциялық қызметтен түскен ақшалай пайданы немесе залалды анықтаған кезде
қосылады. Балама ретінде субъект төленген пайыздар мен дивидендтерді
тиісінше қаржылық қызметтен түскен ақша қаражатының қозғалысы және
инвестициялық қызметтен түскен ақша қаражатының қозғалысы ретінде сыныптай
алады, себебі олар тиісінше қаржылық ресурстарды тартуға жұмсалатын және
инвестициялық қызметтен кіріс алу болып табылады.
Субъект дивидендтер төлеуді қаржылық қызметтен түскен ақша қаражатының
қозғалысы ретінде сыныптай алады, себебі олар қаржы ресурстарын тартуға
жұмсалатын шығындар болып табылады. Балама ретінде субъект төленген
дивидендтерді операциялық қызметтен түскен ақша қаражатының қозғалысы
ретінде сыныптай алады, себебі мұндай төлемдер операциялық қызмет
шеңберінде түскен ақша қаражатынан жүргізіледі.
Пайдаға салынатын салық
Корпоративтік табыс салығы қазір 20 пайыз жылдық табыстан ұсталынады.
Төлеуге байланысты туындайтын ақша қаражатының қозғалысын субъект жеке
ашуға және мұндай қозғалыс қаржылық қызметке немесе инвестициялық қызметке
нақты байланысты болуы мүмкін жағдайлардан басқа жағдайларда, операциялық
қызметтен түсетін ақша қаражатының қозғалысы ретінде ашылуға тиіс. Ақша
қаражатының салық ағындары бірден астам қызмет түріне жататын болған кезде
субъект төленген салықтардың жалпы сомасын ашуға тиіс.
Ақшалай емес операциялар
Ақша қаражатының қозғалысы туралы есепке субъект ақша қаражатын немесе
ақша қаражатының баламаларын пайдалануды талап етпейтін инвестициялық және
қаржылық операцияларды қамтымайды. Мұндай операцияларды субъект қаржылық
есептердің басқа бөлімінде бұл ашулар субъектінің мұндай инвестициялық және
қаржылық қызметі туралы барлық қолайлы ақпаратты беретіндей ашылуға тиіс.
Инвестициялық және қаржылық қызметтің едәуір бөлігі ол субъектінің
капиталы мен активтерінің құрылымына әсер етсе де, ақша қаражатының
ағымдағы қозғалысына тікелей әсер етпейді. Ақшалай емес операцияларды ақша
қаражатының қозғалысы туралы есептен алып тастау осы есептің мақсатына
жауап береді, себебі бұл баптар ағымдағы кезеңдегі ақша қаражатының
қозғалысына әсер етпейді. Ақшалай емес операциялардың мысалдары мыналар
болып табылады:
1) не өзіне тиісті міндеттемелерді қабылдай отырып не қаржылық жалдау
арқылы активтер сатып алу;
2) субъектінің капиталды шығару арқылы сатып алуы;
3) борыштық міндеттемелерді капиталға аудару.
Ақша қаражаты мен ақша қаражаты баламаларының құрамдас бөліктері
Субъект ақша қаражаты мен олардың баламаларының құрамдас бөліктерін
ашуға және сомаларды ақша қаражатының қозғалысы туралы есепте бухгалтерлік
баланстағы баламалы сомаларымен салыстыруды өзінің есебінде беруге тиіс.
Субъект субъектіде бар, бірақ субъект пайдалану үшін қол жетімсіз ақша
қаражаты мен ақша қаражаты баламаларының едәуір қалдықтарының сомасын ашуға
тиіс. Ашудан басқа субъект осы сомалар бойынша басшылықтың тиісті
түсіндірмесін келтіруге тиіс. Субъектінің пайдалануы шектеулі болуы мүмкін
ақша қаражаты мен ақша қаражаты баламаларының мысалдарының біріне
пайдалануы валюталық немесе қандай да болмасын өзге реттеу заңнамасымен
шектелген қаражатты келтіруге болады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...5
1. Шағын кәсіпорындарда ақша қаражаттарының теориялық аспектілері
1.1 Шағын кәсіпорындарда ақша қаражаттары туралы
түсінік ... ... ... ... .7
1.2 Шағын кәсіпорындарда ақша қаражаттарының қозғалысы мен ақша
айналысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..17
1.3 Халықаралық қаржылық есеп стандарттағы ақша қаражатының негізгі
теориясы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...22
2 КГП ПХВ Ателье шағын кәсіпорынның ақша қаражаттарының бухгалтерлік
есебін ұйымдастыру
2.1 КГП ПХВ Ателье шағын кәсіпорынға жалпы сипаттама және есеп
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 28
2.2 Кәсіпорынның есеп айырысуы және есеп шоттарындағы ақша
қаражаттарының
есебі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...39
2.3 Кәсіпорынның төлем карточкаларындағы және кассадағы қолма-қол ақша
қаражаттының
есеб ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .49
3. Шағын кәсіпорында ақша қаражаттардың аудитін ұйымдастыру және
жетілдіру жолдары
3.1 Төлеу циклі мен ақша қаражаттың шағын кәсіпорындағы аудитінің
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .53
3.2 Қолма-қол ақшаның операциялардың
аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.3 Кәсіпорынын ақша қаражаттарының қозғалысына жүргізілген
аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..67
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...70
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..72
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі Қоғамымыз “Қазақстан -2030”стратегиясында ұзақ
мерзімді мақсат ретінде нарықтық экономиканы дамытуға негізделген
экономикалық өсу, денсаулық сақтау, білім беру, халықтың әл-ауқаты мен
жағдайын көтеру салаларын дамытуды алдына қойған. Қазақстан әлемдік
тауарлар, қызметтер, еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен
технологиялар рыногынын шын мәнінде ажырағысыз да серпінді бөлігіне айналуы
үшін біз бірнеше міндеттерді шешуіміз тиіспіз. Ол міндеттерді бірі-
экономиканың тұрлаулы дамуын жай қамтамасыз етіп , ұстап тұру емес, оның
өсуін басқару. Экономиканың тұрақты дамуы бізге реформалардың әлеуметтік
бағытталығын күшейтуге мүмкіндік береді. -деп айтып кеткен еді
Республикамыздың Президенті Н.Ә.Назарбаев 2010 ж. Қазақстан халқына
арналған Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Жолдауында [1]
Бухгалтерлік есеп және есеп беру мәліметтері шаруашылық жүргізуші
субъектілердің және олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел
басқару үшін, экономикалық жоспарлар жасап, оның орындалуын бақылау үшін
қолданылады.
Қаржылық есептілік, аудиттің маңызды объектісі болып табылады, ол оның
мәліметтерінің дұрыстығын анықтау үшін арналған. Аудит ғылымның жаңа саласы
ретінде пайдаланылып, оның теориялық және практикалық бағыттарын дамыту
қажет етеді.
Соңғы кездерде аудитке арналған шетелдік және отандық жазбалар жарық
көруде. Аудиттің әртүрлі аспектілері бойынша шығармалардың шығуына
қарамастан, аудит жайлы әдебиеттерге сұраныс кемімеуде, әсіресе қаржылық
есептілікті тексеру бойынша аудит методикаларына.
Елімізде халықаралық стандартқа сәйкес жаңа бухгалтерлік есеп
стандартының енгізілуі ел экономикасының дамуына оның әсерін тигізуде. Бұл
еліміздің қазіргі даму кезеңінде, оның шетел инвесторларымен қарым –
қатынастарының нығаю кезеңінде маңызды болып саналады. Сондай -ақ 2007
жылғы 26 желтоқсанда Қазақстан Республикасы президентінің Бухгалтерлік
есеп туралы жарлығы күшіне енді.
Қай кезең болмасын сол кезеңнің өзіне тән ақша түрлері болады.
Субъект шоттарындағы қаражат олардың иелерінің әмірі бойынша есептен
шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты есептен шығаруға
соттың, мемлекеттің, салық қызметінің рұқсатымен және қолданылып жүрген
заңдарда көзделген басқа жағдайларда ғана жол берілуі мүмкін.
Субъектілердің шоттарынан төлем жасау, егер заңдарда өзгеше
көзделмесе, субъектінің басшысы белгілеген кезектілікпен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге
асыруда келесі әдістерді: қолма-қол ақшаны аударуды; төлем тапсырмасын
ұсынуды;чектерді беруді; векселдерді немесе олардың индосаменттері арқылы
беруді; төлем карточкасын беруді; тікелей дебеттік банкі шоттарына
аударуды; тапсырма-талап төлемдерін ұсынуды; инкассалық жарлығын ұсынуды;
республиканың заң актілерімен белгіленген басқа да әдістерін пайдаланылады.
Еліміздің даму кездерінің қай сатыларында болмасын дамудың объективті
экономикалық заңдылықтарын анықтау және ол заңдылықтарды пайдалану
шараларын дұрыс белгілеу үшін есеп жұмыстарын дұрыс ұйымдастырудың маңызы
зор. Қоғамдық даму нәтижесінде бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуына
талаптардың өсіп, міндеттердің артып отырғандығы бухгалтерлік есептің
тарихынан белгілі.
Қазіргі нарықтық экономикаға түбегейлі көшу кезеңінде бухгалтерлік
есепке жүктелетін міндеттер қай кездегіден болмасын күрделі, ауқымды болып
отыр. Өйткені қазіргі қоғамдық дамудың жаңа кезеңіндегі өндіріс құрал-
жабдықтарының мемлекеттік меншіктен ұжымдық және жеке меншіктерге кең етек
алуда. Осыған орай қазіргі кезде мемлекет, субъект және жеке тұлғалар
арасындағы экономикалық және қоғамдық қарым – қатынастар саясаты жаңа сипат
алып отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:ақшалай қаражаттардың кәсіпорынның
жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етуіндегі маңызын анықтау және оларды
басқару стратегиясын жетілдіру.
Дипломдық жұмыстың алға қойылған мақсатына жету үшін келесідей
міндеттерді шешу көзделеді:
- айналым капиталын басқарудағы ақшалай қаржаттарды басқарудың ролін
және оларды басқару әдістерін анықтау;
- кәсіпорынның ақшалай қаражаттарының қозғалысының динамикасын,
қаржылық цикл ұзақтығын анықтау;
- ақшалай ағымдарды басқаруды болжамдау модельдерін пайдаланып,
бухгалтерлік есеп саясатын жетілдірудің кейбір жолдарын ұсыну.
Менің тапсырмам дипломдық жұмысты орындау барысында: шаруашылық
субъектісінің ақша қаражаттарын толық зерттеу. Бұл дипломдық жұмыс үш
бөлімнен тұрады. Олар:
Бірінші бөлімде: ақша қаражаттарының қозғалысы, жалпы сипаттамасы және
ақша айналысының түрлері туралы жазылды.
Екінші бөлімде: КГП ПХВ Ателье шағын кәсіпорынның ақша
қаражаттарының есебін ұйымдастыру қарастырылған.
Үшінші бөлімде: КГП ПХВ Ателье шағын кәсіпорынның ақша
қаражаттарының қозғалысына жүргізілген аудит нәтижесі, кассалық
операцияларды тексеру және ақша ревизиясының аудиті туралы мағлұмат
берілді.
1. Шағын кәсіпорындарда ақша қаражаттарының теориялық аспектілері
1.1 Шағын кәсіпорындарда ақша қаражаттары туралы түсінік
Барлық шаруашылық жүргізуші суъектілер немесе шағын кәсіпорындар өз
ақша қаражаттарын банкі мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және
міндеттемелері бойынша төлемдерін,әдетте, осы мекемелер арқылы ақшасыз
нысанда, ал қажет жағдайда Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің
нормативтік құжаттарымен белгіленген шегінде нақты ақшамен есептеуді жүзеге
асырады. Егер де заңды тұлғалардың арасындағы төлем сомасы 4000 айлық
есептік көрсеткіштен (АЕК) асып түссе,онда олар тек ақшасыз тәртіпте
айырысуларды жүзеге асырадв. Бұл келтірілген мәлімет заңды тұлғалардың
арасындағы әрбір мәміле (контракт,келісімшарт) бойынша шартты түрде
пайдаланылады. Егер де контракт сомасы көрсетілген лимиттен асатын болса,
онда төлем ақшасыз тәртіпте орындалуы керек, тіптен олар жартылай орындалса
да,әрбір төлемнің сомасы 4000АЕК – тен аспауы керек.
Ақша қаражаттарын сақтау үшін заңды және жеке тұлғалар арасында есеп
айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын
ашады. Банк шоттары – бұл банк пен клиенттер арасындағы келісімшарттың
қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де шетелдік валютаменда
жүргізіледі және ол ағымдық, жиынтық және корреспонденттік болып бөлінеді.
Корреспонденттік шоттар-банк шоттары банктер мен ұйымдардың кейбір
операция түрлерін жүзеге асырады.
Ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттары- бұл да банктік
шоттар,бірақ олар жеке және заңды тұлғалар үшін де ашылады.
Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу
үшін субъектіге арнап ағымдағы (есеп айырысу) шоттар ашылуы мүмкін. Ол
сыртқы экономикалық қызметін жүхеге асыратын және өнімін валютаға сататын
субъект үшін ашылады. Аккредитивтер, чек(аванс) кітапшаларының шоттарын
және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және
тиісті операцияларын жүргізу үшін ашады.
Субъект шоттарындағы қаражат олардың иелерінің әмірі бойынша есептен
шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты есептен шығаруға
соттың, мемлекеттің, салық қызметінің рұқсатымен және қолданылып жүрген
заңдарда көзделген басқа жағдайларда ғана жол берілуі мүмкін.
Субъектілердің шоттарынан төлем жасау, егер заңдарда өзгеше
көзделмесе, субъектінің басшысы белгілеген кезектілікпен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге
асыруда келесі әдістерді: қолма-қол ақшаны аударуды; төлем тапсырмасын
ұсынуды; чектерді беруді; векселдерді немесе олардың индосаменттері арқылы
беруді; төлем карточкасын беруді; тікелей дебеттік банкі шоттарына
аударуды; тапсырма-талап төлемдерін ұсынуды; инкассалық жарлығын ұсынуды;
республиканың заң актілерімен белгіленген басқа да әдістерін пайдаланылады.
Ақшасыз есеп айырысудың негізгі нысандары: төлем тапсырма; чек;
вексель; тапсырма-талап төлемдері; кеден мен салық қызметінің органдарының
инкасалық жарлықтары болып табылады.
Төлеуші мен алушылар өзара есеп айырысу нысандарын келісім-шарт
негізінде анықтайды, сондай-ақ олардың арасында болатын талаптары мен
міндеттемелерді зачетқа да жатқыза алады.
Төлем тапсырмалары онда көрсетілген соманы бенефициардың пайдасына
ақшаны жіберушіге қызмет көрсететін банк алушының ақшаны аударғаны туралы
тапсырмасы болып табылады. Қызмет пен жұмысты және тауарлы-материалдық
құндылықтарды өтеу үшін есеп айырысу кезінде, сондай-ақ қызмет пен тауарға
алдын-ала төлем жасаған кезде, аванстық төлемдер жасаған кезде төлем
тапсырмаларын пайдаланады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы банкілердегі төлем
тапсырманы ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап етуі
бойынша салынатынсалықтың шот-фактуралары және төлемдердің мақсатын
растайтын басқа да құжаттары бірге тапсырылады. Төлем тапсырмалары жазылып
берілген күннен бастап 10күн бойы күшінде болады(жазылған күні есепке
алынбайды). Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда
ғана орындауға қабылданады. Төлем құжаттарын электрондық түрінде де, қағаз
түрінде де ұсынуы мүмкін. Бұл құжаттардың данасын әрбір банк өздері дербес
анықтайды. Негізінен алғанда, олар екі данадан толтырылады, біріншісі
банкте қалдырылады да, оның электрондық көшірмесі бенефициарға
жіберіледі,ал екіншісі иесіне, яғни ақшаны жіберушіге қол қойылып, штап
басылып қайтарылады.
Төлем тапсырмасын толтыру кезінде келесі реквизиттері(көрсеткіштері)
көрсетіледі:
-төлем тапсырмасының нөмірі;
-төлем тапсырмасының жазылған күні;
-жеке теңестірілген немесе теңестірілген(идентификацияланған) коды
(ЖТК немесе ИИК);
-жіберуші мен бенефициардың банкі шоттарының нөмірі;
-бенефициардың коды(БК немесе КБе) және жіберушілердің коды(ЖК немесе
КОд) -бұл кодтар екі символдан (белгіден) тұрады: біріншісі -резиденттік
белгісін, ал екіншісі -экономиканың секторын көрсетеді;
-бенефициар – аудару жасалған кезде ақша қаражатын алушы;
-банк-алушы – банк атауы, аударылған ақшада, оның мекен-жайы
көрсетіледі;
-бенефициар банкісі – бенефициардың пайдасына келіп түскен ақша
қаражатын қабылдайтын банк жіберушімен жасалған келісім-шарттың негізінде;
-жіберушілердің теңестірілген немесе теңдестірілген
(идентификацияланған) банктің коды (ЖТБК немесе ИИК)-филиаларалық
айналымдарының коды (ФАК немесе МФО);
-төлем арналымының коды ҚР ҰБ нормативтік-құқықтық актісімен
белгіленген және соның негізінде төлемдерді жүзеге асыратын кодтық
белгілер, ал ол үшін символдан (белгілерлден) тұрады;
-бюджкттік класификацясының (жіктемесінің) коды-салықтарды кері
қайтаруда қойылатын код;
-валюттелген күні-ақша қаражатын бенефициярдың (алушының) банктік
шотына ақша қаражатын аударған күні төлем жасаушының ынтасымен анықталады.
Төлем құжатына кез келген жөндеудің түрін жасауға рұқсат
етілмейді.Шағын кәсіпорындарда арасындағы жасалған келісімдері бойынша
төлем тапсырмалары: жедел мерзімді, мерзімінен бұрын және мерзімі кейінге
қалдырылған болып бөлінуі мүмкін.
Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқалар бойынша жүзеге асырылады:
аванстық төлем, яғни тауар тиелгенге дейін; тауар тиілгеннен кейін, яғни
тауарлар үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; мәмілелер кезіндегі
ішінара төлемдері.
Мерзімінен бұрын немесе мерзімі кейінге қалдырылған төлемдер шарттық
қатынастар арасында тараптардың қаржылық жағдайына зиян келтірмейтіндей
етіп жасалуы керек.
Субъектілер: жеке өздеріне тиесілі қаражатты (зейнетақы, алимент
жалақы, іс-сапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген азаматтардың
атына; жалақы;төлеуге арналған, банк мекемелерінде аударым алушының
атын,оның нөмірін, сондай-ақ егер қаражат шотқа аударылуға тиіс болса, онда
ол орналасқан банктің аты мен нөмірін көрсетеді. Тапсырмаға қаражат
алушылардың тізбесі қоса беріледі, онда кім, қандай мақсаттарға ақша
алатыны көрсетіледі. Байланыс кәсіпорындары кәсіпорындарға жолданған әрбір
аударым алушы бойынша барлық аударымдардың жалпы сомасына төрт дана етіп
жазылатын төлем құжаттары келіп түскеннен кейін төлейді.
Чек беру төлемді жүзеге асырудың бір тәсілі болып табылады, онда чек
беруші аттас төлем құжатын ұстаушыға беру жолымен жасайды. Чек беру өз мәні
бойынша чекті ұстаушының ақшалай міндеттемесін орындау болып табылмайды,
бірақ ол соны орындау үшін жазылған болса да. Аталған міндеттемені орындау
тек чек бойынша ақшаны алатын кезде ғана болады. Чектер жабылатын немесе
жабылмайтын болып бөлінеді. Біріншісі – депозиттермен қамтылған, ал
екіншісі –қамтылмаған болып бөлінеді. Бұл кезде чектердің төленетіндігі
жөнінде банктердің кепілдік беруі мүмкін, оның ішінде жабылмайтын чектер
бойынша да. Чек қолдануға байланысты банк пен чек берушінің міндеті мен
құқығы, чекті қолдану туралы келісім-шарттың негізінен шығады, яғни бұл
келісім-шартта, банкт өз клиенттеріне чек берушіге (заңды және жеке тұлға)
чегін төлеуді, яғни чек беруішінің міндетін өзіне алады, ал клиенттер өз
кезегінде банкі белгілеген (демек чектерді беру мен пайдалану) ережелерін
сақтауға міндетті. Чек ұстаушылардың құқығы чек берушіден чкеті алған
кезінен бастап пайда болады. Чектерге, есеп айырысу шотының төлем
құжаттарына қол қою құқығына ие тұлғалар қолдарын қояды және қолдарында
кітапша иесінің мөрінің таңбасы болуы керек. Чектер жарамсыз болып
қалғандықтан чекте жазылғандарды түзету және өшіруге болмайды. Егер чекті
толтыру кезінде қателіктер жіберілсе, онда чекте және чектің түбіртегінде
қиғашынан бүлінген деп жазу жазылады, мерзімі қойылады және кітапша
иесінің қолы қойылады.
Чекті чек ұстаушы төлеуге чек жазылған күні қабылдайды және төлеуге
қабылдаған күннің ертеңіне чек ұстаушы арқылы қызмет көрсетілетін банкке
ұсынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынған чкетің күшінде болу мерзімі,
жазылған күнін есептемегенде, әдетте, 10 күннен аспайды.
Банк берушіден (немесе чек ұстаушыдан) чекті қабылдамауына болады,
егерде мынадай жағдайлары анықталса:
-егерде жазумен жазылған сомасы цифрмен көрсетілмеген болса;
-чектің мерзімі өтіп кетсе;
-төлем құжаттарында жасанды жазулардың белгілері бар болса (немесе
түзетулер бар болса);
-чек әр түрлі қолмен және әр түрлі сиямен жазылған болса;
-чектегі қойылған қолда үлгі ретінде қабылданған құжаттардағы қолымен
сәйкес келмесе;
-чектің жабу сомалары жеткілікті болмаса;
-чектің басқа да дефектілері бар болса.
Дефектісі бар чектер чек ұстаушыларға қолхат жазылып қайтарылады.
Чектердің дефектілері табылса, банктің бас бухгалтері ол туралы Клирингтік
палатаға хабарлайды, ал олар ондай чектердің өңделуін тез арада тоқтатады.
Бұндай дефектісі бар чектерге акт жасалады, ол акт төрт данада болады:
Біріншісі- банкте қалса;
екіншісі -көшірмесімен бірге ішкі істер органдарына беріледі;
үшіншісі -Клирингтік палатаға беріледі;
төртіншісі -чекті беруші банкке беріледі.
Мерзімі өтіп кеткен чек кітапшалары пайдаланбауына байланысты чекті
беруші банкке қайтарылады.
Вексель -біржақты сөзсіз орындалатын ақша міндеттемесін қамтитын қатаң
нысанда белгіленген төлем құжаты. Ол жай және аударма болып келеді.
Жай вексель (соло вексель) – талап етуі бойынша немесе белгіленген
мерзімде келешекте вексельде көрсетілген ақша сомасын вексель ұстаушыға
төлейтіні туралы вексель ешқандай талқылауға жатпайтын міндеттемесінен
тұрады.
Аударма вексель (тратта)- вексель берушінің (трассанттың) үшінші
тұлғаға (трассатқа) бірінші вексель ұстаушыға (ремитентке) немес оның
бұйрығы бойынша келешекте белгілі бір уақытта, не ұсынған кезде, вексельде
көрсетілген ақшаны төлейтіні туралы міндеттемесі. Аударма вексель өз
табиғаты бойынша бұйрыққа ұқсас болып келеді.
Вексель құжат мәтініне енгізілген, құжат қай тілде тлдтырылса, онда
сол тілде вексель вексель деп жазылған атауды, белгілі бір ақша сомасын
төлеуге еш нәрсемен негізделмеген бұйрықты; төлеуге тиіс тұлғаның атауы –
тек аударма вексельде, төлеу мерзімін, төлем жасалатын орнын көрсетеді;
кімге немесе кімнің бұйрығы бойынша төлем жасалатындығын, сол тұлғаның
атауын, вексель жасалған күні мен орнын көрсетеді және онда вексельді
берген тұлғаның қолы қойылады.
Жоғарыда көрсетілген талаптар құжатта тұтастай сақталмаса, тек
төмендегі белгіленген жағдайларды қоспағанда, вексельдің күші болмайды.
Төлем мерзімі көрсетілмеген вексель ұсынғанда талап етуі бойынша төленетін
вексель ретінде қарастырылады.
Ерекше нұсқауй болмаған кезде төлем жасаушымен қатар белгіленген орны,
төлем жасау орны және сонымен қатар төлем жасаушының тұратын орны болып
есептелінеді. Вексельдің жасалған орны көрсетілмеген жағдайда вексель
берушінің атымен қатар белгіленген орында қол қойылған болып танылады.
Вексельде пайыздық мөлшерлеме (проценттік ставка) көрсетілуі тиіс,
мұндай нұсқа болмаған жағдайда шартқа қол қойылмаған деп саналады. Пайыздың
есептелген күні көрсетілмесе аударма вексель жасалған күннен бастап
есептелінеді.
Кез келген аударма вексельдің бұйрығы көрсетілмей берілсе де, ол
өзінің индоссаменті арқылы берілуі мүмкін.
Егер вексель беруші аударма вексельде Бұйрыққа емес немесе осыған
ұқсас мағынада сөз жасалса және ол құжат нысанын сақтаса, онда ол қарапайым
цессиямен берілуі мүмкін. Индоссамент вексель берушінің пайдасына, не
вексель бойынша міндетті басқа кез келген адамның пайдасына вексельді
акцептегеніне қарамастан төлем жасаушының пайдасына, жасалуы мүмкін. Бұл
тұлғалар, өз кезегінде, вексельді табыстай алуына болады.
Индоссамент қарапайым, алдан ала ешбір келісім-шарт қойлмаған болып
келеді. Оның шартты жағдайларының бірі шектелетін болса, онда оған қол
қойлмаған, яғни жазылмаған болып есептелінеді.
Индоссамент ұсынушыға бланктік күші бар индоссаент болып табылады.
Индоссамент аударма вексельде қаралған барлық құқықтарды иелік етеді. Егер
индоссамент бланктік болса, онда вексель ұстаушы бланкті өз атына немесе
басқа бір адамның атына толтыра алады; өз кезегінде вексельді банк арқылы
немесе басқа бір адамның атына табыстай алады; бланк толтырмай немесе
индоссамент жасамай-ақ вексельді үшінші адамға бере алады.
Егер басқаша кері шарт болмаса, индоссант акцепт пен төлемге жауап
береді. Ол кейінгі индоссаментке тиым сала алады.; бұл жағдайда вексель
кейінгі табысталған адамдардың пайдасына шешілседе, ол олардың алдында
жауап бермейді.
Қолында аударма векселі бар тұлғаның құқығы үздіксіз бірқатар
индоссамент жасау арқылы негізделсе де, соңғы индоссамент бланктік
болғанымен, заңды аударма вексель ұстаушы тұлға ретінде қарастырылады.
Аударма вексельді төлем мерзімі басталғанға дейін вексель ұстаушы
немесе қолында вексель тұрған қарапайым тұлға да төлем жасаушыға акцептеу
үшін тұрған жерінде ұсына алады.
Егер де төлем жасаушы өзінің келісімі туралы вексель ұстаушыға немесе
қол қойған адамдардың біріне хабарласа, онда ол олардың алдында өз
келісімінің шарттарына сәйкес өз міндеттерін орындаған болып саналады.
Аударма вексель бойынша төлем толықтай немесе вексель сомасының бір бөлігін
аваль арқылы қамтамасыз етуіне болады. Мұндай қамтамасыз етуді үшінші адам
немесе типті вексельге қол қойған адамдардың бірі бере алады.
Аваль аударма вексельде немесе қосымша парақта болады. Аваль берілген
орын көрсетілсе, онда ол жеке актімен де берілуі мүмкін. Ол аваль деп
есептелсін деген сөздермен немесе осындай мағынасы бар белгілі мәтіндегі
формуласымен білдірсе, онда оған аваль берген адам қол қояды. Аваль үшін
төлем жасаушы немесе вексель беруші қолын қоймаған болса, аударма
вексельдің бет жағына авальшінің қойған қолы жеткілікті. Авальда ол кімнің
есебінен берілгені көрсетіледі. Ол көрсетілмеген жағдайда аваль вексель
беруші үшін берілген деп есептелінеді.
Авальші ол үшін аваль берген адаммен бірдей жауап береді. Аударма
вексельге ақы төлей отырып, авальші кепілдік берген адамға қарсы және
аударма вексельге байланысты осы соңғы тұлғаның алдында міндетті адамдарға
қарсы векселден туындайтын құқықтарды иеленеді.
Аударма вексель ақы төлеу үшін ұсынғанда; ұсынғаннан кейін белгілі бір
уақытта; вексель жасалғаннан кейін белгіленген бір күнде берілуі мүмкін.
Тағайындалған өзге мерзімдер немесе төлемнің бір ізді мерзімдерін қамтитын
аударма вексельдер жарамсыз болып табылады. Аударма вексель ұсынған
мерзімінде төленуі тиіс. Ол жасалған күннен бастап бір жылдың ішінде төлем
жасауға ұсынылуы мүмкін. Вексель бреуші аудармалы векселде төлемге
ұсынылатын мерзім белгіленуі мүмкін, бірақ белгіленген мерзімнен бұрын
төленуін талап етуге болмайды. Мұндай жағдайда ұсыну мерзімі осы мерзімнен
бастап жүреді. Ұсынғаннан кейін белгілі бір уақытта жасалған аударма
вексель бойынша төлем мерзімі не акцептелген күнімен, не қарсылық білдірген
күнімен айқындалады. Қарсылық білдіру болмаған жағдайда күні қойылмаған
акцеп акцептантқа қатысты акцептке ұсыну үшін көзделген мерзімнің соңғы
күнінде жасалған болып есептелінеді.
Мерзімі белгілі бір күнге немесе жасалғаннан кейін немесе ұсынғаннан
кейін белгілі бір уақытқа белгіленген аударма вексельді ұстаушы вексельді
төлеу күнінде, не келесі екі жұмыс күнінің бірінде ұсынуға тиіс. Аударма
вексельді есеп айырысу палатасында ұсыну төлемге ұсынғанмен бірдей болып
есептелінеді. Вексель ұстаушы бөліп төлеуден бас тарта алмайды. Бөліп
төленген жағдайда төлем жасаушы мұндай төлем туралы білген болса, онда ол
бұл туралы қолхат беруі тиіс.
Вексель ұстаушы аударма вексель бойынша төлемді мерзімінен бұрын алуға
мәжбүрленбеуі тиіс. Мерзімі келгенге дейін төлем жасауды төлем жасаушы өз
тәуекелділігіне алады.
Егер аударма вексель төлем жасау орнында жүрмейтін валютада төлем
мерзімі келген күніндегі бағам бойынша жергілікті валютамен төленеді. Егер
борышкер төлемнің мерзімін өткізіп алса, онда вексель ұстаушы өз қалауынша
аударма вексель сомасын жергілікті валютада төлеу мерзімі келген бағамен
төлеуді талап ете алады.
Вексель ұстаушылар индоссанттарға қарсы тұрған регресиерге өз құқығын
төлем мерзімі жеткен кезде де және одан бұрын да сата алады:
-акцептен толық немесе ішінара бас тартқан орын алса;
-егер де төлем жасаушы вексельді акцептегені немесе акцептемегеніне
қарамастан банкрот деп танылған болса, онда төлем жасауды тоқтатады, тіптен
оның жағдайын сот анықтамаса да немесе оның мүлкінен өтем алу нәтижесіз
болған жағдайда;
-вексель беруші акцептке жатпайтын, вексель бойынша банкрот деп
танылса.
Вексель бойынша жасалатын төлем мен акцепт үшін жауапты тұлғаға
регрестік талабы вексель бойынша төлем мерзімінен кешіктірілмей ұсынылуы
мүмкін.
Акцепт немесе төлемнен бас тарту факті куәландыратын актімен
расталады.
Вексель беруші аударма векселінің мәнінде көрсеткен ресми қарсылық
білдіруден басқа қарсылық білдірген кезде төлеушінің қолы қойылған
өтінішпен алмастырылуы мүмкін.
Акцептеуге қарсылық акцептке ұсыну үшін белгіленген мерзімдерде
жасалуы керек. Акцептеуге қарсылық білдіру төлемге ұсынудан және төлем
жасамауға тағы да басқа қарсылық білдіруден босатады. Бірақ бұл қарсылық
алдын ала тіркеуден өту керек, онсыз оның күші болмайды.
Егер төленуге жататын аударма вексельдің ісі ойдағыдай еместігі
байқалса, тіпті оның үшінші адам арқылы өтелуі бола тұрса да; немесе
белгілі бір уақыт өткен соң, яғни ұсынылған кезде төленуге жататын вексель
болса да, оның акцептелуіне тиым салынады.
Төлем тапсырмалары онда көрсетілген соманы бенефициардың пайдасына
ақшаны жіберушіге қызмет көрсететін банкалушының ақшаны аударғаны туралы
тапсырмасы болып табылады. Қызмет пен жұмысты және тауарлы-материалдық
құндылықтарды өтеу үшін есеп айырысу кезінде, сондай-ақ қызмет пен тауарға
алдын-ала төлем жасаған кезде, аванстық төлемдер жасаған кезде төлем
тапсырмаларын пайдаланады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысандағы бланкілердегі төлем
тапсырманы ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап етуі
бойынша салынатын салықтың шот-фактуралары және төлемдердің мақсатын
растайтын басқа да құжаттары бірге тапсырылады. Төлем тапсырмалары жазылып
берілген күннен бастап 10 күн бойы күшінде болады (жазылған күні есепке
алынбайды). Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда
ғана орындауға қабылданады. Төлем құжаттарын электрондық түрінде де, қағаз
ретінде де ұсынуы мүмкін. Бұл құжаттардың данасын әрбір банк өздері дербес
анықтайды. Негізінен алғанда, олар екі данада толтырылады, біріншісі банкте
қалдырылады да, оның электрондық көшірмесі бенефициарға жіберіледі, ал
екіншісі иесіне , яғни ақшаны жіберушіге қол қойылып, штамп басылып
қайтарылады.
Төлем тапсырмасын толтыру кезінде келесі реквизиттері (көрсеткіштері)
көрсетіледі:
-төлем тапсырмасының нөмірі;
-төлем тапсырмасының жазылған күні;
-жеке теңестірілген немесе теңдестірілген (идентификацияланған)
коды (ЖТК немесе ИИК)
-жіберуші мен бенефициардың банкі шоттарының нөмірі;
-бенефициардың коды (БК немесе КБе) және жіберушілердің коды (ЖК немесе
КОд) – бұл кодтар екі символдан (белгіден) тұрады: біріншісі-резиденттік
белгісін, ал екіншісі-экономиканың секторын көрсетеді;
-бенефициар-аудару жасалған ақша кезде қаражатын алушы;
-банк-алушы-банк атауы, аударылған ақшада, оның мекен-жайы көрсетіледі;
-бенефициар банкісі-бенефициардың пайдасына келіп түскен ақша қаражатын
қабылдайтын банк жіберушімен жасалған келісім-шарттың негізінде;
-жіберушілердің теңестірілген немесе теңдестірілген (идентификацияланған)
банктік коды (ЖТБК немесе ИИК) – филиаларалық айналымдарының коды (ФАК
немесе МФО);
-төлем арналымының коды – ҚР ҰБ нормативтік-құқықтық актісімен белгіленген
және соның негізінде төлемдерді жүзеге асыратын кодтық белгілер, ал ол үш
символдан (белгілерден) тұрады;
-бюджеттік классификациясының (жіктемесінің) коды – салықтарды кері
қайтаруда қойылатын код;
-валюттелген күні – ақша қаражатын бенефициардың банктік шотына ақша
қаражатын аударған күні төлем жасаушының нысанымен анықталады.
Төлем құжатына кез келген жөндеудің түрін жасауға рұқсат етілмейді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы жасалған келісімдері
бойынша төлем тапсырмалары: жедел мерзімді, мерзімінен бұрын және мерзімі
кейінге қалдырылған болып бөлінуі мүмкін.
Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқалар бойынша жүзеге асырылады:
аванстық төлем, яғни тауар тиелгенге дейін; тауар тиелгеннен кейін, яғни
тауарлар үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі мәмілелер кезіндегі
ішінара төлемдері.
Мерзімінен бұрын немесе мерзімі кейінге қалдырылған төлемдер шарттық
қатынастар аясында тараптардың қаржылық жағдайына зиян келтірмейтіндей етіп
жасалуы керек.
Субъектілер: жеке өздеріне тиесілі қаражатты (зейнетақы, алимент,
жалақы, іс-сапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген азаматтардың
атына; жалақы төлеуге арналған, банк мекемелерінде аударым алушының атын,
оның нөмірін, сондай-ақ егер қаражат шотқа аударылуға тиіс болса, онда ол
орналасқан банктің аты мен нөмірін көрсетеді. Тапсырмаға қаражат
алушылардың тізбесі қоса беріледі, онда кім, қандай мақсаттарға ақша
алатыны көрсетіледі. Байланыс кәсіпорындары кәсіпорындарға жолданған әрбір
аударым алушы бойынша барлық аударымдардың жалпы сомасына төрт дана етіп
жазылатын төлем құжатттары келіп түскеннен кейін төлейді.
Чектермен есеп айырысу. Чек беру төлемді жүзеге асырудың бір тәсілі
болып табылады, онда төлем чек беруші аттас төлем құжатын ұстаушыға беру
жолымен жасайды. Чек беру өз мәні бойынша чекті ұстаушының ақшалай
міндеттемесін орындау болып табылмайды, бірақ ол соны орындау үшін жазылған
болса да. Аталған міндеттемені орындау тек чек бойынша ақшаны алатын кезде
ғана болады.
Чектер жабылатын және жабылмайтын болып бөлінеді. Біріншісі –
депозитттермен қамтылған, ал екіншісі – қамтылмаған болып бөлінеді. Бұл
кезде чектердің төленетіндігі жөнінде банктердің кепілдік беруі мүмкін,
оның ішінде жабылмайтын чектер бойынша да. Чекті қолданумен байланысты банк
пен чек берушінің міндеті мен құқығы, чекті қолдану туралы жасалған келісім-
шарттың негізінен шығады, яғни бұл келісім-шартта, банк өз клиенттеріне чек
берушіге (заңды және жеке тұлға) чегін төлеуді, яғни чек берушінің міндетін
өзіне алады, ал клиенттер өз кезегінде банкі белгілеген (демек чектерді
беру мен пайдалану) ережелерін сақтауға міндетті. Чек ұстаушылардың құқығы
чек берушіден чекті алған кезінен бастап пайда болады. Чектерге, есеп
айырысу шотының төлем құжаттарына қол қою құқығына ие тұлғалар қолдарын
қояды және қолдарында кітапша иесінің нөмірінің таңбасы болуы керек. Чектер
жарамсыз болып қалатындықтан чекте жазылғандарды түзету және өшіруге
болмайды. Егер чекті толтыру кезінде қателіктер жіберілсе, онда чекте және
чектің түбіртегінде қишағынан "бүлінген" деп жазу жазылады, мерзімі
қойылады және кітапша иесінің қолы қойылады.
Чекті чек ұстаушы төлеуге чек жазылған күні қабылдайды және төлеуге
қабылдаған күннің ертеңіне чек ұстаушы арқылы қызмет көрсететін банкке
ұсынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынған чектің күшінде болу мерзімі,
жазылған күнін есептемегенде, әдетте , 10 күннен аспайды.
Банк чек берушіден (немесе чек ұстаушыдан) чекті қабылдамауына болады,
егер де мынадай жағдайлары анықталса:
-егер де жазумен жазылған сомасы цифрмен көрсетілмеген болса;
-чектің мерзімі өтіп кетсе;
-төлем құжаттарында жасанды жазулардың белгілері бар болса;
-чек әртүрлі қолмен және әртүрлі сиямен жазылған болса;
-чектің қорғалу деңгейі оның талабына сай келмесе (қорғалу деңгейі
бестен кем болмауы керек);
-чекте көрсетілген реквизиттер қате болса;
-чектегі қойылған қолда үлгі ретінде қабылданған құжаттардағы қолымен
сәйкес келмесе;
-чектің жабу сомалары жеткілікті болмаса;
-чектің басқа да дефектілері бар болса.
Дефектісі бар чектер чек ұстаушыларға қолхат жазылып қайтарылады.
Чектердің дефектілері табылса, банктің бас бухгалтері ол туралы Клирингтік
палатаға хабарлайды, ал олар ондай чектердің өңделуін тез арада тоқтатады.
Бұндай дефектісі бар чектерге акт жасалады, ол акт төрт данада болады:
біріншісі- банкте қалса;
екіншісі - көшірмесімен бірге ішкі істер органдарына беріледі;
үшіншісі - Клирингтік палатаға беріледі; \
төртіншісі -чекті беруші банкке беріледі.
Мерзімі өтіп кеткен чек кітапшалары пайдаланбауына байланысты чекті
беруші банкке қайтарылады.
Вексель ұстаушы өзінің индоссантын және вексель берушісін акцептемеу
немесе төлем жасайтыны туралы қарсылық білдірген күннен төрт жұмыс күнінің
ішінде шығынсыз айналым деп хабарланған жағдайда,онда оның қабыл алынуы
мүмкін. әрбір индоссант хабарлама алған күннен кейінгі екі жұмыс күнінің
ішінде алдыңғы хабарламаны жібергендердің аттары мен мекен-жайларын көрсете
отырып, өз индоссантына, одан әрі вексель берушіге дейін хабарлауға тиіс.
Жоғарыда аталған мерзімдер алдыңғы хабарлама алынған сәттен бастап жүре
бастайды.
Акцептемеу немесе төлем жасамау туралы қарсылық білдірген жағдайда
нотариус бұл туралы вексель бойынша міндетті барлық адамдарға вексельдегі
не қарсылық білдіруді талап еткен адамдардан алынған мекен-жайларға сәйкес
жазбаша хабарлама жібере отырып, оларға ескерту жасайды. Мұндай хабарлама
жөніндегі шығыстар қарсылық жөніндегі шығындарға қосылады.
Вексель беруші индоссант немесе авальші құжатқа енгізілген және қол
қойылған шығынсыз айналым, қарсылықсыз деген немесе басқалай мағыналас
сөздер арқылы вексель ұстанушыны оның регресс, акцептемеуге немесе төлем
жасамауға қарсылық білдіру құқығын жүзеге асырудан босатады. Бірақ вексель
беруші енгізген сөзге қарамастан, вексель ұстаушы қарсылық білдірсе онда
қарсылық білдіруге байланысты шығындар оның өзіне жатқызылады.
1.2 Шағын кәсіпорындарда ақша қаражаттарының қозғалысы мен ақша айналысы
Қазақстан ТМД елдерінің ішінде бірінші болып, тұрақты әлеуметтік-
экономикалық дамуды қамтамасыз ету, сыртқы қолайсыз факторларға тәуелді
болмау үшін Ұлттық қор құрды.
Бүгінгі күні ұлттық қорда 5,3 миллиард доллар жинақталып отыр. Ұлттық
қорды қоса есептегенде, еліміздің алтын-валюта резервтері, тұтас алғанда,
14 млрд. АҚШ долларына жетті. Бұл 2009 жылмен салыстырғанда 3 еседен астам
өсті деген сөз.
Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің жанындағы Бугалтерлік
есеп және аудит әдістемесі Департаментінің №4 Ақша қаражаттарының
қозғалысы туралы есеп деп аталатын бугалтерлік есеп стандартының бірінші
бабында: Кәсіпорындар мен ұйымдардың, яғни субъектілерді, ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есебін пайдаланушыларды түрлі операциялық
және инвестициялық қаржы қызметі бойынша есепті кезеңдегі ақша
қаражаттарының келіп түсуі, кірістелуі ол қаржылардың жұмсалуы туралы
ақпараттармен қамтамасыз етіп және оларға осы заңды тұлғаның , яғни
субъектінің қаржы жағдайындағы өзгерістерге бағалауына мүмкіндік береді
делінген. Ал осы стандарт екінші бабында: Заңды тұлғалар , субъектілер
(банктер немесе бюджеттік мекемелерден басқа) ақша қаражаттарының қозғаласы
туралы есепті осы стандарттың талаптарына сай жүргізеді және есепті
кезеңдегі қаржы нәтижелері есептемесінің құрамында (яғни сонымен бірге)
тапсырады делінген.
Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілерде өндірілген өнімді сату
барысында, сондай-ақ материалдық құндылықтарды, негізгі құралдарды,
тауарларды сатып алғанда немесе көрсетілген қызметке және бюджетке немесе
бюджеттен басқа да мекемелерге әртүрлі төлемдерді төлеуге байланысты түрлі
операциялар пайда болады. Әрбір кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе фирма әдетте
бір уақытта өндірілген өнімін сатып немесе қызмет көрсетіп, жабдықтаушы
ретінде болатын болса, екіншіден сол өнімдерді өндіріп шығару үшін қажет
болатын шикізаттар және материалдармен жабдықтайтын жабдықтаушылар алдында
сатып алушы болып табылады. Осындай кәсіпорындар мен ұйымдардың,
фирмалардың арасында алашақ және берешек операциялар көбіне қолма-қол ақша
және қолма-қол ақшасыз төлеу жолы арқылы жүргізіледі. Қолма-қол ақшамен
есеп айырысу Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк-мекемесі белгіленген
ережелер мен тәртіпке сәйкес жүргізілуі тиіс. Ақшалай қаржылармен есеп
айырысу операцияларының бугалтерлік есебін жүргізу мен ұйымдастырудың
мақсаттары мыналар болып табылады:
1.Ақшамен есеп айырысу операцияларын толық және уақытылы дер кезінде
есептеу;
2.Субъектідегі ақшалай қаржылардың түгелдігін және оларды дұрыс,
тиімді пайдалануды бақылау.
3.Есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорынның, ұйымның немесе
фирманың ақшалай кірістері мен шығындарын дұрыс есептеу.
Көптеген шетел басылымдарында ақша айналымы деген ұғым
кездеспейді.2008 -жылдардың орта шеніне дейін ТМД-ға мүше елдерінің
басылымдарында ақша айналымы және ақша айналысы деген ұғымдарға анықтама
беріліп, олар бір-бірінен дәл ажыратылады. Ақша айналысы деп тек қолма-қол
ақша мен қолма-қолсыз ақшаның қозғалысын білдіретін кең ұғым айтылды.
Экономиканың әр үлгісі бұл ұғымдардың мәні мен құрылымын өзгертпей кей
ерекшеліктер енгізді.
Жоспарлы-орталықтанған экономика жағдайында ақша айналымының
ерекшеліктері:
-қолма-қол ақша да, қолма-қол емес ақша да кәсіпорындардың шығаратын
өнімдерін алдын-ала бөлуге қызмет атқаратын. Барлық қоғамдық өнім өндіріс
құралдары мен тұтыну заттары (өнімдер мен қызмет көрсету) түрінде, яғни
бірінші жағдайда материалдық техникалық жабдықтау жүйесі арқылы, ал екінші
жағдайда қоғам мүшелерінің табысына (жалақы, зейнетақы және т.с.с.) сәйкес
мемлекеттік сауда жүйесі арқылы бөлінді.
-мемлекет заңмен ақша айналымын: қолма-қол ақша және қолма-қол емес
ақшаға бөліп, ақша айналымының қай түрі қандай бөлу жүйесіне қызмет
атқаратынын белгіледі. Сөйтіп қолма-қол ақша қозғалысы халықтың ақшалай
табысын бөлуді көрсетсе, ал қолма-қол емес ақша қозғалысы өндіріс құрал-
жабдықтарын бөлуді көрсетті.
-ақша айналымы мемлекеттік жоспарлау жүйесінің объектісі ретінде
дерективалық заңдармен реттелді.
-ақша айналымы біртектес мемлекеттік меншік формасына қызмет көрсетті.
-ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдері мемлекеттік банкте
шоғырланып, оған мембанк бақылау жүргізді.
-мемлекеттік жүйелер алдын ала өнімге баға белгілеумен және
көрсетілген қызметтерге тарифтер бекітумен де шұғылданды.
Ақша айналымы деп қолма-қол және қолма-қол емес түрінде үзіліссіз
қозғалыста жүретін ақша белгілерін айтады. Бұл анықтама ақша айналымының
қазіргі мазмұнына, сай келеді себебі айналымда тек ақша белгілері жүреді.
Ал металл ақша жүйесінде әрі тауар, әрі ақша айналымы ретінде олардың
құны айналымда жүрді. Себебі металл монетаның өз құны өзінде көрсетілген
(номинал) құнына сәйкес келгендіктен ақша құнының қозғалысы тауар құнының
қозғалысы мен бір уақытта жүрді. Сондықтан құн айналымы тауар айналымы мен
ақша айналымын біріктірді.
Қазіргі ақша айналымын құн айналымы деп айтуға болмайды. Оған себеп-
қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша белгілерінің өз құны көрсетілген
құнымен салыстырғанда өте төмен, тіпті жоқ деуге болады. Демек қазір құн
айналымы деп тек тауар айналымын айтуға болады.
Айналыста жүретін тек қолма-қол ақша, ол ақша айналымының тек бір
бөлігі. Демек ақша айналысы деген белгілі бір мезгілде қолма-қол ақшамен
өтелген барлық төлемдер сомасына тең ақша айналымының бір бөлігі. Ал ақша
айналымы деген қолма-қол ақшамен қолма-қол емес ақша белгілерінің тауар
айналымын және тауарсыз төлемдер мен шаруашылықтың есеп айырысуын
қамтамасыз ететін ақшаның қызметі. Сонымен ақша айналымы екі бөліктен:
қолма-қол ақша айналысы және қолма-қол емес ақша айналымынан тұрады.
Қаржыландыру жөнінде қызмет
Қаржылық қызметтен түсетін ақша қаражаты қозғалысының мысалдары
мыналар болып табылады:
1) акциялар эмиссияларынан немесе басқа да борыштық құралдардан түскен
ақшалай түсімдер;
2) субъектінің акцияларын алу немесе сатып алу үшін иегерлерге ақшалай
төлемдер;
3) қамтамасыз етілмеген облигацияларды, қарыздарды, вексельдерді,
қамтамасыз етілген қарыздарды, бетбелгі қағаздары мен ұзақ мерзімді қарыз
қаражатын шығарудан түсетін ақшалай түсімдер;
4) кредитке алынған сомалардан алынған ақшалай өтемдер; және
5) қаржылық жалға алу жөніндегі өтелмеген берешекті азайту үшін жалға
берушінің ақшалай түсімдері.
Операциялық қызметтен алынатын ақшалай қаражаттың қозғалысы жөнінде
деректер беру
Субъект операциялық қызметтен алынатын ақшалай қаражаттың қозғалысы
туралы не мыналарды пайдаланып есеп береді:
1) тікелей әдіс, онда жалпы ақшалай түсімдер мен төлемдердің негізгі
түрлері туралы ақпарат ашылады;
2)жанама әдіс, онда пайда немесе залал монетарлық емес операциялардың,
кейінге қалдырылған немесе есептелген өткен немесе болашақтағы ақшалай
түсімдердің немесе операциялық қызметтен алынатын төлемдердің және
инвестициялық немесе қаржылық қызметтен түсетін ақшалай қаражаттың
қозғалысына байланысты кірістердің немесе шығыстардың баптарының
нәтижесінде түзетіледі.
Жанама әдісті пайдаланған кезде операциялық қызметтен түсетін ақша
қаражатының таза қозғалысы мыналарды ескере отырып, пайданы немесе залалды
түзету жолымен айқындалады:
1) кезең ішіндегі қорлардағы және дебиторлық және кредиторлық
берешектегі өзгерістер;
2) амортизация, бағалау міндеттемелері, мерзімі ұзартылған салықтар,
шетелдік валютадағы операциялардан түскен іске асырылмаған пайда мен залал,
қауымдастырылған ұйымдар мен азшылық үлесінің таратылмаған пайдасы сияқты
монетарлық емес баптар;
3) нәтижесі инвестициялық немесе қаржылық қызметтен түсетін ақша
қаражатының қозғалысы болып табылатын барлық өзге де баптар.
Балама ретінде операцияле қорлардағы өзгерістер мен кезең ішіндегі
операциялық дебиторлық және кредиторлық берешекті көрсету жолымен берілуі
мүмкін.
Тікелей әдісті пайдаланатын субъект Ақша қаражатының қозғалысы туралы
есеп деген ХҚЕС (IAS) 7 ережелерін қолдануға тиіс.
Инвестициялық немесе қаржылық қызметтен түсетін ақша қаражатының
қозғалысы туралы деректер беру
Субъект инвестициялық немесе қаржылық қызметтен туындайтын жалпы
ақшалай түсімдер мен төлемдердің негізгі түрлері туралы ақпаратты бөлек
беруге тиіс. Еншілес кәсіпорындар мен басқа да құрылымдық бөлімшелерді
сатып алу және шығу нәтижесінде туындайтын ақша қаражатының жиынтық
қозғалысы жеке берілуге тиіс және операциялық қызметтен түсетін ақша
қаражатының қозғалысы ретінде сыныпталуға тиіс.
Шетелдік валютадағы ақша қаражатының қозғалысы
Субъект шетелдік валютадағы операциялар нәтижесінде туындайтын ақша
қаражатының қозғалысын шетелдік валютадағы сомаға ақша қаражаты
қозғалысының сол күнгі функционалдық валюта мен шетелдік валюта арасындағы
айырбас бағамды қолдану жолымен субъектінің шетелдік валютадағы,
функционалдық валютадағы операциялары нәтижесінде туындайтын ақша
қаражатының қозғалысын ескеруге тиіс.
Субъект шетелдік еншілес ұйымның ақша қаражатының қозғалысын ақша
қаражаты ағындары күнгі функционалдық валюта мен шетелдік валюта арасындағы
айырбас бағамдары бойынша аударуға тиіс.
Валюталардың айырбас бағамының өзгеруі нәтижесінде туындайтын іске
асырылмаған пайда мен залал ақша қаражатының қозғалысы болып табылмайды.
Солай бола тұрса да, кезеңнің басындағы және аяғындағы ақша қаражатын және
ақша қаражатының баламасын айқындау үшін ақша қаражатының қозғалысы туралы
есепте айырбас бағамның өзгерістерінің шетелдік валютадағы немесе шетелдік
валютада төлеуге жататын ақша қаражатына және ақша қаражатының баламасына
әсерін көрсеткен жөн. Сондықтан субъект кезеңнің аяғындағы ақша қаражатына
және ақша қаражатының баламасын кезеңнің аяғындағы валюталық бағамдарға
қайта санауға тиіс. Субъект алынған іске асырылмаған пайданы немесе залалды
операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтен түскен ақша ағындарынан
бөлек көрсетуге тиіс.
Пайыздар мен дивидендтер
Субъект пайыздар мен дивидендтерден (алынған және төленген) ақшалай
ағындарды жеке ашады, бұл ретте төленген пайыздар өзіне есеп саясатына және
осы Стандарттың 24-бөліміне сәйкес күрделендірілген сомаға қосуға тиіс.
Субъект операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтен түскен ақша
қаражатының қозғалысына ақша ағындарын кезекпен сыныптауға тиіс.
Субъект төленген пайыздарды, алынған пайыздар мен дивидендтерді
операциялық қызметтен түскен ақшалай пайданы немесе залалды анықтаған кезде
қосылады. Балама ретінде субъект төленген пайыздар мен дивидендтерді
тиісінше қаржылық қызметтен түскен ақша қаражатының қозғалысы және
инвестициялық қызметтен түскен ақша қаражатының қозғалысы ретінде сыныптай
алады, себебі олар тиісінше қаржылық ресурстарды тартуға жұмсалатын және
инвестициялық қызметтен кіріс алу болып табылады.
Субъект дивидендтер төлеуді қаржылық қызметтен түскен ақша қаражатының
қозғалысы ретінде сыныптай алады, себебі олар қаржы ресурстарын тартуға
жұмсалатын шығындар болып табылады. Балама ретінде субъект төленген
дивидендтерді операциялық қызметтен түскен ақша қаражатының қозғалысы
ретінде сыныптай алады, себебі мұндай төлемдер операциялық қызмет
шеңберінде түскен ақша қаражатынан жүргізіледі.
Пайдаға салынатын салық
Корпоративтік табыс салығы қазір 20 пайыз жылдық табыстан ұсталынады.
Төлеуге байланысты туындайтын ақша қаражатының қозғалысын субъект жеке
ашуға және мұндай қозғалыс қаржылық қызметке немесе инвестициялық қызметке
нақты байланысты болуы мүмкін жағдайлардан басқа жағдайларда, операциялық
қызметтен түсетін ақша қаражатының қозғалысы ретінде ашылуға тиіс. Ақша
қаражатының салық ағындары бірден астам қызмет түріне жататын болған кезде
субъект төленген салықтардың жалпы сомасын ашуға тиіс.
Ақшалай емес операциялар
Ақша қаражатының қозғалысы туралы есепке субъект ақша қаражатын немесе
ақша қаражатының баламаларын пайдалануды талап етпейтін инвестициялық және
қаржылық операцияларды қамтымайды. Мұндай операцияларды субъект қаржылық
есептердің басқа бөлімінде бұл ашулар субъектінің мұндай инвестициялық және
қаржылық қызметі туралы барлық қолайлы ақпаратты беретіндей ашылуға тиіс.
Инвестициялық және қаржылық қызметтің едәуір бөлігі ол субъектінің
капиталы мен активтерінің құрылымына әсер етсе де, ақша қаражатының
ағымдағы қозғалысына тікелей әсер етпейді. Ақшалай емес операцияларды ақша
қаражатының қозғалысы туралы есептен алып тастау осы есептің мақсатына
жауап береді, себебі бұл баптар ағымдағы кезеңдегі ақша қаражатының
қозғалысына әсер етпейді. Ақшалай емес операциялардың мысалдары мыналар
болып табылады:
1) не өзіне тиісті міндеттемелерді қабылдай отырып не қаржылық жалдау
арқылы активтер сатып алу;
2) субъектінің капиталды шығару арқылы сатып алуы;
3) борыштық міндеттемелерді капиталға аудару.
Ақша қаражаты мен ақша қаражаты баламаларының құрамдас бөліктері
Субъект ақша қаражаты мен олардың баламаларының құрамдас бөліктерін
ашуға және сомаларды ақша қаражатының қозғалысы туралы есепте бухгалтерлік
баланстағы баламалы сомаларымен салыстыруды өзінің есебінде беруге тиіс.
Субъект субъектіде бар, бірақ субъект пайдалану үшін қол жетімсіз ақша
қаражаты мен ақша қаражаты баламаларының едәуір қалдықтарының сомасын ашуға
тиіс. Ашудан басқа субъект осы сомалар бойынша басшылықтың тиісті
түсіндірмесін келтіруге тиіс. Субъектінің пайдалануы шектеулі болуы мүмкін
ақша қаражаты мен ақша қаражаты баламаларының мысалдарының біріне
пайдалануы валюталық немесе қандай да болмасын өзге реттеу заңнамасымен
шектелген қаражатты келтіруге болады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz